Rondom bestand van 1998 15-4 dd 30-6-09 - Atlantis

1998 15/4 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving.
Lidmaatschap f. 30,00 per kalenderjaar.
Secretariaat:
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres: Voorstraat
34, 7772 AD Hardenberg, tel.: 0523-265624
Bestuur:
Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand, voorzitter, Herenstraat 86, Slagharen, tel.: 0523-681935.
W.B. Meijer, secretaris, Sportstraat 14, Kloosterhaar, tel.: 0523-241249.
H. Hoving, penningmeester, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 0523-262048.
L. Timmerman, Tweede Elsweg 2, Mariënberg.
J. Hofsink, Hessenweg 2a, Hardenberg, tel.: 0523-260444
Mevr. D. Hesselink-Zweers, Pinksterbloem 7, Hardenberg, tel.: 0523-272484.
R. Westerman, Klaproos 34, Hardenberg.
Mevr. J. Luisman-de Jonge, Klaproos 51, Hardenberg.
Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16, Hardenberg.
Mevr. G. Stoel-Sierink, Krüserbrink 1, Hardenberg
ST. Vasse, Ds. P.H. Wolfertstraat 4, Mariënberg
Redactiecommissie:
Redactieadres:
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg.
(Postrek.nr.v.d.Bank: 812263) POSTBANK
rekeningnr. 2985515.
ISSN: 1380-3921
J.G.W. te Bokkel.
Mevr. D. Hesselink-Zweers.
Mevr. A. Blankemeijer-Jansen.
Mevr. J. Luisman-de Jonge.
K. Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-263104.
Beekberg 82, 7772 DS Hardenberg
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg.
Inhoud pag
Van de redactie 1
Boeren op de grens K. Oosterkamp 2
De dieren (naar A. van der Leeuw) J. Luisman-de Jonge 21
Het Bergentheimerveen, een boerengebied J. te Bokkel 22
Ora et Labora (huizen van naam 2) K. Oosterkamp 30
Landbouwverslag Ambt Hardenberg 1850-1851 D. Hesselink-Zweers 31
Vaders erf (huizen van naam 3) K. Oosterkamp 36
Geert Reinders en de runderpest G.J. lemhoff 37
"Onderdeurtjesproat" J. Luisman-de Jonge 41
Boerderijbranden J. Luisman-de Jonge 42
Oogstlied (vrij naar A.C.W. Staring) J. Luisman-de Jonge 50
Het boerenleven in Oostloorn J. te Bokkel 51
Vredehoeve (huizen van naam 4) K. Oosterkamp 55
De boerin: zij ploegde voort A. Blankemeijer-Jansen 56
De ossenploeg J. Luisman-de Jonge 62
Rondom gezien J. te Bokkel 63
Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 19 februari 1999 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe verkregen
toestemming van de redactie.

Van de redactie
In het centrum van Hardenberg staat van de hand van de beeldhouwster Kiny Copinga
een langgerekt beeld dat op fraaie wijze de ontwikkelingen in de landbouw uitbeeldt. Het
onderstreept daarmee het grote aandeel van de agrarische sector in de gemeenschap
van Hardenberg en omstreken.
Met deze special wil de redactie ook een poging wagen om enkele aspecten van deze ontwikkeling
te verwoorden. In een aantal artikelen wordt niet alleen ingegaan op de feitelijke
veranderingen, maar er is ook geprobeerd om onder woorden te brengen welke invloed
deze ontwikkelingen hebben gehad op de mens die in de landbouw zijn bestaan had en
heeft gevonden: de boer en de boerin. Het agrarisch gebied en de mensen die er wonen
en werken staan al enige tijd in de belangstelling van politiek en media, wat tamelijk recent
heeft geleid tot nogal negatieve beeldvorming ten aanzien van het platteland. Wij zullen
niet proberen hier verder op deze discussie in te gaan: daarvoor zijn andere kanalen. Ook
is het agrarisch land in Nederland al vele malen beschreven. Het leek ons echter aardig
om enkele facetten van het grote complex van veranderingen uit het verleden en het heden
toe te spitsen op onze eigen regio.
De wat langere artikelen worden afgewisseld door wat kleiner "strooigoed", waardoor,
naar wij hopen, het nummer een gevarieerde en boeiende samenstelling heeft gekregen.
De redactie wil deze special opdragen aan alle werkers in de agrarische sector en wenst
ieder veel leesplezier.
Oproep
Ook een redactie moet vooruitzien. Op de laatstgehouden vergadering is brainstormenderwijze
het plan ontstaan om eind 1999 een special samen te stellen over landverhuizers:
die mensen die indertijd Hardenberg en omgeving hebben verlaten om in den
vreemde een nieuw bestaan op te bouwen. Wie waren zij, waarom gingen ze weg, hoe is
het hen vergaan, zijn ze ooit terug geweest: allerlei vragen kunnen worden gesteld. De redactie
wil graag in contact komen met mensen die op enige manier iets zouden willen bijdragen
om antwoorden te vinden op die vragen. Uw informatie kan bijdragen tot een boeiende
aflevering volgend jaar over dit onderwerp.
1

Boeren op de grens K.Oosterkamp
Inleiding
In 1936 verhuisde Johan Herman Knol als zesjarig jongetje naar "de Tippe". Zijn ouders
hadden daar, in deze buurtschap achterin Radewijk, een boerenbedrijf gepacht. Johan
herinnert zich nog de tocht: vanaf Den Velde waar hij was geboren, in een koets met een
paard ervoor en omringd met potten, pannen en ander huisgerei. Op de grens zou hij verder
opgroeien en later zijn vader opvolgen in het boerenbedrijf tot hij begin jaren 60 in
Ebbenbroek aan de Grote Kattendijk een moderner bedrijf opzette. Nu, eind 1998 en ruim
60 jaar later, vertelt hij zijn verhaal met als kern het boeren in de jaren vijftig, soms met
een terugblik naar de periode van voor de oorlog, soms wordt de lijn doorgetrokken naar
de jaren 60, 70 en daarna. We proberen zoveel mogelijk de particuliere herinnering te
generaliseren naar het boerenleven in het algemeen. We spreken over grenzen: tussen
de traditionele bedrijfsvoering en de modernisering van na de oorlog, tussen melkbus en
melktank, tussen paard en tractor, tussen rogge en maïs, tussen economie en milieu. De
terugblik vervult ons met verbazing: er is zoveel veranderd, tot in de kleine details, de
plattelandsbevolking van na de oorlog maakt het mee en door, maar menige ontwikkeling
wordt pas ervaren in een terugblik. In de gesprekken komt van alles boven: de goede
momenten van succes, medeleven, menselijke warmte in familie en buurt-verband, tijd die
men nog had voor elkaar, maar ook het zware werk, de lange werkdagen, het moeizaam
veroveren van een beetje produktiviteit op de natuur die soms meewerkte, maar ook vaak
grillig en onwillig was, van misoogst en ziekte onder het vee.
Een gemengd bedrijf .....
Het waren allemaal gemengde bedrijven: melkvee, wat jongvee, als het kon een paard,
wat varkens en kippen, akkerbouw met aardappelen, voederbieten en graan. Veel van de
opbrengst van de akkerbouw was bestemd voor veevoer op het eigen bedrijf. Een al aardig
bedrijf waarop je als boerengezin een inkomen kon verwerven had een grootte van
acht a negen hectare - dat waren de kleinste in de Tippe - , een middelgroot bedrijf besloeg
al gauw 15 hectare, terwijl je met 20 hectare aan cultuurgrond "groot boer" was. Niet
alle grond was in cultuur gebracht, er waren nog grote stukken heidegrond die wel in eigendom
van de boeren waren. Meestal had men enkele bijenvolken om honing uit de heide
te winnen, in hoofdzaak voor eigen gebruik.
In de ogen van de huidige
natuurontwikkelaars moet het een prachtig
gebied zijn geweest: kleinschaligheid met
een grote diversiteit aan soorten planten en
dieren. Johan herinnert zich nog dat de korhoenders
op de heide achter de boerderij
balderden, hij ziet ze nog 's avonds zitten in
de bomen waar ze overnachtten. Het was
toen niets bijzonders: het waren gewoon
grote zwarte "wilde kippen", die daar hoorden.
Binnen een kwart eeuw waren ze verdwenen,
samen met de heide, op enkele
zwaar gesubsidieerde exemplaren op de Korhoenders, toen nog gewone, wilde kip-
Sallandse Heuvelrug na.
pen.
2

Het landbouwareaal werd vooral vanaf begin jaren 50 uitgebreid: de heide ging op de
schop. Letterlijk met de hand, de schop, de kruiwagen en de zere rug. Het was De
Nederlandse Heidemij die zich beijverde om de woeste gronden rendabel te maken: de
heide werd ondergespit, stalmest eronder, kunstmest erover. Het was vooral de kunstmest
die het mogelijk maakte om dit werk op grote schaal te doen. Voor de oorlog had
men daar niet in die mate de beschikking over en de hoeveelheid stalmest was ontoereikend
om het nieuwe land vruchtbaar te maken. Lange tijd had men schapen op de heide
gehouden, terwille van de wol maar vooral terwille van de mest. Daarom moesten de dieren
's nachts op stal of in de schaapskooi. Met hun mest konden de akkers worden bemest.
Er was een zeker evenwicht tussen de hoeveelheid cultuurgrond die moest worden
bemest en het aantal schapen dat gehouden werd op de heidegrond en de mest moest leveren.
De komst van de kunstmest verstoorde dat evenwicht en maakte het schaap als
mestleverancier op termijn overbodig. Eind jaren 30 werden er in de Tippe al nauwelijks
meer schapen gehouden.
In de oorlog hield men nog wel enige schapen voor de wol. Hoewel de bezetter eiste dat
de geschoren vliezen werden ingeleverd, werd er vaak "iets" achtergehouden. Het gebeurde
nogal eens dat de dieren zodanig met prikkeldraad in aanraking waren gekomen,
dat grote stukken wol uit het vlies ontbraken. "Dankzij" dat prikkeldraad had men dan wol
om te spinnen en te breien.
Je moest op het pas ontgonnen land wel alert zijn op de groei van de gewassen. Johan
herinnert zich dat eens de haver massaal het kopje, de groeischeut, liet hangen. Het werd
"vlaggetjesziekte" genoemd, een typische ontginningsziekte als gevolg van kopergebrek.
In allerijl haalde men, op de fiets, bij de kunstmesthandel een baaltje kopersulfaat van 25
kilo dat moest worden uitgestrooid over ca een hectare. Dat moest dus wel zeer breedwerpig
gebeuren. De inspanning werd beloond, het gewas herstelde zich en de oogst viel
naderhand niet eens tegen - een "boerenuitdrukking" voor een goede oogst!
Het boerenwerk was handwerk, menselijke spieren geassisteerd door een paardenkracht.
Johan herinnert zich nog dat een boer zich bediende van een os. Het moet in de late jaren
30 zijn geweest. Voor schooltijd zagen ze hem al met os en wagen onderweg om turf te
halen van een schip dat in het kanaal lag afgemeerd. Het vroege tijdstip was noodzaak: later
op de dag was het beest nauwelijks te houden als de horzels vlogen. Als het
enigszins kon, hield men een paard, op een bedrijf van ca vijf hectare was het al
rendabel. Een grote boer was ook een
tweepaardsboer.
De boer en de boerin hadden alletwee
hun werkzame aandeel in het bedrijf, een
soort van arbeidsmaatschap met verschillende,
soms zelfs gescheiden taken,
maar wel altijd op basis van gelijkwaardigheid
en wederzijdse erkenning. De
waardering voor de belangrijke taak van
de boerin kwam in de oostelijke dialecten
tot uiting dat ze met "hij" en "hem" werd Het melken was zowel mannen- als vrouwen-
. werk
3

aangeduid: de boerin stond haar mannetje. Op de kleinere bedrijven was dit ongeveer de
gehele personele bezetting, ook al staken opgroeiende kinderen vaak mee de hand uit de
mouwen en hadden inwonende (groot)ouders enkele vaste, wat lichtere werkzaamheden.
Het drie-generatie-gezin was gewoon op het platteland. Een grote boer had een vaste arbeider
en een of twee meiden in dienst. Op momenten van grote drukte, zoals de hooitijd,
waren er ook losse arbeiders die meehielpen. Dezen hadden het vaak niet breed: onzeker
wat betreft looninkomsten en een nauwelijks lonend eigen bedoeninkje. Het gebruik van
de cultuurgrond lag tot de oorlog vast: wat grasland was, bleef grasland, wat bouwland
was, bleef bouwland. Pas in de oorlog werd op last van de bezetter grasland gescheurd. Er
was meer bouwland nodig om de voedselproduktie te vergroten, er was vooral behoefte
aan aardappelen, granen en ook koolzaad. De ondergeploegde zode diende als
bemesting en verbeterde de grondstructuur. Bovendien verbeterde de gras-oogst
aanzienlijk als men later het gescheurde land opnieuw inzaaide.
Koeien en gras....
De veestapel was niet uniform: er liepen zwartbonte naast roodbonte koeien in de wei. In
het algemeen stond het zwartbonte vee beter bekend als melkkoe, terwijl de roodbonte
meer een vleeskoe was; het was maar net waar de prioriteit werd gelegd. Een stier werd
op de boerderij zelf gehouden. Als je ongeveer vijftien koeien had, twee paarden, een
knecht, een meid en een stier, had je het als boer mooi voor elkaar. Tegen een geringe
vergoeding kon ook een kleinere boer voor zijn koeien gebruik maken van de diensten van
zo'n stier. De dekking kostte een gulden, waarbij eventuele herhalingsbe-zoeken waren
inbegrepen.
De koeien stonden in een zog. grupstal, vastgebonden met een touw om de hals aan een
paal, een voergang soms met een voergoot liep voor de koeien langs, achterlangs was er
de grup waarin de uitwerpselen terecht kwamen. Er was toen nog geen waterleiding, het
drinkwater voor de beesten werd in emmers aangedragen van buiten, soms opgepompt
vanuit een put, soms met puthaak en -emmer opgetakeld. Een dorstige koe kon wel ruim
twee emmers per keer leegdrinken: er moest dus vaak gesjouwd worden. Het
belangrijkste stalvoer was hooi. Daarnaast werden ook niet uitgedorste roggegarven,
fijngehakseld en vermengd met lijnmeel en water aangeboden. Na de oorlog waren lijnkoeken,
in onregelmatige brokken samengeperst lijnzaad, welkom als krachtvoer.
Voederbieten stonden voor de oorlog al op het menu, ze werden in stukjes gehakseld. In
het najaar kwamen daar als groenvoer de stoppelknollen en de spurrie bij. Hiervan kon je
gebruik maken tot de eerste echte nachtvorst. Opvallend is dat er geen vers gemaaid gras
als stalvoedering werd gebruikt.
Voor de oorlog werd gras ook al wel ingekuild, maar na de oorlog werd deze conserveringsmethode
algemener. Het versgemaaide gras werd in een hoop gezet en bedolven
met een dikke laag grond, die moest dienen als persgewicht. Het resultaat was zure kuil:
prima stalvoer, maar met een sterke, doordringende geur. Om deze reden werd de kuil
meestal maar een keer per etmaal aangeboden, 's morgens na het melken. Melk neemt
snel omgevingsgeur aan en kuilgeur maakt melk al snel onbruikbaar. De komst van de
tractor in de jaren 60 maakte de techniek voor voordroogkuil mogelijk. Enigszins aangedroogd
gras werd in een langwerpige hoop gereden en met de tractor zo stijf mogelijk rijdend
samengeperst. Dit vergde nogal wat behendigheid in het manoeuvreren en ongeluk-
4

ken bleven dan ook helaas niet uit. De persbuit werd afgedekt met zwart landbouwplastic,
vaak verzwaard met oude autobanden. De geur van de kuil was aanzienlijk aangenamer
en de koeien vonden het lekker.
De mest met stro werd uit de grup geschept in
een kruiwagen en naar de mestvaalt gereden
waar het geheel kon composteren tot
bruikbare strooi-mest. De
achtergebleven gier liep door de
enigszins hellende grup via roosters
naar de gierkelder. Er moest geen of
zo weinig mogelijk stro en andere vaste
stof in zitten, omdat de gier later werd
opgepompt. Er was maar weinig voor
nodig om de pomp verstopt te krijgen.
De mest van de vaalt werd in het
najaar uitgereden op het land waar
rogge zou worden gezaaid. Met de
greep werd de mest op een wagen
geladen, gereden naar Kuilladen
het land en met een speciale mestvork met grote haakse tanden van de wagen getrokken
op kleine hoopjes.
Naderhand werden deze hoopjes over de akker verspreid door de mest met een riek uit te
strooien en schudden. De rest van de mestvaalt werd op gelijke wijze in het voorjaar ver-
werkt. Het mestrijden -strooien was zwaar werk: je ontdekte op 09
pijnlijk wijze het
bestaan van allerlei spieren.
De gier werd opgepompt in een grote, ijzeren ton, die op een soort van wagenframe was
gemonteerd en daarna verspreid over het grasland. Ook de zogenaamde korte mest: kippenmest
en de inhoud van het "huussien" kwam terecht op het grasland. Het werd fijn over
het land verdeeld met een eg aan de onderkant voorzien van enkele wat zwaardere takken.
Het grasland dat het dichtst bij de boerderij lag, werd het meest bemest. Hier liepen
de koeien 's zomers ook te grazen. Verder van de boerderij lag het hooiland, meestal ook
wat lager gelegen en daarom ook wel aangeduid met broekland. In voorkomende gevallen
kon er twee keer worden gehooid, ook werd "het tweede gras", het zogenaamde etgroen,
wel door koeien begraasd. Ze werden dan losgelaten in het broek en kwamen 's nachts op
stal. Het - sterke - verhaal werd voor de oorlog eens verteld over een koe die 's avonds
geen melk gaf, maar 's morgens de normale hoeveelheid. Op een dag volgde de boer het
doen en laten van het beest en zag tot zijn verbijstering een slang uit de bosjes komen, die
zich omhoogkronkelde om een poot en de koe leegzoog. Uiteraard greep de boer in en
roeide het kwaad uit.
Enige tijd voor het maaien moet dit hooi- of broekland voor het natuurminnend oog een
lust zijn geweest: zo rijk geschakeerd in kleur en soort aan bloemen des velds dat het ooit
lyrisch is beschreven door Jac.P.Thijsse in zijn Verkade-album De bonte wei (1911). Deze
bonte veelkleurigheid heeft standgehouden tot in de jaren 50. Intensivering van de veeteelt
en dus ook van de bemesting maakte het grasland uniformer en dus groener: koekoeksbloemen,
boter- en dotterbloemen, pinksterbloemen en margrieten, ratelaars en
5

