Rondom den Herdenbergh 1986 3/3 - Atlantis

Rondom den Herdenbergh 1986 3/3
181

RONDOM DEN HERDENBERGH 1986 3/3
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving
Bestuur: H. Roetman te Hardenberg, voorzitter.
Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand te Slagharen, vice-voorzitter.
W. B. Meijer te Hardenberg, sekretaris.
M. J. F. Valkman te Hardenberg, penningmeester.
H. W. Dimmendaal te Bruchterveld, lid.
Mevr. G. Jonkhans-Kampman te Radewijk, lid.
Mevr. F. Kampman-Herbert te Oud-Bergentheim, lid.
A. Kuiper te Mariënberg, lid.
Mevr. A. Veldhoen-Nijeboer te Lutten, lid.
Het adres van de sekretaris is:
Orionlaan 18, 7771 EK Hardenberg. Tel. 05232-61132.
Bankrelatie:
Rek. nr. 3949.47.824 bij Rabobank Hardenberg.
(Postrek. v.d. bank: 812263).
Eindredaktie:
G. Kuipers, Dingspelstraat 26, 7841 CJ Sleen (Dr.).
(Tel. 05916-2276).
Inhoud
1. Van het bestuur ...................................................................................... 183
2. Ten geleide ...................................... ................................................... 183
3. Historische oriëntatie ................................................................................. 185
4. Inleiding .................................................................................................. 188
5. Wie was Albertus van Raalte? ................................................................ 192
6. Het kerkepad op! .................................................................................... 193
7. De trektocht naar het oosten .................................................................. 197
8. Vogelvrij .................................................................................................. 205
9. Barsten en scheuren .............................................................................. 209
10. Een nieuw begin in een nieuwe wereld .......... ................................... 213
11. Exodus .................................................................................................... 216
12. Waarheen? .......................................... ............................................... 219
13. De kolonie in wording .............................................................................. 222
14. Aansluiting en afscheiding ...................................................................... 227
15. Het einde van de tocht ........................................................................... 233
16. Literatuurlijst ........................................................................................... 235
182

Van het bestuur
150 jaar is het geleden dat Egbert Dunnewind en de zijnen het besluit, dat zij in
hun harten reeds lang genomen hadden, bekrachtigden en hun eigen weg
gingen.
Voor de historische vereniging, en dan speciaal de werkgroep kerkgeschiedenis
van onze vereniging, aanleiding, om dit feit te herdenken. In nauwe samenwerking
met de Oudheidkamer Hardenberg is door de werkgroep een tentoonstelling
samengesteld, welke eerst, voorzover dit technisch mogelijk is, op historische
grond — in Heemse op het „Welgelegen" — te zien is.
Na een periode van een week gaat de tentoonstelling voor de rest van het seizoen
naar de Oudheidkamer te Hardenberg.
„Rondom den Herdenbergh", ons verenigingsperiodiek, is geheel gewijd aan
deze herdenking. De heer H. Roetman voert ons over het pad van de afgescheiden
dominee Van Raalte.
Als vereniging prijzen we ons gelukkig, dat wij dit, samen met de Oudheidkamer,
voor de gemeenschap kunnen doen.
Deze „special" is ook voor niet-leden verkrijgbaar voor de prijs van f 7,50.
Ten geleide
„In het verleden ligt het heden, in
het nu wat worden zal... "
Dit te pas en soms ook te onpas geciteerde woord geeft toch wel weer, wat de
Werkgroep Kerkgeschiedenis beoogt:
Ook voor de kerk geldt, dat je het „nu" alleen kunt begrijpen vanuit wat er vroeger
is gebeurd; en het heden, wat wij er nu van maken, bepaalt mee de toekomst.
Wij zijn de heer H. Roetman bijzonder dankbaar, dat hij deze „special" heeft willen
schrijven.
Aan het „kerkepad" van de afgescheiden dominee Van Raalte kun je heel deze
periode illustreren; dhr. Roetman heeft dat op boeiende wijze gedaan. Moge dit
nummer van „Rondom den Herdenbergh" zijn weg vinden naar veel gezinnen in
onze omgeving.
Met dit stuk kerkgeschiedenis van de 19e eeuw hebben we allemaal verbindingen,
of we het ons bewust zijn of niet.
De Werkgroep Kerkgeschiedenis
van de Historische Vereniging Hardenberg e.o.
183

184
De synode van Dordrecht, naar een gravure van Claes Janszoon Visscher.

Historische oriëntatie
Van Synode tot Synode
1618-1816
Welk beeld moeten we ons vormen van het kerkelijk en maatschappelijk leven in
de beginperiode van de kerkhervorming?
In de eerste veertig jaar van de oorlog tegen Spanje hebben alle groeperingen
eendrachtig samengewerkt en met succes weerstand geboden tegen de katholieke
Spaanse overheersing. De succesvolle veldtocht van prins Maurits leidde
zelfs tot een tijdelijke vrede.
Op 6 april 1609 werd het twaalfjarig bestand te Antwerpen getekend. Maar nu
het vrede is, moet de grote vraag worden beantwoord of die eensgezindheid
zonder gemeenschappelijke vijand zal blijven bestaan. Uit de vaderlandse
geschiedenis weten we dat dit niet het geval is. We herinneren ons de
leergeschillen tussen de remonstranten en contraremonstranten. De
machtsstrijd, die mede hierdoor ontstond tussen prins Maurits en Johan van
Oldenbarnevelt. En tenslotte de Generale Synode van Dordrecht in 1618-1619,
waar de leergeschillen werden uitgevochten en de gereformeerde confessie als
de enige ware leer werd vastgelegd in de z.g. Dordtsche Leerregels. De
hoofdschotel op deze synodevergadering is het geschil over de leer der
predestinatie (is goddelijke voorbeschikking) van Calvijn. De calvinisten leren
dat het geloof een gave Gods is, die Hij schenkt naar zijn souvereine
welbehagen aan wie Hij wil.
De remonstranten, onder aanvoering van Arminius, ontkennen dit niet, maar
lerens tevens dat het al of niet aanvaarden van het geloof een vrije beslissing van
de mens is.
In 1610 stelden zij de Remonstrantie (is tegenbetoog) op en dienden die bij de
Staten van Holland in.
De gereformeerden (calvinisten) dienden het volgende jaar een contraremonstrantie
in. Daarmee kwam er een duidelijk accent te liggen op het staatkundigpolitiek
gedeelte van de geschillen.
De remonstranten wilden een Hollandse Synode, waarin de meerderheid hun
zienswijze zou delen en daardoor de Staten van Holland in een machtspositie zou
brengen boven de Staten-Generaal (v. Oldenbarnevelt). De contraremonstranten
maakten zich sterk voor een Nationale Synode, waarin ze een
meerderheid tot handhaving van de calvinistische leer konden verwachten.
Deze zou dan gesteund worden door de meerderheid van de Staten-Generaal,
omdat behalve Holland en Zeeland nu ook Utrecht, Gelderland, Friesland en
Groningen mede beslisten, als leden van de Unie van Utrecht (Maurits). De
Staten-Generaal verstuurden de uitnodiging tot de Synode in Dordrecht en
fungeerden als gastheer.
Na een onvruchtbare discussie van zes weken, die meer ging over de procedure
voor vergaderen, waarbij de remonstranten niet als gedaagden wilden worden
beschouwd, dan over de eigenlijke strijd over de confessie, werden de remonstranten
min of meer de zaal uitgezet. Hiermee kwam een eind aan het
jarenlange geharrewar. De leer van de remonstranten werd door de overige
leden van de Synode strijdig bevonden met de gereformeerde leer.
185

De gereformeerde zienswijze formuleerde men in de vijf artikelen tegen de
remonstranten.
Naast de geloofsbelijdenis en catechismus werd dit het derde belijdenisgeschrift
van de gereformeerde kerken.
De gereformeerde leer werd aldus als de enige ware leer vastgesteld en vastgelegd
in de z.g. Dordtsche Leerregels.
De kerk werd Staatskerk en men noemde haar vanaf die tijd tot 1816 de Gereformeerde
Kerk.
Voor andersdenkenden was er geen officiële ruimte, zowel in letterlijke als in
figuurlijke zin; men dook onder in z.g. schuilkerken.
Bovendien waakte de kerk voor het zuiver houden van de ware leer. Er werd grote
ijver aan de dag gelegd voor het opsporen van dwalingen in eigen kring. Tot de
Franse revolutie.
Tijdens de Franse overheersing werden Staat en Kerk gescheiden en konden ook
andere kerken erkend worden. In 1806 werd ook het onderwijs losgekoppeld van
de kerk.
Na de Franse periode krijgen we in het Koninkrijk der Nederlanden in 1816 de
Wet op Godsdienstzaken. De aloude gereformeerde kerk wordt nu officieel
Nederiandsche Hervormde Kerk genoemd.
Deze wet erkent tevens alle andere bestaande kerken. De minister van eredienst
kan in naam van de Koning de Synode bijeenroepen bij Algemeen Reglement.
Dus weer een koppeling van Kerk en Staat! Maar nu in een staatsstructuur met
moderne opvattingen. In de door de minister van eredienst bijeen geroepen
Generale Synode in Den Haag in 1816 wordt het gereformeerde leergezag van
de Synode van 1618 aangetast en worden nu ook verplichte gezangen
ingevoerd. Deze verandering van kerkbestuur en leervrijheid brengt na 1816
veel onrust in de Nederiandsche Hervormde Kerk en zal in 1834 uiteindelijk
leiden tot de z.g. Afscheiding.
De Afscheidingsbeweging heeft heel wat op gang gebracht op kerkelijk en
maatschappelijk gebied; ze heeft diepe sporen nagelaten. Tot in onze dagen.
De geschiedenis van de Afgescheidenen of Separatisten, zoals ze door de overheid
officieel vaak werden genoemd, is boeiend en bewogen. De
„hoofdrolspeler" in de provincie Overijssel stellen we aan u voor: Ds. Albertus C.
van Raalte.
Met hem gaan we het kerkepad op en laten mensen van zijn zijn tijd zoveel
mogelijk aan het woord in hun eigen taal en denken.
186

Albertus Christiaan van Raalte
1811 -1876
de separatistenleider in de provincie Overijssel
en
de „Mozes en Aaron" figuur in de geschiedenis van Holland-Michigan.
187

Inleiding
Honderdvijftig jaar geleden, op 18 mei 1836, vond de Afscheiding van de Hervormde
Kerk in Heemse plaats.
Een kleine groep gemeenteleden stichtte op die datum „in den Achtermiddag" in
't diepste geheim op de boerderij van Gerhardus Veurink in de Rheezerachteres,
onder leiding van ds. A.C. van Raalte, „de gemeente van onze Heere Jezus Christi
te Heemse".
Albertus van Raalte was sinds 23 maart 1836 verbonden aan de gecombineerde
gemeenten Genemuiden en Mastenbroek en was de eerste Afgescheiden predikant
in de provincie Overijssel.
De „Wettelijke Afscheiding" vindt plaats in een kerkeraadsvergadering van de
Hervormde Kerk in Heemse op 6 april 1841.
Hierbij zijn 38 gezinshoofden/personen betrokken. Zij verklaren „bij dezen ons
geheel vrijwillig van de gevestigde Hervormde Kerk af te scheiden en ten gevolge
daarvan tevens afstand te doen van de regten en voorregten aan dat kerkgenootschap
verbonden".
Bij Koninklijk Besluit van 5 juni 1841 wordt, na een lange procedure, eindelijk de
vergunning afgegeven tot het officiële bestaan van „de Christelijke Afgescheiden
gemeente te Ambt-Hardenberg".
Op 26 augustus 1846 nemen vijf gezinnen afscheid van de Chr. Afgescheiden
Kerk in Heemse om met ds. Van Raalte een nieuw leven in een nieuwe wereld te
beginnen. Ze gaan „landverhuizen" naar Noord-Amerika. Als eerste pioniers
hebben deze Heemsenaren, samen met volgelingen van Van Raalte uit
Genenmuiden en Drenten uit Sleen, een groot aandeel gehad in het stichten
van Holland-Michigan, U.S.A.
De Hervormde Kerk van Hardenberg blijft buiten de afscheidingsbeweging. Deze
gemeente ziet zich later, op 8 december 1887, in de periode van de Doleantie
geconfronteerd met een kerkeraadsbesluit, waarin voor de gehele Hervormde
gemeente van Hardenberg de Kerkorde van 1816 als ongeldig wordt beschouwd.
De kerkeraad wil terug naar de Kerkorde van 1618/19. „De Kerk van
Hardenberg werd vrijgemaakt", aldus de toenmalige hervormde predikant van
deze gemeente, dr. C.C. Schot.
Een historisch feit is, dat zich na die datum hevige botsingen hebben voorgedaan,
waaruit de Nederlandse Gereformeerde Kerk in Doleantie in Hardenberg is
ontstaan, naast de Nederiandsche Hervormde Kerk.
In Heemse is het Doleantie-gebeuren wat kalmer verlopen. Op 2 september 1888
worden door dr. Schot uit Hardenberg, ten huize van Roelof Slotman in Heemse,
twee ouderlingen en twee diakenen bevestigd. Daarna wordt besloten om als
dolerenden samen te gaan met Hardenberg.
In 1892 verenigen de Afgescheidenen en de Dolerenden zich tot de Gereformeerde
Kerken in Nederland. Dit proces vindt ook in Heemse en Hardenberg
plaats. Hoe zich dit allemaal heeft ontwikkeld, is een verhaal apart. We
beperken ons nu tot de eerste helft van de vorige eeuw, waarin Heemse een
belangrijke rol heeft gespeeld in de vormgeving van de Kerkgeschiedenis tot op
de huidige dag. Alle reden om die bewuste dag van 18 mei 1836 te herdenken
in dit historische
188

tijdschrift, door genoemd geschiedkundig gebeuren in een breed verband te
beschrijven.
We kunnen dit niet beter doen dan door de man, die in onze provincie, ook in
Heemse, en later in Holland-Michigan, zo'n grote rol heeft gespeeld in het kerkelijk
en maatschappelijk leven, op de voet te volgen: de afgescheiden dominee
Albertus C. van Raalte, de leider van de Overijsselse Afgescheidenen en stichter
van Holland-Michigan.
Ons vermogen om gebeurtenissen, personen etc. uit de historie te kunnen herdenken,
hangt in grote mate af van de kennis van de toestanden uit de tijd,waarin
de dingen zich afspeelden. Wij zijn zo gauw geneigd de historische feiten door de
bril van de hedendaagse maatstaven te benaderen en te beoordelen en dan te
roepen: hoe is het mogelijk, dat ze toen en toen zo en zo deden ...! Wanneer we
het kerkepad omstreeks 1834 opgaan, dienen we ons ervan bewust te zijn, dat
Nederland in het begin van de vorige eeuw geen 13 miljoen, maar plm. 3 miljoen
inwoners telde en „Hardenberg een open stadje aan de Vecht, 8 uur gaans van
Zwolle, met bijna 698 inwoners" was.
Het Ambt Hardenberg, dat eene afzonderlijke gemeente is, waaronder ook
Heemse behoort, telt ruim 2523 zielen.
Gramsbergen, eene opene plaats, 9 uren van Zwolle, met 1556 inwoners, niet ver
van de Drentsche grenzen gelegen.
Dit vertelt ons het geschiedkundig Schoolboek van J.A. Oostkamp uit 1830. En
de burgemeester van Ambt Hardenberg, Antonie van Riemsdijk, meldt in zijn
gemeenteverslag 1836 over kerk en kerkgang:
„De kerk van Heemse (de eenige ter dezer Gemeente) is in redelijke toestand,
edoch klein genoeg en zoude, zo even vlijtig als die der Stad Hardenbergh bezogt
wierde, zeker, evenals deze, veel te klein zijn".
De inwoners van Stad Hardenberg en Ambt Hardenberg ten oosten van de Vecht
en ten noorden van de Reest behoorden tot de Ned. Hervormde Kerk van Hardenberg.
Tot de kerk van Heemse werden de inwoners van Ambt Hardenberg ten
westen van de Vecht en ten zuiden van de Reest gerekend. Het onderwijs is,
naar onze huidige maatstaven, zeer gebrekkig, vooral op het platteland.
Daar zijn nog z.g. winterscholen, van begin november tot eind april. De onderwijzers
kunnen niet bestaan van hun kleine traktement en moeten 's zomers bijverdienen,
vooral in de landbouw. De leerlingen zijn dus een halfjaar vrij. De ouders
vinden dat helemaal niet erg. Vanaf hun zesde jaar kunnen de kinderen al mooi
meehelpen op de boerderij, ganzen hoeden en schaapherdertje wezen op de
heide. En oppassen op kleinere broertjes en zusjes is ook een nuttige bezigheid;
dan kan moeder op het land werken.
In 1836 zijn er in Ambt Hardenberg 10 lagere scholen, waarvan de scholen in
Heemse en Bergentheim zomer- èn winterscholen zijn. De burgemeester van
Hardenberg vindt in die jaren het lagere schoolwezen in zijn gemeente „niet
achterlijk".
Over de toestand van het onderwijs in zijn gemeente schrijft hij in zijn jaarverslag:
„Het lagere Schoolwezen blijft wederom ten dezer gemeente niet achterlijk, alle
vooroordelen zijn daaromtrent bij de Ingezetenen overwonnen en schikt men
zich, naarmate der vatbaarheid der onderscheidene onderwijzers daarvoor, allezints
naar de verbeterde Leerwijze daaromtrent".
189