misschien zelfs orchideetjes verdwenen tussen het gras, zochten asiel aan de slootkanten
of belandden in De bonte berm (1979) van P.Zonderwijk. De boer veroorzaakte het allemaal
met droge ogen: zijn grasoogst verbeterde aanzienlijk na het scheuren en het bemesten
met kali, slakkenmeel en stikstof. Op het bouwland moesten deze meststoffen
aanvankelijk met de hand worden uitgestrooid vanuit het zaaivat dat de boer met een riem
om de schouders voor de buik hield. Op het egaler grasland strooide men liever vanaf de
wagen, totdat ook vindingrijke geesten hiervoor een machine hadden ontwikkeld. Echt
ongewenste onkruiden waren de vertegenwoordigers van de russenfamilie. Een aardige
manier van "natuurlijke" bestrijding was de bemesting met varkensmest: de russen
hielden daar niet van en kwijnden weg. Distels werden meestal afgemaaid en ook wel uitgestoken.
Toch waren deze planten niet echt gehaat.
Het verhaal gaat dat eens een blinde een stuk goede weidegrond wilde kopen. Hij gaf zijn
knecht de opdracht zijn paard vast te maken aan de grootste distel die hij kon vinden en
om dat stuk land te kopen. Met andere woorden: waar distels groeien, is de grond niet
slecht.
Paard...
Behalve een werkpaard had een middelgro
te boer er vaak nog een jong paard bij, op
"aanwas". Begin jaren 50 bestond het "wa
gen - en machinepark" uit een boerenwagen
met houten wielen, een wipkar, een ploeg,
een eg, een cultivator, een maaimachine en
een harkmachine voor het hooi. De geme
chaniseerde paardenkracht deed in 1965
zijn intrede in het bedrijf: een tractor, een
Deutz met een vermogen van 25 pk met een
hefinrichting en een maaibalk. Het paard
moest weg; de economische bedrijfsmarges
waren te klein om het dier op de boerderij te
houden uiteen gevoel van sentiment of nos-
talgie. Maaien met de
. paardenmaaimachine.
Maaien, hooien en kuilen .....
Johans vader had nog veel met de zeis gemaaid. Eens had hij zes weken achtereen zich
bij boeren verhuurd om te maaien of "in het zwad te staan". Later had de zoon het eens gepresteerd
om in een dag een oppervlakte van 30 are met de hand te maaien: bij onvoldoende
training een uitstekende manier om later des te meer van de mechanische vooruitgang
te genieten. Pas ingezaaid gras werd nogal eens met de zeis gemaaid: er had zich
nog onvoldoende een sterke zode gevormd om machinaal maaien te kunnen verdragen.
Als je zelf geen paard had en dus ook geen maaimachine, zoals dat in 1936 het geval was,
maaide de buurman het gras. Als vergoeding werd er bij de buurman later tegenarbeid
verricht. Het was dan altijd wel de vraag of er in voldoende mate wederdienst werd gedaan.
Als het eigenlijk niet genoeg zou zijn, werd het niet gezegd, maar later, soms veel later,
wel voelbaar gemaakt. Het maaien met de zeis was een bepaalde slag en het was van
groot belang dat de zeis scherp gehaard was - een techniek apart. Desondanks was het
zwaar werk. De machine was dus een aanzienlijke stap vooruit. Toch ging ook dit niet al-
6

tijd probleemloos: regelmatig hoopte het gras zich voor de maaibalk op en raakten de
messen verstopt en liepen vast. De machine moest met paard en al iets teruggetrokken
worden, het machinemes vrij- en schoongeplukt en men kon weer verder. Het echte tempo
kon pas gemaakt worden toen aan het eind van de jaren 60 de cyclomaaier kwam en
het grasland na de maaibeurt de indruk maakte van een geschoren gazon.
Met de eg, aan de onderkant voorzien van enkele zware takken werd het grasland enigszins
geëgaliseerd, vooral de molshopen werden zo geslecht. Voor de afrastering gebruikte
men palen, gehakt uit bomen in het bosje bij de boerderij, waaruit ook allerlei ander geriefhout
werd gehaald, tot zelfs takkenbossen voor de bakkerij. Dikke stammen werden in
gewenste lengtes gezaagd en gekloofd. De palen werden geplaatst in paalgaten met de
schop gegraven en voorzien van twee rijen prikkeldraad. De grondboor kwam later in de
jaren 60. Toen werden ook de mooie, rechte gecreoliseerde palen leverbaar. De afrastering
werd strakker en rechter, toen zeker gewaardeerd als vooruitgang, nu getypeerd als
minder rustiek. Graslanden die nu "aan de natuur teruggegeven worden" en extensief worden
beweid, worden bij voorkeur "bepaald" door wat kromme, knoestige en gekloofde palen.
In de jaren 50 werd een stroomapparaat aangeschaft voor schrikdraad. Elke paal
werd voorzien van een "potje", een stenen of porceleinen isolator, waaraan de draad
moest worden bevestigd. Er ontstond een veelvormigheid in "potjes", van porcelein tot
kunststof, ze werden later zelfs verzameld. Het was verplicht om de stroomdraad langs de
openbare weg te voorzien van een bordje met de waarschuwende tekst: Pas op!
Schrikdraad. Regelmatig controleerde de boer of er nog wel stroom stond op de draad. De
test werd heel voorzichtig uitgevoerd met een strootje of een grashalm, hoewel sommigen
de controle heel manhaftig met de hand uitvoerden. Als de stroom heel zwak gevoeld
werd, was er ergens een "lek": een plant die tegen de stroomdraad aangegroeid of -gewaaid
was. De gehele omtrek moest worden afgezocht.
Begin jaren 60 startte Johan met rantsoenbeweiding: de koeien kregen een beperkt stukje
grasland toebedeeld. Het grote voordeel was de gelijkmatigheid van de graskwaliteit,
het werd niet vertrapt en bevuild. Water dronken de koeien aanvankelijk uit een gegraven
poel, een zoepgat. Vaak vertrapte het vee de kanten en bevuilden het water. Als het kon,
schepte men liever water uit een sloot in een drinkton. Later werd er een put gegraven, de
wanden opgezet met turf, waaruit water werd geschept in een ton of drinkbak. De betere
kwaliteit van het drinkwater vertaalde zich meteen merkbaar in een betere melkgift. Nog
later, begin jaren 60, kwamen de bekende
weidepompjes waarbij de koeien zelf met hun
snuit het water konden oppompen vanuit een
gespoten waterleiding. Ze dronken nu goed,
schoon grondwater.
Voor de oorlog werd de grasoogst geconserveerd
tot hooi. Het gemaaide gras werd met
de vork losgegooid en tijdens het drogen
enige keren met de hooihark losgeslagen,
steeds met handkracht. Als het droog genoeg
was, dus hooi was geworden, werd het
samengeschoven tot oppertjes, ook wel met Een sleephooihark
7

paard, lange touwen en een dwarsbalkje samengesleept tot grote oppers. Ook maakte
men wel gebruik van dakruiters: een palenconstructie waarop het hooi werd gestoken. Bij
voorkeur zette men de ruiters zodanig op dat er a.h.w, een tunnel van hooi ontstond, waartussendoor
de wind vrij spel had. Dit droogde prima en als de ruiter goed afwaterend was
opgezet, kon men het geheel zonder bezwaar wel twee maanden op het land laten staan.
Tenslotte werd het hooi opgeladen op een boerenwagen die met een houten frame iets
was verbreed.
Twee man staken met hooivorken het hooi omhoog en één man of vrouw op de wagen
laadde het op. Hiervoor gold een vaste volgorde: eerst de hoeken, dan de kanten en tenslotte
het midden om de rest goed vast te zetten. Een goede opsteker zette het hooi meteen
af op de goede plek.
Bij de boerderij werd het hooi zoveel mogelijk binnen opgetast in het hooivak. De hooiblazer
zou later ook dit werk verlichten. Wat men binnen niet kon bergen, kwam in de hooiberg
buiten, in de miete: een constructie met vier palen waartussen een kap dankzij een
speciale inrichting op en neer kon worden bewogen.
Een enkele keer ging het mis en ontstond er
hooibroei. Vooral hooi gewonnen van jong,
rijkbemest gras vormde een risico. Een beetje
broei kon geen kwaad, het kwam zelfs de
smaak van het hooi ten goede. Als het echter
te heet werd, ontstond er gevaar voor brand.
In het midden van het hooi werd er een gat
gegraven om voor afkoeling te zorgen en in
noodgevallen moest het hele hooivak worden
ontruimd: het aangetaste hooi had een
donkerbruine tot zwarte kleur. Vaak
s
tond men met de brandspuit in aanslag. In
De hooioogst wordt binnengehaald. een aantal gevallen had men het, te laat in de
gaten of had men te traag gereageerd en kraaide de rode haan in de buurt. Hevige hooibroei
betekende paniek op het bedrijf, het was alle hens aan dek en ongevraagd stond de
buurt paraat.
Later werd het hooi op het land in pakjes geperst: deze waren gemakkelijk te hanteren en
te stapelen, maar de timing van droog en persklaar zijn en van de komst van de loonwerker
was wel eens problematisch. De boeren hooiden nagenoeg gelijktijdig, iedereen had
haast, zeker als er regen of onweer was voorspeld.
Ook tot in dit detail veranderde het landschapsbeeld: de pakjes maakten plaats voor grote
rollen die ook nog eens werden verpakt in plastic: opvallend wit of lichtblauw of in de
schutkleur van grasgroen: een agrarische variant van "landart a la Christo".
Koeien en melk......
De opkomst van de kunstmatige inseminatie direct na de oorlog betekende in snel tempo
het einde van de particuliere stierenhouderij. Vrijwel alle boeren lieten zich zonder veel
moeite overtuigen van de grote voordelen en sloten zich bij de K.l. aan. Een zoveelste bewijs
dat in elk geval ten aanzien van de bedrijfsvoering de agrariër in het geheel niet conservatief
is, maar juist is gespitst op de vooruitgang. Toch werden ook hier nieuwe ontwik-
8

kelingen wel eens met argusogen gevolgd. Van een boer werd verteld dat hij ernstig bezwaar
maakte dat de inseminator zijn bezoeken aan de boerderijen aflegde op een brommertje.
Naar 's mans stellige overtuiging zouden de toekomstige kalveren er wild van worden.
Er waren veel boeren die er een eer in stelden dat de koeien er netjes en schoon bij stonden
op stal. Als er 's avonds visite was en de mannen tussen koffie en borrel in even naar
achteren gingen om het vee te bekijken en vooral van uitgebreid commentaar te voorzien,
was het prachtig als de dieren schoongeborsteld waren, met de poten in schoon, vers stro
stonden, de staarten schoongewassen en netjes aangebonden. Natuurlijk waren er nuchtere
cynici die beweerden dat je met al dat gepoets en geborstel geen cent meer verdiende,
maar velen hadden het graag voor het oog over.
Hygiëne was van groot belang bij het
melken. De melk werd vanuit de emmer
in de melkzeef gegoten boven de
melkbus. Vroeger werd de melk door
twee linnen lappen gefilterd die in de
zeef geklemd zaten. Van één boer
werd het verhaal verteld dat hij altijd
onderin de zeef een witte doek en
bovenin een zwarte had. Toen men
toch enigszins bevreemd hierover bij
hem naar de reden informeerde, was
het antwoord dat je een witte doek
bovenin zo Melkerstijd moeilijk schoon kon
krijgen!
De koeien werden zo veel mogelijk op vaste tijden gemolken: 's morgens om ongeveer
zes uur en 's avonds ook. Je kon daar niet al te veel van afwijken, niet alleen om het bioritme
van de koe niet te verstoren, maar ook omdat de melkrijder op vaste tijden een vaste
route reed door de buurtschap. De melkbussen moesten dan wel op tijd aan de weg
staan.
Het melken werd gedaan door de boer, eventueel bijgestaan door de knecht, en het was
gewoon dat ook de boerin meehielp. De gemiddelde melktijd varieerde van 7 tot 10 minuten:
de ene koe molk makkelijker dan de andere. Behalve bij zeer makke koeien werden
de achterpoten aangespannen met een touw, later werd daarvoor een spanketting of een
spanbeugel gebruikt, dat ging sneller. De staart werd niet mee vastgebonden: de koe
moest de vliegen kunnen blijven verjagen. Dat de melker of melkster daardoor wei eens
een fikse draai om de oren kreeg, moest hij of zij maar op de koop toe nemen. In ieder geval
motiveerde het risico wel om de staarten enigszins schoon te houden. Men zat op een
melkkrukje te melken: een plankje met één poot eronder, ook wel met drie, dan zat het wat
steviger. Later, toen er machinaal gemolken werd, schafte men zich een stoeltje aan dat
met een riempje om het middel vastgebonden kon worden: je had dan de handen vrij om
de apparatuur te bedienen en je was wat mobieler bij het nameiken. Het ritme van de
melktijden was het ritme van het boerenbestaan. Alle overige werkzaamheden werden
daarop aangepast: voor of na het melken of er tussen in. Het was ook symbolisch: de
melkgift was de economische kurk waarop de landbouw dreef en de andere
werkzaamheden stonden voor het grootste deel in dienst van de melkproduktie.
9

Begin jaren 60 kwam het machinale melken: er waren mobiele installaties die met het vee
verweid konden worden, de meeste boeren probeerden het zo in te richten dat de melkinstallatie
werd aangebracht in de boerderij en dat de koeien twee keer per dag werden uitgenodigd
om langs te komen en de melk af te staan. Er werden padennetten gemaakt om
de dieren daartoe in de gelegenheid te stellen. In de jaren 70 moesten de melkbussen
worden vervangen door een melktank. Deze installatie kreeg uiteraard een vaste plaats in
de boerderij, zodat het noodzakelijk werd dat de koeien in de buurt van de boerderij weidden.
De verdergaande perfectionering van het melksysteem lijkt het de laatste jaren rendabeler
te maken om het gehele jaar door de koeien binnen te houden en ze daar o.a. gemaaid
gras te voeren. Bovendien kun je in de moderne stallen meer doen aan
klimaatbeheersing en het land wordt niet vertrapt. De Nederlander zal er echter wel even
aan moeten wennen: een parklandschap of een polder zonder vee, tenzij we ook voor dat
landschapselement weer subsidie over hebben.
De invoering van de melktank leidde indertijd tot belangrijke investeringen en menige kleine
boer die toch al geen opvolger had - in de meeste gevallen had hij zelf zijn opgroeiende
kinderen het ook dringend ontraden - deed nu wat hij al een tijdje van plan was geweest:
hij hield ermee op, m.a.w. hij maakte dankbaar gebruik van de saneringsmaatregelen.
Wellicht is het woord dankbaar niet geheel terecht: zeker in de beslissingsfase
en daarna zal er gewikt zijn en gewogen en zal er pijn geleden zijn in de boerderijtjes,
geërfd van vader op zoon, het hele leven erop gewerkt, lief en leed gedeeld en nu
niet meer rendabel. De tank werd om de andere dag geleegd, overgepompt in een grote
tankauto die kwam voorrijden. De installatie moest dus ook voorzien zijn van een koelelement
en een roerapparaat zorgde voor voortdurende beweging in de melk om ervoor te
zorgen dat de bestanddelen in de melk zich niet van elkaar scheidden. Een spoelapparaat
tenslotte moest ervoor zorgen dat de tank na het legen grondig gereinigd werd.
De melkbussen die inmiddels al dan niet beschilderd in gebruik zijn genomen als bloem
of paraplubak, waren tot de jaren 60 beeldbepalend in het agrarisch gebied, 's Morgens
werden ze opgehaald door de melkrijder, met een bepaalde slag in een keer op de wagen
gezet en afgeleverd bij de zuivelfabriek, 's Middags om ca drie uur kregen de boeren de
bussen terug, soms gevuld met ondermelk,
een goedkoop restprodukt van de boterbe-
reiding, zeer geschikt om het veevoer mee
aan te maken. Omdat er in de zuivelfabriek
Salland geen kaas werd gemaakt, kon er
geen wei retourgegeven worden. Elke boer
had zijn nummer op de bus staan ingeslagen
in een messing plaatje. (Johan had nummer
793). Het schoonmaken van de bussen was
het werk van de boerin of de meid. Met een
borstel en heet sodawater werden de bussen
gereinigd en nagespoeld met schoon water.
Op een rek tegen de muur konden ze uitlek
ken en nadrogen. Regelmatig werd ook de
buitenkant met fijn, wit zand geschuurd tot
dat de bus glom van reinheid en de boerin
van trots. Steeds moderner....
10

Eén keer in de veertien dagen nam de melkrijder een klein kistje mee met kleine flesjes,
een schepje en een boekje. Dan moest er van de melk van elke koe een monster worden
genomen, nadat de melk eerst een keer van de emmer in de andere was "omgegooid".
Het controlenummer van de koe werd op het etiketje geschreven en op het laboratorium
van de zuivelfabriek werd dan proefondervindelijk het vetgehalte vastgesteld. De boer
was zeer geïnteresseerd in de uitslag: het vetgehalte was immers medebepalend voor de
melkprijs. Het streven was om de melk in de eerste klas te krijgen, want dan kreeg je een
cent extra voor een liter. Pas in de jaren 70 werd ook het eiwitgehalte gemeten en vastgesteld.
Uiteindelijk moest al het werk beloond worden en één keer in de twee weken nam de
melkrijder het melkgeld mee. In een zakje werd het onder het deksel geschoven en als de
boer wat verder van de weg woonde ook wel onder de bus gelegd. Meestal bleef het niet
lang aan de weg liggen, want de boer en de boerin waren gretig genoeg om het te halen.
Toch is dit enkele decennia later niet meer voor te stellen. In de loop van de jaren 60 werd
het melkgeld overgemaakt op een bankrekening. Geld veranderde van bankbiljetten in
een cijferreeks op een bankafschrift. De drempel van de bank werd lager en de geldbeleving
veranderde. Het lenen werd ook emotioneel wat gemakkelijker.
De draagtijd van een koe heeft iets menselijks: negen maanden. Voordat het kalf werd geboren,
stond de koe twee maanden "droog". Ze werd dan niet meer gemolken. De meeste
kalveren werden in de wintermaanden geboren. De bevruchting had meestal in de meimaand
plaatsgevonden: de beesten kwamen dan in de wei en demonstreerden de hormonale
werking dan het duidelijkst in "de nieuwsgierigheid naar het gras van de buren."
Vastgebonden aan een touw in de rij op stal was tochtigheid veel moeilijker te constateren,
hoewel de boer - en zeker de fabriek - er wel belang bij had om te komen tot een zekere
kalvingsspreiding om zo een wat meer constante aanvoer van melk te verzekeren.
Het stalsysteem van de ligboxenstallen maakte het pas goed mogelijk om deze spreiding
te realiseren.
De meeste bevallingen verliepen op de natuurlijke, dus normale manier. Meestal had de
boer aan zichzelf en eigen volk voldoende om de klus te klaren. Als hij echter complicaties
vreesde, was één woord in de buurt genoeg om zich te verzekeren van bijstand, ook als
het plaatsvond in het holst van de nacht, een tijdstip waarvoor menig rund een merkwaardige
voorkeur had ontwikkeld. In de meeste gevallen werd de bevalling bespoedigd door
het kalf er af te trekken met behulp van een touwtje dat om de voorpootjes werd geknoopt.
Kleine complicaties verhelpen zoals het kopje of de pootjes in de goede stand leggen,
konden de meeste boeren zelf oplossen. In de praktijk had menigeen daarvoor een zekere
feeling ontwikkeld. In een enkel geval loste men het niet op en moest de veearts komen.
De laatste jaren kan men in moeilijke situaties de keizersnede toepassen. In de jaren 50
gebeurde dat niet en moest het kalf in gedeelten uit de koe worden gehaald. Zo'n dag was
niet de vrolijkste: het bleef een naar gezicht en hiervoor deed men het niet. De oorzaak
van te zware kalveren werd vaak gezocht bij de stier: als dit enige regelmaat vertoonde,
werd de stier voor het fokken afgedankt.
Het pasgeboren kalfje werd droog en schoon gewreven met stro en gelegd in een apart
hokje. De eerste dagen kreeg het de eerste melk van de moeder: de biest. Deze biest bevatte
veel caseïne (kaasstof) en andere voor het kalf noodzakelijke stoffen om de spijsvertering
op gang te brengen. De eerste dag kon de biestmelk wel eens enkel sporen
bloed bevatten. Vroeger, nog voor de oorlog, werd er van de biest een soort van koek gemaakt.
De melk werd met wat zout in de over verhit, waarna men het geheel liet afkoelen
11

waardoor het stijf werd. In afgekoelde toestand werden er plakken van gesneden die als
broodbeleg uitstekend smaakten. Je kon het enigszins vergelijken met zeer jonge, weke
kaas. In andere streken van ons land voegde men er suiker aan toe en at men het gerecht
als koek bij koffie of thee. Elders was de biestmelk in het bijzonder in trek om pannekoekbeslag
mee aan te maken.
De Burgerlijke Stand van Douwkje 25
Een kalf moest ook worden ingeschreven in de Burgerlijke Stand, het moest worden geregistreerd.
Vandaag de dag lopen onze koeien met grote oorflappen rond, in de jaren 50
waren ze keurig geschetst: de vlektekening zwart - wit of rood - wit werd op een kaart vastgelegd,
zowel de linker- als de rechterzijde. Elk dier kreeg een nummer, een naam en een
status waarop o.a. aangetekend werd of ze t.b.c- en abortusvrij was. Voor de oorlog werden
familieleden wel vernoemd, later werd gewoon doorgenummerd: Lieske 14 kreeg
Lieske 15, hetgeen de overzichtelijkheid ten goede kwam.
Na de oorlog waren er tal van stimulansen om de kwaliteit van het rundvee te verbeteren.
Zo waren er in Hardenberg de fokveedagen, aanvankelijk tegenover Koeslag en later op
de Krüserbrink. Mooi opgepoetst, met schone poten en staarten stonden er dan 150 tot
200 koeien in het stro te wachten tot ze langs een jury konden worden voorgeleid. De jury
beoordeelde de beesten in bepaalde klassen. De mooiste en beste dieren kregen een lintje,
de eigenaars de complimenten en de eer.
Eens deed Johan ook weer mee met een viertal koeien. De dag tevoren waren de beesten
mooi schoongeborsteld, de staarten hagelwit gewassen. Hij had er zelfs vlechtjes in gevlochten.
De andere morgen poetste Jantsje de laatste vlekjes nog even weg met een
vochtig petroleumlapje. De veewagen bracht ze naar Hardenberg. De dieren hadden kennelijk
in de rats gezeten: ze hadden zich onderweg bevuild en onder de stront kwamen ze
12

de treeplank af. Er werden nog wel pogingen gedaan om de zaak nog enigszins te redden,
maar het felbegeerde lintje zat er niet meer in.
Een krachtiger stimulans tot kwaliteitsbevordering vooral na de oorlog was het stamboek,
een register waarin de kenmerken en de afstamming van de dieren waren opgenomen.
Johan had al zijn koeien in het stamboek. Behalve de zekerheid dat hij daarmee goed
melkvee op stal had, brachten de kalveren in de verkoop ook een hogere prijs op.
Maar niet altijd ging het
goed met het vee, soms
kampte men met
ziektes. Mond- en
klauwzeer was erg:
lastig te behandelen en
pijnlijk voor het dier.
Vooral op de natte
gronden hadden de
koeien last van uierontsteking:
een uiterst
pijnlijke aandoening en
ook moeilijk te behandelen
al werd het
wel geprobeerd met
penicilline. Meestal betekende het 't einde van de melkkoe. Al in 1936 was er het veefonds;
als men daarvan lid werd, betaalde men een premiebedrag per koe en het fonds
keerde 80% van de marktwaarde uit als het dier door ziekte of ongeluk stierf. Vooral na
de oorlog werd de t.b.c, aangepakt. Als er bij een test bij een dier een positieve reactie
werd waargenomen, werd de koe afgemaakt. Toen bleek dat deze werkwijze niet
afdoende zou zijn, ging men over tot het zeer drastische middel van ruiming van de gehele
veestapel als er op een bedrijf de ziekte was geconstateerd. Uiteindelijk werd de
Nederlandse veestapel t.b.c- vrij, een resultaat dat bereikt was met grote economische en
emotionele offers. Later werd dit ook de manier van aanpak om de gevreesde abortusbang
uit te bannen. Voor en tijdens de oorlog werd deze ziekte niet als zodanig benoemd,
althans niet systematisch bestreden. Het kwam toen ook wel voor dat een koe vroegtijdig
haar vrucht verloor. Omdat in de oorlog de kadavers niet werden opgehaald, moest men
op het bedrijf zelf maatregelen nemen, meestal werden de dode dieren begraven. Toch
hadden veel boeren een sterk vermoeden dat er wat meer mis kon zijn met een afgedreven
kalf dan een enkel incident. Uit angst voor mogelijke besmetting en dus uitbreiding
werd het afgedreven kalf niet begraven, maar overgoten met petroleum verbrand. Na de
oorlog werd de verwerking van de kadavers beter geregeld. Op afroep kwam een
vrachtauto de dode dieren ophalen, waarna ze in het destructiebedrijf te Bergum werden
verwerkt.
Alleen voor de huid ontving men nog een kleine vergoeding in voorkomende gevallen.
Het kopen en verkopen van vee gebeurde meestal op de wekelijkse veemarkt. De boeren
in onze streek waren vooral georiënteerd op de Zwolse veemarkt, maar ook in
Hardenberg werd gehandeld. Een enkele keer kocht men een koe van een collegaboer in
de buurt, maar het was niet gebruikelijk. Het sociale netwerk kon gemakkelijk beschadigd
worden als er later wat aan de koe bleek te mankeren.
13

Varkens
In vijf hokken hield Johan zeugen met biggetjes. De biggen werden, zodra ze bij de zeug
vandaan konden, verkocht aan handelaren. Er waren niet zo heel veel berenhouders, zodat
je met de zeug wel steeds heen en weer moest rijden. Doorgaans verliep de biggenfokkerij
zonder al te veel problemen.
Het vereiste echter wel een minimum aan deskundigheid. Het verhaal werd verteld van
een onderduiker, niet opgegroeid op de boerderij, wist niets af van het boerenwerk, maar
wilde graag iets doen. Hij zou op de biggende zeug passen, zodat de boer en de boerin
rustig op visite konden gaan. Na de visite kwamen ze op kraamvisite in het varkenshok.
Juist op dat moment werd er een biggetje geboren, de zeug kwam met een grom overeind
en verslond in enkele happen haar jong. De boer schreeuwde dat de oppas moest ingrijpen,
de zeug moest tegenhouden, waarop de stadsmens doodleuk antwoordde:'Vat geeft
niet, hij komt zo weer, dit is al de tiende keer".
Een enkele keer echter trof je een kwade zeug, die geen mensen verdroeg in de buurt van
haar biggen. Ze kon dan gevaarlijk en agressief te keer gaan. Elke boer die zeugen hield,
had van dergelijke verhalen.
Ook werden jonge varkens gemest voor de slacht. Als deze zouters een gewicht hadden
van ongeveer 70 kilo werden ze door handelaren opgekocht ten behoeve van de slagers.
Uiteraard werd er ook een varken bestemd voor eigen kuip en wieme.
Kippen
Johan hield ongeveer honderd legkippen. Eigenlijk had men de kippen er een beetje voor
de aardigheid bij, het leverde altijd nog een kleinigheid op en je had zelf ook altijd eieren
en slachtkippen.
De eieren werden opgehaald, o.a. door
"Eierhakkert" in opdracht van de firma Bruins. De
algemene legkip in de jaren 50 was de witte
Leghorn. Daarnaast hield men ook wel de vleziger
Bamevelders. De kippen in de jaren 50 waren
met recht en reden scharrelkippen: ze hadden
de ruimte en soms scharrelden ze geheel
vrij rond op het erf. Dat kon echter ook betekenen
dat de eieren soms echt gezocht moesten
worden. In de jaren 50 schommelde de eierprijs
tussen de tien en vijftien cent. Gelet op de inflatie
sindsdien zou een tegenwoordig ei we! een
gulden moeten kosten. Dat dit niet zo is, is het
resultaat van voerverbetering en een giganti- Echte scharrelkippen. sche intensivering
van de pluimveehouderij: één van de vele ingrijpende veranderingen op het platteland.
Akkerbouw: aardappelen
Een gemengd bedrijf kende naast het grasland het bouwland. De gewassen werden in
wisselteelt verbouwd: een deel aardappelen, een deel graan, meestal rogge, en een deel
voederbieten. Men wist dat dat nodig was vanwege de kwetsbaarheid van zich herhalende
monocultures. Vooral de aardappelmoeheid was een beruchte ziekte die met wisselteelt
redelijk goed bestreden kon worden. Na een lange dag op het veld aardappelen rooi-
14

en hadden sommige boeren en arbeiders het gevoel dat ook mensen er last van konden
krijgen. Het pootgoed werd voor een deel gekocht bij de zaad- en pootgoedhandel, ook
selecteerde men tijdens het rooien wel zelf van de beste stammen. De poters werden uitgezet
in gaten met de pootstok gestoken. Voordat het loof tegen elkaar was gegroeid
aardde men de rijen aan. Zo werd voor het laatst het onkruid bestreden, maar de belangrijkste
reden van het aanaarden was dat de bovenste aardappelen met aarde werden bedekt,
zodat ze niet groen werden. Een aardappel is namelijk een stengelknol en kan in het
licht bladgroen maken. Bovendien waren de aangeaarde rijen makkelijker te rooien. De
stammen werden opgelicht en met de handen werden de aardappelen bij elkaar "gekrabd".
Op de vingertoppen droeg men metalen dopjes, want het was bijzonder pijnlijk om
bij het rapen mis te tasten met je nagel. De bijeengeraapte aardappelen werden in een tenen
korf gedaan die de raper met een draaiende beweging met zich meetrok. Als de mand
vol was, werd de inhoud geleegd op rilletjes, of ook wel direct op de kar. Ze werden bewaard
in een ondiepe kuil en bedekt met stro en een laagje aarde. Bovenop kwam een
laag oud aardappelloof te liggen zonder aardebedekking: de hoop moest kunnen ventileren.
Later moesten de aardappelen klaargemaakt worden voor aflevering. Op een sorteerbak
werden de kleintjes eruit gezocht en de grote werden in zakken gedaan. Op een
goede, liever gezegd een kwade, dag begon het vrij plotseling hevig te vriezen. Het was
18 november en de aardappelen moesten worden geleverd. De hoop buiten werd in allerijl
met meer grond bedekt. De vorst hield echter een week aan. De aardappelen op de deel
waren ongeschonden, maar in de kuil was een gedeelte toch aangetast.
Voederbieten
Voederbieten werden in deze streek mangelwortels genoemd. Om ze mooi op rijtjes te
zaaien, gebruikte met een handig zaaiapparaat op een wieltje dat de zaden regelmatig in
de rij kon zaaien. Na de kieming kwam het werk: schoffelen met de hand en uitdunnen,
ook met de hand en op de knieën. Als het een beetje meezat, leverde de oogst een prima
produkt op. De bieten werden met de hand - en met de rug! - opgetrokken en het loof werd
losgehakt of gesneden. Zo lang het goed bleef, werd het bietenloof als stalvoer gebruikt.
Als er teveel was of er dreigde vorst, werd de rest van het loof ingekuild onder een dikke
laag grond, zodat het flink samengeperst werd. Het resultaat was een zeer compacte, boterzachte
kuil en de koeien vonden het lekker. De bieten werden in een kuil opgeslagen en
bedekt met een laag stro en grond. Ze werden in de loop van de winter de koeien in gehakselde
vorm aangeboden.
Het beeld van menige aardappel- en bietenakker werd in de nazomer bepaald door hoogopschietend
onkruid. Vooral meidesoorten konden hoog uitgroeien. Een kenmerkend onkruid
van deze akkers was ook het "krallenroet" (zwarte nachtschade): een plant die wat
later in het seizoen ontkiemde en zo de schoffel was ontkomen. Ook "reek" (perzikkruid)
kon op deze akkers als onkruid massaal voorkomen. Het werd wel verzameld en grof gesneden
als varkensvoer gebruikt.
Koren
Het meest geteelde koren was rogge, daarnaast werd ook haver verbouwd. Het breedbladige
onkruid kon al bemestend bestreden worden met kalkstikstof. Daarnaast werden de
roggeakkers opgesierd met o.a. de prachtige blauwe korenbloemen. Een oud dialectwoord
voor dit akkeronkruid was "tremse", dat in het Nedersaksisch het betekeniselement
15

"schitteren" of "stralen" in zich draagt. De positieve waardering voor dit mooie kruid zal niet
door elke boer zijn gedeeld, voor hem was het onkruid dat groeide op de plaats van zijn
koren.
Het rijpe koren werd met de zeis gemaaid, de halmen bijeen geweld met de welhaak en tot
bossen gebonden met een bosje halmen. Bossen met lange halmen, zoals rogge, werden
meestal gebonden met twee banden. Daarna werden de bossen of garven in hokken gezet
om te drogen en na te rijpen. Na enige tijd tastte men de garven op in de miete. Tot in
de vijftiger jaren werd gedorst met dorsstokken, dus op handkracht. Het was winterwerk
tussen het melken door op de deel. Het mooiste stro, lang en stevig, werd apart gehouden
en was bestemd voor dakbedekking, als een soort riet. Sommige huisjes en schuren hadden
tot in de jaren 50 nog zo'n dak van stro.
Het uitgedorste graan werd gezuiverd in een kafmolen. Als je draaide aan de slinger veroorzaakte
je in het apparaat een wind die het kaf tussen de vallende graankorrels weg
blies. Meestal hadden een aantal boeren in de buurt zo'n kafmolen gezamenlijk. Het graan
werd aan de molenaar geleverd.
In de loop van de jaren 50 begon ook op dit terrein de mechanisatie en kwam de loonwerker
naar de Tippe met de dorsmachine. Ook dan maakten veel burenhanden licht werk.
Nog later werden verschillende oogstfuncties gecombineerd in één grote machine: de
combine. De moderne loonwerker doet nu een veelvoud van het werk van vroeger in een
fractie van de tijd van toen.
Er is geen facet van het boerenwerk als het oogsten van koren te bedenken dat zich zo
heeft vastgezet op het netvlies van de generatie die het nog heeft meegemaakt. Het heeft
m.a.w. een hoog nostalgisch en folkloristisch gehalte. Talrijk zijn de door de plaatselijke
VVV's georganiseerde oogstfeesten, waarbij vooral rogge wordt gemaaid, samengebonden
en eventueel met de vlegel gedorst door lieden in een boers uitziende klederdracht
die de boeren van toen nooit gedragen hebben. De meest voor de hand liggende reden
van de populariteit zal wel zijn dat de oogstfeesten nog net binnen de vakantieperiode
kunnen worden gepland. Toch kunnen we ons nostalgische aardappelkrab- en bietenrooifeesten
moeilijk voorstellen, ook wanneer ze in de vakantieperiode zouden vallen.
Nateelten: spurrie en knollen
Rogge rijpt relatief vroeg in het seizoen, in augustus al kon er worden geoogst. Het loonde
de moeite om nog een gewas op dezelfde akker te telen. De hokken met de garven werden
in dat geval bij voorkeur aan het eind van het perceel geplaatst waarna de stoppel
werd ondergeploegd. Als nateeltgewassen werden vooral spurrie en knollen gezaaid.
Voor de spurrie moest de grond schol geploegd worden, ondiep. Het gekochte zaad werd
breedwerpig gezaaid,waarna het met een brede plank achter het paard werd "ingesleept".
Zo'n plank had een lengte van een paar meter en een breedte van ca dertig centimeter.
De boer stond op de plank en maakte zo dat het zaad werd bedekt en het land mooi vlak
werd gesleept. Soms mochten een paar kinderen "meerijden" op de plank, op voorwaarde
dat ze niet naar voren leunden want dan boorde de plank zichzelf de grond in. Het voordeel
van het vlakslepen werd duidelijk bij het maaien. Spurrie was een zeer fijn vertakt gewas
dat hecht in elkaar groeide. Het werd met de zeis gemaaid, het was zo mals: aanraken
was al haast voldoende. De koeien kregen het op stal als bijvoer en vonden het lekker.
Toch was het watergehalte in spurrie erg hoog en erg veel voedingswaarde bevatte de
16

plant niet. Dat merkte de boer als hij overging op het voeren van
stoppelknollen: de melkgift nam meteen toe. Het grote voordeel
van spurrie als landbouwgewas op de zandgronden was dat het
geen bemesting behoefde. Spurrie is één van de weinige echt
inheemse landbouwgewassen. Hoewel er weinig is gedaan om de
plant echt te veredelen, had de cultuurplant meestal wat vleziger
blad dan de wilde. Eind jaren 50 kwam er een einde aan de
spurrieteelt. De plant komt nu nog vrij algemeen voor als tuin- en
akkeronkruid.
Stoppelknollen werden wel bemest, met gier. De grond werd
ook wat dieper geploegd. Knollenzaad werd wel zelf gewon
nen. Daartoe liet men een gedeelte staan om te overwinteren.
Het volgend voorjaar kwam het tot bloeien en
zaadvorming. Meestal teelde men de langwerpige witte knol
len met paarse kop; ook werden wel gele knolletjes, boter-
knollen, geteeld. Deze laatste dienden ook wel voor menselij
ke consumptie. Het zaaien van knollen was een techniek op
zich: het moest zeer dun en breedwerpig worden gezaaid.
Johan kreeg het advies van zijn vader om het zaad zover van
zich te gooien alsof hij het nooit weer wilde zien. Als hulpmid
del deed men het zaad wel in een etensbord. Vanuit dat bord
werd dan gezaaid, waarbij je het zaad in kleine hoeveelheden
tussen duim en vingers kon vastpakken. Spurrie "die op de akkers
groeit" (Spergula arven-
Maïs sis)
De komst van de snijmaïs in het begin van de jaren 70 veranderde de aanblik van het boerenlandschap.
Daarvoor waren er pogingen geweest om korrelmaïs te telen. Het was
geen succes geworden: de mais werd niet rijp en het nadrogen leverde toch ook niet een
gewenst resultaat op. Snijmaïs was een ideaal gewas dat stormenderhand de akkers op
de zandgronden veroverde. Het verdroeg een zware bemesting en drijfmest had men tengevolge
van de groeiende veestapel genoeg. Later zou dat een van de grote problemen
van de landbouw worden. Het gewas leverde een flinke massa op. Gehakseld en ingekuild
vormde het een hoogwaardig veevoer dat ook door de koeien werd gewaardeerd. De
melkgift nam toe en dankzij de mais konden er nog meer koeien per hectare worden gehouden.
De recreërende wandelaar en fietser zag het weggetje tussen het koren veranderen
in het pad tussen de maïs. De plattelandsjeugd waardeerde het gewas als een
ideale leverancier voor de katapult.
Om de boerderij
Rond de boerderij lag het erf, meestal onverhard. Het was het werkterrein, maar zaterdag
werd er opgeruimd, geveegd en geharkt, zodat het er voor de zondag netjes bijlag.Nog in
de jaren 50 was de bloementuin, de siertuin van weinig belang. Een enkele sering en boerenjasmijn
zorgden in de meimaand voor geur en fleur. Vaak stonden er enige buxusboompjes,
netjes in bolvorm geknipt. Dahlia's, Oostindische kers (staartpannegies) en
afrikaantjes waren favoriete bloemplanten, waarschijnlijk omdat de teelt ervan weinig problemen
ondervond en de vermeerdering meestal zeer voorspoedig verliep. Planten voor
17