Er zijn drie straatwegen in Overijssel. Van Zwolle over Heino, Almelo, Oldenzaal
en Denekamp naar de Hannoverse grenzen. Van Zwolle over Deventer, Goor,
Hengelo, Enschede naar het Pruisisch grondgebied en van Zwolle over Rouveen,
Staphorst naar Meppel.
Hardenberg en het gebied „rondom den Herdenbergh" is alleen bereikbaar over
een mulle zandweg, de Hessenweg. Deze geeft naar het westen verbinding met
Zwolle via Ommen en Ambt Ommen (resp. 2275 en 3054 inwoners) en „Dalfsen,
een merkwaardig dorp aan de Vecht, 3 uur gaans van Zwolle, met 4238
inwoners".
Naar het oosten gaat deze zandweg via graafschap Bentheim in 't Hannoverse tot
Lingen.
De route Lingen-Zwolle wordt onderhouden door de postwagen, met o.a. Hardenberg
als pleisterplaats. Verder zandweggetjes en voetpaden. Geen uitgebreid
wegennet dus. Alleen vervoer te voet, op paarderug, per (post)koets, met trekschuit
of zeilscheepje.
Bij het verkeer is de scheepvaart het belangrijkst. In onze provincie vindt men veel
schippers langs de Vecht en de Regge, met concentraties in Hardenberg, Hasselt
en Enter. Vanuit Enter worden de goederen uit Twente naar Zwolle vervoerd,
terwijl Hardenberg en Hasselt als belangrijke handelsplaatsen fungeren.
De verbinding met „de nieuwe wereld", Noord-Amerika, werd niet onderhouden
met straalvliegtuigen, die je zeer geriefelijk binnen 8 uur aan de overkant van de
oceaan konden brengen. Het waren simpele zeilschepen, waarmee de landver-
Grensovergang Venebrugge, van de Hessenweg, de verbindingsroute Lingen-
Zwolle.
190

huizers van toen bij goed zeilweer in ongeveer 6 weken onder de meest primitieve
omstandigheden de overtocht waagden. En dan begonnen de moeilijkheden
pas...
Als gevolg van de Franse tijd was het met het welzijn van de burgers over het
algemeen slecht gesteld. Van de beoogde vrijheid, gelijkheid en broederschap
was niets terecht gekomen. Maar ook in sociaal-economisch opzicht gingen de
zaken niet goed.
Het herstelprogramma werd danig verstoord door de grote stormramp van 1825,
die vooral Overijssel trof: 300 mensen en 13.000 koeien verdronken. De strenge
vorst van 1829 deed er ook geen goed aan. Vorst van november tot eind maart,
tot min 30° C. Daardoor mislukten oogsten, vooral van boekweit. Dan komt de
onenigheid met de „deelstaat" België, die escaleert in de Tiendaagse Veldtocht
in 1830. Gevolg: belastingverhoging. En een kroniekschrijver uit Overijssel,
Albert Roetman (1800-1881), wonende aan de Zeedijk tussen Kampen en
Genemuiden en in de polder Mastenbroek, vermeldt in de 30-er jaren:
De Heere zond hier te lande een slaande Engel met de cholera in de hand, die veel
menschen afsneed als druiven, en dit had meestal plaats in de steden en dorpen.
En meest onder de geringe en mingegoede volksklasse. De menschen werden er
somstijds zoo schielijk, en geweldig, en met zulke vreeselijke pijnen van aangegrepen,
dat ze binnen weinige uren een lijk werden, want sommigen, die heden
nog fris en gezond waren, die morgen al na de eeuwigheid waren. Sommigen
beterden ook weer.
En hij vervolgt dan zijn verhaal:
Er kwamen geschriften uit over de cholera, om de menschen opmerkzaam te
maken op de oordeelen en daaden des Heeren . . . E r kwamen in vervolg van tijd
weer andere geschriften uit over Godsdienstige onderwerpen, en over valschheid
en ongeloovigheid der leer in de thans bestaande Hervormde Kerk. Ook uit
Duitschland kwamen geschriften, die in onze taal werden overgezet en uitgegeven
en van velen gretig gelezen werden.
In die jaren zijn er ook veel besmettelijke ziekten onder het vee, zoals „tongblaar
en longziekte". Onze kroniekschrijver zegt hiervan:
Van Regeringswege werden al de beesten van die (besmette) stal doodgeschoten
en met huid en haar in de grond gestopt, willende alzoo de Heere in zijn werk
te keer gaart); dit wilden ze te Genemuiden ook doen, het gat was al klaar daar ze
in zouden maar er kwam zoo veel volk op de been, zoo dat ze het niet durfden
doen, en het is alzoo niet gebeurd.
En, last but not least, de aardappelziektes (phytophthora infestans) in de jaren
1845,1846 en 1848 en de hoge graanprijzen brachten velen tot grote armoede.
Vermoedelijk is de toestand nooit eerder zo moeilijk geweest als omstreeks het
midden van de vorige eeuw. Geen werk en geen eten!
Met de voorgaande summiere kennis en met begrip voor de geestelijke en
materiële nood van die dagen, hopen wij voldoende licht te hebben om het
kerkepad van een afgescheiden dominee te kunnen volgen. Niet van iemand, die
al zuchtende en der dagen zat door het leven gaat, maar van een jonge man, vol
idealen en vurig van geest: Albertus van Raalte (1811 -1876).
1 ) te keer gaan is: keren, tegengaan.
191

Wie was Albertus van Raalte?
Oorspronkelijk zijn de Van Raaltes afkomstig uit Zwartsluis. Albertus werd op 17
oktober 1811 in Wanneperveen geboren, waar zijn vader predikant was. Hij zou
later nog vaak verhuizen. Hij kwam uit een groot gezin van 17 kinderen. Als zijn
moeder in 1837 overlijdt, heeft hij nog maar één broer en vier zusters. Hij is klein
van postuur en heeft een gezonde gelaatskleur.
Twee jaar is hij leerling op het gymnasium in Bergen op Zoom. Daarna, in 1829,
gaat hij naar de opleiding aan de theologische faculteit in Leiden. In het jaar
1832 schijnt hij, onder invloed van de afschuweijke cholera-epidemie, sterk
aangesproken te zijn voor het ambt van dominee. Hij heeft aanvankelijk andere
ambities, maar om zijn vader een plezier te doen kiest hij voor theologie. Zelf
zegt hij „de schat der verzoening gevonden te hebben". Hij keert zich af van de
theologie van de verlichting met zijn optimistisch mensbeeld en verbeteringsidealen.
Later schrijft hij over deze periode:
Toen ontving ik doel des levens. Er ontbrandde een vuur in mijn binnenste,
waaruit die eerste en ernstige bede tot God opklom: o, God, spaar mijn leven,
opdat ik mijn arme medemens hebt kunnen verkondigen, dat Gij zijt, dat Gij U met
ons bemoeit en ons gevallenen in Jezus tot de gerechtigheid en het eeuwig leven
nodigt
Dit „ontbranden van vuur in zijn binnenste" verklaart veel over zijn leiderschap,
als een gedrevene, zowel in Overijssel als in Holland-Michigan.
Zijn duidelijke keus in 1832 is al dadelijk merkbaar in zijn verdere ontwikkeling.
Hij sluit zich aan bij „de club van Scholte", een groep Leidse studenten, die
kritisch staat ten opzichte van de verlichte tijdgeest en de aangepaste theologie
van de hoogleraren. Zij voelen zich meer aangetrokken tot het Reveil, dat juist in
die tijd opgang maakt. De idealen van Bilderdijk en Da Costa spreken hen meer
aan, dit tot ergernis van de hoogleraren.
Deze ergernis neemt de vorm aan van vrees bij de kerkbesturen, als in de herfst
van 1834 ds. H. de Cock te Ulrum en ds. H.P. Scholte te Doeven zich met het
grootste deel van hun gemeenten afscheiden van de Ned. Hervormde Kerk.
Men is bang voor meer scheuringen, speciaal door jonge predikanten uit de club
van Scholte. Als de jonge student Van Raalte in mei 1835 voor het kerkbestuur van
Zuid-Holland moet verschijnen om het proponents-examen af te leggen voor
toelating tot het ambt, wordt hij afgewezen. Niet op grond van zijn kennis, maar
omdat hij niet onvoorwaardelijk wil gehoorzamen aan de kerkelijke wetten en ook
niet kan instemmen met de geest van het leergezag.
192

Nadat hij nog enkele pogingen heeft ondernomen om tot het ambt te worden
toegelaten, die alle mislukken, sluit hij zich in december 1835 bij de afscheidingsbeweging
aan, hoewel hij grote moeite heeft met de agressieve wijze, waarop ds.
De Cock zich in zijn brochures openbaart. Maar als hij ziet, hoe zijn a.s. zwagers,
ds. Van Velzen in Drogeham en ds. Brummelkamp in Hattem, door de kerkbesturen
worden behandeld, is de maat vol. Hij kiest voor de strijd en wordt een
afgescheiden dominee.
Voordat hij officieel aan zijn taak kan beginnen, moet hij eerst nog in het ambt bij
de afgescheidenen worden bevestigd.
Dat zal gebeuren tijdens de eerste Synode van de Afgescheiden Kerken van
Amsterdam, van 2 tot 12 maart 1836. Er heerst verschil van mening over de vraag,
of Van Raalte nog in de leer onderzocht moet worden. Een gebruikelijke methode
om dergelijke geschillen op te lossen, is destijds bij de Afgescheidenen het
werpen van het lot. Het wordt aangemerkt als „eene goddelijke beslissing". Hij
moet wel aan de tand gevoeld worden. Het onderzoek levert echter geen problemen
op.
Onmiddellijk na zijn bevestiging als predikant wordt hij zelfs uitgenodigd om
zitting te nemen in de synode. Maar er gebeurt nog meer.
Eén dag voor de sluiting van de Synode, op 11 maart 1836, trouwt ds. Van Raalte
met de 21 -jarige Christina Johanna de Moen. Het huwelijk wordt in Amsterdam
kerkelijk ingezegend „temidden van de Synode-leden", onder wie zijn zwagers
en vroegere studievrienden Brummelkamp en Van Velzen. In hun studietijd zijn ze
vrienden geworden in de club van Scholte en daardoor mede in contact gekomen
met de welgestelde Leidse familie De Moen. Vandaar!
Toegerust tot het ambt en gesteund door zwagers en vrouw kan de jonge
predikant (25) zijn zware taak beginnen.
Het kerkepad op!
Tussen zijn afwijzing bij de Ned. Hervormde Kerk en zijn bevestiging bij de
Afgescheidenen treedt Van Raalte al verscheidene keren op voor afgescheiden
gemeenten en groepen, vooral in Friesland. Toch zal zijn werkterrein in Overijssel
komen te liggen. Er is daar behoefte aan voorgangers, vooral in de kop van
Overijssel, waar door ds. De Cock reeds enkele gemeenten zijn gesticht, zoals
Genemuiden, die op 2 juni 1835 de eerste afgescheiden gemeente in deze
provincie werd.
Het aantal voorgangers dat in navolging van Hendrick de Cock na 1834 de Herv.
Kerk verlaat, is gering. In totaal zijn het er vier: Scholte, Brummelkamp, Van Velzen
en Gezelle Meerburg en in Overijssel zelfs niet één. Door de aansluiting van Van
Raalte wordt het een jeugdige groep, van zessen klaar, met een gemiddelde
leeftijd van 28 jaar en vrijwel zonder pastorale ervaring, behalve ds. De Cock.
Ondertussen zijn er in twee jaar al ongeveer 75 gemeenten geïnstitutioneerd,
echter zonder predikant. Dit tekort brengt met zich mee, dat een dominee, behalve
in zijn eigen gemeente, ook vaak moet optreden in andere gebieden. Bovendien
zit men met de opgave, vorm te geven aan de doelstelling van gemeente te zijn
met „terugkeer tot de waarachtige dienst des Heeren", zoals in de Acte van
Afscheiding staat aangegeven. Wat moet men daaronder verstaan? Dit alles
vereist op zichzelf al een enorme inzet, die wordt bemoeilijkt door allerlei interne
twisten en verdeeldheden met daarbovenop nog de externe vervolging en
193

verachting. Van Raalte weet daarvan mee te praten. Zijn enorme inzet leidde van
verheerlijking tot verguizing.
De talrijke afgescheiden gemeenten, die gesticht worden, komen veelal voort uit
reeds bestaande huisgezelschappen of conventikels. Uit ontevredenheid over de
gang van zaken in de kerk zoekt een deel van de gemeente „stichting" in
huisgodsdienstoefeningen of gezelschappen, meestal geleid door een „oefenaar".
Deze zwaar bevindelijke groepjes blijken een goede voedingsbodem te zijn voor
de Afscheidingsbeweging, maar zullen later ook voor de nodige moeilijkheden
zorgen, vooral in Overijssel.
Om de sfeer in het begin van de Afscheiding te kunnen aanvoelen, laten we een
toenmalige bewoner van Mastenbroek aan het woord. In zijn kroniek schrijft hij in
1835:
... en in veele Gemeentes in ons vaderland scheiden zich veele lieden van de
kerkbesturen af, zodat er daer een grote Afscheiding plaats had. Er werden op
onderscheidene plaatsen van die leeraars-gemeenten gesticht en kerkeraden
gemaakt, ook hier in Mastenbroek is door ds. Brummelkamp in december 1835
een Gemeente gesticht.
De volgende gemeentes zijn in 1835 in Overijssel gesticht-
door ds. De Cock: door ds. Brummelkamp:
Genemuiden 2 juni 1835 Rouveen 1 dec. 1835
Kampen 4 juni 1835 Zalk 8 dec. 1835
Zwolle 11 juni 1835 Ommen 11 dec. 1835
Wanneperveen 25 nov. 1835 Dalfsen 12 dec. 1835
Steenwijk 6 dec. 1835 Mastenbroek dec. 1835
Hasselt 1835
Er was daar onder de Afgescheidenen veel beweging, veel liefde, lust en ijver om
God te dienen en ook liefde en vereniging onder elkander.
De leeraars reisden het land door en bedienden hier en daar de gemeenten, en
werden ook hoog geacht, ja werden van sommigen wel geacht alsof ze onfeilbaar
waren en alles wisten en konden doorgronden, zelfs tot het hart van de menschen
toe, en werden dus op die wijze vergood.
De Gemeenten te Mastenbroek en Genemuiden hadden de candidaat A.C. van
Raalte beroepen tot leeraar.
Op 23 maart 1836 wordt Van Raalte de eerste afgescheiden dominee in Overijssel
van de eerste afgescheiden gemeente Genemuiden aan het Zwarte Water en van
een gemeente in het achterliggende drassige polderlandschap Mastenbroek.
Tot maart 1839 ligt hier het zwaartepunt van zijn aktiviteiten, welke zich later meer
en meer over de provincie zullen uitbreiden, vooral na zijn vertrek naar Ommen in
1839.
De Afgescheiden Gemeente van Genemuiden heeft in die tijd een grootte van
ongeveer 150 zielen. Bij een, nog uit de Napoleontische tijd stammende, wet is het
echter verboden met meer dan 20 mensen te vergaderen. Op aandrang van de
regering wordt deze wet door de gemeentebesturen toepast. De afgescheidenen
worden als „staatsgevaarlijk" aangemerkt.
Op die wijze probeert men de afscheidings-beweging de kop in te drukken.
Daarom houdt Van Raalte geen grote bijeenkomsten in Genemuiden, maar op
194

afgelegen plaatsen in de polder Mastenbroek. Daar is de kans op een procesverbaal
veel geringer. Vaak komt de gemeentepolitie dan te laat. Van Raalte
verlaat het stadje Genemuiden op de vroege zondagmorgen met een aantal
volgelingen, getooid in de officiële kleding van de voorgangers uit die tijd, in 't
zwart, kuitbroek, en driedelige steek op het hoofd, op weg naar een geheime
vergaderplaats op telkens wisselende boerderijen in het wijde polderland. Dit is
een grote ergernis voor ds. Scheuer in Mastenbroek, die zijn Hervormde
gemeente ziet afbrokkelen.
Op 1 juni 1836 doet deze zijn beklag bij de burgemeester van Zwollerkerspel,
vermeldende, dat „eene zekere Van Raalte, zich noemende predikant voor
Genemuiden en Mastenbroek, die zich aan het hoofd geplaatst heeft van eene
dweepzieke menigte en voornamelijk en vooral des zondags in deze gemeente
godsdienstoefeningen houdt, doorgaans aan de Zeedijk bij Albert Roetman of op
de Riete voor Hasselt bij Jacob de Jong voor eene schare menschen, die eenige
honderden tegelijk bedragen, waardoor de grootste wanorde in deze gemeente
wordt aangerigt en waarvan de gevolgen in het godsdienstige en burgerlijke
leven allernoodlottigst moeten zijn".
De burgemeester vraagt bij de gouverneur van de provincie om inkwartiering van
soldaten, omdat de boerderij van Albert Roetman dicht bij de grenssloot met
Genemuiden ligt en de mensen bij de komst van burgemeester en politie vlug over
de sloot kunnen gaan naar de andere gemeente. „Inkwartiering is voor dit soort
lieden het eenige middel", aldus de burgemeester.
De gouverneur weigert aanvankelijk, maar moet later, onder druk van hogerhand
uit Den Haag, toch inkwartiering toestaan.
Hoe beoordeelde onze (afgescheiden) kroniekschrijver van die dagen deze toestand
om zich heen? Laten we nog eens naar hem luisteren. Zijn aantekeningen
in 1836 luiden als volgt:
Die van het Liberale Kerkgenootschap (bedoeld wordt de Ned. Herv. Kerk)
noemden ze (de „wedergekeerden") in hun blindheid Afgescheidenen van de
Kerk; passende dus op haar toe hetwelk zij waren.
De Afgescheidenen werden ook somtijds meer omgewikkeld en soms openbaar
van de predikanten gehekeld als een hoop Dwepers en stijfkoppen, die wijzer
wilden wezen als hunne leeraren;
en daarom zich houden aan die oude versleten gevoelens der Dordtsche Synode
en dus allen voortgang en verlichting en beschaving tegenstonden. Dat waren
uitvloeiselen van die verdraagzaamheid, die in dat Kerkgenootschap alom
gepredikt werd, maar dit was niet genoeg; die predikanten, ziende dat hun
gebouw aan het wankelen was, vreesden voor een geheele instorting, daar nu
een groot gedeelte voor stoelen en banken moet prediken, ziende dat bij het
verlopen van hunne gemeenten de schatkist voor zulke onnodig geworden
dienstknechten gesloten zou moeten worden; lokten om die reden een vervolging
uit, en verzogten de Regering daartoe om de Gemeente des Heeren daardoor
te vernietigen; nu werden zij in hunne Godsdienstoefeningen gestoord. Nu
werden eenige artikelen uit de Strafwet van Napoleon verkeerdelijk op de
Afgescheidenen toegepast, als hielden zij vergaderingen om oproeringen tegen
de Staat te maken, geheel in strijd met de Grondwet van het Koninkrijk der
Nederlanden. Hunne vergaderingen werden door de politie uit elkander
gedreven; zij mochten
195

zich ook niet met meer als 19 personen vereenigen, zij werden voor regtbanken
getrokken, met zware geldboeten beboet, die velen gewillig betaalden, anderen,
die niet betaalden, werden met gevangenis gestraft.
Toen het vervolgens bleek, dat de Afgescheidenen zich wel uit elkander lieten
drijven, maar toch weder vergaderden, vond men op vele plaatsen goed de
militairen bij hen en wel bepaaldelijk bij hen alleen, in te legeren, om alzo hunne
bijeenkomsten geheel en al te verhinderen.
In 1862 schreef Van Raalte uit Holland-Michigan naar Nederland (hij was toen
reeds 15 jaar in Amerika) aan zijn neef Van Velzen over deze vervolgingsperiode:
Het smart mij nog altijd in mijn eigen vaderland door Neêrlands regeering en
burgers, opgestookt door de Hervormde Synode en plaatselijke regeeringen,
beboet, met strafinkwartiering gekweld, in gevangenissen geworpen, gedurende
jaren gescholden, met slijk en stenen geworpen, en als uitvaagsel in persoon en
huis gejaagd en geplaagd te zijn; dermate dat eenmaal, met ds. Brummelkamp
zijnde, wij met een bedrukt en benauwd hart in goeden ernst ons afvroegen: „Wat
dunkt U? Zou God ons nog eens een dag doen beleven, dat wij vrij en ongemoeid
en zonder schrik ons op de openbare straten kunnen vertonen?"
Waarschijnlijk doelt hij hier o.a. op een bidstondbijeenkomst in Genemuiden, die
door zijn zwager ds. Brummelkamp werd geleid. Het dak van het huis van Lucas
Brouwer, waar de bijeenkomst werd gehouden, werd bekogeld met stenen en de
dominee kon zich nauwelijks verstaanbaar maken door het vele lawaai buiten. Op
de terugweg naar huis werden ze met modder bekogeld en werd de hoed
afgerukt. Ook thuis ontkwam hij niet aan de plagerijen.
Maar ook in eigen kring was het al spoedig gebeurd met „de liefde en vereeniging
onder elkander". Op de eerste kerkeraadsvergadering in Mastenbroek was er al
verschil van mening over de doop en het al of niet moeten kunnen „rekenschap
afleggen dat zij het geloof des Heeren deelachtig waren".
Men ging zich in deze gemeente, onder leiding van boer en „lerend ouderling"
Hoksbergen, steeds verder verwijderen van Van Raalte en de oorspronkelijke
afscheidingsbeweging. Dit leidde uiteindelijk tot opheffing van de gemeente, bij
de dood van Hoksbergen in 1870. Een aantal sloot zich aan bij de Dordt's
Gereformeerde Gemeente in Kampen, in de volksmond „klumpieskarke" (klompjeskerk)
genoemd, waarvan Hoksbergen voorganger was, die altijd met de
klompen aan de preekstoel beklom.
En in Genemuiden ging het met de gemeenteopbouw ook niet best. Na het
vertrek van ds. Van Raalte in 1839 naar Ommen werd de gemeente verteerd
door onderlinge twisten, die soms ontaardden in ordinaire ruzies, waarop de
kerkleiders geen greep meer hadden. Dit leidde dan ook tot de uitroep in 1844
van ds. Brummelkamp uit Hattem tegenover ds. Van Raalte in Ommen: „Die
schreeuwers in Genemuiden moeten maar schreeuwen tot hun keel heesch
wordt..."
Men moet deze uitspraak zien tegen de achtergrond van een algemene malaiseperiode
in de wordingsgeschiedenis van de afgescheiden gemeenten. De druk
van buiten-af was veel minder geworden, maar nu staken interne,
organisatorische en theologische moeilijkheden de kop op. Daarover later meer.
De voormannen hadden onder elkaar reeds de handen vol aan deze problematiek.
Dan kan men dit soort ruzies er niet meer bij hebben.
196

De trektocht naar het oosten
Voordat Van Raalte in 1839 naar het meer centraal gelegen Ommen vertrekt,
maakt hij al lange reizen vanuit Genemuiden door de provincie Overijssel. Hij kan
goed paard rijden, wat hem later in de wouden van Michigan uitstekend van pas
komt.
Hij reist ook vaak met de „chais" (rijtuig, sjees). Soms is hij weken achtereen van
huis. Hij schrijft dan veel brieven aan zijn vrouw, waarbij hij zijn paard, waaraan hij
op reis zoveel te danken heeft, niet vergeet: Hef paard is frisch en dartel. Nu en
dan hoest hij nogal. Ook heeft hij knobbeltjes onder de hals zitten, maar dat
hinderd hem niets. Ik ben blijde, dat ik het rij kussen medegenomen heb, want het
water van de Vegt is in deeze streken zoo hoog, dat ik alles te paard afdoen moet.
Ook in Ambt Hardenberg is in de laatste jaren de kerkelijke rust verstoord door
lieden, die hun geloofsbeleven zoeken in huisgemeenten of conventikels in
plaats van in de plaatselijke kerk.
Burgemeester Antonie van Riemsdijk vindt echter de verlichte prediking van de
dominees Wineke te Heemse en Bosch in Hardenberg voldoende opgewassen
tegen de „duistere gevoelens", die uit Ommen en het aangrenzende Duitsland
overkomen.
Toch blijft een oefengezelschap regelmatig „onder het gewone morgen-predikuur"
op zondag bijeenkomen ten huize van Derk Plasman in het Collendoornseveen,
welke bijeenkomsten worden geleid door de arbeider Albert Jacobs
Klunder, bijgenaamd Albert Lap.
Ds. Wineke vindt deze ontwikkeling toch bedreigend voor zijn gemeente, vooral
omdat hij gehoord heeft, dat ds. Brummelkamp uit Hattem daar ook spoedig zal
voorgaan. Hij wil, dat de burgemeester maatregelen neemt tegen dit gezelschap,
vooral omdat Klunder geen toestemming heeft van de kerkeraad om voor te gaan.
De eerstvolgende zondag, op 7 februari 1836, stuurt de burgemeester de veldwachter
op pad om rapport uit te brengen.
Volgens dit rapport blijkt de bijeenkomst niet bij Plasman, maar op de boerderij
van Schroteboer gehouden te zijn, met als voorganger Egbert Dunnewind, in
plaats van de verwachte Klunder. Egbert Dunnewind is sinds 1817 schoolmeester
in Rheeze, een z.g. winterschool. De veldwachter noteert 19 aanwezigen. Er
wordt proces-verbaal opgemaakt, dat naar de gouverneur en de rechtbank van
Deventer gaat. De schoolopziener wordt ook over de aktiviteiten van onderwijzer
Dunnewind ingelicht, omdat hij „de Hoofdleider en Bestierder" van het
oefengezelschap is.
Nadat de burgemeester van Ambt Hardenberg in zijn rapport aan de gouverneur
naam en woonplaats van de aanwezigen heeft doorgegeven, stelt hij verder, dat
er onder „de Kerk-Gemeente van Heemse evenals die van Hardenberg, ook
grootendeels tot deze burgerlijke Gemeente behorend, bekendelijk even ongelukkige
Scheuringen als onder de naburige Kerk-Gemeente van Ommen,
ofschoon gelukkig in veel geringere maate plaats vinden ..." Hij beweert, dat dit
komt „ten gevolge van aankleving der bekende duistere Gevoelens" van de
predikanten De Cock en Scholte, de gangmakers van de Afscheiding.
Hoewel hij voor Heemse nog de uitdrukking „in veel geringere maate" gebruikt,
ziet hij toch de bui hangen. Het zou wel eens uit de hand kunnen lopen.
197

HIJ rapporteert verder, dat de „bekende duistere Gevoelens wel plichtmatiq door
voornoemde predikanten" Wineke en Bosch worden tegengegaan en de bur
gerlijke medewerking" wordt ook wel door hen ingeroepen, maar toch zit hii
ermee in zijn maag.
Van ds. Wineke heeft hij gehoord, dat volgende week misschien „de heer Brummelkamp,
gewezen predikant te Hattem", een „Godsdienstige oefening" te
Rheeze komt houden „om jongstgeborene kinderen te dopen van voorgenoemde
Egbert Dunnewind aldaar en van Jan Herm Welleweerd te Ane" Hij verzoekt de
gouverneur onderdanig hoe met genoemde heren te handelen Hij krijgt bericht,
dat genoemde samenkomsten strijdig zijn met de Wet indien er meer dan 20
personen aanwezig zijn. Dergelijke overtredingen moeten ook ter kennis worden
gebracht van het kerkbestuur.
Maar Brummelkamp laat op zich wachten. Na twee maanden, op 19 april 1836 zal
het dan toch gebeuren.
's Morgens om 8 uur krijgt de burgemeester, die in Stad Hardenberg woont
bericht, dat er een verboden godsdienstoefening onder leiding van ds. Brummelkamp
in Rheeze bij Egbert Dunnewind zal worden gehouden. Hij laat onmiddellijk
een rijtuig aanspannen en trekt met wethouder J. Odink en klerk B. Nijzink naar
Rheeze. De gemeente-veldwachter D. J. Jansz is al met de meeste spoed vooruit
gegaan De veldwachter maakt direct een proces-verbaal van het gebeuren
aldaar terwijl de burgemeester in een begeleidend schrijven aan de rechtbank in
Deventer en de Gouverneur in Zwolle zijn wedervaren breedvoerig uitleqt In een
soort van bloemlezing verhaalt hij, dat zijn gezelschap omstreeks 9 uur in de
morgen bij het woonhuis van Dunnewind aankomt, en
zo heb ik bij de voordeur derzelve eene grote Verzameling van Menschen van
beiderlei Geslachte van onderscheidene jaren vergaderd gevonden, waarvan
een aantal met ongedekten Hoofde en met kracht deel-nemende aan een binnen
's Huis gehouden wordend gezang, waarvan de Toonen reeds bij onze nadering
tot de Buurtschap werden gehoord en welke Omstandigheid Ons al dadelijk
verzekerde van hetgeen er binnen's Huis plaats vond.
198

En nadat hij zich dadelijk uit het rijtuig heeft begeven, gaat hij samen met de
andere heren „zonder eenige wederstand door de met geopende kerkboeken in
hunne handen zingende menigte" naar de voordeur van het huis. „En dezelve ook
zonder eenige wederstand geopend hebbende", vindt hij binnen een op gelijke
wijze zingend gezelschap.
Nadat de burgemeester dit gezang een poosje heeft aangehoord met geopende
deur, waarbij hij konstateert, dat de mensen binnen en buiten één gezelschap
vormen, groter dan 20 personen, neemt hij kontakt op met Brummelkamp. Deze
verklaart, dat het de bedoeling is in Heemse een Afgescheiden Gemeente te
stichten door doopbediening en bevestiging van ouderlingen en diakenen. De
burgemeester acht deze bijeenkomst in strijd met de Wet, omdat er meer dan 20
personen aanwezig zijn. Hij kan dit niet toelaten.
Een verzoek om elders te vergaderen, wordt ook afgewezen.
Brummelkamp verklaart dan te zullen obtempereeren (gehoorzamen). Door het
„vengsterraam" geeft hij dit ook aan de buitenshuis staanden door, daarmee het
bewijs leverend, dat het één gezelschap is, aldus de burgemeester.
Brummelkamp vertelt aan de burgemeester uit Ommen te zijn gekomen om een
openbare prediking te houden. Dunnewind heeft hiertegen bezwaar gemaakt. Hij
wil niet meer dan 20 personen in zijn huis toelaten, om zodoende aan de regel van
de Wet te voldoen. Vandaar al die mensen buiten (43).
De institutionering van de Afgescheiden Gemeente in Heemse gaat dit keer niet
door.
De burgemeester is echter nog niet gerust. Hij vreest herhaling, met verzet. Want
hebben sommigen al niet te kennen gegeven in godsdienstige zaken burgerlijke
ongehoorzaamheid te zullen toepassen? Wat moet je dan beginnen met „eenen
Dienaar van Politie en Veldwachter"?
En dat er al 's morgens om 8 uur zoveel mensen bij Dunnewind zijn, komt doordat
er pas in de vroege ochtend, om ruchtbaarheid te voorkomen dus op een zo laat
mogelijk tijdstip, een bode uit Ommen is rondgegaan om de aanhangers bijeen te
roepen.
Wat kun je daar nou tegen doen? vraagt de burgemeester in een begeleidend
schrijven aan de Gouverneur.
Blijkbaar niet veel, want een maand later vindt er weer een samenkomst plaats.
Men is ondertussen een ervaring rijker geworden. In alle stilte is de zaak met een
kleine groep voorbereid om de tegenpartij een slag voor te zijn.
En het lukt, want de burgemeester rapporteert later aan de gouverneur, dat hij „in
de loop van woensdag, de 18-de dezer, onderrigt geworden zijnde omtrent een
plaats gevonden hebbende bijzondere Vereeniging ter Godsdienstoefening bij
de zogenaamde Afgescheidenen of Separatisten ..."
Al vrij spoedig na zijn ambtsaanvaarding op 23 maart 1836 doet Van Raalte op 18
mei Heemse aan om daar een Afgescheiden Gemeente te institutioneren. Voordien
is hij reeds op 15 mei in Dedemsvaart en op 17 mei in Den Ham geweest om
daar dezelfde handeling te verrichten.
Schoolmeester Dunnewind en consorten hebben namelijk niet stilgezeten. Voor
een tweede poging om een gemeente te stichten, wordt ds. Van Raalte, predikant
van Genemuiden en Mastenbroek, in de arm genomen. Hij is op zijn trektocht
door de provincie reeds in Den Ham en zal de volgende dag Heemse aandoen.
Er wordt nauwkeurig op gelet, dat er op de plaats van samenkomst, nu de woning
van Gerardus Veurink in de Rheezerachteres, niet meer dan 19 personen aanwe-
199

zig zijn. Er zijn nog 5 personen meer, maar die worden angstvallig buiten
gehouden.
Tijdens een onderzoek op 31 mei, dat op verzoek van de Officier te Deventer, op
het gemeentehuis plaats vindt, verklaart Gerardus Veurink, oud 67 jaar, dat er niet
meer dan 19 personen in zijn huis aanwezig waren, en „staande er wel een
grooter aantal voor de van binnen toegegrendelde Deur derzelve en zijnde de
glasramen van derzelve keuken wel eens buiten op- geschoven geworden, doch
overigens ook neergeschoven geweest..."
Daarmee beweert hij, dat er niet meer dan het maximum toegelaten aantal
personen direct of indirect aan de godsdienstoefening deelnamen, waarin Derk
Jan Waterink te Heemse en Egbert Dunnewind te Rheeze tot ouderling zijn
bevestigd, evenals Gerardus Schrotebroer te Collendoorn tot diaken Voorts
verklaart hij, dat er gedoopt is:
„een kind van Egbert Dunnewind te Rheeze, één van Hendrik Veurink aldaar en
één van Jan Herm Welleweerd te Ane". Maar er is niet gezongen. En de leider
Van Raalte, „heeft zich enkel bepaald tot Christelijke Vermaning en Opwekkinq
en voorts is er alleen tot God gebeden".
Vanaf de 18-de mei 1836 wordt er een notulenboek bijgehouden, dat begint met
de zin handelingen der kerkeraad van de gemeente Onzes Heeren Jezus Christ i
te Heemse.
Voorts staat daarin een verbindingsakte van de nieuw geïnstitutioneerde ge-
meente:
Wij Ondergeteekenden Ouderlingen en Diakenen der Gemeente onzes Heeren
Jezus Chnsti, verklaren bij dezen opregtelijk, en in goede consciëntie, dat wij van
harte gevoelen en gelooven, dat al de Artikelen en Stukken der Leer begrepen in
de Belijdenis des Geloofs, den Catechismus en de Leerregels der Synode van
Dordrecht gehouden in 1618 en 1619 in alles met Gods Woord overeenkomen
200