de siertuin werden nooit gekocht, in voorkomende
gevallen ruilde men onderling of
deelde uit van eigen overvloed. Belangrijker
was de moestuin. Geliefde groenten waren:
worteltjes, rode bietjes, sla, koolsoorten,
waaronder vooral boerenkool, en boontjes.
Het spitten van de tuin was mannenwerk, het
zaaien, verzorgen en oogsten was het werk
van de boerin. Er werd speciaal geteeld voor
de weck, een bewerkelijke manier van
conserveren met vaak wisselend resultaat.
Soms gingen de weckflessen weer open en
bedierf de inhoud. Er was niet zoveel
aandrang voor nodig om in de jaren 60 de
boerinnen massaal over te la- Moderne boerentrots: een Deutz ten stappen op een meer
moderne en efficiënte manier van conserveren: het diepvriezen. Eerst kon men een kist in
een gemeenschappelijke buurtruimte huren, al gauw kwam de eigen vriezer binnen
ieders bereik. De weckfles onderging hetzelfde lot als de melkbus, werd overbodig en
belandde tenslotte in dozen vol op rommelmarkten. De boomgaard was beplant met
appel-, peren- en pruimenbomen. Vaak had men de appels een soort van huisnaam
gegeven, omdat de echte rasnaam onbekend was. Johan herinnerde zich de smaak van
zijn schapenkoppen: een grote appel met een streep over de schil, zodat het enigszins
deed denken aan een schapenkop. De meeste peren waren stoofperen. Er stonden ook
een drietal pruimensoorten: een witte "roggepruim", een kleine, blauwe pruim, :de affies"
en "kreken", ook klein en blauw. Meestal kregen de bomen niet de vereiste vakkundige
verzorging in de vorm van snoeien en gewasbescherming. Pas in de jaren 60 werd er wat
meer aandacht aan besteed. De opbrengst was voor eigen gebruik en werd weggegeven
als relatiegeschenk aan buren, familieleden en kennissen.
Toen er een tractor werd aangeschaft, werd erfverharding noodzakelijk. Daarvoor bestond
de werkruimte op het erf uit zand, in natte perioden uit modder, soms gedeeltelijk verhard
met afbraakpuin. Ook de openbare weg in de Tippe was tot in de jaren 50 niet bestraat of
geasfalteerd, maar bedekt met sintels. Een welkom aanbod kwam van de betonfabrieken
in Hardenberg: voor een geringe vergoeding kon men aan het eind van de werkdag restbeton
en afval ophalen. Als je dat opnieuw goed nat maakte en op het erf stortte, kreeg je
een "ideaal" wegdek. De tankauto van de zuivelfabriek maakte het naderhand ook nodig
dat het erf doelmatig werd bestraat. Ook werd er steeds meer aandacht besteed aan erfbeplanting
en windsingels. De representatieve waarde van de siertuin werd door steeds
meer boeren en vooral boerinnen onderkend: talrijke boerenerven kregen fraaie bordertuinen,
waarvoor men nu wel sierplanten en -heesters had gekocht.
Buurtschap
In de Tippe woonden zes families. Ze vormde samen een buurtschap. Dat betekende dat
je accepteerde dat je op elkaar was aangewezen en dat je op elkaar kon rekenen. Het was
volkomen vanzelfsprekend dat je elkaar "voorthielp" in tijden van nood. Je kwam als er
complicaties dreigden bij het kalven van een koe, ook midden in de nacht, je sprong bij bij
het aardappelkrabben als je zelf klaar was en de buurman nog niet. Je leende van elkaar
18

als je even iets tekort kwam. In tijden van ziekte stond je elkaar bij. De verzorging en organisatie
in de dagen van rouw nam de buurt voor haar rekening. Zo was er een harmonie
gegroeid, ontstaan vanuit de sociale behoefte en noodzaak: niemand kon zich onenigheid
of ruzie veroorloven. Als een bepaalde opmerking of handelwijze wat verkeerd overkwam,
werd er niet op gereageerd. Het ene woord zou het andere uitlokken en voor je het wist,
was het sociale weefsel beschadigd. Liever slikte je je reactie dan maar in: er werd regelmatig
geslikt.
Optocht ter gelegenheid van de bestrating van de zandwegen in Radewijk eind jaren 50.
Van links naar rechts: mw.G.Woertel, mw.F.Knol, mw.F.Bril, mw.J.Knol, mw.J.Bril,
hr.H.Huisjes, hr.J.Knol, J.Bril jr., E.Bril jr, hr.H.Lichtenberg, hr.K.Knol, hr.J.Bril, hr.
G.J. Lichtenberg, hr. H. Huisjes.
Toen later sommige boeren hun bedrijf beëindigden, "import" zich in de buurtschappen
vestigde, mensen zich onafhankelijker ten opzichte van elkaar konden en gingen opstellen,
begon het leven in de buurtschappen langzaam te veranderen. Mensen die het nog
kenden uit de tijd van direct na de oorlog zeiden dat het de echte buurt niet meer was.
De grens werd pas in oorlogstijd een grens. Daarvoor hadden er gewone, menselijke en
collegiale contacten bestaan. Vaak waren families aan weerszijden van de grens aan elkaar
verwant. De grote politiek maakte, gedurende een aantal angstige jaren, dat contact
feitelijk onmogelijk, althans illegaal.
Het gehele leven speelde zich op het bedrijf en in de buurtschap af. Vakantie was in de jaren
50 voor boeren een begrip waarbij ze geen eigen beleving hadden. Hoogstens ging
men een dagje uit, met een standsorganisatie. Ook dan verenigde men het aangename
nog met het nuttige en werd er een excursief en voorlichtend element ingebouwd in de
vorm van bv. een bezoek aan een proefboerderij. Het moest allemaal plaatsvinden tussen
het melken in.
19

Grenzen in zicht?
Als we terugkijken op de situatie op het platteland, kunnen we zeggen dat er zich een revolutie
heeft voltrokken. De verbazing daarover is van verschillende zijde de laatste jaren
treffend verwoord. We hoeven alleen maar te verwijzen naar de ongekende populariteit
van het boek van Geert Mak over het Friese plaatsje Jorwerd. De verbazing betreft vooral
de ingrijpendheid, het tempo en de relatieve geruisloosheid waarmee de veranderingen
zich voltrokken. Trefwoorden waarmee de veranderingen kunnen worden aangegeven
zijn schaalvergroting, produktiviteitsstijging, mechanisatie. De nationale en vooral de
Europese politiek, voorlichting en onderwijs stimuleerden de boeren en ze werkten eraan
mee, meestal ook van harte. Een ondernemer, ook een agrarische, wil wel investeren als
het rendement oplevert, wil wel groter groeien als de middelen daartoe aanwezig zijn, wil
wel de veestapel uitbreiden, meer varkens houden, meer kippen, meer .... , het beantwoordt
allemaal aan de ziel van de ondernemer. De boer volgde met argusogen het landbouwoverleg
van de ministers te Brussel en reageerde op de politieke besluitvorming, samen
met de bank. Totdat steeds meer mensen vonden dat er grenzen aan dit soort groei
begonnen te komen. Grenzen gesteld door het milieu, door ethiek in de omgang met dieren,
door benutting en beheer van het landschap, door gezondheidsrisico's in de levensmiddelen.
De boer raakte steeds meer ingeklemd tussen economie en milieu, kreeg
steeds meer het gevoel dat hij de zwarte piet kreeg toegespeeld.
Moest hij gewoon maar doorgaan, met nog meer investeringen? Was het niet verstandiger
de steeds strenger wordende milieuwetgeving in Nederland te ontwijken door naar het
buitenland te gaan? Was het niet verstandiger om bij gebrek aan opvolger het bedrijf maar
te beëindigen? Moest hij gaan boeren op de alternatieve, biologische methode? Moest hij
het individuele economisch risico te lijf gaan met een soort van maatschapconstructie?
Moest hij allerlei nevenactiviteiten ondernemen om zijn inkomen te vergroten: toeristen
houden op een minicamping? Werd zijn land natuurgebied, decor voor de recreërende
burger, en hij landschapsbeheerder?
Een handvol vragen uit een grote hoeveelheid. Boeren bevinden zich ook in dit opzicht op
de grens. Wij wensen onze agrarische lezers inventiviteit, creativiteit en wijsheid toe om
wegen te vinden uit wat dilemma's lijken te zijn. De veerkracht door boeren in het verleden
getoond geeft vertrouwen dat ze erin zullen slagen.
Ik dank Johan en Jantsje Knol voor de aangename wijze waarop ze mij deelgenoot van
hun herinneringen aan het boerenleven hebben willen maken en voorde toestemming om
deze te gebruiken en te verwerken in dit artikel.
20

De dieren gedicht van Aart van der Leeuw
vertaald door J. Luisman-de Jonge
De laandman giet, nou d'oamd is evallen en de
arbeid slop, veur 't lest zien hoeve rond; hi-j keurt
het wark van knechts in schuur en stallen, en as
een schaduw volgt hum trouw de hond.
Hi-j toeft bi-j 't vee, en lustert hoe het oademt; rond
schoft en hoorns hangt een warme daamp, die met
een geur van zomer hum bewoasemt, en in 'n
lichtkraans nevelt urn de laamp'.
Dan löp hi-j langs de reupe van de peerden,
verwelkomd deur een dreunend hoef geklop; hi-j
sprek heur an, en streelt een ruugbehoarden, een
speuls hum toegesteuken manenkop.
En as e eindlijk, rustig noa 't volbrachte, de
haanden boven 't vlammend holtvuur heft,
vervult hum nog d'ontroerende gedachte, an
wat rondum 'm leeft en 't niet beseft.
Hi-j peinst, en les in 't boek met keupren sloten, het
hoofdstuk uut, dat Noachs tocht beschref. Hoe
d'arke met heur simp'le reisgenoten, lang op de
oeverloze zundvloed dref.
Geheel in 't wonderbaar verhaal verleuren,
terwijl hi-j denkend in de heerdgloed staart, lek
het hum of, deur God doartoe verkeuren hi-j
met zien dieren over 't water vaart.
Vrij vertaald in dialect.
21

Het Bergentheimer veen, een boerengebied J te Bokkel
Inleiding
Als iemand mij zou vragen wat "Hollandse luchten" zijn, dan zou ik hem meenemen naar
de Van Royensweg, tussen Bergentheim en Kloosterhaar. Tussen de soms statige boerderijen
door kun je kilometers ver kijken over het vlakke land en daarboven, daar ziet het
er elke dag anders uit.
Altijd raak ik daar weer onder de indruk van die steeds weer andere luchten boven de akkers.
Hoe is dit boerenlandschap ontstaan, op de kaart aangeduid met "Bergentheimer
veen"?
E
e
n
v
e
r
r
e
b
l
i
k
n
a
a
r
het westen vanaf de Van Royensweg
Marke Bergentheim
We beginnen meer dan duizend jaar geleden in een woest, onherbergzaam veengebied.
Een dikke veenvlaag met hier en daar gevaarlijke modder- en waterpoelen en een rijke
plantengroei. Van menselijke activiteit is hier tot de twaalfde eeuw nauwelijks sprake geweest.
Vanaf de twaalfde eeuw vestigen zich echter mensen permanent in de nederzetting
Bergentheim, op een hoogte dicht langs de Vecht, daar waar nu Oud-Bergentheim
ligt. Ook al liggen de boerderijen dan ver weg van het Bergentheimer veen, de boeren
hadden dit gebied met zijn plantengroei wel nodig. Om de akkers, die ze dicht bij hun nederzetting
ontgonnen hadden, vruchtbaar te houden, hadden ze mest nodig. Door schapen
te houden en die in de wijde omgeving te laten grazen, konden ze mest verzamelen.
Die mest werd vermengd met heideplaggen (gestoken uit het tussenliggende
Bergentheimer veld) en zo was het mogelijk om elk jaar weer een beroep te doen op hetzelfde
stuk grond, zonder het uit te putten. Zo was deze boerengemeenschap in staat om
met rogge als basisvoedsel alle monden te voeden. Het was in zekere zin een kwetsbaar
systeem. Om voldoende mest te krijgen, moesten er
22

voldoende schapen gehouden worden en daar waren zowel voldoende voedsel voor
deze schapen als voldoende heidevelden voor nodig (de schapen konden dus niet onbeperkt
in de heide losgelaten worden). Om deze zaken binnen de eigen boerengemeenschappen,
maar ook met de naburige gemeenschappen, zoals Beerze en Brucht, te regelen,
werd in 1404 de marke Bergentheim opgericht.
De Vecht in het noorden en de zandgronden van Sibculo in het zuiden waren de natuurlijke
grenzen van dit gebied.
Een tegenwerping die iemand kan maken: "Dat veen is toch geen plek om schapen te
hoeden. Dat is toch veel te onherbergzaam en te gevaarlijk! Wat moeten die schapen
daar?" Ik denk persoonlijk dat er wel schapen kwamen. De literatuur die ik geraadpleegd
heb is niet altijd even helder en volledig op dit gebied en daarom zal ik mijn ideeën hierover
uit de doeken doen.
Alle bronnen spreken over een woest en onherbergzaam gebied en gevaarlijk voor wie er
niet bekend is. Nooit stevige grond onder de voeten en voor je het weet zit je in een moerassig
stuk, waar je niet meer uitkomt.
De plantengroei wordt vaak wel verschillend beschreven: Van alleen heide als bovenlaag
tot een gevarieerde vegetatie. Naar mijn idee zullen in de natte tijden van het jaar de
schapen zo dicht mogelijk bij huis gebleven zijn. In de winter en grote delen van het najaar
en voorjaar zag men in de omgeving misschien meer water (of ijs) dan land. De boeren
moesten vast terdege rekening houden met het onbereikbaar zijn van voedsel in de omtrek,
dus had men vast hooi en stro verzameld. Dat isoleert de boerderij in koude tijden
ook nog eens!
Maar de schapen waren wel de eerste beesten die men bij het zakken van het water er op
uit kon sturen.
In een droge periode in de zomer, dan werd het veen interessant. Dat had het vocht lang
vastgehouden, ook al was nu in grote gedeelten de bovenlaag inmiddels droog. Hier konden
de schapen nog lang groene planten vinden, terwijl de weiden en het hele
Bergentheimer veld stonden te verdrogen. Door elke dag andere plekken op te zoeken,
voorkwam men ook overbegrazing. De planten kregen voldoende tijd om te herstellen, 's
Avonds zocht de herder, een of enkele flinke jongen(s), met zijn kudde de nederzetting
weer op en bracht zo de mest mee, waar de gemeenschap zo'n behoefte aan had. Voor
dit voedselsysteem had men dat hele Bergentheimer veen hard nodig. Als men alleen uit
geweest zou zijn op turf en turfstrooisel, zou men met een klein stukje tevreden geweest
zijn, maar de marke-boeken getuigen van de noodzaak het hele gebied te bezitten met
duidelijke afspraken daarover met de buren.
In de zestiende eeuw werd in deze streken boekweit geintroduceerd. Het kon worden gezaaid
in een rogge-akker, zonder deze te bemesten of op een stuk veenbodem, waarvan
de bovenlaag verbrand was. De bovenlaag moest voldoende aangedroogd zijn om weg
te kunnen smeulen.
De boekweitplant moest na het zaaien in de aslaag nog voldoende tijd hebben om tot volle
rijping komen. Dikke, smerige rookwolken zullen dan boven het gebied en de verre omtrek
gehangen hebben.
Deze boekweitteelt bood de mogelijkheid om de voedselproductie te laten toenemen.
Ook het ontdekken van de aardappelteelt, na 1800, betekende dat er meer menselijk
voedsel geproduceerd kon worden.
23

Bergentheim en omgeving aan het eind van de middeleeuwen (1500)
Deze ontwikkelingen zorgden er voor dat de boeren meer grond konden ontginnen, zonder
dat daardoor de mest- en daarmee de voedselproductie in gevaar kwam. Maar het
Bergentheimer veen komt niet als eerste voor deze ontginning in aanmerking. Het gebied
lag veel te ver van de bewoonbare wereld om deze gronden intensief te kunnen bewerken.
Turfwinning
Dat verandert in het begin van de negentiende eeuw. De opkomende industrie heeft turf
nodig als brandstof. Economisch gezien levert turf veel meer op dan schapen houden.
Ook de Bergentheimse boeren beseffen dat. Na 1825 worden de rechten op de gronden
24

verdeeld en kan er begonnen worden met het winnen van turf. Maar daar blijkt tevens een
grondige verandering van de infrastructuur van deze streek voor nodig. In 1856 komt het
Overijssels kanaal gereed en Van Roijen laat loodrecht op dat kanaal de Van Roijenswijk
aanleggen. Met dwarswijken en sloten wordt er zo gezorgd dat het Bergentheimse veen
volledig ontsloten wordt.
Van Roijen heeft dan al lang de veenlaag van de Bergentheimse boeren opgekocht. De
turfwinning kan beginnen en zal tot de tweede wereldoorlog in dit gebied plaatsvinden.
Het knooppunt van het Overijssels kanaal en de Van Roijenswijk wordt een plek van bedrijvigheid
rond de turfwinning, onder andere met een turfstrooiselfabriek. In eerste instantie
wordt deze woon- en werkplaats Kanaalbuurt genoemd, maar gaandeweg steeds
meer Bergentheim. De oorspronkelijke plaats Bergentheim krijgt ter onderscheiding het
voorvoegsel 'Oud-'.
Bergentheim en omgeving aan het eind van de twintigste eeuw
25

Ontginning
Op de plaatsen waar het veen is weggegraven, kwamen zandgronden - dalgronden of
dallen - vrij. Deze moesten echter nog wel ontgonnen worden, geschikt gemaakt voor
agrarische doeleinden. Dat deed men door de bovenste laag van het veen - bonkaarde,
bonksel of bolster - te vermengen met de bovenste laag zand. Echter, rond Bergentheim
was de meeste bolster afgevoerd naar de turfstrooiselfabriek.
De heer K. Pouwels uit Bergentheim heeft met de ontginning van landbouwgronden meegeholpen.
Via de werkverschaffing in de crisisjaren, maar ook wel bij individuele boeren
die een stuk wilden aanpakken. Het stuk land werd eerlijk verdeeld over de aanwezige arbeidskrachten
en dan stond je bijvoorbeeld met tien man aan de schop om het land grondig
om te keren. En reken maar dat sommige boeren met een duimstok na kwamen meten
of je wel diep genoeg gegraven had!
Sommige arbeiders grepen de kans aan om via de landarbeidersstichting "Het belang
van den landarbeider te Ambt-Hardenberg" zich als boer te vestigen. Deze stichting kocht
gronden op, zette eenvoudige woningen en de arbeider werd eigenaar door ruim dertig
jaar de schuld af te betalen. Voor de daadwerkelijke ontginning kreeg men dan subsidie.
Het mes sneed hier aan twee kanten, het leverde werk op in een tijd van werkloosheid en
er werd weer een stuk land in cultuur genomen, dat anders braak zou blijven liggen. Er
waren slechts weinigen die de benodigde investeringen konden ophoesten. De heer
Pouwels heeft het Bergentheimerveen meestal overgeslagen, zowel bij het turf-steken
als de ontginning. Turf stak hij wel aan de Paterswal en hij spitte heel wat grond om,
onder andere in Lutten. Hij kan zich nog wel herinneren dat hij in 1936 in Dedemsvaart
aan het werk was, samen met vijf anderen. De baas kwam bij hem en zei: "Doe je jas
maar aan en ga maar mee". Ze gingen naar Bergentheim en in Moskou moesten bomen
geplant worden. De eerste groef een gat, de tweede zette er een boompje in en de derde
gooide het gat weer dicht. Zo werd het bos daar aangeplant.
26

De gebroeders Salomons, bijgenaamd 'De
drie baarden', wonend in De Krim, kochten in
de jaren twintig grond voor hun kinderen aan
de Van Royenswijk van de Bergentheimse
boeren Scholten, Herbert en Reinders. In
1925 is mijn schoonvader begonnen, vertelt
mevrouw E. Te Rietstap-Van der Vinne. Zij
woonde en werkte jarenlang in de boerderij
aan de Van Royensweg 63. Deze boerderij is
in 1933 gebouwd door een van de broers
Salomons en staat vlak bij het hiervoor
genoemde landarbeidershuisje. De
Een schilderijtje van een landarbeiders-
nieuwelingen werden allemaal 'Groningers'
huisje zoals het vroeger was. (Van
genoemd. Zij brachten een nieuwe manier
Roijensweg 61)
van boeren mee. In de marke was het
boerenbedrijf meer een vorm van samenleven geweest, waarin bepaalde individuele
wensen (bijvoorbeeld meer schapen houden en meer grond ontginnen) gezamenlijk
besproken werden. De 'Groningers' waren meer ondernemers. Zij brachten daadkracht
mee en konden investeren. Dat kun je nog zien aan diverse boerderijen aan de Van
Royensweg, hun bouwstijl sluit aan bij de import vanuit het noorden. De Van Royenswijk
had dienst gedaan om turf te vervoeren, maar de hoeveelheid werd steeds minder. Met
de ontginning van de gronden ontstond er echter grote behoefte aan compost en
meststoffen. Het water was ook nu weer het belangrijkste aanvoerkanaal. Ook de
landbouwproducten vonden met scheepsladingen vol hun weg. Maar er was een
belangrijk nadeel aan de Van Royenswijk, dat steeds sterker gevoeld
Een voorbeeld van één van de oudste "Groningse" boerderijen in het Bergentheimer veen
(Van Roijensweg 48)
27

werd: Het verval was groot. In Kloosterhaar sta je op de begane grond net zo hoog als het
puntje van de kerktoren in Bergentheim en daarom waren er op de afstand van vijf kilometer
vier sluizen nodig. Dat vertraagde het transport aanzienlijk.
Het wegverkeer nam daarbij toe. Dat vergde meer onderhoud aan de wegen langs de
wijk. Vooral aan de westkant werd de weg slecht, maar de firma Van Roijen kon het onderhoud
niet bekostigen. Daarom kreeg de gemeente Hardenberg in 1939 de wijk en de
bijbehorende wegen om niet. In 1950 werd het kanaal gedempt en de Van Roijensweg
aangelegd.
In 1964 vond er een ruilverkaveling plaats. Inmiddels was de mechanisatie zo ver gevorderd
dat het spitwerk grondig overgedaan kon worden. Er werd anderhalve meter diep
geploegd.
Hier kijken we over het Overijssels Kanaal de Van Royenswijk op, richting Kloosterhaar.
Vooraan is de Scholte te zien, een drijvende smalle brug die ook verderop diverse malen
voorkwam. Zo kon men van de ene naar de andere kant. Ook paarden moesten soms
naar de overkant. Dat kon het best in vliegende vaart, dan had het dier de minste tijd om
zich bang te maken op het wiebelige, smalle brugje. Rechts verderop zien we het tolhek.
Men moest betalen voor het gebruik van de weg. Er was behoorlijk wat onderhoud nodig,
want door de zachte veenondergrond vielen de gaten soms zomaar in het wegdek. In de
glorietijd van de firma Van Roijen was dat geen probleem, toen lag de weg er netjes bij.
"Nu ben ik een echte zandboer", verzuchtte een van de boeren, maar het bleek een zinvolle
maatregel: De opbrengst nam toe.
De mechanisatie had wel een keerzijde. Er waren minder handen nodig. Een zestienjarige
boerenzoon kon zo de leiding van een ploeg van dertien aardappelrooiers toegeschoven
krijgen. Toen was het ook heel gewoon dat bezoekers tegen de boerin zeiden: "Wat
28

Zo kijken we nu over het Overijssels kanaal, richting Kloosterhaar.
veel mensen hier op de boerderij! Achter elke deur komt er wel een te voorschijn!" Vooral
koffie-tijd bleek uitermate populair te zijn.
De grote machines die tegenwoordig gebruikt worden, kunnen het werk van vele handen
aan. Daarom worden de boerenzonen van tegenwoordig bijvoorbeeld al vroeg ingewijd
in het vakkundig kunnen omgaan met een aardappelrooimachine achter een grote trekker.
Tot slot
Het Bergentheimer veen was eeuwenlang een onveranderlijk onderdeel van het boerenbedrijf.
Het afgraven van het veen betekende niet het einde, maar gaf juist een nieuwe impuls
- samen met andere ontwikkelingen - aan het uitbreiden van de agrarische productie.
Gebruikte literatuur
600 jaar Bergentheim / door HJ. Hilberink. -1985
Kuierroute Mariënberg, Oud-Bergentheim, Bergentheim.-1995
Jaarkalender 1998/ Museumboerderij 'Den Hof'
Geschiedenis in turf / C.P. Jongman. -1978
Ontstaansgeschiedenis van Westerhaar-Vriezenveensewijk / Gerrit de Witte. -199?
Het bruine goud / Sietse van der Hoek. -1984
Zwerftochten door Drenthe, Overijssel en Gelderland / H. Wonink. -1980
Met dank aan mw. E. Te Rietstap-Van der Vinne en dhr. K. Pouwels.
29

Ora et labora (huizen van naam 2) K.Oosterkamp
Ora et labora (Latijn voor bid en werk) staat op de gevel van de boerderij aan de
Ommerweg nr.11. De derde generatie Ter Wielen woont er nu.
In 1913 werd de boerderij gebouwd in opdracht van A.A.Oostenbrink, manufacturier te
Hardenberg, maar vooral ondernemer "projectontwikkelaar" zouden we nu zeggen. Hij
had de zandige heidegrond laten ontginnen en liet daar op een kavel van ca. 10 hectare
deze boerderij bouwen. In 1916 kocht Berend ter Wielen uit Gramsbergen dit geheel om er
zijn boerenbedrijf uit te oefenen: een gemengd bedrijf van ongeveer zes koeien, wat varkens
en kippen en op het akkerland rogge en aardappelen. Het was vooral de komst van
de kunstmest die het mogelijk maakte op deze van nature niet erg vruchtbare zandgrond
er een enigszins rendabel boerenbedrijf van te maken. Daarvoor moest er wel hard gewerkt
worden, dus met het laborare (=werken) zat het wel goed. Maar ook het orare (=bidden)
voor gewas en arbeid zal menigeen als noodzakelijke voorwaarde hebben gevoeld
en geloofd.
De spreuk ora et labora is verbonden aan de katholieke kloosterorde van de
Benedictijnen. Het doel van deze orde was om zo consequent mogelijk het evangelische
ideaal van de navolging van Christus in praktijk te brengen en elkaar daarbij te ondersteunen
in een gemeenschappelijk leven van gebed en arbeid. Voor de ontwikkelingsgeschiedenis
van West-Europa in de middeleeuwen is deze orde van nauwelijks te overschatten
betekenis geweest.
Ora et labora is een geliefde boerderijnaam in Nederland geworden. Zij gaf uitdrukking
aan het besef van afhankelijkheid en eigen verantwoordelijkheid. Het is ook een naam die
alleen op boerderijen voorkomt; burgerwoningen missen het bedrijfsmatige aspect van het
laborare.
(met dank aan de heer B. ter Wielen)

Landbouwverslag Ambt Hardenberg 1850-1851
Dinah Hesselink-Zweers
De ingezetenen van Ambt Hardenberg hadden anderhalve eeuw geleden als voornaamste
takken van bestaan: De landbouw in het algemeen, de cultuur van boekweit in de venen,
de vee- en bijenteelt, het graven en maken van turf en het mesten van varkens. De
ontginning van woeste gronden begon meer en meer veld te winnen doordat verdeling van
diverse markegronden tot stand kwam. De uitgestrektheid der woeste gronden bedroeg
ongeveer 3900 bunders. De veenderijen hadden een uitgestrektheid van ongeveer 2700
bunder en de verveende hoeveelheid bedroeg van de 2de soort der 1ste klasse, 156.800
ton en van de 2de soort der 3de klasse, 849.500 ton, de eigen consumptie daaronder begrepen.
De afvoer van turf was vrij gunstig en voor de vet gemeste varkens en de verschillende
voortbrengselen van de oogst werden middelmatige prijzen bedongen. Over
het algemeen bracht de grond goede producten voort, met name langs de oevers van de
Vecht trof men beste landerijen en hooi-en weidelanden aan; natte zomers echter waren
in deze streek zeer schadelijk.
Men verbouwde onder anderen rogge, boekweit, haver, gerst, aardappelen, knollen, vlas
enz. De oogst van 1850 was wat boekweit betreft ongunstig, hoewel niet zo erg mislukt als
het voorgaande jaar. De rogge leverde een matig gewas, aardappelen hadden weer veel
door de bekende ziekte geleden en in de voorzomer door nachtvorsten. De oogst van
knollen en haver was gunstig, die van de overige veldgewassen middelmatig.
Op de eerste dag van juni 1851 was de staat der veldgewassen als volgt:
- rogge zeer gunstig
- oliezaad zeer gunstig
- aardappelen achterlijk, wegens het aanhoudend koude natte weder; op enige lage ak-
kers is deze veldvrucht zelfs nog niet te voorschijn gekomen
- gras en hooilanden hebben over het algemeen een treurig aanzien, wegens de koude
natte weersgesteldheid die eerst onlangs door schrale droogte is opgevolgd en wel bepaaldelijk
die groengronden welke aan de oevers der Vecht en Radewijkerbeek liggen
en eerst voor weinige dagen van het water zijn bevrijd geworden.
- de hogere groengronden welke gemest zijn kan men ook nog niet gunstig noemen, en
leveren nog weinig gras op; alzo de winter voorraad reeds lang verteerd is leed het vee
in de afgelopen maand gebrek, hier en daar zijn gehele stukken rogge tot voedsel voor
het vee afgemaaid; en men stelt zich ook niet anders voor dan dat de zomer van 1851
een zeer ongunstig gras- en hooigewas zal opleveren.
- de boekweit is men op de zandgronden begonnen te zaaien; men maakt zich zeer bezorgd
dat het zaaien van boekweit in de venen dat voor een groot gedeelte van de bevolking
dezer gemeente een levenskwestie is, eerst heel laat zou kunnen plaats hebben,
daar er een langdurige droogte gevorderd wordt om de veenakkers tot branden
geschikt te maken. De droogte welke voor enige dagen is ingevallen heeft de moed echter
weder doen herleven.
- omtrent andere gewassen als haver, gerst enz. valt op dit ogenblik nog niets op te merken
daar deze nu eerst gezaaid worden.
- tot heden toe is er nog gene ziekte in enig veldgewas bespeurd.
31

In de "Oald Ni'js -Courant" van 30 augustus 1851 stond het volgende artikel:
Voorlopig verslag van den landbouw in den gemeente Ambt Hardenberg: In het algemeen
hebben de veldgewassen die reeds binnen zijn geoogst een vrij gunstig resultaat
opgeleverd en beloven de nog te velde staande gewassen ook een goede opbrengst.
Dat de oogst gunstig is uitgevallen heeft men aan een buitengewoon vruchtbaren nazomer
te danken, terwijl men zich in den voorzoomer die vochtig en schraal was over den staat
van sommige gewassen eenigszins bezorgd maakte. Van ieder voortbrengst van
landbouw volgt hier onder eene afzonderlijke beknopte opgave.
1. tarwe, wordt in deze gemeente wegens de mindere geschiktheid van den grond weinig
verbouwd; de tarwe die men hier vindt is echter vrij gunstig uitgevallen.
2. rogge, heeft een overvloedigen oogst opgeleverd; de aar was eenigszins holgeladen
maar zulks werd door de menige halmen welke op het land stonden ruim vergoed; de
hoedanigheid is uitmuntend, daar tusschen het maaijen en binnenhalen niets geen re
gen is gevallen.
3. garst, levert dit jaar mede een goed gewas op; dit product wordt in deze streek echter
weinig verbouwd.
4. haver, wordt ook weinig verbouwd,,doch is mede gunstig uitgevallen.
5. boekweit, men is thans bezig met het maaijen der zandboekweit, die goed geladen is
en ook veel stroo oplevert; de veenboekweit bloeit nog, doch belooft ook een rijken
oogst, waarop echter niet met zekerheid kan gerekend worden, wegens het gevaar
voor nachtvorsten die de maand september doorgaans oplevert; wegens de vochtigheid
der veenen in den maand mei heeft men dezelve eerst laat kunnen branden,
zoodat een aanhoudende warme en vruchtbare nazomer werd vereischt om de boekweit
behoorlijk te doen rijpen.
6. koolzaad, het winter-koolzaad heeft een goed gewas opgeleverd en het zomerzaad
ziet men ook een gunstigen oogst te gemoet.
7. vlas, hetgeen van het land reeds is afgevoerd heeft gedurende dezen zomer des lands
man een blij vooruitzicht opgeleverd en men heeft alle grond dat hetzelve onder de
verdere behandeling wat de deugelijkheid aanbelangt, den landbouwer geene te leur-
stelling zal aanbrengen. .
8. hen nip, wordt in 't geheel of ten minsten bij zodanige geringheid alhier verbouwd, dat
men daarnaar niet eene maatstaf over het wel of niet gelukken van dit gewas kan nee-
men.
9. erwten, worden hier weinig en alleen voor eigen gebruik verbouwd, doch hebben dit
jaar veel opgeleverd.
10. paardeboonen, met dit gewas zijn slechts hier en daar eenige hoekjes gronds bezaaid
en schijnen dezelve ook niet ongunstig te zijn.
32

Bestuur
Postbus
Het postbusnummer vervalt per 1 juni 1999.
Correspondentie-adres: Voorstraat 34, 7772 AD
Hardenberg
Historiekamer
De studiezaal is op maandag,dinsdag,donderdag
en vrijdag geopend van 9.00 -12.00 uur De
werkgroep genealogie ontvangt u graag iedere
1 e zaterdag van de maand van 10.00 -12.30 uur
en iedere dinsdagavond van de even weken van
20.00 - 22.00 uur. Vanaf 21 december 1998 tot 4
januari 1999 is de Historiekamer gesloten.
Contributie 1998
Leden die hun contributie 1998 nog niet hebben
betaald, worden verzocht zo spoedig mogelijk f.
30,00 op bankrekening 3849.47.824 Rabobank
of Postbank 2985515 over te maken.
Activiteitenkalender
16 februari 1999 Archeologie. Een lezing met
dia's en met door hemzelf in het Vechtdal
gevonden voorwerpen door de heer
Goutbeek uit Dalfsen.
16 maart 1999 Kermis door de eeuwen heen. De
heer Kleerebezem uit Borne, laat ons met
dia's
Stephanoten
Mededelingen van het bestuur en werkgroepen
Bijlage Rondom den Herdenbergh december 1998
zien hoe de kermis in vroeger eeuwen te
beleven viel in Nederland en in West-Europa.
Ook de ontwikkelingen in de laatste decennia
krijgen de aandacht.
20 april 1999 Jaarvergadering. Dia-klankbeeld
over de Vecht van bron tot IJsselmeer.
Gemaakt door de heer Verkade uit
Hardenberg. Boeiende beelden met veel
muziek.
12 juni 1999 Zomerexcursie. In de
eerstvolgende Stephanoten nadere
informatie.
Nr. 13
Alle lezingen worden gehouden in
Schakel, Wilhelminaplein Hardenberg. De
aanvang is telkens 20.00 uur.
Vertellers gezocht!
Schrijven over geschiedenis kan niet zonder
bronnen.
Een rijke bron die in onze vereniging nog
nauwelijks is aangeboord, zijn de mondelinge
verhalen over vroeger.
Niet zelden ontmoeten we oudere mensen die
bijna feilloos de gebeurtenissen uit hun jeugd
kunnen vertellen.
Die verhalen over vroeger mogen niet verloren
gaan.
de
Een nieuwe werkgroep, bestaande uit de dames
Te Rietstap, Teuben en Vasse, wil graag in
contact komen met deze kenners van het
verleden om hun verhalen, al of niet in het

dialect. vast te leggen. Een lezenswaardig artikel
in ons tijdschrift zou een mooie bekroning
kunnen zijn.
Als u in uw omgeving mensen kent die een
stukje streekgeschiedenis (van Schuinesloot tot
Sibculo) tot leven kunnen brengen, horen we
dat graag.
Mensen bedankt!
Het is goed om eens per jaar een avond te
organiseren voor alle (ca 50) medewerkers. Uit
dank voor hun belangeloze inzet bij het
uitvoeren van allerlei activiteiten. Dat betreft niet
alleen de leden van diverse werkgroepen (die
naar buiten treden) maar ook de stille (?)
werkers die historische bronnen verzamelen,
registreren en toegankelijk maken. Zo heeft elke
dag zijn eigen 'koffie-groep'. Maar eens per jaar
komen al deze werkgroepen bij elkaar en dan is
er uiteraard meer dan koffie.
Deskundigheid
Meer kennis van zaken, meer kwaliteit. Er is veel
te doen, maar hoe doe je dat? Gelukkig zijn er
diverse cursussen op het gebied van musea en
geschiedbeoefening. Regelmatig laat een aantal
medewerkers zich bijscholen.
Hoe moet een collectie-registratie worden
opgezet, hoe moeten textiel en/of houten
voorwerpen worden geconserveerd, hoe pak je
historisch onderzoek aan?
Een 'kale stamboom van je familie opzetten, met
behulp van doop-,trouw- en begraafboeken kan
veel voldoening geven. Maar boeiend wordt het
als de stamboom verder wordt 'aangekleed'. Dan
kan het nuttig zijn wegwijs te worden in bronnen
als rechterlijke, kerkelijke en notariële
archieven. In memories van successie,
leenregisters en kadaster.
Het is uiteraard de bedoeling dat de opgedane
kennis 'thuis weer wordt overgedragen aan
anderen.
Uitgave Indië-boek
Over Hardenbergers en Indië gaat dit boekwerk
(ca 150 pagina's) Hierin is materiaal te lezen
dat eerder gepubliceerd werd in enkele
weekbladen. Maar ook de Indië-tentoonstelling,
het Indië-monument en nog niet eerder
gepubliceerde verhalen en verslagen komen
aan bod, zoals brieven naar en uit Indië.
Gedichten van onder andere H.van Laar en
A.Kremer, fragmenten uit dagboeken en foto's
zullen er in verschijnen.
De samenstellers D.J.Telman, H.J.Borneman en
G van Faassen zijn met de Indië- en Nieuw
Guinea-veteranen en de ex-geintemeerden van
de Jappenkampen van mening dat de Indiëperiode
niet vergeten mag worden. Daarom is
er besloten een boekwerk uit te geven. Om in
het bezit van dit boek te komen dient men f.
15,00 te storten op bankrekening 38.46.13.500,
met vermelding Boek Tempo Doeloe.
Vooraf graag contact opnemen met D.J.Telman
(0523-231704) of G. van Faassen (0523-
2666194). De oplage is beperkt; wacht dus niet
te lang.
De samenstellers.
Nieuwe leden
J. Botter,
Broekdijk 40, 7695 TE Bruchterveld
J. Breukelman,
Kerkuil 2, 7827 GC Emmen
Mw G.A. Dam-Waterink,
Meulenbeldlaan 123, 7602 XK Almelo
Mw H. Ensing-ten Brinke,
Esweg 9, 7771 CP Hardenberg
0. Gjaltema,
Jan van Arkelstraat 28,7772 AP Hardenberg