Belovende wij derhalve, als in tegenwoordigheid Gods, dat wij de voorzijde Leer
naarstiglijk zullen leeren en handhaven, verwerpende alle dwalingen die daartegen
strijden, biddende den Heere, dat Hij ons uit genade in alles zijn
Bekwaammakenden Geest schenke tot verheerlijking van Zijnen Naam en tot heil
Zijner Gemeente. Amen!"
De 38 ondertekenaren nemen afstand van de Synode van 1816 en „keren weder"
naar de Synode van 1618/19. Hiermede is de Afscheiding in Heemse een feit en
zal dit kerkelijk proces zich ook in deze streek voortzetten, zelfs tot over de grens,
in 't graafschap Bentheim.
Door de eigenaardige ligging van vooral het Nedergraafschap, als een schiereiland
in Nederland ingesloten, en door de taal, die in die tijd in het gehele
graafschap Nederlands is, zijn de kerkelijke ontwikkelingen nauw met elkaar
verweven.
Zo komt er in 1818 in het Graafschap „de Overkerkeraad", ook een semioverheidsorgaan,
verbonden aan het ministerie te Hannover. Deze overkerke-
201

202

203

aad probeert ook hier de wildgroei van oefenaars en conventikels tegen te gaan
door regels op te stellen en examens te laten afnemen. Oefenaar Schoemaker
uit Uelsen komt bij het examen afleggen in soortgelijke conflicten als student
Van Raalte in Nederland.
In 1837 is hij enige tijd in Overijssel op oriëntatiereis bij de Afgescheidenen.
Daarover wordt hij door de kerkeraad in Uelsen streng aan de tand gevoeld.
Maar het afscheidingsproces gaat ook hier door. Men gaat uit het Graafschap in
groepjes naar Heemse, „3, 4 a 5 uur gaans teneinde een paar Gereformeerde
preeken te hooren".
Zo ook tijdens de Kerstdagen in 1837. Dan preekt ds. Van Raalte uit Genemuiden
weer eens. Na de preek bespreken zij hun moeilijkheden. Van Raalte is zeer
geïnteresseerd in het Graafschap op kerkelijk gebied en zegt: „Gij moet verder.
Gij moet niet halverwege blijven staan, maar gij moet eene Gemeente worden". Zij
spreken af, dat ds. Van Raalte op 1 januari 1838 bij Huisken in Itterbeck, een
boerschap onder Uelsen, zal komen om daar een gemeente te stichten, 's
Morgens stuurt men een brief met 40 handtekeningen, als Acte van Afscheiding,
naar ds. Cappenberg in Uelsen, 's Middags komt het gezetschap, 44 personen,
bij Huisken samen.
Van Raalte gaat, met een ouderling uit Ommen, te paard naar Itterbeck en in alle
rust wordt de eerste Afgescheiden Gemeente, later de Oud-Gereformeerde Kerk
genoemd, in 't Graafschap gesticht.
Maar ds. Cappenberg heeft ondertussen zijn maatregelen genomen. Bij ontvangst
van de Acte van Afscheiding heeft hij direct de politie in Neuenhaus
gewaarschuwd. Een bode meldt, wat er in Itterbeck gaat gebeuren. De politieagenten
komen evenwel te laat. De gemeente is reeds gesticht en de mensen
zijn al weer naar huis. Aanvankelijk is Van Raalte van plan in Itterbeck te
overnachten, maar zegt later tot de familie Huisken: „Ik ben wat onrustig. Wij
zullen maar onze paarden bestijgen en gaan nog deeze avond heen ..." Ook
deze vogel is gevlogen ...
In 't graafschap Bentheim zijn de wetten op godsdienstige samenkomsten nog
strenger dan in Nederland. Bij „Wet van Politie" mogen niet meer dan drie
personen bijeen zijn om een godsdienstoefening te houden. Leider en oefenaar
Schoemaker raakt dan ook al gauw in moeilijkheden. Hij wordt opgesloten in de
gevangenis van Neuenhaus, boven de Uelserpoort, waar de straatweg naar
Uelsen onderdoor gaat. „Door de traliën der gevangenis konde men de straatweg
op en de stad inzien".
In zijn cel zingt Schoemaker de psalmen zo luid, dat er in de stad over wordt
gesproken. Een politie-ambtenaar krijgt opdracht om Schoemaker te vertellen,
dat hij wel mag zingen „maar niet zo luide, dat het op de straat gehoord kan
worden..."
In 1841 wordt de Afgescheiden Gemeente van Heemse officieel erkend. Bij die
gelegenheid treden 38 gezinshoofden uit de Hervormde Kerk van Heemse. In de
notulen van de Hervormde Kerkeraad (21-1-1841) staat hierover te lezen:
Daarboven dient in aanmerking te worden genomen, dat de afgescheidenen, wier
getal in Heemse vrij aanzienlijk is, waarschijnlijk spoedig als eene bijzondere
gemeente erkend en bijgevolg van het helpen dragen der kerkelijke lasten ontslagen
zullen worden.
Op 10 januari 1853 komen er weer 50 briefjes binnen bij de Hervormde Kerkeraad
van Heemse, waarmee de lidmaten te kennen geven te willen bedanken.
204

In de vergadering van 13 oktober 1854 besluit de Kerkeraad met algemene
stemmen het volgende adres aan de Algemeene Synode der Ned. Hervormde
Kerk te 's-Gravenhage te sturen:
Wij ondergetekenden, Kerkeraadsleden der Hervormde Gemeente te Heemse,
nemen de vrijheid te verklaren met algeheele instemming in hetgeen door het
klassikaal bestuur van Harderwijk in zijn adres d.d. 10 juni jl tegen de krenking
van het regt der Hervormde gezindheid te lande is ingebragt en verlangen op die
gronden van de Synode: handhaving van de leer der Herv. Kerk, staking der
voorgenomen Bijbelvertaling en terzijde-stelling der nieuwe ondertekeningsformule
voor aankomende predikanten.
Het zou nog tot 1951 duren voordat de omstreden Synode van 's-Gravenhage van
1816 zou worden vervangen.
In de Hervormde Gemeenschap van Hardenberg heeft geen afscheiding plaats
gevonden. Slechts enkele leden sluiten zich individueel bij de Afgescheidenen in
Heemse aan. Wij vernamen van burgemeester Van Riemsdijk reeds, dat de
kerkgang hier veel beter is dan in Heemse. Er komen blijkbaar ook geen conventikels
voor, die aan deze ontwikkeling behoefte hebben. In Stad-Hardenberg zijn
wel enkele afgescheidenen, die ook in 1841 erkenning vragen, maar tot het
stichten van een gemeente is het niet gekomen.
Bovendien is het een geschiedkundig gegeven, dat, waar Heemse zich voor
inspant, Hardenberg het laat afweten, en als Hardenberg initiatief neemt, Heemse
niet thuis is. De Vecht schijnt, behalve een doorstromingsfunctie, ook een
scheidingsfunctie te hebben in het doen en laten van de bewoners aan weerszijden
van haar oevers.
Vogelvrij
Tot aan het bezoek aan Heemse op 18 mei 1836 is het Van Raalte aardig gelukt
een proces-verbaal of erger te ontlopen. Maar doordat hij steeds vaker, dieper en
driester vanuit Genemuiden de provincie intrekt, ontkomt hij toch niet aan de
greep van de overheid.
Op 3 juni gaat het mis in Den Ham, bij Mannes Boers in Noordmeer. Er zijn meer
dan 40 personen binnenshuis. Een proces-verbaal wordt opgemaakt en veroordeling
tot een boete van f 20,- is het gevolg.
Het hoogtepunt van de confrontatie komt echter, nadat Koning Willem I op 5 juli
1836 een besluit uitvaardigt, waarbij men met meer dan 20 personen bijeen mag
komen. Ogenschijnlijk een gunstige ontwikkeling.
De beperkingen zijn echter: een „besloten Karakter", van „bijzondere personen"
en „op vergunning". De bijeenkomst mag beslist niet het karakter hebben van een
Hervormde Kerkdienst. Een enigszins vergelijkbare situatie als ten aanzien van
de Katholieken in de 18e eeuw, toen van Staatswege de Gereformeerde leer als
enige ware leer gold en andersdenkenden letterlijk en figuurlijk onderdoken in
z.g. schuilkerken.
Maar dat was de bedoeling niet van de Afgescheidenen. Men wilde leven naar de
eis van Gods Woord en in het eigen bestaan als gemeente worden erkend. Van
Raalte noemde het Koninklijk Besluit „gruwelijk" en verklaarde, nog liever uit het
vaderland verbannen te worden dan de gestelde voorwaarden te moeten
naleven.
205

Hij maakt wel gebruik van de verruiming van het aantal personen, maar houdt zich
niet aan de beperkende regels.
Dat brengt hem in Genemuiden in hevig conflict met de stadssecretaris Florison,
eveneens een predikantszoon, die Van Raalte „driftig, opgewonden en eigenwijs"
noemt.
De Gouverneur ondersteunt het beleid van de burgemeester en secretaris van
Genemuiden en daarmee is de harde confrontatie tussen overheid en Afgescheidenen
aangebroken.
Van Raalte houdt nu geen kleine bijeenkomsten meer van 20 personen, maar gaat
over tot massale samenkomsten. Op 18 september 1836 preekt hij „vanaf eene
verhevene plaats" voor ongeveer 150 personen. Dit gebeuren vindt plaats „in een
expresselijk door hen ingerigte schuur van Joh. van der Haar", tijdens de Hervormde
kerkdienst.
Op 25 september verschijnt hij in Staphorst en leidt daar een Godsdienstoefening
bij Dunnink voor meer dan 500 toehoorders.
Als burgemeester Ebbinge Wubben zegt, dat hij in strijd handelt met de vergunning,
antwoordt Van Raalte: „Gelooft gij niet, dat ik God meer dan de mensen moet
gehoorzamen?" Hij gaat onverstoorbaar verder, aangespoord door spontaan
psalmgezang van de aanwezigen. De burgemeester neemt tijdens het zingen
„zoals te doen gebruikelijk" zijn hoed niet af. Hij trekt de vergunning voor de
samenkomst in. Van Raalte ontsteekt in toorn en roept de burgemeester toe: Gij
zijt de slimste en ergste der burgemeesteren, die ik nog ontmoet heb. Een
vijand van God en Zijn dienst. Gij zult daarvan eenmaal verantwoording geven,
doordien gij zo oneerbiedig onder het zingen en tegen God en Zijn Woord U hebt
gedragen door Uw hoed niet af te nemen.
De burgemeester op zijn beurt voelt zich beledigd als overheidsdienaar in functie
en maakt proces-verbaal op. Van Raalte wordt veroordeeld tot 3 maanden
gevangenisstraf. In hoger beroep reduceert de Arnhemse rechtbank de straf tot 8
dagen. Deze brengt hij van 27 februari tot 7 maart 1837 door in de gevangenis van
Zwolle. Zijn vrouw en zijn zwager Brummelkamp uit Hattem brengen hem daar
een bezoek. Brummelkamp schrijft later hierover:
Wij genoten met hem de nabijheid des Heeren, waardoor men, als Paulus en Silas
te Philippi, zingt in de nachten en het zoete van de gemeenschap met Christus en
met malkander als de gemeenschap der heiligen geniet. Zoete banden. Liefelijke
verdrukking, zeggen wij nu nog bij de herinnering aan dat alles.
Signalement van Van Raalte uit de bevolkingsregistratie van de strafgevangenis
in Zwolle.
206

Tijdens dit zitten in de gevangenis is er een periode van veelvuldige inkwartiering van
soldaten bij burgers. Want het gevolg van het optreden van Van Raalte is wel, dat er
meer druk van de overheid komt om de voorwaarden, waaronder bijeenkomsten
mogen worden gehouden, af te dwingen. Het is al zover, dat het overal waar Van
Raalte komt onrustig wordt; er gaat een uitdagende werking van hem uit.
Overheid en kerken beschouwen hem als de veroorzaker van alle onrust en
verdeeldheid. Hij werkt dit zelf ook wel in de hand door zijn jeugdig optreden, zijn
vurigheid van geest en onbeschroomdheid.
Ommen krijgt zijn soldaten al voordat er overtredingen hebben plaats gevonden. Alleen
zijn aanwezigheid van 12 tot 21 november 1836 in deze regio is al voldoende om
een onrustige sfeer te doen ontstaan.
Hij komt vaker in Ommen, want sinds deze gemeente vanaf oktober 1836 ook een
gedeelte van zijn salaris betaalt, beschouwt men deze provinciale dominee ook als
hun eigen predikant. Op zondag 13 november houdt hij er een avondmaalsdienst.
De maandag daarop, marktdag, is het de hele dag onrustig en 's avonds breken er
relletjes uit. Jongelui verstoren o.a. een bijeenkomst bij bakker E. ten Tooren. Doordat
de politie niet ingrijpt, nemen de ongereldheden een zodanige vorm aan, dat Van Raalte
naar Heemse vlucht en overnacht bij Herm Kok in Brucht. De volgende dag houdt
hij al weer een bijeenkomst bij buurman Jentink in Brucht. Ook in en om Hardenberg
wordt het hem te heet onder de voeten en zo gaat hij verder naar Ane.
Via Gramsbergen en Dedemsvaart reist hij terug naar Ommen, waar hij door een
agressieve volksoploop ernstig wordt bedreigd. In Den Ham wordt hij door de politie
gearresteerd, die hem in Ommen in de gevangenis zet. De volgende dag moet hij in
Deventer voor het gerecht komen. De rechter spreekt hem vrij!
207

Verzoekschrift van ds. Van Raalte aan de Gouverneur der provincie Overijssel om
„alles aan te wenden" ter voorkoming van verdere botsingen met de regering.
Gouverneur Van Rechteren heeft veel begrip voor de Afgescheidenen, maar staat
onder druk van „Den Haag".
208

Barsten en scheuren
Na deze vrijspraak verschijnen er enige barsten in het vervolgingsbeleid van de
overheid. Men ziet in, dat algemene inkwartiering van soldaten niet veel helpt;
integendeel, de gemoederen worden er alleen maar door verhit. Op bevel van de
Directeur-Generaal van het ministerie van Oorlog vertrekken de dragonders.
Toch komt er nog een kleine opflikkering.
Reeds een dag na het vertrek van de soldaten uit Genemuiden houdt Van Raalte
alweer bijeenkomsten in de schuur van Joh. v.d. Haar. Uit wijde omgeving komt
men naar de samenkomsten om Van Raalte te horen preken. Burgemeester J.J.
van Dalfsen van Genemuiden vraagt onmiddellijk om militaire bijstand en
inkwartiering, uitsluitend en alleen bij Afgescheidenen. Dit zou meer effect
hebben. De soldaten komen en deze keer geeft de regering toestemming voor
deze exclusieve inkwartiering. Van de 26 soldaten krijgt Van Raalte er 4 in huis
(23 maart 1837).
Deze ongelijke behandeling „in strijd met de grondwet" wordt fel gekritiseerd in
een klaagschrift en een rekest aan de Tweede Kamer. Waarschijnlijk onder druk
van deze protesten en klachten verzoekt de Gouverneur op 28 april 1837 de
Provinciale Commandant de troepen terug te trekken.
Dit is het keerpunt van de militaire inzet in Overijssel. De bemoeienis van de
autoriteiten met de godsdienstoefeningen neemt ook zienderogen af, zodat alles
in een rustiger vaarwater komt.
Rustiger van buiten af. Intern zal het onrustiger worden. Er vertonen zich barsten
en scheuren op het kerkepad van de afgescheiden dominee.
In 1836 kan men van overheidswege onder sterk gereglementeerde voorwaarden
vrijheid van vergaderen verkrijgen, mits het woord „Gereformeerd" niet in het
vaandel wordt gevoerd. Dit is alleen voorbehouden aan de Herv. Kerk. Met deze
beperkte vrijheid in uitzicht komen de interne moeilijkheden opdagen.
Ds. Scholte en de zijnen dienen al spoedig (1838) een verzoek in en krijgen
vrijheid van vergaderen onder de naam „Christelijke Afgescheiden Gemeente".
Dit tot grote teleurstelling van de anderen; ze zijn verrast en geschokt. Men vindt
dit verraad aan de Afscheiding of de Wederkeer. De Wederkeer is juist bedoeld
als een terugkeer naar de Gereformeerde leer en voortzetting van de ware
Gereformeerde Kerk van 1618.
Een ander heet hangijzer is de aanpassing van de Dordtse Kerkorde op de
tweede Afgescheiden Synode in 1837 in Utrecht. Dit geeft verwarring en twist.
Onze kroniekschrijver uit die dagen zegt hierover het volgende:
... 1837. Den 28 september en volgende dagen hielden de afgescheiden Leeraars een
Nationale Synode te Utrecht en maakten aldaar een nieuwe Kerkordening, geheel
tegen de last hun van sommige gemeenten medegegeven. Zij drijven hunne
dwalingen door, en scheiden zich wederom af van de voorvaderlijke leer, en zijn alzoo
oorzaak van scheuringen en weer verdeeldheden. Ds. De Cock trok het eerst tegen hen
op, maar werd naderhand tot hun gevoelens overgehaald en werd toen een verdediger
van die Utrechtse Kerkordening. Velen gingen met die leeraars voort, anderen
onttrokken zich en wilden hun ook niet meer toelaten te prediken, en werden
twistelingen genoemd, pasten dus evenals de liberalen op anderen toe, hetgeen zij
waren.
Leergeschillen over doop en genadeverbond, alsmede de discussie over het
209