W. Grendelman,
Radewijkerweg 28, 7791 RG Radewijk
G. Hans,
Hardenbergerveldweg 5, 7793 HE Hoogenweg
H. Hans,
Jan Weitkamplaan 3, 7772 SC Hardenberg
Mw G. Hans-Zandman,
Nieuweweg 5,7692 AG Mariënberg
Mw H. Nijmeijer-Waterink,
Gramsbergerstaete 25, 7783 AZ Gramsbergen
W. Oosterom,
Vechtvoorde 52,7772 VC Hardenberg
G.J. Plaggenmarsch,
Wilgenstuk 33, 7772 JL Hardenberg
H.J.Smit,
A.Risaeusstraat 15,7772 AT Hardenberg
G. Veltink,
Hardenbergerweg 11, 7692 PA Mariënberg
J.H. Veltink,
Jachthuisweg 13, 7798 CM Collendoorn
M.Veltink, *
Hardenbergerweg 9, 7692 PA Mariënberg
D. Warmink,
Zandpad 8, 4184 Opijnen
G.J.J. Weegink,
Steenbok 31, 2221 PX Katwijk aan Zee
G. Zweers,
Burg.Schuitestraat 12, 7772 BT Hardenberg
Mw H. Pullen-Bakker,
vd D van Maasdamstraat 48, 7691 AD
Bergentheim
Oproep
De expositie-werkgroep is bezig met de
voorbereidingen voor de wisseltentoonstelling
1999 met als voorlopige titel "Van baker tot
aanzegger".
Bent u in het bezit van kleding en voorwerpen
van niet meer bestaande beroepen en bedrijven
en u bent bereid dat in bruikleen geven dan
horen we dit graag. Met dank voor uw
medewerking.
Aanwinsten Bibliotheek
'Drenthe's veste 1
Geschiedenis van Coevorden. Redactie: H.Gras
e.a., 424 blz (1998)
Een historisch werk gebaseerd op grondig
onderzoek en aantrekkelijk om te lezen Deze
geschiedenis heeft uiteraard ook raakvlakken
met Noordoost-Overijssel
'Soldaat E.Kerkdijk (uit Bergentheim) 1
Zoon Gerrit heeft de dagboeken van zijn vader
uit de Indië-tijd ( 7 december divisie) verzameld,
bewerkt en in boekvorm (192 blz) uitgegeven.
(1998)
Uitgever: G-Kerkdijk, Eibergseweg 62, 7273 SR
Haarlo (0545-261604)
Genealogie
Voor de vierde keer hield de werkgroep
Genealogie onlangs haar 'voorouderdag". Geen
plek in de Historiekamer was onbezet. Niet
alleen aan de vele bezoekers kan men merken
dat stamboomonderzoek in trek is. De grote
belangstelling is ook merkbaar tijdens de tweewekelijkse
bijeenkomsten, alsook aan een pas
gegeven cursus voor beginnners. Uit de
ontvangen reacties blijkt dat er grote behoefte is
aan een vervolg.
De werkgroep doet haar best om belangstellenden
zoveel mogelijk van dienst te zijn. Dat geldt
ook voor oud-Hardenbergers in Canada, Nieuw-
Zeeland of in welk land dan ook, die op zoek zijn
naar hun wortels. Vragen via e-mail worden zo
goed mogelijk beantwoord.
Speciale Genalogie uurtjes. U bent welkom op de
1 e zaterdag van de maand (10.00-12.30.uur) (za
2/1 gesloten) en op de even dinsdagen (20.00 -
22.00 uur)

Radewijk
Een werkgroep van 10 personen is begonnen
met het schrijven van een boek over de
geschiedenis (vanaf 1384 tot heden) van
Radewijk. Aan de hand van de oudste
boerderijen (Hanekamp, Bosman, Broekroelofs,
Takman, Klinge, Stobben, Mas, Snijders en
Veldmans) wordt de historie van deze oude
buurtschap in kaart gebracht. Onderwerpen als
de molen Windlust, de jacht, smokkelverhalen,
de vliegtuigcrash tijdens W.O.II, buurtwinkels,
school en het dorpshuis komen eveneens aan
bod.
In een tweede boekwerk (een chronologisch
naslagwerk) zijn zoveel mogelijk kopieën van
origineel archiefmateriaal opgenomen, zoals
doop-, trouw- en begraafdata, huwelijkse
voorwaarden, testamenten, hypotheken,
momberstellinpen, afrekeningen, boedelbeschrijvingen,
overdrachten, enzovoort. Beide
boeken worden voorzien van vele foto's. Mocht u
gegevens en/of foto's in uw bezit hebben, die
voor de schrijvers van belang kunnen zijn, dan
vragen we u contact op te nemen met één van
onderstaande personen. Mocht u geïnteresseerd
91
zijn in deze boeken, dan kunt u zich
eveneens tot onderstaande personen
wenden. U krijgt dan een inschrijfformulier
toegezonden.
Grietje Jonkhans, Stobbenhaarweg 20, 7791
HE Radewijk, 0523-216227
Jan & Janny Woertel, Radewijkerweg 23, 7791
RJ Radewijk, 0523-216374
Erwin Wolbink, Hofweg 31, 7772 GS
Hardenberg, 0523-268400

11. aardappelen, de vroege aardappelen zijn uitmuntend uitgevallen zoo wel wat hoeveelheid
als hoedanigheid betreft; weliswaar heeft zich daarin wederom de bekende ziekte
vertoond, doch is de knol verschoond gebleven; bij de late aardappelen heeft zich
de ziekte ook hier en daar beginnen te vertonen echter alleen in het loof en vleit men
zich dat bij den langzamen voortgang der ziekte de vrucht zelve weinig nadeel daarvan
zal ondervinden.
12. knollen, zijn eerst dezer dagen opgekomen en laten zich goed aanzien.
13. wortelgewassen, deze gewassen worden hier niet aangetroffen dan voor eigen gebruik,
belovende zogenaamde winterwortelen alhier overigens een gunstigen oogst.
14. spurrie, heeft zich na de in de laatste dagen gevallen regen geheel hersteld.
15. klaver, dit paarde- en beestenvoeder heeft dit jaar ook het hare wederom ruimschoots
bijgedragen om in derzelver voeding te kunnen voorzien.
16. gras en hooi, het hooi was dit jaar van uitmuntende qualiteit, en heeft een vrij voordeeling
gewas opgeleverd; de hooge groengronden waren dit jaar bij uitzondering beter
dan de lage, welk laatste door den langdurigen hoogen waterstand van de rivier de
Vecht zeer achterlijk waren.
17. rundvee, niet bijzonder voordeelig, in den voorzomer vond het vee weinig voedsel wegens
de schrale koude weersgesteldheid die den groei van het gras zeer tegenhield;
de prijs van het vee was in den voorzomer laag wegens gebrek aan voeding, later
werd het vee williger.
18. boter, de boter is ook dit jaar niet ongunstig geweest en is dezelve altijd nog al prijshoudende
geweest.
19. paarden, de paardenfokkerij, hoeveel alhier niet in 't groote plaats vindende, is ook dit
jaar niet ongunstig; en wat de gezondheidstoestand betreft heeft men alle redenen om
daarover te vreeden te zijn.
20. schapen en wol, buitengewone sterfte heeft er dit jaar onder dit diersoorte niet plaatsgehad
en heeft hetzelve eene voldoende hoeveelheid wol opgeleverd.
21. varkens, de prijzen der varkens waren in het voorjaar laag, edoch oogenblikkelijk naar
men zegt, dat zij tegen hoogen prijs worden verhandeld; ziekte in derzelven heeft men
ook alhier niet opgemerkt en begint de tijd om dezelve te mesten alhans eerst aan te
vangen.
22. gevogelte, niet van toepassing.
23. bijen, de bijenteelt waarvan in den streek wegens de uitgestrekte boekweite en heidevelden
veel werk wordt gemaakt, heeft een goed gewin opgeleverd; in den voorzomer
liet het zich met deze tak van nijverheid zeer ongunstig aanzien; de nazomer, vooral
de maand augustus, was echter bij uitstek gunstig.
33

"Een goed gewin aan heidehoning"
24. warmoezerijen, wordt hier weinig aangedaan; groenten hebben dit jaar over het algemeen
wel willen groeijen.
25. vruchtboomen, worden hier zeer weinig gevonden; de appel- en pereboomen zijn ongelijk
geladen; de opbrengst zal middelmatig zijn; andere vruchtboomen vindt men
hier nagenoeg in het geheel niet.
26. opgaande boomen, worden hier weinig gepoot; voor zoover men kan nagaan is deze
zomer voor het opgaande hout niet ongunstig geweest.
27. akkermaalshout en run, akkermaalshout wordt hier zeer weinig gevonden; er is in dit
jaar hier en daar een weinig gehakt hetwelk even als de run die daarvan kwam van
goede hoedanigheid is geweest; hetjaars-lot was buitengewoon gunstig, het eerste lot
daarentegen van weinig betekenis.
28. winterhakhout, wordt hier mede weinig of niet gecultiveerd; wegens de goedkoopheid
van den turf.
29. twieg en riesweerden, zijn hier niet aanwezig.
30. riet en biezen, evenmin.
31. woeste gronden, zijn in dit jaar bijna niet ontgonnen; zullende hier achter spoedig over
een aantal van 257 bunders een aanvang worden gemaakt, waarvoor de eerste aangifte
onlangs heeft plaats gehad.
34

32. veenderijen, er is dit jaar aan en bij de Dedemsvaart veel turf gegraven, ook sponturf is
wel een derde meer dan vorige jaaren gemaakt; van de prijzen valt nog niets bepaalds
te zeggen, doch waarschijnlijk zullen deze nagenoeg dezelfde zijn als het vorige jaar.
33. toestand en verbetering van wegen en vaarten, de weg van Heemse langs
Heemserveen naar de Dedemsvaart, welke dit jaar als een weg van de 3e classe op
het tableau van de wegen is gebragt, heeft een vrij aannemelijke verbetering ondergaan
en zal vóór den winter nog verdere verbeteringen bekomen; de dijk te Slagharen,
welke loodregt op de Lutter Hoofdwijk aanschiet is mede merkelijk verbeterd; behalve
de Dedemsvaart en daartoe behoorende wijken zijn in deze gemeente geen kanalen
of vaarten aanwezig.
34. gesteldheid van het weder, de weersgesteldheid was in den afgeloopen winter zacht;
de lente en de voorzomer waren vochtig en koud; de maanden juli en augustus bij uitstek
vruchtbaar, zoodat alle gewassen die het vroegere ongunstige weder hadden geleden,
zich konden herstellen.
35. mest en bemesting, de groote grondeigenaaren aan de Dedemsvaart laten veel mest
per schip van elders komen; in de buurtschappen kan men niet dezelve zoo gemakkelijk
aanschaffen en zoude men meer mest kunnen aanwenden dan men thans bij magte
is voort te brengen.
Bron:
Gemeente Archief Hardenberg: In- en uitgaande stukken Ambt Hardenberg.
35

Vaders Erf (huizen van naam 3) K.Oosterkamp
Aan de Jachthuisweg, halverwege tussen Hardenberg en Lutten, staat in de driesprong de
grote, mooie boerderij met de naam Vaders erf, met het jaartal 1950
Al vanaf eind negentiende
eeuw woonde daar een familie
Odink, maar pas in
1950 noemde Egbert Odink
zijn boerderij Vaders erf,
waarmee hij dankbaar verwees
naar zijn vader Albert
Lubertus Odink. Ook toen in
1974 de boerderij overging in
handen van de familie
Veltink, bleef de boerderij zo
heten.
Het is een echte boerderijnaam.
Immers het was (en
is) voor een boer uiterst belangrijk
dat hij een erfopvolger
had. Daarmee bleven de
bedrijfsinvesteringen in familiebanden:
dan "wist je
waarvoor je werkte". Zo bleven
veel boerderijen generaties achtereen in een en dezelfde familiehand. Op veel boerderijen
in Nederland, en ook aan de Jachthuisweg, werd deze continuïteit met deze naam
uitgedrukt.
Een enkele keer krijgt een
boerderijnaam de functie van
een toponiem: een aardrijkskundige
naam. Het wordt dan
ook de aanduiding van de omgeving,
de streek, de buurt.
Vaders erf is daar een voorbeeld
van: de ligging in de driesprong
zal er wel de reden van
zijn dat de driesprong de naam
van de boerderij heeft gekregen.
Op de toeristenkaart van
Hardenberg en omgeving kunnen
we de naam in deze functie
aantreffen.
36
(met dank
J.H.Veltink)
aan de heer

Geert Reinders en de runderpest G.J. lemhoff
Een werkgroep van de Historische Vereniging Winsum-Obergum (Gr.) heeft een boek geschreven
en uitgegeven getiteld 'De levensschets van Geert Reinders'. Geert Reinders
was een Groninger boer die gewoond en geleefd heeft te Winsum van 1737 tot 1815.
Er waren reeds eerder publicaties over de activiteiten van Geert Reinders verschenen,
maar de werkgroep heeft ze nog eens goed leesbaar op een rij gezet. Geert Reinders
kreeg destijds vooral bekendheid als bestrijder van de runderpest en grondlegger van de
immunologie in de dierziektebestrijding.
Wat varkenspest is, zal de lezer wel bekend zijn. Ook welk een ramp dat verleden jaar
heeft veroorzaakt.
Maar eeuwen geleden had men te kampen met runderpest.
De historicus van Muilwijk schrijft daarover het volgende: 'In 1713 valt de veepest Holland
binnen. In Noord-Holland bezwijkt tussen 1744 en 1756 tweederde van de veestapel en in
Friesland meer dan 100.000 stuks! Bij de veetelling in 1800 zijn in het hele land nog maar
261.000 stuks rundvee over!'.
Ter vergelijking: in 1939 bedroeg het totaal aantal melkkoeien in ons land 1.443.000! Wat
is nu vooral de verdienste geweest van Geert Reinders als bestrijder van de runderpest?
Hij wist na langdurige praktijkproeven, ook op zijn eigen bedrijf een effectieve methode
van voorbehoedende inenting te ontwikkelen.
In de medische wereld was immunologie destijds wel bekend, maar Reinders wist een
praktisch toepasbare methode te vinden die het vee onvatbaar maakte voor runderpest.
Nu denkt men misschien dat hij bij zijn pioniersarbeid veel enthousiasme en medewerking
zal hebben ondervonden. Het tegendeel is waar. Er bestond in die eeuwen over ziekte
en ziektebestrij-ding nog veel onwetendheid en conservatief begrip. Men vond het
helemaal ontoelaatbaar om ziekte te gaan bestrijden
nog voor die was uitgebroken. Toch wist Geert
Reinders met de taaiheid en vasthoudendheid een
Groninger boer eigen, door te zetten en te slagen.
Bij bovenstaande weergave van runderpest in het
Noorden en Westen van ons land, komt de vraag op:
'Heeft deze ziekte ook in het Oosten van ons land
geheerst?'.
In 't bijzonder ook in N.O.-Overijssel? Zoals zovaak
stuiten we hier weer op het grote manco aan
historische gegevens over deze streken. In de oude
markeboeken bijv. is er vrijwel niets over te vinden en
ook verschillende schrijvers over die periode
vertellen er slechts terloops iets over. Misschien
moeten we daarbij in aanmerking nemen, dat in de
18 e eeuw schapenteelt hier op de bedrijven hoofdzaak
was en de rundveehouderij nog weinig te betekenen
had.
Anonieme en niet gedateerde lithografie
van geert Reinders naar
het geschilderde portret van
Cornelis Cuylenburg (1797).
(Familie-archief Middelstum. Foto
F. Lemstra).
37

Zelfs bij de veetelling in 1800 bedroeg het gemiddelde aantal rundvee in het Schoutambt
Hardenberg nog maar vier tot zes stuks per bedrijf, jongvee inbegrepen! De kans op
besmetting was niet zo groot als in het noorden en westen waar veel meer veehandel
was en ook import.
Toch dient ook hier de zoektocht niet te snel te worden opgegeven. In het boek 'Heemse',
(Hof-Bosch-en Veldzangen) van de bekende dichteres van Heemse Clara Feyoena van
Raesfelt-van Sytzama, in 1990 heruitgegeven door onze Historische Vereniging met inleiding
en aantekeningen door K. Oosterkamp, wordt melding gemaakt van deze ziekte en
haar vreselijke gevolgen.
In dit boek geeft Clara Feyoena (een tijdgenote van Geert Reinders!) haar treurnis over de
runderpest weer met de volgende dichtregels:
Maar ach! ik denk met schrik aan die geduchte kwaal
Die onze rund'ren trof, nu reeds zo meenigmaal
Daar nimmer artzenij haar woeden kon verzagten.
Hoe dikwijls hoorde 't veld de bittre jammerklachten
Des armen landmans, die zijn rijkdom, zijn gewin,
Bij 't aaklig kermen van zijn schreiend huisgezin,
Met eigen handen moest in kuil bij kuil begraven,
Daar niets hem overbleef om 't kwijnend kroost te laven,
Dan scheen het menigmaal, of 't redeloze vee,
In 't kermend loeien, om zijn doodlijk hartewee,
Ons toeriep: menschen, 't zijn uw schulden die ons plagen!
't Is uwe dertelheid, daar wij de straf van dragen!
Och had die jammertaal van 't schuldverwijtend beest,
Een hoorend oor verwekt, en een verslagen geest!
Daar Gods Barmhartigheid den mensch noch wou verschoonen
Schoon hij zijn heilig recht wilde aan ons vee betoonen.
Wie kent de plagen die Hij in zijn schatten bergt,
Voor hem die snood verhard zijn heilige oogen tergt!
Hoe schielijk kon die pest ons onze weelde ontleeren!
Hoe schielijk overvloed in woest gebrek verkeeren!
Derde zang vs 205-224
38
Tafereel van de runderpest
in 1745. Naar een
gravure van Jan Smit.

Ook in het boek over Geert Reinders wordt Clara Feyoena aangehaald als de Winsumer
dichteres, ook i.v.m. de runderpest. Zij heeft nl. van 1732 tot 1750 gewoond op de
Tammingaborg te Bellingeweer dat in de buurt van Winsum ligt voordat zij naar Heemse
ging-Maar er is nog een bron die ons iets vertelt over deze runderziekte. De familie
Habers-Lambers te Ane en de familie Snijders-Lambers te Den Velde hebben een kopie
van een oud geschrift in hun bezit.
(Het origineel is blijkbaar verloren gegaan) Afkomstig van Jan Hermsen Zwijze, boer op
het Odink te Den Velde in de 18 e eeuw.
Deze Jan Zwijze is een telg uit één van de oudste boerengeslachten in deze omgeving.
Al in het jaar 1500 deden de Zwijzes als vrije boeren zaken met de monniken van het
klooster Sibculo.
In bovengenoemd geschrift begint Jan Zwijze in 1745 met allerlei aantekeningen over zijn
familie en zijn bedrijf. Hij schrijft dan o.a.:
'In de maant Augusti (1752) 12 biesten afstorven aan de besmettelijke ziekte - 6 koebeesten
1 os en 5 kalver-de eerste dik weer koft kost 30 gulden 1 koe van onze volk te Lozen
koste 38 gulden van Andries op de brink was gebetert kost 86 gulden op Ulzer laatze
markt koft ik een sterken biest kost 14 gulden.
Doe ik wer kwam wiren alde biesten hyer aan de ziekte storven kregen wi 3 weer 1 koe koft
wi van Stoeten Hendrik koste 40 gulden. Haden wi 3 weken storven alle 3 weer'.
In 1778 blijkt op zijn boerderij de ziekte opnieuw te zijn uitgebroken en hij schrijft daarover
het volgende:
'1778 huyr (hier) de ziekte onder de bieste 4 enterkalver en 1 kalf en half jaar out afstorven
en 1 koe. 1 koe 1 sterke 1 osbiest 1
bülkalf 1 sterkenkalf van Hendrik
Bosscher koft kost 12 gulden in de
maant meert'.
Wat opvalt in de aantekeningen van
Jan Zwijze is dat hij voor die tijd al een
behoorlijke rundveestapel bezit.
Verder dat hij het woord pest niet
noemt. Toch is het vrijwel zeker dat die
besmettelijke ziekte runderpest is
geweest. Zowel in 1752 als in 1778
heerste er in Nederland runderpest.
Dat hij het woord pest niet noemt, kon
wel eens te maken hebben met een
zeker taboe op dat woord. Tot voor
kort kenden we hier ook zoiets. Bij
ernstige ziekten of gebeurtenissen
werd daar dan verhullend over
gesproken. Bij een ziekte als kanker
bijv. werd angstvallig het woord De gang van zaken en hulpmiddelen bij een inen-
'kanker' vermeden maar men zei: 'Hi-j ting tegen de runderpest, uit een te Berlijn ver-
hef de verkeerde kwoale'.
schenen publicatie van W. Schumacher uit 1793.
3
9

De methode om door middel van voorbehoedende inenting runderpest te bestrijden, blijkt
ook in de overige delen van het land, zoals in Overijssel maar heel langzaam ingang te
vinden.
De bezwaren die er in Groningen tegenin werden gebracht hebben ook in Overijssel dezelfde
achtergrond.
In de 19 e eeuw breekt in Overijssel nog herhaaldelijk pest uit. Volgens het Gemeentearchief
krijgt ook Hardenberg daarvan zijn deel.
De overheid blijkt tenslotte maatregelen te nemen. Bij constatering van pest wordt de hele
rundveestapel op de boerderij afgemaakt en verspreiding van de ziekte tegengegaan
"door wachters rondom het boerenerve te plaatsen" (!) Verder wordt de invoer van vee
verboden.
Mede door de pioniersarbeid van Geert Reinders is ons land al meer dan een eeuw vrij
van runderpest.
Geert Reinders ligt begraven op het kerkhof bij de hervormde kerk in Winsum.
Op zijn grafsteen staat o.a.:
Hier rust die van zijn vroegsten tijd
Naar wijsheid zocht door eigen vlijt
Die reeds als boer zijn kundigheen
Steeds dienstbaar maakt' aan 't Algemeen
Vooral toen tegen pest en dood
Hij 't kostlijk rund zijn bijstand bood
Die elk in vreugd of droeven staat
Belangloos hielp met raad en daad.
En naderhand in eiken stand
en sieraad was van 't Vaderland.
Bron:
De levensschets van Geert Reinders 1737-1815 Uitg.
Werkgroep 'Winsumer schrijvers en schrijfsters'.
40

'Onderdeurtiesproat' J. Luisman-de Jonge
Roggeriempie:
Veertien wekke gruien,
veertien dage bluien
veertien dage riepen
veertien dage striepen
Op Oanerveense boeren: 'D'r komp een
schoer', zee Drentenboer 'D'r komp niks
van', zee Bongeljan 't Is verteerd', zee
Stroevengeert
Van boer noar borger
dat giet as een orgel
Van borger noar boer
dat giet zoer!
Op Old-Banthemse inwoners:
Waterinks Jan die telt zien geld Doar is
Bouwsboer ok op gesteld Kelder Roelf
woont an de Steege Woestkaamp
woont 'n bettien leger Oalbersboer met
't dikke lief Meesters Evertjan die löp zo
stief Kasper zien Jans dat is een snieder
Ni-jman is 'n krubbenbieter Kampman
zien Hendek is kort en bundig Bakker
zien Derk is onbenundig Olsman
Hendek is netties en secuur Bekman
Berend Jan zit graag bi-j 't vuur Mölink
Geert Jan met zien grote klompe
Mansboer die woont an de pompe
41

Boerderijbranden J. Luisman-de Jonge
Boerderijbrand te Sibculo in 1829
Ter voldoening van een besluit door de gouverneur van de provincie Overijssel, genomen
op 30 april 1817 om calamiteiten direct te melden, schrijft Jan Odink Dzn op 7 mei 1829
een brief naar Zwolle.
Eén dag na de fatale brand in Sibculo, waarbij een boerengezin ternauwernood aan de
vlammen ontkwam.
Jan Odink, assessor (wethouder) van de gemeente Ambt Hardenbergh is hiertoe gemachtigd
omdat burgemeester Anthonie van Riemsdijk afwezig is. Aan de hand van deze
uitvoerige brief, die in het gemeentelijk archief van Hardenberg bewaard ligt, is de
geschiedenis van die noodlottige brand tot in details te reconstrueren:
Het is een mooie voorjaarsavond in het begin van mei.
Martinus van Tongeren, commies te voet der 3 e klasse is in de omgeving van Sibculo op
surveillance. Nadat de zon achter de glooiingen van het landschap verdwenen is, gaat
langzamerhand de schemering over in nachtelijk donker. De commies zal na z'n diensturen
zijn slaapvertrek bij het boerengezin Mollen in de buurtschap Sibculo weer op kunnen
zoeken. Hij heeft een goed kosthuis getroffen bij Hendrik Mollen, die een boerderij,
het erve Hekgeerts, pacht van Berend Venebrugge, grootgrondbezitter uit Venebrugge
aan de grens. Hendrik en z'n vrouw Berendina Meijer en hun drie jonge kinderen, Hermen
van zes, Diena van vier en de kleine
Mannes van een half jaar bewonen
deze boerderij. Op stal hebben ze
twee paarden, drie koebeesten, twee
vaarzen, een kalf en een kudde schapen.
't Is stil in de omgeving van Sibculo.
Iedereen heeft zich op dit uur ter ruste
begeven. Alleen de commies doet z'n
werk. Ook in het donker van de nacht
kent hij elk weggetje, elke boomen
elke veenplas. Soms staat hij even stil
als hij meent iets verdachts te horen.
Dan loopt hij weer verder. De rust is
volmaakt in deze zachte meinacht.
Toch voelt hij zich niet op z'n gemak.
Hij heeft een gevoel of er ergens
onraad is. Weer staat hij even stil.
Uit Kadastr. Atlas: De Kern van Sibculo in 1832
Al z'n zintuigen staan op scherp, 't Is of
Middenonder 't Hekgeerts. Aan de vorm van de
er een brandlucht hangt. Hij probeert
huizen (gestreepte blokjes) is te zien dat ze
de duisternis te doorboren en als hij
allemaal een 'onderschoer' hadden. De daken
zich omkeert ontdekt hij achter het
waren met stro gedekt. Landschappelijk moet het
dennebos het schijnsel van een
een prachtig geheel geweest zijn.
flauwrode gloed.
42

Er is brand! Het wordt hem angstig te moede als hij hard lopend de richting bepaald
heeft... Buiten adem komt hij aan bij de boerderij van Hendrik Mollen. Rook walmt hem tegemoet.
In het achterhuis ziet hij vlammen.
Maar er is geen mens te zien. Martinus weet precies bij welk raampje hij moet zijn om de
boer te wekken. Hij bonst met beide vuisten op het kleine venster, al schreeuwend:
'Brand! Brand!' Hij trapt met al z'n kracht de zijdeur in en vliegt naar binnen. Het achterhuis
brandt als een fakkel.
Inmiddels zijn Hendrik en z'n vrouw Berendina klaar wakker uit de bedstee gesprongen en
in één enkel ogenblik heeft Hendrik de beide kinderen Hermen en Diena onder de arm terwijl
z'n vrouw de kleine Mannes uit de wieg grijpt. Martinus doet bliksemsnel de voordeur
wijd open waarna hij naar het dicht bij de boerderij staande schapenschot vliegt om de
grendel van de deur te doen. Berendina staat in haar nachthemd met de huilende kinderen
op een afstand radeloos toe te zien. De schuur en het schapenschot hebben nu ook
vlam gevat en Hendrik doet vergeefse pogingen het loeiende vee te redden. De schapen
zijn in grote verwarring de heide op gerend.
Voor de paarden, de koeien en het kalf komt redding te laat. Ze komen jammerlijk om in de
vuurzee.
Nog voordat er hulp van buitenaf komt is de boerenwoning, de schuur en het schapenschot
een prooi der vlammen. Hendrik loopt vertwijfeld rond. Bij zijn pogingen het vee te
redden heeft hij zijn ledematen ernstig verbrand. Het gezin wordt bij buren en familie ondergebracht.
Martinus van Tongeren is na zijn moedig optreden op veilige afstand van het brandende
huis met bonzend hart op de grond gaan zitten. Hij verbergt z'n gezicht in z'n handen en
bedenkt dat hij bij dit ongeluk zijn hele bezit is kwijtgeraakt. Zijn koffer, zijn kleren en lijfstoebehoren,
zijn wapens, zijn akte van aanstelling en wetboeken, zijn meubels, alles is
verbrand.
Omtrent de oorzaak van de brand tast men in het duister. Waarschijnlijk is ze in het achterhuis
ontstaan.
Hendrik Mollen weet zeker dat hij geen lamp of licht ontstoken heeft en helemaal niet met
vuur op de deele geweest is voordat ze naar bed gingen.
De volgende morgen bij het opkomen van de zon staan er slechts enkele stukken muur
overeind. Niets is er van de gebouwen behouden gebleven.
Met uitzondering van de schapen is Hendrik Mollen al z'n have en goed kwijt. Z'n voorraad
boekweit, rogge, garst, zaaylijnzaad, haver, dakschoven, stroo, klopgarven en allerlei
soorten mondbehoeften.
Reeds op 7 mei, de dag na de brand schrijft Jan Odink, de wethouder van de gemeente
Ambt Hardenbergh aan de heer Gouverneur van Overijssel te Zwolle de brief met alle bijzonderheden
over de brand.
Ook dat de commies te voet Martinus van Tongeren aldaar gestationeerd is en een kamer
van het bedoelde huis bewoonde en bij deze brand het grootste gedeelte van zijn lijfstoebehoren,
alsook zijn akte van aanstelling kwijt is.
Odink stelt vast dat de gebouwen vermoedelijk voor brandschade verzekerd zijn maar omdat
Berend Venebrugge niet te bereiken was, kon hij zich daarvan niet vergewissen. Het
huisgezin van Hendrik Mollen is echter niet tegen brand verzekerd en is daardoor in de
43

grootste armoede gedompeld. Met eigen middelen komen ze deze ramp niet te boven.
Odink vraagt vermindering van belasting aan en tegemoetkoming in de geleden verliezen
uit de daartoe bestaande Fondsen.
Ook belooft hij de gouverneur dat, zodra het vereiste proces-verbaal opgemaakt is, hij dit
aan hem verzenden zal.
Jan Odink eindigt de brief met: 'Bevelende de schade intussen ten zeerste in Uwe
Excellentie's Protectie aan. Waartoe en waarmede ik de Eer hebbe gehoorzaamst te verblijven'.
Proces verbaal van de schade
De heer Voorthuisz van het arrondissement Deventer, controleur der directe belastingen
in- en uitgaande regten en accijnsen in de divisie Ommen gaat op 9 mei samen met Jan
Odink assessor bij het gemeentebestuur van Ambt Hardenbergh, wonende te Heemse (bij
absentie van burgemeerster van Riemsdijk) naar de verbrande gebouwen op het erve
Hekgeerts nr. 5 ter buurtschap Sibculo, toebehorende aan de heer Berend Venebrugge
Carels zoon, koopman, wonende op de Venebrugge.
Samen stellen ze de schade vast van de brand op 6 mei, tengevolge waarvan 'hetzelve
woonhuis, schuur en schapeschot benevens alle zich aldaar in bevindende goederen door
de vlam verteerd geworden is'.
De controleur schrijft: 'Gemelden Heer assessor mij derwaards vergezeld hebbende zo
zijn wij tot de waardering van hetgeen voor den eigenaar en bewoners ten deezen verloren
is, overgegaan en hebben het verlies als volgd vastgesteld'.
Voor den Heer Venebrugge Czn.
Een Huis, zijnde eene boerenwoning Nr. 5 gewaardeerd op f. 1450,00
Een Schuur gewaardeerd op f. 250,00
Een Schapeschot op f. 150,00
44
Aan de Paterswal nr.
1 te Sibculo staat op
de plaats van het
vroegere 'Hekgeerts'
dit huis, bewoond
door familie Kwakkel.

Verder volgt hier een gedeelte van de originele lijst van goederen en gebruiksvoorwerpen
die 170 jaar geleden tot de inboedel van een doorsnee boerengezin behoorden.
Nadat de burgemeester een afschrift ontvangen had van het proces-verbaal maakte hij
een staat op van 'Verliezen die door onvoorziene Rampen geleden zijn in de Gemeente
van het Ambt Hardenberg'.
Hierop staat nog eens uitvoerig vermeld wat de aard en de bedragen van de verliezen waren.
Berend Venebrugge was verzekerd tegen deze schade, maar Hendrik Mollen en de commies
moesten maar afwachten wat ze uitgekeerd zouden krijgen uit 'de daartoe bestemde
Fondsen'.
45

Boerderijbrand te Wielen in 1854 (2)
Het is in de maand juli van het jaar 1854. In de keuken van boerderij lemhoff te Wielen (D)
is een dienstbode bezig in een pan boven het vuur vet te smelten. Plotseling krijgt ze de
vlam in de pan. In paniek rent ze met de brandende pan de deel op. Op dat moment zijn
daar enkele knechten bezig met een dorsstok aan het dorsen. Daardoor hangt er een
dichte mist van stof.
Als de dienstbode met die brandende pan vet de deel opvliegt, vat dat stof onmiddellijk
vlam, gevolgd door een stofexplosie. Al het stro op de vloer, het hooi op de 'slieten' boven
de deel, alles wat branden wil vat ogenblikkelijk vlam. In razend tempo verspreidt zich het
vuur zodat in een ommezien de hele boerderij in lichter laaie staat. Iedereen rent hevig geschrokken
door die plotselinge brand naar buiten. Aan blussen valt niet te denken.
Omdat de boer en de boerin die dag niet thuis zijn heeft een oudere dienstbode de zorg
over hun drie kleine kinderen. Zij is ook met de anderen naar buiten gevlucht. In de paniek
en verwarring realiseert ze zich opeens dat het jongste kind nog binnen in één van de kamers
ligt te slapen. Met gevaar voor eigen leven rent ze weer naar binnen en weet het kind
op het nippertje uit de vlammen van de brandende boerderij te redden. De overlevering
vertelt verder dat deze dienstbode voor haar dappere daad later bij haar huwelijk van de
dankbare ouders haar gehele uitzet cadeau kreeg.
De boerderijbrand is in de omgeving het gesprek van de dag. Naar later blijkt, zelfs in de
verre omtrek want de brand heeft nog een minder mooi staartje gekregen.
De boerderij in Wielen (D)
± 1920.
In het gemeentearchief van Hardenberg is over deze historie een interessante correspondentie
bewaard gebleven.
De Amtmann van Neuenhaus, de heer Lampert schrijft in een brief aan burgemeester Van
Delden van Stad Hardenberg het volgende:
'De in Hardenbergh wonende ds. Bosch heeft bij zijn laatste bezoek aan zijn broer in
Uelsen verteld, dat enige tijd geleden twee mannen die zich voor afgevaardigden van
Neuenhaus uitgegeven hebben en zich legitimeerden met een overheidsbewijs, een aanzienlijke
som geld ingezameld hebben in de omgeving van Zwolle. Ze gaven zich uit alscollectanten
ten behoeve van de door brand getroffen landbouwer lemhoff in Wielen.
Nadat ik dit gerucht vernomen had van de broer van ds. Bosch heb ik navraag gedaan bij
de burgemeester in Zwolle. Die berichtte mij dat daar geen inzameling had plaats gevon-
48

den. Het vermoeden bestond echter dat dit in Zuthum geweest was. Ik verzoek U Welgeboren
bij ds. Bosch over de toedracht nadere inlichtingen in te winnen en mij het resultaat
te melden.
Ik wil nog opmerken dat de bewuste vergunning en legitimatiebewijzen voor die inzameling
hier niet afgegeven zijn, en dat dus als toch dergelijke papieren vertoond worden, de
vervaardigers ervan bedriegers geweest moeten zijn.'
Burgemeester Van Delden van Stad en Ambt Hardenberg moet wel even verbaasd gekeken
hebben na het lezen van dit epistel. Hij schrijft vlug een briefje naar ds. Bosch:
Heemse, 12 augustus 1854 Weleerwaarde Heer en Vriend.
Bijgaande brief ontving ik heden van de heer Amtmann van Neuenhaus. Een paar woorden
van opheldering zouden mij hoogstaangenaam zijn. Hebt U Ed lust om morgenavond
een kopje thee bij mij te komen gebruiken? Dan kunnen wij die zaak mondeling behandelen.
Morgennamiddag in de kerk alhier kan ik in persoon het antwoord op deze vraag vernemen.
Na vriendelijke groet, ook aan de geachte familie noem ik mij Uw Vriend.
J. van Delden.
Als ds. Bosch 's zondagsavonds bij burgemeester Van Delden 'op de thee' komt vertelt hij
het volgende verhaal:
'Ik was voor enige tijd mij te Zwolle bevindende met het voornemen om per diligence naar
Hardenberg te vertrekken.
De logementhouder Reyerink op Den Dijk te Zwolle bij wien de diligence afrijdt sprak mij
aan over de brand bij lemhoff te Wielen. Hij vertelde dat er in Zwolle en omgeving een collecte
was gehouden ten behoeve van den landbouwer lemhoff welke door dien brand alles
zoude hebben verloren en dat die collecte een niet onbeduidende som zoude hebben
opgebracht. De heer Reyerink noemde iemand die door medelijden bewogen een milde
bijdrage gegeven had.'
De burgemeester en de dominee vonden dit een hoogstmerkwaardige zaak en zullen er
onder het genot van een kopje thee nog wel
een poosje over doorgeboomd hebben. Nog
diezelfde avond zet de burgemeester zich aan
z'n bureau om de Amtmann van Neuenhaus te
antwoorden op zijn brief. Hij schrijft o.a.
Ik ben er van overtuigd dat enkele bedriegers,
zoals meer gebeurt, geprobeerd hebben van
die ramp te profiteren. Indien U Edelgeboren
een onderzoek naar die zaak mocht gelieven
te doen zoude het mij wen-schelijk voorkomen
dat U Edelgeboren zich wendt tot den heer
Commissaris van Policie
te Zwolle. Het ware te hopen dat de bedrie-
gers werden opgespoord. met het voornemen om per diligence .
naar Hardenberg te vertrekken
49