ambtskleed - steek, kuitbroek en mantel - maken het beeld van onderlinge ruzie
compleet.
Ds. De Cock, de leraar in de behoudende hoek, „zit in tranen" en ds. Van Raalte,
meer de man van het Reveil, doet zijn uiterste best de eenheid te bewaren. Hij reist
de hele provincie door en weet de meeste gemeenten op zijn hand te krijgen,
inclusief Ds. De Cock. Deze laatste „om des eenheids wil". Ds. Van Raalte roept
nu een provinciale vergadering bijeen. Een aantal gemeenten - Zwolle, Zalk,
Kampen en een deel van Mastenbroek en Rouveen - laat het na twee discussies
afweten en gaat verder onder de naam „Gereformeerde Kerk (onder het Kruis)",
de z.g. Kruisgemeenten. Zij willen de „weg der vaderen" blijven volgen. Dordt!
Zo gebeurt het, dat op 18 juni 1838 in Nieuwleusen, vier jaar na het begin van de
afscheiding in Ulrum, de eerste scheuring in de afgescheiden kerken plaatsvindt.
Van Raalte heeft het er maar druk mee. De provinciale dominee moet wel kerngezond
zijn, goed kunnen paardrijden en met een onverwoestbare ijver en een vast
geloof begiftigd zijn. Op zijn soms wekenlange tochten op het kerkepad in de
provincie doet hij veel gemeenten aan, waar hij vrijwel altijd een preek houdt.
Voor de vuist weg. Dat heeft hij al in zijn studententijd geleerd. Zijn hoogleraar
Clarisse heeft hem het preken van papier afgeleerd. Vlak voor het uitspreken van
de proefpreek wordt de uitgeschreven tekst door hem weggenomen. Dit moet
toch wel een dankbare herinnering voor hem zijn geweest aan de Hogeschool in
Leiden.
Zo bezoekt hij van 11 december 1837 tot 6 januari 1838 vanuit Genemuiden de
gemeenten Hellendoorn, Rijssen, Enter, Rijssen, Deventer (zaken), Rijssen,
Almelo, Hellendoorn, Ommen, Arriën, Stegeren (classis), Ommen, Den Ham,
Heemse, Dedemsvaart, Genemuiden. De kwestie van de Synode van Utrecht
staat hoog op de agenda.
Nu „de kop van Overijssel" op 18 juni 1838 in Nieuwleusen is gevallen, verlegt
Van Raalte in het voorjaar van 1839 zijn domicilie naar Ommen, meer centraal
gelegen. In de afgelopen periode van mei 1836 tot 1839 heeft hij vanuit Genemuiden
9 gemeenten geïnstitutioneerd, nl:
Vollenhove 13 april 1836 Hellendoorn mei 1837
Nieuwleusen 18 april 1836 1 ) Rijssen 1837
Staphorst 1 mei 1836 Itterbeck/Uelsen 1 jan. 1838
Dedemsvaart 15 mei 1836 Vriezenveen 1838
Den Ham 17 mei 1836 Enter 1840
Heemse 18 mei 1836 Holten 1843
1 ) door ds. Brummelkamp
In Genemuiden laat hij teleurgestelde volgelingen achter, terwijl de onderlinge
liefde afneemt en ontaardt in scheuringen.
Geesje van der Haar, die later Ds. Van Raalte zal volgen naar Holland-Michigan,
schrijft in april 1869 haar Mémoires in Amerika. Over haar periode met Van Raalte
in Genemuiden zegt zij o.a.:
Ds. Van Raalte had ons verlaten en was naar Ommen vertrokken, wat ons
betreurde. Wij hielden van hem en zijn prediking was rijk gezegend. Maar er
ontstond onenigheid onder Gods volk. De een was een volgeling van Van Raalte
en de ander van Budding en weer een ander van Ledeboer. Er ontstonden
verschillen van mening, waardoor verdere afscheidingen het gevolg waren.
210

Eén van die verschillen van mening was het al of niet dragen van het ambtsgewaad.
Toen Van Raalte zich in Ommen gevestigd had, kwam deze zaak sterk naar
voren. Het liep zo hoog op, dat er een nieuwe scheuring ontstond. De ene groep
werd in de volksmond „de Synode met de steek" en de andere „de Synode zonder
steek" genoemd. Wat is er aan de hand?
De driekante steekhoed, de kuitbroek, de bef en de zwarte mantel zijn in die tijd de
kleding, die predikanten moet onderscheiden van andere mensen. Een sterk
ingeburgerde gewoonte, op zichzelf niets bijzonders. Behoudende gemeenteleden
zijn echter zeer gehecht aan deze kleding voor hun predikant. Ze wordt
gezien als symbool voor de verhevenheid van het ambt.
Ds. Scholte, uit het land van Heusden en Altena en gangmaker van de
afscheiding, is hier weer degene, die de knuppel in het hoenderhok gooit. In 1837
besluit hij op eigen houtje het ambtsgewaad niet meer te dragen. Zijn motief is, dat
dit niets met wereldgelijkvormigheid te maken heeft, maar dat hij dit heeft gedaan
uit „afkeer van alle bijgelovigheid".
Ook hier zien we weer een duidelijke scheidslijn ontstaan tussen de Drents-
Groningse richting met de Kruisgezinden (De Cock, Budding) en de Overijssels-
Gelderse opvattingen (Van Raalte, Brummelkamp).
Het duurt lang, voordat Van Raalte positie kiest. Enkele maanden na zijn verhuizing
naar Ommen deelt hij de kerkeraad daar mee, dat hij afstand doet van het
dragen van een ambtsgewaad. Als hij heeft uitgelegd, wat hem tot deze stap heeft
bewogen, gaan de broeders, op één na, wel accoord. Maar ze vinden het toch wel
een netelige kwestie. Daarom vinden ze, dat de dominee „ter voorkoming van
onheilen de gemeente zelve over deze zaak moet onderwijzen". Ook de andere
gemeenten in „zijn" rayon gaat Van Raalte bezoeken.
Op 2 augustus 1839 komt hij in Heemse in de kerkeraadsvergadering, waar hem
gevraagd wordt zijn motieven voor het afzweren van het ambtsgewaad uiteen te
zetten. Hier kan hij de broeders niet overtuigen. Verdeeldheid! Op 25 december
1841 is men het er in de kerkeraad nog niet over eens, wanneer de beroepen
dominee De Vries het verzoek doet geen ambtskleding te hoeven dragen. -
„Sprekende met elkander over het zoogenaamde ambtskleed voor leeraar De
Vries, 't welk is steekhoed, bef en mantel; onder tegen en voorstanders is de zaak
onbeslist gebleven, tot nader gelegenheid des tijds hierover te oordelen".
Een nieuw verzoek wordt op 21 januari 1842 afgewezen. Na een gesprek van De
Vries op een classicale vergadering in Ommen ten huize van Van Raalte, op 25
januari, wordt besloten ieder in onderlinge liefde de ruimte te geven en wordt De
Vries verzocht de voorstanders van handhaving „nu voortaan in liefde te willen
onderrichten teneinde de Duivel geen veld mochte winnen en zijn predikwerk
vruchteloos maaken".
Een wijs besluit in een slepende zaak, waardoor in Heemse een scheuring is
voorkomen. Een afscheidingsbeweging, die van onder op is gegroeid, is als een
porseleinkast: voorzichtigheid is geboden, anders komen er barsten en scheuren.
Naast al deze beslommeringen geeft Van Raalte ook nog les aan aankomende
dominees. Ze zijn hard nodig, want maar heel weinig Hervormde predikanten
gaan zich afscheiden. Bovendien moet er een dam worden opgeworpen tegen al
te grote invloed van oefenaars. Verder is er reeds een opleiding in Ruinerwold/-
Drenthe, onder leiding van ds. H. Kok, die erg behoudend en conservatief is.
211

Deze Noordsche predikers" noemt men de „Drentsche preciezen . We hebben
gezien dat in vorige geschillen Brummelkamp en Van Raalte minder behoudend
zijn en ruimere opvattingen koesteren. Hun stroming wordt aangeduid met de term
"Gelderse rekkelingen".
Als tegenwicht tegen de "Noordsche stroming" start Brummelkamp in Arnhem
een opleiding en begint Van Raalte aan een theologische scholing in een huis aan
de huidige Van Raaltestraat in Ommen (zie hieronder).
Dit duurt tot 1844. Dan wordt er veel druk op hem uitgeoefend om de theologische
opleiding in Arnhem te bundelen en te versterken. Hij heeft niet veel zin om
Overijssel te verlaten. Hij woont graag in Ommen, waar hij nu erg rustig kan
Uiteindelijk gaat hij toch overstag, nadat de gemeenten Arnhem en Velp, samen 125
leden tellend, hem een jaarsalaris van f 1000,- toezeggen. Dan echter veroorzaakt
de aardappelziekte grote economische problemen. Twee jaar achtereen mislukt de
oogst van het belangrijkste volksvoedsel De gemeenten kunnen de f 1000,- niet meer
opbrengen en al spoedig zijn de financiële middelen uitgeput. Van Raalte krijgt de
boodschap om maar naar ander werk om te zien.
In deze sombere situatie bezinnen Van Raalte en Brummelkamp zich over de
stappen, die nu moeten worden ondernomen. Vele geloofsgenoten bevinden zich door
deze economische crisis in een uitzichtloze situatie.
212

Een nieuw begin
in een nieuwe wereld
Het is in Nederland, en vooral op de zandgronden, bar slecht. Na de rampen van
de stormvloed, veeziekte en cholera komen daar nog eens de mislukte aardappeloogsten
bij. Deze aardappelziekte openbaart zich trouwens niet alleen in Nederland,
maar woedt over heel Europa.
In Overijssel gaat van de 7300 ha 5400 ha verloren en in Gelderland wordt van de
17.000 ha 16.000 ha aangetast. De prijzen lopen op van plm. f 3,50 tot f 8,- per
mud.
In tal van steden ontstaan aardappeloproeren. De werkloosheid neemt enorm toe,
zodat tot werkverschaffing wordt aangespoord. Op een totale bevolking van 2
miljoen zijn er 700.000 „behoeftig". Een groot aantal ziet letterlijk „zwart" van de
honger.
Onder invloed van wegtrekkende Duitsers in de grensstrook bij Arnhem is er
reeds in 1844 een vrij grote individuele trek uit de Achterhoek naar Noord-
Amerika op gang gekomen. De aandacht van Van Raalte en Brummelkamp wordt
hierop gevestigd bij hun overwegingen wat te doen voor hun benarde geloofsgenoten.
Van over de oceaan komen goede berichten. Men spreekt van een heerlijk
optimisme daar, dat sterk afsteekt tegen het vermoeide Europa. Er is na de
Napoleontische oorlogen een groot verval in Europa. In Amerika breekt nu de
nieuwe periode aan, die van de National Expansion (1815-1860). Na de eerste
kolonisatie aan de Oostkust gaat men zijn aandacht richten naar het westen.
De trek naar het westen komt op gang, mede omdat op meren en rivieren
stoomboten hun intrede doen en ook spoorwegverbindingen naar het westen
worden aangelegd. Een stroom van landverhuizers uit Engeland, Duitsland,
Polen, Frankrijk, Zwitserland en Ierland komt op gang. In 1837 zijn het er in totaal
80.000, in 1847 oplopend tot 250.000 en in 1854 zelfs tot 500.000.
Het is niet te verwonderen, dat deze grote trek naar de welvaart in Noord-Amerika
in de loop der jaren ook veel Nederlanders aanspreekt. Vandaar dat Van Raalte
en de zijnen mede uit dit oogpunt ook dachten aan landverhuizen naar „het
beloofde land", naast de geestelijke en maatschappelijke motieven die men had
om Nederland vaarwel te zeggen.
Van Raalte en Brummelkamp richten in april 1846 een „landverhuizersvereeniging"
op, genaamd VEREENIGING VAN CHRISTENEN VOOR HOLLAND-
SCHE VOLKSVERHUIZING NAAR DE VEREENIGDE STATEN VAN NOORD-
AMERIKA, met als doel het „aannemen, overhelpen en verzenden" van lieden, die
zich aanmelden.
Het tweede doel is om in Amerika een geïsoleerde kolonie te vormen, die aan hun
theocratische idealen zal beantwoorden. Deze landverhuizing moet vooral
nieuwe mogelijkheden bieden voor de „kleine luyden": arbeiders, handwerkers
en kleine boeren. In een door hen geschreven brochure worden de motieven ook
genoemd:
Wij zijn hiertoe (tot landverhuizen) temeer gedrongen, na nu enige jaren vruchteloos
getracht te hebben om velen werk en daardoor brood te verschaffen; en door
de overtuiging, dat de gewone armenbedeling niet alleen bij toenemende werkloosheid
kwijning en ondermijning van nering en handtering en ondragelijke
213

elastingen, te drukken wordt; maar ook voor de bedoeld wordende personen die
werken kunnen, krenkend en bedervend en tegen Gods gebod: „werk en eet", strijdig
is.
Wij zijn ertoe gedrongen, omdat ledigheid en slaafse arbeid, verstikkende zorgen en
verdringing door volksopeenhoping met al derzelver smarten en ontwikkeling van des
menschen inwonend verderf, en die verwoestende concurrentie, eene vruchtbare
baarmoeder van vele zonden is.
Een duidelijke opsomming van economische en ethische factoren, die allemaal „een
baarmoeder zijn van vele zonden" en evenzovele motieven om te gaan
landverhuizen.
Dit is hun ontdekking van Amerika in deze moeilijke tijden. Ze spelen hierop in voor
hun geloofsgenoten door kolonisering te propageren om zodoende verwildering,
vermenging en verstrooiing te voorkomen.
Er is grote belangstelling voor dit soort landverhuizen in groepsverband. Velen melden
zich bij de vereniging aan. Zo ook een zestal gezinnen van de Chr. Afgescheiden
Kerk in Heemse. Op 26 augustus 1846 nemen de gezinshoofden afscheid in de
kerkeraad. Het zijn: E. Dunnewind, ouderling; D. Plasman, diaken en J. Stegeman,
H. Kok, H. Oldemeyer en S. Karreman.
„De hoofdzakelijke reden tot vertrek" worden als volgt opgegeven (overgenomen uit het
notulenboek):
a. voor hunne kinderen Christelijke scholen te zoeken, die Hier niet te vinden zijn;
b. Gods bevel met de belofte in verband: die werkt zal eten, niet vervuld te zien,
alsmede:
c. Geeft den Keizer, dat zijne is onmogelijk te voldoen.
Naast deze voornaamste reden tot vertrek zal voor Dunnewind ongetwijfeld het
overlijden van zijn vrouw en zijn ontslag als schoolmeester hebben meegeteld.
Bovendien waren de verhoudingen in de kerkeraad er ook niet beter op geworden.
En de meesten waren medestrijders van het eerste uur van Van Raalte in Heemse. Zij
zouden ook weer samen met hem tot de pioniers in Holland-Michigan behoren.
Een andere groep, ook uit Overijssel, die zich aanmeldt, zijn de Van der Haars uit
Genemuiden, de familie in wier schuur De Cock de eerste Afgescheiden
Gemeente in Overijssel heeft gesticht en in wier gebouwen Van Raalte ook vaak de
samenkomsten heeft gehouden.
Geesje van der Haar, geboren 1820, schrijft in haar mémoires over deze interesse voor
Amerika zeer uitvoerig. Zij is al vanaf haar 16-de jaar een bewonderaarster van Van
Raalte. Ze vertelt o.a.:
In die tijd lazen we een maandblad, dat door De Cock, Brummelkamp, Van Raalte,
Scholte en Van Velzen werd uitgegeven ...
Het bevatte veel artikelen over kerk en school. Soms kwamen er ook artikelen voor
over Amerika ...
Daar sprak ze dan met haar broer Wouter over.
Toen deed zich het gerucht voor, dat Van Raalte naar Amerika zou vertrekken. Mijn
oom en mijn broer wilden zich daarvan overtuigen en reisden naar Arnhem, waar Van
Raalte woonde...
De mannen kwamen terug en waren van mening, dat wij zouden gaan, als de Heere
een weg opende.
214

Dit resulteerde in het vertrek van Geesje van der Haar met haar man Jan Visscher
en twee kinderen en de ongehuwde broers Wouter en Hein van der Haar.
Onze zaken liepen goed, maar we hadden grotelijks te rekenen met de verzorging
van de armen. Zij wilden wel voor ons werken maar ze konden zichzelf nauwelijks
handhaven, wat mij veel verdriet gaf.
Ze kozen voor het „vrije en ruime Amerika" om te kunnen deelnemen aan „een
betere economische gesteldheid".
Een derde groep, die zich dadelijk opgeeft als landverhuizer, is een vijftal
gezinnen uit Sleen. Tijdens zijn werkzaamheden in Overijssel heeft Van Raalte,
toen hij in Ommen woonde, veel contacten gelegd in zuid-oost Drenthe. Evert
Zagers en Egbert Fredriks gaan naar Arnhem om met Van Raalte te praten. Ze
beslissen om met hem mee te gaan, samen met nog drie families: Van Zee,
Notting en Laarman. Uit hun midden zullen later de eerste, sterke, jonge voortrekkers
voortkomen.
De mannen uit Sleen zijn erg gemotiveerd. De strijd van deze separatisten heeft
veel invloed gehad op hun functioneren in de dorpsgemeenschap. In deze
gemeenschappen, vooral op de zandgronden, speelt het gewoonterecht, de
dorps-adat, een grote rol. Men neemt het niet, dat er een scheuring ontstaat in de
samenleving en begrijpt nog minder, dat men om het geloof zomaar „uit de kerk
der vaderen" stapt. Dit wordt gezien als verraad aan de dorpseenheid. De eerste
gulden regel: „Aj doet as een aander, dan giet 't oe ok as een aander", werd
doorbroken, met het gevolg, dat de afgescheidenen ook zakelijk gemeden
werden. Dit is voor menigeen in de slechte economische toestand in 1846 mede
een reden om dorp en land te verlaten en met Van Raalte in Noord-Amerika een
nieuw begin te maken in een nieuwe wereld.
Behalve boven genoemde gezinnen uit Overijssel en Drenthe melden zich nog
velen uit de provincie Gelderland bij Van Raalte aan. Van Raalte voelt zich
verantwoordelijk voor deze mensen. Aanvankelijk is hij niet van plan zelf mee te
gaan, maar in de zomer van 1846 neemt hij het besluit om met vrouw, 5 kinderen
en dienstmaagd te gaan landverhuizen „om zodoende de vertrekkende broeders
en zusters tot een Mozes en Aaron te zijn".
In zijn afscheidspreek op 20 september 1846 in Arnhem zegt hij, dat hij deze
mensen niet alleen heeft willen bevrijden van de achterstelling door overheid en
samenleving,
maar hun ook wil verlossen van de geïsoleerde staat en onkundige verdeeldheid
en enge sectegeest, waardoor het anders kostelijke volk der afgescheidenen
zich verderft en een prooi geworden is van de dwaasheden van vroegere en
latere leiders.

Exodus
De uittocht begint, ook uit Heemse. De krant van 14 september 1846 meldt:
„Aanstaande donderdag vertrekken uit Ambt Hardenberg zes huisgezinnen om
op reis te gaan naar Noord-Amerika, met een kapitaal van f 3.000,-. De godsdienst
is de hoofdzaak dier verhuizing".
Het zijn:
1. Weduwnaar Egbert Dunnewind, 53 jaar, met vier kinderen in de leeftijd van 19,
13, 9 en 8 jaar.
2. Dirk Plasman, 48 jaar, met vrouw Aaltje Amsink, 46 jaar, en drie kinderen van
18,11 en 8 jaar oud.
3. Jan Stegeman, 56 jaar, met vrouw Hendrikje Dunnewind, 51 jaar, en zes
kinderen van 23,19,17,13,11 en 8 jaar.
4. Harm Kok, 50 jaar, met vrouw Janna Dunnewind, 47 jaar, en zeven kinderen
van 20,19,15,11, 9, 4 en 1 jaar.
5. Hendrik Oldemeyer, 40 jaar, met vrouw Dina Schepers, 40 jaar en zoon Jan van
7 jaar.
6. Sn. Karreman, 26 jaar, met vrouw Roelofje Beutum, 24 jaar, en een 7 maanden
oud dochtertje.
Totaal: 33 personen.
Behalve Karreman, die timmerman is, zijn de anderen allen uit het landbouwbedrijf
en behoren tot de Christelijk Afgescheiden Kerk in Heemse.
Op 18 september vertrekken ze met paard en wagen naar Zwolle. De krant schrijft
hierover: „Met weemoed moet men deze lieden zien afreizen, daar zij hunne
geboortegrond op eene onbedachtzame wijze verlaten zonder te berekenen of zij
in de vreemde gewesten hun lot zullen verbeteren".
Vanuit Zwolle gaat men per boot naar Amsterdam en dan naar Rotterdam. Het is
waarschijnlijk, dat, gezien de contacten die er tevoren met Van Raalte zijn
geweest, ook de vijf gezinnen uit Sleen met de boot naar Zwolle zijn vertrokken.
De Van der Haars uit Genemuiden reisden in ieder geval wel per schip. Geesje
Visscher-Van der Haar maakt ons in haar mémoires deelgenoot van zo'n afscheid
en vertrek in die dagen:
Maar nu wilden mijn andere broer en ook mijn zuster vertrekken en dat smartte mijn
vader en moeder verschrikkelijk. De broer van mijn man wenste met zijn vrouw ook te
gaan, hoe dwaas dit andere menschen ook scheen. Gods wil en plan moesten
volvoerd worden.
De laatste nacht brachten we door in vaders huis. Vader was geheel overstuur, maar
moeder was rustig en gelaten. Mijn oom was er ook. Hij deed met ons het laatste
gebed. Toen zongen we:
Uw wil geschied', Uw wil alleen, Als in
de hemel, hier beneên; Uw wil is
altoos wijs en goed; 't Is majesteit al
wat Gij doet; Dat ieder stil daarin
berust En Uw bevelen doe met lust.
Hoe we konden zingen op dat treurige ogenblik van scheiding gaat je begrip te
boven, daar het immers zeer waarschijnlijk was, dat we onze lieve ouders en
vrienden nooit meer zouden zien.
216

De volgende morgen vroeg kwamen we in ons schip. Veel volk kwam afscheid
nemen van ons en menige traan werd er gestort, maar God gaf ons kracht voor het
afscheid.
Op het Nieuwe Diep worden ze overgeplaatst in een groter schip, de Katherine
Jackson. Door ongunstig weer blijft dit schip nog twee weken voor anker liggen,
voordat de grote sprong over de oceaan wordt ondernomen.
Het wordt een lange reis met veel storm en ziekte. Negen kinderen en een oude
man sterven tijdens de tocht en worden in zee neergelaten.
Terwijl het schip op 4 oktober Nederland heeft verlaten, zal het pas op 16
december 1846 afmeren in Baltimore - een tocht van 10 weken. De passagierslijst
is verloren gegaan, maar volgens Geesje zijn er nog 50 Hollanders aan boord:
„veel vrome mensen met hun kinderen. In het begin spraken en baden we veel
met elkaar, maar het was een lange reis en toen we storm kregen zorgde al gauw
elk gezin voor zichzelf."
De groep uit Heemse (25 personen) en Sleen (23 personen) treffen in Rotterdam
Ds. Van Raalte met gezin en gaan samen scheep op de driemaster „The
Southener".
De familie Stegeman uit Heemse vertrekt met een ander schip.
De „rechterhand" van Van Raalte, Bernardus Grotenhuis, met vrouw en twee
kinderen van 5 jaar en 10 maanden, zijn ook aanwezig, alsmede de vrijgezelle-
molenaar Hermanus Lankert (31). Een groep getrouwen uit Overijssel en Drenthe
en de voortrekkers, zoals later zal blijken.
Op 2 oktober 1846 vertrekt het zeilschip met 110 landverhuizers aan boord naar
een onbekende bestemming in een onbekende wereld.
Van Raalte heeft ontroerd afscheid genomen van zijn zwager Brummelkamp, met
wie hij het emigratieplan heeft opgezet. Brummelkamp typeert het afscheid aldus:
„De reize derwaarts vergde een vaarwel, dat aan een sterfbed deed denken".
217

De vrouw van Evert Zagers overlijdt tijdens de overtocht, evenals een 2-jarig
dochtertje van de familie Fredriks. Na een zeiltijd van 6 weken landt men op 17
november in New York. Afgezien van de twee sterfgevallen heeft men naar
omstandigheden een goede reis achter de rug. Van Raalte is met zijn gezin in een hut
ondergebracht; zijn volgelingen vertoeven in het ruim van het schip. Bij kalm weer zitten
Van Raalte en zijn vrouw aan het dek te zingen. Hij ziet het wel zitten. Verder heeft hij
een goede verstandhouding met de kapitein van het schip. Dat komt hem wel goed
uit, want zijn Engels is nog zeer slecht. De kapitein is zeer welwillend en helpt hem
zoveel mogelijk. Hij kan zich nu goed oefenen en hij beseft, dat hij straks zonder een
goede beheersing van de taal zijn taak moeilijk zal kunnen vervullen in een onmetelijk
en onherbergzaam land, met ronddolende Indianen, aangevuld met avonturiers,
pelsjagers en goudzoekers. - Maar ook met zeer behulpzame mensen!
218

Waarheen?
Vanuit Arnhem hebben Van Raalte en Brummelkamp medio augustus 1846 al
contact gelegd met ds. Wyckoff, predikant van de Herv. Kerk in Albany, Amerika. Hun
landverhuizers-vereniging heeft een algemene brief laten uitgaan, getiteld: „Aan de
gelovigen in Amerika". Daarin wordt gevraagd om hulp en bijstand voor „hun"
landverhuizers, wanneer deze in Amerika aankomen. Wykoff stuurt onmiddellijk
bericht terug en stelt voor om drie capabele mensen vooruit te sturen, die samen met
enige Amerikaanse burgers van de Herv. Kerk verschillende gebieden in het midden-
Westen gaan onderzoeken. Verder belooft Wyckoff een organisatie op te richten om
de belangen van de nieuwe emigranten te behartigen. Deze houding resulteert in
vriendschapsbanden voor het leven tussen Wyckoff en Van Raalte.
Om aan dit verzoek te voldoen, èn om zich van een opvolger te verzekeren bij een
eventueel ongeval, dat hem zou kunnen overkomen, wijst Van Raalte direct vijf
manlijke leden aan, t.w.: Wouter van der Haar, Jan Visscher en zijn vrouw, Evert
Visscher en diens vrouw, Hein van der Haar, Elisabeth van der Haar en Jannes
Vriese. (Vrouwen werden wel genoemd, maar telden verder niet mee in die tijd!).
Hij beveelt deze mensen hartelijk aan bij de gelovigen van de Herv. Kerk in
Amerika.
In 1772 is deze kerk reeds gesticht als Ned. Herv. Kerk in Amerika en vindt zijn
oorsprong al in de tijd van de Westindische Compagnie (1628). In 1820 besluit hun
Synode het woord „Nederlands" te schrappen en de naam „Reformed Church of
America " te gebruiken, omdat ook in de kerk de Engelse taal gaat overheersen. Als
op dezelfde Synode aan de 84 artikelen van de Dordtse Synode 1618/19 nog eens 73
artikelen worden toegevoegd, volgens Amerikaanse opvattingen, gaat dat de meeste
behoudenden in deze kerk te ver. Dit leidt in 1822 tot een afscheiding.
Van Raalte en de zijnen ontmoeten veel begrip, alsmede morele en financiële steun
van de Reformed Church in Amerika en in het bijzonder van ds. Wyckoff.
219

Als Van Raalte op 17 november 1846 in New York aan wal stapt, wordt hij daar door
ds. Thomas de Witt begroet. In 1846 is deze nog in Nederland geweest om zich op de
hoogte te stellen van de afval in de Ned. Herv. Kerk. Bij die gelegenheid heeft hij toen ook
de afgescheiden ds. Scholte, toen in Utrecht, bezocht. Er is een spontaan en hartelijk
contact tussen De Witt en Van Raalte. Maar veel tijd gunt de leider zich niet in New
York. Het is al half november en hij wil graag vóór de winter de grote meren over zijn.
Zijn einddoel is de nieuwe staat Wisconsin, aan de westoever van het Michiganmeer.
Hij beschikt daar over enige adressen en hoopt er een vestigingsplaats voor zijn
mensen te vinden om er een kolonie te stichten.
Met een grote stoomboot vertrekt hij weer spoedig met zijn volgelingen. Hij gaat over
de rivier de Hudson naar Albany. Hier wordt hij zeer gastvrij door ds. Wyckoff ontvangen.
Van Raalte heeft gehoopt, dat de door ds. Wyckoff opgezette kerkelijke organisatie voor
steun aan zijn landverhuizers hen land te koop zou aanbieden tegen regeringsprijzen,
maar dat zit er niet in. Het leidt wel tot bepaalde toezeggingen en naderhand ook tot
verlening van financiële steun bij aankoop van land. Dat is ook wel nodig, want behalve
Van Raalte beschikken zijn volgelingen praktisch niet over geld. Steun uit moederland
of van geestverwante kerken daar, kunnen zij niet verwachten.
Van Raalte gaat nu vol goede moed verder. Met zijn volgelingen neemt hij de trein naar
Buffalo aan het Eriemeer. Een trein met zeer slechte accommodatie, maar het
ongerief wordt vergoed door de aanblik van een prachtig landschap met vruchtbare
bodem, aldus Van Raalte.
In Buffalo gaat een gereduceerd aantal reisgenoten aan boord van het stoomschip
„Great Western", dat hen over het grote Eriemeer naar Detroit zal brengen. Een dertigtal
leden van het gezelschap laat het echter in Buffalo afweten en zoekt daar werk. Met zijn
meest getrouwe volgelingen uit Heemse en Sleen gaat Van Raalte verder.
Maar niet direct. Het kan op de grote meren ook geducht spoken. Er staat een storm
en men moet wachten tot 27 november, voordat de boot kan vertrekken. Het is 16
december, als men in Detroit aankomt. De meren vriezen dicht en de boot kan niet
verder. Reizen over land is te duur, daarvoor is geen geld. Dan maar overwinteren
in Detroit en in het voorjaar verder trekken. Het zal evenwel heel anders lopen!
Voor zijn gezin huurt Van Raalte een huis in Detroit. Zijn volgelingen vinden een
onderkomen in het pakhuis van een bakker. Een deel van hen vindt werk op een
scheepswerf in St. Clair, 't Betekent wel bittere armoede.
Ondertussen zit Van Raalte niet stil. Hij draagt zijn rechterhand, Grotenhuis, op om op
zijn gezin te passen en kan voor de huisvesting van diens gezin gebruik maken van de
bovenste slaapkamer. Van Raalte trekt er in zijn eentje op uit om een geschikte plaats
voor zijn kolonie te zoeken. Hij heeft Wisconsin in gedachten, maar de Amerikanen in
Detroit, die zich het lot van de groep erg aantrekken, maken hem opmerkzaam op een
afgelegen gebied in West-Michigan. Eerst wil hij echter de andere plaatsen in 33
Wisconsin onderzoeken. Zover komt hij echter niet. Onderweg daarheen, in
Kalamazoo, treft hij een van de eerste pioniers in West-Michigan aan, een zekere
John Kellogg. Deze haalt hem ertoe over eerst een kijkje te nemen in noordelijke
richting, in de nieuwe County Allegan, gesticht in 1835.
220

Kellogg is afkomstig uit de staat New York, waar hij veel geld heeft verdiend. Hij is naast
rechter en invloedrijk politicus ook een vermogend grondspeculant. Om het mid-Westen
tot ontwikkeling te brengen, heeft hij zich met zijn gezin in 1836 in Allegan gevestigd.
Hij is een groot voorvechter van vestiging van Nederlandse nederzettingen in
Michigan. Deze voorkeur is waarschijnlijk mede veroorzaakt, omdat zijn vrouw
vloeiend de Nederlandse taal spreekt. En dat laatste is voor Van Raalte weer van belang,
want zijn Engels is nog zeer gebrekkig. Hoe dit ook moge zijn, Van Raalte komt erg
onder de indruk van het verhaal van rechter Kellogg en gaat met hem op pad.
Zittend op een paarderug of baggerend door de sneeuw, verkent Van Raalte de
streek, die later Holland-Michigan zal heten. Onderweg daarheen verdwalen ze in de
sneeuw en het is al donker, als ze eindelijk een hut vinden, waar zendeling ds. Smith
woont, een missionaris onder de aldaar wonende Indianen. Met zendeling Smith als
gids gaan ze de volgende dag weer op pad. Men komt in het gebied, dat het
eigendom is van Kellogg. Deze heeft het land destijds goedkoop in de vingers
gekregen, omdat het laag gelegen is, erg nat is, uit zandgrond bestaat en vol bomen
staat. Hij kan dit land slecht kwijt aan individuele pioniers, maar het zou een zeer
geschikt gebied kunnen zijn voor een groep als die van Van Raalte om er een
geïsoleerde kolonie te stichten... Kellogg belooft er zelf geld in te steken om wegen en
een spoorlijn aan te leggen ter ontsluiting van het gebied. Dit spreekt Van Raalte
allemaal erg aan. Zich tot aan z'n knieën voortworstelend door de sneeuw, bereikt hij
de oever van het Black Lake, het zwarte meer. Zonder twijfel heeft dit zwarte water
hem herinnerd aan zijn tijd in Genemuiden, aan de rivier het Zwartewater.
Op 1 januari 1847 wijst hij daar de plaats aan, waar de kolonie van de Afgescheidenen
zich zal vestigen. De stichting van wat Holland-Michigan zal gaan heten
- maar even goed Genemuiden of Zwartsluis had kunnen worden genoemd -is voor
hem een te bereiken realiteit geworden.
Hij schrijft later in Detroit een brief naar Brummelkamp in Arnhem, waarin hij
mededeelt, dat hij het gebied voor de kolonie heeft bepaald in West-Michigan en dat hij
de plaats voor de toekomstige stad Holland heeft genoemd. Dit is de plek, waar de
zwarte rivier (Black River) uitmondt in het zwarte meer (Black Lake), welk meertje in
open verbinding staat met het grote Michigan meer (Lake Michigan). Hij reist niet
verder door naar Wisconsin, maar doorkruist voor de rest van de tijd het hele gebied,
waar ds. Smith zijn zendingspost sinds 1844 heeft gevestigd. Vele dagen is hij diens
gast. Op zijn onderzoekingstochten wordt hij vaak ook door de zendeling vergezeld,
terwijl enkele Indianen als gids dienen. Door de ongewone inspanningen krijgt zijn
lichaam het echter zwaar te verduren en dat komt, na de typhuskoortsen in augustus in
Arnhem, hard aan. Op zekere dag wordt het teveel. Voortworstelend door een halve
meter sneeuw, stort hij in door oververmoeiheid. Hij is helemaal in de war en denkt, dat
het afgelopen is. Na een tijdje voorover in de sneeuw te hebben gelegen, komt hij
echter weer bij en herstelt voldoende om op de rug van een paar Indianen te worden
getransporteerd. Elkaar aflossend brengen de Indianen hem veilig terug naar de
missiepost van ds. Smith.
Nadat hij voldoende is uitgerust, trekt hij met spoed naar de wachtende groep in Detroit.
Hij brengt verslag uit en doet concrete voorstellen. Deze worden door zijn volgelingen
geaccepteerd en vol goede moed gaat men aan de slag. Moed, geloof en
vertrouwen zijn wel nodig!
221

De kolonie in wording
Begin februari 1847 vertrekt Van Raalte met zijn gezin per trein van Detroit naar
Kalamazoo en vervolgens met een tweespan-slede naar Allegan, waar ze door
Kellogg worden opgevangen. Voor mevrouw Van Raalte is dit erg belangrijk. Zij
kan met mevrouw Kellogg in haar moedertaal spreken, hetgeen voor haar een
grote steun betekent, vooral tijdens de afwezigheid van haar man. Met vrouw en
twee kinderen is Bernardus Grotenhuis al vooruitgegaan om kwartier te maken.
Hij bevindt zich al in de rimboe, op de missiepost van ds. Smith. Van daaruit gaat
hij met buurman Fairbanks, een regeringsambtenaar, die de Indianen in het
missiegebied landbouwtechnieken moet bijbrengen, een geschikte plaats
uitzoeken voor de eerste blokhut.
In Detroit strekken inmiddels vijf jonge kerels de rug om aan de slag te gaan. Met
hun gezinnen nemen zij ook de trein naar Kalamazoo. Hier worden ze door ds.
Hoyt voorzien van proviand etc, waarna ze verder trekken met tweespan-sleden
naar Allegan, waar ze door Van Raalte worden opgewacht. De gezinnen vinden
onderdak in een huis van Kellogg.
Drie dagen later, op dinsdag 9 februari, vertrekken zes mannen en één vrouw op
een slede, getrokken door een span ossen, naar het Old Wing Mission gebied,
waar Grotenhuis reeds is, een afstand van plm. 40 km.
De reizigers zijn: Ds. Van Raalte (35), Evert Zagers (32), Jan Laarman (30), Hermanus
Lankert (31), Egbert Fredriks (31), Willem Notting (35) en diens vrouw Marie
(26). Behalve Van Raalte en Lankert komen ze allemaal uit Sleen.
Het is een moeilijke en barre tocht door de sneeuw. De gemiddelde snelheid ligt
niet hoger dan plm. 3 km per uur. Laat in de avond komen ze op de zendingspost
aan, waar ze onderdak vinden bij Smith en Fairbanks. Deze dag, 9 februari 1847,
wordt beschouwd als het officiële begin van de Nederlandse kolonie in West-
Michigan.
Nu kan de droom van Van Raalte om een christelijke nederzetting te stichten met
een hoofdstad en dorpen daaromheen, compleet met kerken en christelijke
scholen, in vervulling gaan. Bij Smith en Fairbanks vinden de pioniers drie weken
onderdak. De vrouw van Notting zorgt voor de inwendige mens.
222

Men gaat flink aan de slag, en wel letterlijk: met bijlslagen. In een dicht bosgebied
zal de eerste blokhut verrijzen.
Met weinig en slecht materiaal, zonder mechanische transportmiddelen, maar
met medewerking van de Indianen, presteren ze het om in 3 weken van boomstammen
en ander materiaal uit het bos een blokhut te bouwen van 10 meter lang
en 5 meter breed. Al te dikke bomen, soms al eeuwenoud en met een doorsnee
van 5 meter en een hoogte van meer dan 30 meter, laat men voorlopig maar staan.
Als dit moeizame karwei is geklaard, laten ze hun gezinnen uit Allegan
overkomen en allen bivakkeren voorlopig in de ruimte van 10 bij 15 meter. Het
gezin Van Raalte blijft nog 3 maanden bij de familie Kellogg in Allegan, totdat de
„pastorie" - een blokhut in de rimboe - gereed is.
Men begint onmiddellijk met de bouw van een tweede hut, want de achterblijvers
uit Detroit komen er ook al aan; het zijn de landverhuizers uit Heemse, de
gezinnen van Egbert Dunnewind (5), Dirk Plasman (5), Hendrik Oldemeyer (3),
Harm Kok (9), Samuël Karreman (3) en de familie Frans Smit van elders, in totaal
33 personen. Ze worden in de tweede blokhut ondergebracht. Op 10 maart 1847
meldt zich een tweede groep van 15 personen, waaronder het gezin van Jan
Stegeman uit Heemse. Deze zijn met een ander schip de oceaan overgestoken.
De derde groep laat ook niet lang op zich wachten. Deze arriveert op 17 maart
1847. De namen zijn niet allemaal bekend, maar in ieder geval zijn onder hen de
volgelingen van Van Raalte uit Genemuiden, t.w. Wouter van der Haar, Hein van
der Haar, Jan Visscher met Geesje van der Haar en 2 kinderen, Evert Visscher met
vrouw Elisabeth van der Haar en Jannes Vrieze.
We weten, dat deze groep met een ander zeilschip is gereisd en dat men op 16
december in Baltimore is aangekomen. In haar memoires beschrijft Geesje van
der Haar hoe het hen is vergaan in de tijd, dat ze zich nog niet bij Van Raalte
konden voegen.
Ze namen de trein naar Cumberland en „daarvandaan ging de reis op boerenwagens.
De bagage was opgeladen; wij zaten er bovenop, in dekens gewikkeld. Dit
was een gevaarlijke tocht, berg-op, berg-af, ruim honderd kilometer", over de
Apallachian mountains naar Pittsburg. Verder per boot naar St. Louis. Hier
huurden ze een paar kamers en wachtten op bericht van Van Raalte of Scholte.
— Ja, ook van Scholte, want de beide landverhuizersdominees liggen met elkaar
in concurrentie en St. Louis is de plaats, waar de landverhuizers de beslissing
moeten nemen: of naar Scholte, of naar Van Raalte.
In augustus 1846 heeft Scholte namelijk in Utrecht ook een landverhuizersvereniging
opgericht. In tegenstelling tot de Van Raalte-groep, is deze vereniging
bedoeld voor lieden, die zich voor eigen rekening in Amerika kunnen vestigen,
dus mensen in goeden doen, meestal van de klei. Met Van Raalte mee trekken
hoofdzakelijk de kleine luyden van de arme zandgronden.
Als Scholte met zijn grote groep en rammelende geldkist enige tijd na Van Raalte
in Amerika aankomt, vestigt hij zich, tot groot verdriet van Van Raalte, niet in het
bosgebied van Michigan, maar op de prairievlakten in lowa. Daar wordt Pella
gesticht.
De brief van Van Raalte komt het eerst! Daarin staat, dat hij in West-Michigan een
kolonie heeft gesticht.
De Genemuidenaren wachten geen verdere berichten af, maar vertrekken spoorslags
uit St. Louis naar Chicago, waar ze de boot nemen naar Grand Haven, een
223

paar kilometer boven de kolonie. Van hieruit zoekt Wouter van der Haar contact
met Van Raalte.
Er is geen woonruimte.
Geesje van der Haar schrijft daar verder over:
Toen mijn man terugkwam, bracht een Indiaan ons in een kano naar een Indianendorp.
Ik was wel bang om in een kano te varen, maar God beschermde ons.
De groep uit Genemuiden woont dan 5 weken in het Indianendorp.
Zij hebben ons nooit eenig kwaad gedaan, hoewel ik altijd een beetje bang voor
hen ben geweest.
Bij dag trokken mijn man en de andere mannen erop uit om land te kopen, dat te
bewerken was. Wij bleven dan bij de Indianen in hun dorp. Ze waren vriendelijk en
hulpvaardig en verkochten ons vis, meel en suiker, dat ze zelf hadden gemaakt.
We waren bezorgd over het verkrijgen van een woonplaats, daar zich ook nog
drie families bij ons hadden gevestigd.
Maar mijn man wist land te kopen op een goede mijl afstand, van wat nu de stad
Holland is. Hij nam drie mannen met zich mee om bomen te hakken en voor het
bouwen van een huisje van 5 x 7 meter met twee ramen en een deur.
Op het dak kwamen houten pannen, maar die waren zo slecht, dat het overal
lekte. Een boomstam diende als tafel en daarboven hadden we een paraplu
hangen.
Boven ons bed hadden we een laken gespannen, waar het water af kon stromen.
De andere Hollanders bouwden ook kleine, houten huizen, maar het was allemaal
bos, waardoor we elkaar niet konden zien.
De eerste godsdienstoefeningen worden in de open lucht gehouden, naast de
keuken van de dominee. De mannen moeten daarbij blijven staan, maar vrouwen
en lichamelijk zwakken zitten op blokken hout en gevelde bomen. Dominee Van
Raalte staat ook op een houten podium. Iedereen komt naar deze
bijeenkomsten, tenzij wettig verhinderd.
De eerste door Nederlanders gebouwde kerk in de toen nog beboste streek
(1847).
224

In de zomer van 1847 al bouwen de kolonisten hun eerste, houten kerkje, 's Morgens
houdt ds. Van Raalte een preek en 's middags beantwoordt hij vragen over
de bijbel.
De beproevingen en inspanningen gedurende de week zijn zo groot, dat tijdens
de zondagse diensten veel uitgeputte mannen in slaap vallen. Maar de energieke
predikant weet ze wel weer wakker te krijgen.
Op zondag is de kleding „gewoon". Tijdens de dienst gaat niemand iets drinken.
Bij de deur staat altijd een emmer water gereed met schep. De beide zoons van de
dominee brengen het water in een oud-Hollandse kruik naar de kerk. De kerkgangers
nemen zelf een broodmaaltijd mee, die zij in de kerk naar binnen werken
met het water uit de emmer.
Over de preken van Van Raalte zegt Geesje van der Haar: „Zijn preken en
gebeden waren zo uitmuntend, dat hij ons steeds opnieuw moed gaf".
Dat is ook wel nodig.
In de zomer van 1847 komt de stroom landverhuizers naar de kolonie van Van
Raalte goed op gang. De „woningnood" wordt steeds nijpender. Van dolle kervel
en ander materiaal uit het bos bouwt men beschutte plaatsen.
Een inwoner van het grote bos schrijft hierover in augustus 1847:
De krakende geluiden van de pijnbomen, het schrille, angstwekkende geroep van
de nachtvogels, het geschreeuw van de uilen, het piepen van vogels en het
krassen van insecten in het hele bos, gaf ons een drukkend gevoel en vervulde
ons van moedeloosheid.
Het gloren van de dag bracht ons een welkome verlichting. De landverhuizers, die
zich hier gevestigd hadden, ontwaakten uit hun sluimeringen en kwamen door de
openingen van hun blokhutten of onder de takken van bomen, die ze tegen de
boomstronken geplaatst hadden, vandaan.
Men krijgt nog met ongelooflijke moeilijkheden te kampen. In het voorjaar overstromingen
door het smelten van de sneeuw en het ontstaan van moerassen na
het kappen van de bomen. Dat geeft weer aanleiding tot het ontstaan van ziekten
als malaria, typhus, roodvonk en pokken. Honderden sterven eraan. En van de
schaarse voedselvoorraden wordt een groot deel door het ongedierte
opgevreten.
225

Er is gebeden en gewerkt, geleden en gestreden. Zelfs de moedige, gelovige Van
Raalte wordt het een keer te machtig, als hij tijdens een kerkdienst uitroept: „O,
God, moeten wij dan allen dood gaan?"
Later vertrouwt hij zijn vrienden toe:
Ik was nimmer dichter bij het punt van wanhoop, dan wanneer ik in deze volle
hutten binnen kwam en de mengeling zag van huishouden, ziekte en dood en het
aankleden van lijken in deze hutten, waar ieder gezin genoodzaakt was zich te
behelpen op enkele vierkante meters.
Geen wonder, dat we in dat uur van zware beproeving, een toename van onverschillige
vertwijfeling konden waarnemen.
Zijn voortreffelijke geestelijke en lichamelijke conditie geven hem voldoende
stuwkracht om door te gaan als trooster, adviseur en helper temidden van
degenen, die zo erg afhankelijk zijn van zijn moedig en wijs leiderschap.
Eindelijk, in het jaar 1850, zijn de moeilijkheden grotendeels overwonnen en kan
de kolonie zich verheugen in een voorspoedige ontwikkeling. In dat jaar telt de
kerk van Holland, waar ds. Van Raalte predikant is, 225 gezinnen.
In een in 1850 in Holland en omstreken gehouden volkstelling komen de namen
van alle Heemsenaren voor, behalve die van het gezin Herm Kok. Bij de Oldemeyers
is er zelfs een dochtertje bijgekomen. Herm Kok is met zijn gezin waarschijnlijk
met de andere Heemsenaren al vrij spoedig uit de tweede blokhut
vertrokken en heeft een onderkomen gezocht in de Indianen-nederzetting Saugatuch,
ten zuiden van Holland, om van daaruit grond te kopen en een eigen
„huis" te bouwen.
Hetzelfde deden de Van der Haars en Visschers uit Genemuiden vanuit het
Indianendorp Port Sheldon ten noorden van Holland. Als de Indianen hun grond
hebben verkocht aan de landverhuizers, vertrekken ze met zendeling Smith naar
een reservaat in noordelijke richting. East Saugatuch krijgt de naam Collendoorn,
ook wel Zuid-Holland genoemd, omdat het ten zuiden van Holland ligt.
Herm Kok koopt grond dicht bij Holland en bouwt daar met zijn zoons een
onderkomen. De twee oudste zoons gaan daarna werken in Allegan. Maar de
hevige ziekten, die daarna in de kolonie uitbreken, gaan ook het gezin Kok niet
voorbij. De twee jongste zoons van 4 en 7 jaar overlijden, evenals vader Kok.
Moeder Kok-Dunnewind gaat met haar andere twee kinderen terug naar haar
twee oudste zoons in Allegan.
226

Aansluiting en afscheiding
Toch zou de hele onderneming tot mislukking gedoemd zijn geweest, als niet een
gestage stroom van nieuwe landverhuizers, vooral ook met geld, de gelederen
had aangevuld en versterkt.
Zo ontstaan er ook kleine nederzettingen rondom Holland, met bekende namen
als Graafschap, Overisel, Drenthe, Groningen, Vriesland, Zeeland en zelfs
Collendoorn.
Collendoorn - nu East Saugatuch -, ongeveer 10 km ten zuiden van Holland,
wordt in 1847 gesticht door de groep uit Heemse, leden van een oefengezelschap,
dat in 1836 „regelmatig onder het morgen-predikuur op zondag bijeen
kwam ten huize van Derk Plasman in het Collendoornseveen". Collendoorn-
Michigan gaat op 9 oktober 1871 in vlammen op. De herfst is erg droog
geweest en de bossen liggen vol met houtrestanten van gekapte bomen.
Aan het gemeentehuis van Sleen is een
gebeeldhouwde kop aangebracht, op 16
juni 1948 onthuld door de Ambassadeur
van de Verenigde Staten van Noord-
Amerika, Mr. Herman Baruch. Voor deze
kop heeft als model gediend een foto
van Evert Zagers, één van de pioniers
van de Van Raaltetrek. Het beeld heet
„De Ziener" en de kunstenaar, Willem
Valk, heeft hierin tot uitdrukking willen
brengen: De ziener van verre
mogelijkheden en van een nieuwe
wereld.
227

Tijdens een orkaan breekt er brand uit in de bossen. Een geweldig vuur, aangedreven
door de storm, jaagt door de bossen en sluit het dorpje in, dat door het
verwoestende vuur wordt verteerd. Gelukkig kunnen mens en dier nog net op tijd
vluchten, zodat geen levens te betreuren zijn.
Door deze brand zijn jammer genoeg alle gegevens over de periode van vóór
1871 verloren gegaan. Tot aan de eeuwwisseling wordt de naam Collendoorn
gebruikt, in combinatie met Zuid-Holland, „het dorp ten zuiden van Holland". In
1902 werd door reorganisatie de naam van de kerkelijke gemeente Collendoorn
veranderd in de East Saugatuch Christian Reformed Church. Voordien was ze
een dochterkerk van Graafschap.
De nederzetting Graafschap, 8 km ten zuidwesten van Holland, is in juni 1847
door een 70-tal landverhuizers uit de graafschap Bentheim gesticht. Ze stellen
zich onder de organisatorische en geestelijke leiding van Van Raalte en worden
buren van hun vroegere buren uit Ambt-Hardenberg in de buurtschap Collendoorn
en vormen samen een eenheid.
Ten oosten van Collendoorn, ongeveer 12 km ten zuidoosten van Holland, arriveren
in het voorjaar van 1848 een aantal landverhuizers, bestaande uit 23 gezinnen
uit Hellendoorn. Onder leiding van ds. Bolks zijn ze eind augustus uit Rotterdam
vertrokken. In oktober komen ze in New York aan. Hier krijgen ze ongunstige
berichten over de kolonie van Van Raalte. Men besluit in Syracuse, N Y te
overwinteren voor nadere oriëntatie.
Uiteindelijk laat men toch zijn keuze vallen op West-Michigan. Op 1 juni verschijnen
ze met de stoomboot in de monding van Black Lake. Ds. Bolks heeft
een beroep gekregen van de kerk van Graafschap. Daarom trekt hij met zijn
groep daarheen om te zien of hij er een sterke gemeenschap kan opbouwen.
Dat valt echter tegen en men besluit een eigen nederzetting te stichten,
aanvankelijk onder de naam Hellendoorn, later veranderd in Overisel. Maar toch
in de buurt van hun vroegere streekbewoners uit Ambt-Hardenberg en het
graafschap Bentheim. En onder de vleugels van Van Raalte. Ds. Bolks, geboren
in 1814 in Den Ham, is in 1840 nog één van de leerlingen van Van Raalte
geweest in Ommen. Op jeugdige leeftijd heeft hij als schaapherder reeds ijverig
de bijbel bestudeerd.
Ongeveer op dezelfde afstand van Holland en zo'n 5 km noordoostelijk van
Overisel vestigt zich op 8 juni 1847 het gezin Hulst uit Staphorst. Een week later
krijgt men buren, het gezin Mastbroek, ook uit Staphorst. Zo ontstaat de nederzetting
Staphorst.
Allengs komen meer landverhuizers naar dit gebied, zowel uit Overijssel als uit
Drenthe, maar toch hoofdzakelijk Drenten uit Hoogeveen en omstreken. Ze
vormen de meerderheid en maken bezwaar tegen de naam Staphorst. Ze dopen
de kolonie om en geven haar de naam Drenthe, zulks tot groot ongenoegen van
de Staphorsters c.s. Hulst neemt zijn eigen maatregelen en plaatst een bord aan
de weg met het opschrift „Hier begint Staphorst".
Dit meningsverschil heeft de gemoederen jarenlang bezig gehouden en werkte
zelfs kerkelijk door in het verschil tussen de „Drentsche preciezen" en de „Overijsselsche
rekkelijken", dat zij vanuit Nederland hadden meegenomen.
Enkele kilometers ten oosten van Holland strijken op 27 juni 1847 enkele honderden
Zeeuwen neer. Zakelijk en financieel leider is Jannes van de Luyster,
geestelijk leidsman ds. Cornelis van der Meulen. Opvallend is, dat deze groep
niet naar ds. Scholte in Pella, lowa is gegaan. De Zeeuwen kopen de beste
kleigrond en de nederzetting ontwikkelt zich zeer voorspoedig.
228

229

Begin juni 1847 komt een groep van 80 volwassen afgescheidenen met kinderen
uit Friesland in Holland aan. Hun leider is ds. Ypma. Zij stichten Vriesland, enkele
kilometers ten oosten van Zeeland.
Jan Rabbers is de promotor van Groningen, een gemeenschap van hoofdzakelijk
Groningers, gevestigd op korte afstand ten westen van Zeeland. Hij bouwt op
eigen kosten een brug over de Black River.
Al deze gemeenschappen vormen een eigen kerkelijke eenheid. Er wordt vanuit
deze emigranten theocratisch geregeerd. Ds. Van Raalte is de „hoofdman". Hoe
een buitenstaander als de Amerikaan ds. Wyckoff, predikant in Albany, er
tegenaan kijkt tijdens een officieel bezoek in het najaar van 1849, in opdracht van
de Hervormde Kerk in Amerika, kunnen we gewaar worden uit het verslag, dat hij
over deze informatietocht door de Nederlandse kolonie in West-Michigan heeft
opgesteld.
Na een uitvoerige beschrijving van zijn reis naar dit afgelegen oord van de
kolonisten, prijst hij in zeer waarderende woorden de hulp, die de „Christelijke
broeders" in Allegan hebben ontvangen van Kellogg, die niet alleen materiële
hulp verleende, maar de pioniers ook met raad en daad terzijde heeft gestaan.
Bovendien verleende hij de „doorstromende" trekkers onderdak en genoten Van
Raalte, zijn vrouw, 5 kinderen en dienstmaagd drie maanden gastvrij onderdak in
zijn eigen huis, totdat de pastorie in de rimboe was gebouwd. „De
Nederiandsche Kerk dankt hem en moge God hem en de zijnen zegenen voor
zoveel vriendelijkheid", schrijft hij aan zijn opdrachtgevers.
Verder verneemt hij, dat de broeders in eerste instantie meer hulp van zijn kerk
hadden verwacht, uitgezonderd enkele individuele gevallen, maar ze waren
uiterst vriendelijk en zeer gastvrij „uit hun diepe armoede en rijkdom in hun
vrijheid", en dankbaar voor de hulp, die later op gang kwam.
Ds. Wyckoff wilde maar een paar dagen blijven om met de predikanten en
ouderlingen in Holland te vergaderen, maar broeder Van Raalte drong er op aan
langer te blijven en een tour te maken door het hele gebied. Het enige paard, dat
de kolonie bezat, eigendom van ds. Van Raalte, werd te zijner beschikking
gesteld (zonder zadel!). Geflankeerd door een lopende dominee Van Raalte en
anderen gingen ze langs alle nederzettingen.
Tijdens zijn tocht verzamelt ds. Wyckoff de volgende gegevens. „De stad (Holland)
met omgeving 235 huizen, Groningen 35, Zeeland 175, Drenthe 45, Vriesland
70, Overisel 35, Graafschap 50. Totaal 630 huizen, die, met een gemiddelde
van 5 zielen per huis, een inwonertal van boven de 3.000 zielen te zien geven.
Na de goede perspectieven van de streek te hebben bezongen, stelt hij, dat na de
besmettelijke ziekten en de vele sterfgevallen in de jaren 1847 en 1848 een sterke
en gezonde bevolking is ontstaan, die boven het gemiddelde ligt. „Gedurende
mijn gehele verblijf heb ik geen zieke persoon gezien of ervan gehoord . . ."
„De eerdergenoemde ziekten zijn dus blijkbaar niet het gevolg van het klimaat,
maar meer een uitvloeisel van gemis aan elementaire levensomstandigheden en
gebrek aan goed voedsel". Dan beschrijft hij nog dat er voor $ 1000 een pier van
500 meter lengte in het Zwarte meer zal worden gebouwd, waarlangs schepen
kunnen aanleggen om handel en industrie te bevorderen. De hoofdzaak van de
missie van ds. Wyckoff is echter na te gaan, of een
230

samengaan van de classis Holland, bestaande uit genoemde 7 gemeenten, met
de Hervormde Kerk van Amerika tot de mogelijkheden behoort. Daarvoor roept
Van Raalte op maandag 5 juni 1849 alle predikanten en ouderlingen bijeen. De
samenkomst wordt met gebed en psalmgezang geopend en de gehele dag wordt
er druk beraadslaagd. De eindconclusie is, dat voor zulk een aansluiting geen
belemmeringen bestaan, aangezien de Herv. Kerk in Amerika los staat van de
gouvernementele Herv. Kerk in Nederland en dus ook van de Synode van 1816.
De grote hulp en steun, die de afgescheiden landverhuizers van dit kerkgenootschap
hebben ontvangen, alsmede de persoonlijke vriendschap, die daardoor
tussen Van Raalte en Wyckoff is ontstaan, zal zeker ook een grote rol hebben
gespeeld bij deze beslissing.
Ds. Wyckoff heeft veel waardering voor de wijze, waarop de kinderen op de
scholen in de christelijke leer worden onderwezen. Na het samengaan van de
classis Holland met de „Reformed Protestant Dutch Church in America" kan al
spoedig (op 30 april 1851) met flinke financiële steun van dit kerkgenootschap
een school voor hoger onderwijs worden gesticht, het nu ook nog bekende
„Hope College". Over het vergadersysteem van de emigranten merkt Wyckoff
nog op:
Van al de gemeenteleden van deze kerken moet worden gezegd, dat het
biddende en veelbelovende, bekeerde mensen zijn. Ze zijn zeer godvruchtig en
hun godsdienstige gewoonten zijn zeer strikt. Ze doen alle dingen met gebeden
en gezang. Ze zingen en bidden in de morgen, na het middageten en na het
avondeten. Ze bidden, als ze elkaar ontmoeten voor een zakelijke bespreking. De
raad van de stad opent de bijeenkomst met gebed.
Het voorkomen en de harmonie van vroomheid is zuiverder en hoger dan wat ik
ooit heb gezien en lijkt veel op die van de eerste christenen: eenvoudigweg
prachtig.
Inderdaad hebben de leden van deze gemeente, die sterk op elkaar zijn aangewezen,
veel weg van de eerste christengemeenten. Ook later nog, wanneer
iedereen onafhankelijker wordt en er vanuit Nederland, met de nieuw aangekomen
landverhuizers, zich meer geestelijke stromingen gaan aftekenen. De één
is van Van Raalte, de ander van Van Velzen, een derde van Ledeboer, etc. Lang
niet iedereen is het meer eens met Van Raalte's zienswijzen. Daarbij komt, dat
zijn grote theocratische invloed, gekoppeld aan financiële macht, een te grote
factor is geworden.
Voor Van Raalte en zijn getrouwen komt de grote klap in 1857. De eerste scheuren
treden op. Onder leiding van Gijsbert de Haan uit Vriesland verklaart een
grote groep van de classis Holland, dat zij zich gaat afscheiden van de Amerikaanse
Hervormde Kerk. Ze stichten een nieuw kerkgenootschap, de „Ware
Hollandsche Gereformeerde Kerk in Noord-Amerika", die later, naast de Reformed
Church, de Christian Reformed Church zal gaan heten. Ds. Van Raalte is
door de afscheiding der afgescheidenen bitter teleurgesteld. Hij, en velen met
hem, blijven trouw aan de Reformed Church in Amerika, waaraan ze in hun eerste
pionierstijd zoveel te danken hebben gehad. Verder zijn ze ervan overtuigd de
ware leer te bezitten, overeenkomstig de Gereformeerde beginselen, zoals deze
in dit kerkgenootschap wordt gepredikt en zien ze geen reden zich daarvan af te
scheiden. Later, als modernere invloeden deze kerk binnendringen, zal ook hun
historische
231

pionierskerk in Holland ten dienste staan van de Christian Reformed Church
(1884).
Na veel moeite en financiële offers is deze kerk in 1856 gereed gekomen. Een
meerderheid, meest nieuwkomers, zet de minderheid, aanhangers van Van
Raalte, uit de kerk. De dubbele deur wordt met een ketting afgesloten en er
worden wachten bij geplaatst. De minderheid verliest alle rechten. Hun klacht is:
„De landverhuizers, die later kwamen, hebben geen cent betaald voor de kerkbouw
en wij krijgen niets voor al onze arbeid, die we eraan verricht hebben ..."
Een ooggetuige verhaalt: „Ik ging naar huis, het toneel met een bezwaard hart
verlatend, bedroefd om te zien hoe egoïstisch men kan doen in naam der christenheid
..."
232
De oude kolonistenkerk, de zg. pilarenkerk (1856) van ds. Van Raalte.

Het einde van de tocht
Van Raalte heeft zijn gemeente nog tien jaar als predikant gediend.
Op 26 juli 1867 legt hij zijn ambt neer als predikant van de Reformed Church in
Holland-Michigan aan het Zwarte meer - 31 jaar na zijn bevestiging aan de
Afgescheiden Gemeente in Genemuiden aan het Zwarte Water.
Zijn vrouw overlijdt op 30 juni 1871.
In oktober 1871 breekt door een orkaan ook brand uit in Holland. Binnen twee uur
branden driehonderd huizen af. Van Raalte is verslagen. De volgende dag is er,
onder zijn leiding, een „boete en bede-stond", waaraan allen deelnemen. Nog
eenmaal ontwaakt zijn oude vechtersnatuur, als hij uitroept: „Met onze
Hollandse vasthoudendheid en onze Amerikaanse ervaring zal Holland worden
herbouwd!"
Het jaar daarop, 17 september 1872, beleeft hij een heerlijke dag. De kolonie -
ZIJN kolonie - bestaat 25 jaar en hij is uitgenodigd om als feestredenaar op te
treden.
Hij weet, dat er veel kritiek is geweest op de keuze voor de vestiging van zijn
gedroomde christelijke kolonie, vooral toen het in het begin slecht ging. Hierover
zegt hij in zijn grote rede:
Hoewel de Amerikanen de lokaties aan de rivieren aanbevolen hebben, oordeelde
men het in het algemeen gesproken echter als vrij gewaagd zich hier te
vestigen. En ofschoon het in de aard van de Hollander zou liggen het bos te
mijden; en ofschoon het een groote opgaaf was voor mij en mijn gezin de
ongemakken van dit pionieren te ondergaan, niettegenstaande dit alles, de
combinatie van zoveel voordelen, die aan het begin maar moeilijk te realiseren
waren, lieten geen twijfel bestaan over dat wat mijn plicht was.
Hij dacht erover aan de oevers van het Lake Michigan, waarmee de Black River
en de Black Lake in verbinding staan, een haven te kunnen stichten, die zou
kunnen wedijveren met Chicago. Deze vlieger ging echter niet op, want de
westkust van Michigan is erg zandig en ongeschikt voor grote schepen. Toch is
Holland-Michigan tenslotte een aardige plaats geworden met zo'n 30.000
inwoners.
Het is in de eerste plaats een recreatie-centrum. De grote haven fungeert nu als
centrum voor watersporters, die op het Michigan Lake spelevaren, terwijl er
scheepswerven zijn voor het bouwen van plezierboten. Voorts zijn er de belangrijke
chemische fabrieken van Depree. Een gezellig stadje om in rond te toeren.
's Zondags kan men nu in het district Holland kiezen uit 35 Christian Reformed en
33 Reformed kerkdiensten. En mocht u hieruit geen keuze kunnen maken, dan
kunt u nog terecht bij 30 andere genootschappen.
Hoewel het grote koekoeksei, een sterke economische, theocratisch bestuurde
kolonie, zoals die Van Raalte in West-Michigan voor ogen stond, niet is uitgekomen,
heeft de streek toch een ontwikkeling doorgemaakt, die er zijn mag.
Maar de idylle van nu is met veel offers van de eerste landverhuizers gekocht. De
diepste wortels van de kolonie liggen in Sleen, Heemse en Genemuiden. Zij en
hun reisgenoten moesten uit het maagdelijke niets, het oerwoud, iets zien te
maken.
233

Alle lijden en alle mislukkingen uit het verleden worden Van Raalte door de
huidige generatie absoluut niet kwalijk genomen. Integendeel, men houdt zijn
nagedachtenis in hoge ere en draagt hem nog op handen als een soort vader des
vaderlands.
In 1870 eren de Amerikanen Van Raalte door hem de doctorsgraad in de theologie
toe te kennen van de universiteiten van New York-Brunsweck. In Ommen
blijft zijn nagedachtenis bewaard in de naam van de Dr. Van Raalte-straat - de
enige openbare herinnering aan zijn Overijsselse periode.
Op 7 november 1876 overlijdt in zijn kolonie Holland Dr. Albertus van Raalte, „een
man, krachtig in woorden en werken".
234

Literatuurlijst
1. Geschiedenis van Overijssel, Prof. Dr. B. H. Slicher van Bath, 1970
2. Van scheurmakers, onruststokers, geheime opruiers. De Afscheiding in Overijssel,
Freek Peereboom, H. Hille en H. Reen, 1984
3. De afscheiding van 1834 in Overijssel, Deel I. De classis Zwolle, Dr. J. Wesseling,
1984
4. De Afscheiding te Heemse e.o., H. W. Bouman, 1938
5. Egbert Dunnewind, schoolmeester tijdens de afscheiding in Rheeze, H. Poelarends,
1982
6. Geschiedenis der Oud-Gereformeerde Kerk in het graafschap Bentheim, J.
Schoemaker, 1900
7. Geschiedenis onzer Vaderlandsche Kerk in grondtrekken VI, T. Stigter,
1910-1938
8. Een schat in aarden-vaten: Van Raalte, J. A. Wormser, 1915
9. Legends of the Dutch - The Story of a Mass-Movement of Nineteenth Century
Pilgrims, Adrian van Koevering, 1960
10. De Landverhuizers, Emigratie naar Noord-Amerika uit het Gelders-Westfaalse
grensgebied in de jaren 1830-1850, G. H. Ligterink, 1981
11. Drenthe in Michigan, Prof. Dr. H. J. Prakke, 1948
Voorts citaten uit „Aantekeningen van eenige Der voornoemste Geschiedenissen
te Mastenbroek en daaromtrent voorgevallen beginnende in het jaar 1816"; uit
aantekeningen over de familie Van der Haar Genemuiden-Holland-Michigan en
uit de mémoires van Geesje van der Haar.
Met dank voor gegevens uit Rijksarchief, Zwolle; Herrick Public Library, Holland,
Michigan; en uit de archieven van de Hervormde en Gereformeerde Kerken in
Heemse.
235