Oogstlied Vrij naar A.C.W. Staring door J. Luisman-de Jonge
50
Sikkels blinken Sikkels
klinken Ruisend valt het
graan Zie de bindsters
garen Zie in lange
scharen Garf bij garven
staan
Trekkers blinken
Trekkers klinken Sneller
valt het graan Zie de
raad'ren pakken En de
bundels smakken Langs
de brede baan
Trekkers blinken
Trekkers klinken De
bestuurder zweet Laat
de tractor zwenken
Onder 't vrolijk denken
Dat dit oogsten heet
Combines grommen
Combines brommen In
gezwinde maat Zie de
halmen komen In de
dorsbak stromen
Oogsten in 't kwadraat
Combines brommen
Combines grommen
Alles loopt gesmeerd
Dankzij de computer
Nooit meer dat geploeter
De techniek regeert

Het boerenleven in Oostloorn J. te
Bokkel
Honderd jaar geleden schreef ds. Sibold Ulfers het boek "Oostloorn". In geromantiseerde
dorpsschetsen krijgen we een beeld voorgeschoteld van personen en hun belevenissen in
de plaats Hardenberg. Ds. Ulfers heeft als predikant onder andere in Oldemarkt gestaan
en hij bezocht van daaruit regelmatig een bevriende dominee in Hardenberg. In dit artikel
kijken we naar een aantal opvallende aspecten van het
boerenleven, waarbij we steeds moeten bedenken dat
we door de bril van ds. Ulfers naar Hardenberg
kijken.
"Ik heb de schoonheid gezien van het leven der land
bouwers tussen hun akkers en korenvelden onder de
wolkenhemel. Ook heb ik de schoonheid gezien van het
leraarsambt onder die lieden. En van die schoonheid ga
ik hier vertellen. Als er moraal ligt in de vertelling, wel
nu...!" (p. 6)
Toen ik op de bibliotheekacademie in Deventer vertelde
dat ik in Hardenberg woonde, declameerde de toenmali
ge directeur, de heer Tj. Meijer, spontaan deze regels.
Hij wees mij zo op het bestaan van het boek "Oostloorn".
Wat hebben de boeren toch een prachtig beroep - en do
centen niet minder, al zal Ulfers hier het predikantsbe
roep op het oog gehad hebben - roepen deze regels ons
luide toe als motto vooraf. kopie voorplaat
"De rijkste boerderij in Oostloorn was die van Harders." (p. 55)
Drie pagina's lang heeft Ulfers nodig om de boerderij van Harders te beschrijven. Hij laat
ds. Walter naar de boerderij wandelen en deze komt eerst langs prachtig groene weilanden
met veel vette koeien. Vervolgens ziet hij akkers met koren, klaver, aardappelen en
rogge. De oogst wordt natuurlijk overvloedig! De boerderij wordt omringd door koele bomen
en frisse, goed onderhouden schuren voor vee en voorraden. En wat een knechts en
meiden lopen er rond, allemaal druk bezig met hun eigen taak. Eindelijk komen we in het
rustig zenuwcentrum in de mooie kamer van de boerderij: Boer Harders zelf. Natuurlijk
raakt iedereen van zoveel rijkdom onder de indruk, ook de dominee. Maar omdat een
dominee geen onderscheid mag maken tussen mensen, rijk of arm, krijgt ds. Walter het
er moeilijk mee. Zeker als boer Harders later een knecht beschuldigt van diefstal en hem
meent te moeten ontslaan. De knecht komt letterlijk met zijn hele gezin op straat te
staan en ds. Walter neemt het, tevergeefs, op voor de knecht. Na weken komt boer
Harders er achter dat het ontslag onterecht geweest is; zijn knecht gaat vrijuit. Maar dan
komt de werkelijke grootsheid van de boer over het voetlicht: De boer gaat eerst naar de
dominee, zijn criticus, om zijn ongelijk te bekennen. Vervolgens spreekt hij na de
kerkdienst de bevolking toe. Harders rust niet voor de knecht is teruggehaald en bij
iedereen in ere is hersteld.
Een boer moet streng zijn, eerlijk en rechtvaardig, maar hij moet ook zijn fouten oprecht
onder ogen durven zien, wat daar de consequenties ook van zijn. Niemand lijkt Harders
echt te kunnen helpen, want praktisch nooit laten mensen hun gevoelens van goed- of af-
51

keuring rechtstreeks zien. De knecht wordt hoog op de wagen van de boer teruggehaald,
met de boer lopende er naast. Iedereen ziet het, maar doet juist of hij/zij niets in de gaten
heeft. Pas als er later een nieuwe burgemeester moet komen, dan wil men Harders, want
men is zeer tevreden over zijn aanpak van deze zaak.
Zo'n grote boer wil iedereen wel worden. Maar het openlijk laten merken van die ambitie
wordt niet gewaardeerd.
Het verhaal over llting, de klokkenluider, vertelt dat llting met een vriend een stuk hei koopt
om te ontginnen. Dat moet het begin worden van een welvarende boerderij van het formaat
van boer Harders, dat is de droom van llting.
Maar ach, hij had beter moeten weten! De hei wint het steeds weer van het grasland. Als
het echt gekund had, had de vorige eigenaar - een boer - het al lang gedaan. Nu raken
llting en zijn vriend hun geïnvesteerde geld kwijt. Je moet niet teveel willen, hou je ambitie
in toom, lijkt de moraal van dit verhaal te zijn.
Als Edo, een jongen uit Oostloorn, zendeling wil worden, lijkt dat ook een gevaarlijk ambitie.
Grootheidswaanzin, waar niets goeds uit
voort kan komen, is het oordeel van sommige
dorpsgenoten.
Maar als blijkt dat Edo ook gewoon gebleven is,
zijn ouders niet laat verkommeren en zijn afkomst
niet te min acht, slaat het oordeel om. Edo wordt,
ook als zendeling, geaccepteerd en gewaardeerd.
Al mag niemand die waardering al te expliciet
uitspreken, dan word je al gauw voor trots
versleten. Maar wat is het ondertussen plezierig
als Oostloorn kan bogen op een dorpeling die ver
weg goede daden verricht en een naburig dorp
(Zuidloorn) niet.
In het verhaal van Edo zit nog een uitgebreid
voorbeeld van hoe je, door dingen niet rechtstreeks
te noemen, zaken toch duidelijk maakt in
deze gemeenschap. Ds. Walter moet het bericht
van overlijden van Edo overbrengen aan Edo's
ouders. We zijn getuige van een bladzijdenlange
conversatie, die pas aan het eind uitmondt in het
Wiegen met paarden en ploeg (p.29)
verschrikkelijke bericht.
Hoe word je dan wel boer?
Natuurlijk spelen afkomst en kapitaal een rol, maar eerst en vooral: Je moet het leren in de
praktijk. Kleine jongens gaan naar school, daarna kunnen ze schapenhoeden. Maar uiterlijk
op je zestiende ga je als knecht bij een vreemde boer wonen en werken. Wiegen is al
achttien jaar, als de dominee tegen hem zegt:
"Wiegen, je moet dat schapenhoeden nu eens aan kleinere jongens overlaten; het is hoog
tijd, dat je arbeider gaat worden. Je verdwaalt hier op de heide; je moet naar het werkelij
ke leven terug!" (P- 23)
Wiegen heeft het nodig om door hard te werken en alle aspecten van het boerenwerk te le
ren kennen, een nuchtere kijk op het leven op te bouwen.
52

pasen is de tijd dat er gewisseld kan worden van werkkring. De besluiten daarover vallen
op de Brink. De Brink, het centrale punt van het dorp, waar de kerk omringd wordt door
oude bomen, waar de meisjes water halen uit de put en de jongens elkaar treffen bij de
bank, daar komen ook de oude, wijze mannen van het dorp bij elkaar.
"In de vergadering der oudsten, des avonds op de Brink, werd veel behandeld, dat later in
daad werd omgezet, en dat goede daden werden." (p. 25)
Hier worden alle zaken van het dorp doorgesproken en er is geen aangelegenheid van
kerk of gemeente, die niet voorgekookt of besproken wordt in deze bijeenkomst. De werkelijke
besluiten die het dorp aangaan, vallen hier, op de Brink. Natuurlijk moet je het
woord kunnen voeren en tonen dat je over wijsheid beschikt, maar je hebt meer vaardigheden
nodig om je in deze kring te kunnen handhaven:
" Meteen haalde hij zijn tabakszak uit de zak, en stopte opnieuw zijn pijp. Hij stak die aan,
terwijl de schijn van zijn brandende lucifer de gezichten deed uitkomen van de mannen om
hem heen in het donker onder de bomen. Tegelijk spuwde hij op de grond, eenmaal en
tweemalen. Dat was een sterke gewoonte onder de lieden van het dorp. De andere man
nen deden het ook altijd, en hadden grote vaardigheid om het niet op elkanders schoenen
te doen, al stonden zij dicht op elkander. Onder de jongens was het zelfs een soort eer om
het ook al zo te kunnen doen als de grote mannen." (p. 168)
Niet iedereen is blij met het spuwen van de mannen. Er hangen bordjes bij de kerk: leder
wordt verzocht om het onvoegzaam spuwen te laten.
Een echte inwoner van Oostloorn heeft op de juiste momenten ook een forse portie berusting
nodig.
"En toen was het veenbranden begonnen, op zijn hoogveen, en op het hoogveen van de
andere boeren, die boekweit verbouwden. Met de oostenwind waren de rookwolken over
het dorp gedreven, aldoor, de gehele dag; en ook de volgende dagen; zodat het soms ver
stikkend was in de straten en in de huizen. Maar daar was niemand in Oostloorn, die over
de grote rook morde; dat hoorde bij het doen in het dorp. Zij hadden gehoord, dat de men
sen daar ver in Holland, - want tot zover kwam de rook, - het afschuwelijk vonden, maar
zij
konden dat van die mensen in Holland niet begrijpen. De zon stond grijs aan de hemel.
Daar was schaduw over het hele land." (p. 92)
Je kunt nog zo hard werken - en natuurlijk ben je daarbij niet kieskeurig en klaag je niet
over vuile lucht - maar als de natuur niet meewerkt, dan is al het werk voor niets. Als de regen
uitblijft, dan mislukt de oogst, daar kan niemand wat aan doen en dan moet je je schikken
in je lot. Dan blijkt ook dat Oostloorn een hechte gemeenschap is, waar, als de nood
het hoogst is, ook een vorm van redding nabij is:
"... want op de tafel lag tussen de centen van de collecte een bankbiljet van duizend gul
den." (p. 116).
Je straalt rust uit, want ook al moet je hard werken en nog veel doen, je hebt de tijd: "Wat
een haast! Vroeger, als wij de oude dominee eens naar de omnibus reden in de stad, had
den wij altijd nog een half uur over voor de omnibus ging; maar nu met die spoor gaat alles
zo vlug; je hebt niet eens de tijd om rond te kijken, of je moet al weg!" (p. 169)
Of de oogst nou nog zo overvloedig geweest is, een echte boer is zuinig op de producten,
tot aan de laatste korrel toe.
"Moet niet zo aan die halmen staan trekken en plukken," durfde Goesting haar zeggen;
"daar moeten wij eten van hebben." (p. 209)
53

Voorzichtig en bescheiden brengt boer Goesting zijn wens naar voren. Er spreekt een eerbied
uit voor de producten van het land, die ons moeten voeden.
Frits Meijler vertelt in zijn boekje "Kun je een aardappel maken?" over boer Weerts in
Kloosterhaar, die al een overvolle kar heeft en toch moeite doet voor nog een aardappel.
Misschien moet je weet hebben van de mogelijke mislukking van een oogst of van alle
voorafgaande inspanningen, om deze zorg voor de kleinste details te kunnen begrijpen.
Kun je ook minder mooie kanten aan het leven in Oostloorn ontdekken? Jazeker.
Ulfers beschrijft het heel kort, maar er is niet veel fantasie voor nodig hoe onstuimig wild
het op een boerenkermis toe kan gaan, zeker als de mensen maandenlang in spanning
geleefd hebben over mislukken van de oogst. Als dan het bier rijkelijk vloeit, slaat de vlam
gemakkelijk in de pan...
Uitvoeriger wordt stilgestaan bij Joop, de nietsnut, die zich vergrijpt aan de mooie zuster
van Garst. Voor de laatste is het simpel: Zijn zus moet gewroken worden en hij zorgt daar
ook voor. Hij kan zijn leven daardoor niet voortzetten in het dorp en moet elders zijn heil
zoeken. Dat heeft hij er voor over. Aan deze zaken komt geen rechter of rechtspraak te
pas...
Tenslotte: De kerk en het geloof spelen in Oostloorn een grote rol. Hier zal ongetwijfeld
ook de bril van ds. Ulfers zijn werk doen, daardoor kijken we mee. Maar we moeten niet
vergeten dat de ontwikkelingen, die Geert Mak beschrijft in "Hoe God verdween uit
Jorwerd", in Oostloorn nog niet hebben plaatsgevonden. De kerk en de godsdienst zijn
voortdurend aanwezig in alle facetten van het dorpsleven.
Ds. Ulfers zag honderd jaar geleden in Hardenberg een dorpsgemeenschap, die sterk het
karakter droeg van het boerenleven. Hij zag mensen die hard werkten en met eigenschappen
als eerlijkheid, rustige bescheidenheid en eerbied voor andere mensen en de
producten van het land een onvergetelijke indruk op de auteur van "Oostloorn" maakten.
Oostloorn : dorpsschetsen / door S. Ulfers. -1e druk: 1903
54

Vredehoeve (huizen van naam 4) K.Oosterkamp
Aan de Van Royensweg tussen Bergentheim en Kloosterhaar staat een aantal boerderijen
van ongeveer hetzelfde type: voornaam voorhuis, grote schuur en tuin en vooral veel
ruimte. Zeven van deze boerderijen werden ooit bewoond door leden van de familie
Salomons, een zeer ondernemend boerengeslacht van Groningse herkomst. De combinatie
van dezelfde achternaam en tamelijk dicht bijelkaar wonend kon gemakkelijk tot verwarring
en vergissingen leiden. Daarom werden deze boerderijen voorzien van een naam:
Sale: een naam die samengesteld is uit Sa(lomons) en Le(ffers): boer en boerin samen op
de gevel als uitdrukking van een geëmancipeerd partnerschap.
Ruimzicht, Veldzicht, Zonnehoeve en Zon Rondom: namen die de ligging in de ruimte van
het landschap accentueren. Wenny. de boerderij werd "vernoemd" naar de dochter.
Tenslotte Vredehoeve.
De schuur werd in
1927 gebouwd
door L.Salomons
uit De Krim, oorspronkelijk
kwam
hij uit Gasselternijveen.
Zijn zoon
Hendrik zou later
er een boerenbedrijf
uitoefenen,
nadat er in 1934
een woonhuis voor
de schuur was
gebouwd. Intussen
was ook het land
verder ontgonnen
en in cultuur
gebracht.
De suggestie dat de naam Vredehoeve pas na de oorlog op de boerderij werd geplaatst, is
niet juist. Het is zeker dat de boerderij in de oorlog al zo heette, misschien droeg de boerderij
al voor de oorlog deze naam. In beide gevallen bevestigde de naam de moed en het
vertrouwen van de bewoners. Het geven van deze naam in een tijd van oorlogsdreiging of
van daadwerkelijke oorlog betekende meteen ook het uitspreken van een levensbeginsel.
Daarom was Geert Salomons,die in 1941 de boerderij had overgenomen, in het verzet gegaan,
daarom overleefden op zijn boerderij een aantal onderduikers. Helaas heeft hij de
vrede die hij nastreefde niet mogen beleven. In 1945 werd hij samen met andere leden
van de verzetsgroep Bergentheim in Varsseveld gefusilleerd.
Het weten van deze achtergrond maakt de naam Vredehoeve tot een zeer bijzondere en
indringende.
(met dank aan de heer W.Salomons)
55

De boerin: Zij ploegde voort A. Blankemeijer-Jansen
Eerst vlas wieden, dan eelt op mijn handen. Ik
Vlas trekken, dan binden ging naar het land van
En in schelven zetten. februari tot kerstdag en
Ja dat heb ik allemaal ik was niet de enige,
Gedaan. Als vrouw, jazeker. ochgot nee...
Ik heb niet voor niks zoveel
Het leven van veel plattelandsvrouwen in onze regio speelde zich in de vooroorlogse jaren
af rond de boerderij. Veel verder van huis kwamen zij eigenlijk niet. Hun contacten beperkten
zich voornamelijk tot de naaste familie en de noabers. Alleen bij bijzondere gelegenheden
als bijvoorbeeld een bruiloft, begrafenis en een dorpsfeest verlieten zij de boerderij
even alleen.
Het leven op een boerenerf was hard en zwaar, vertellen Jantina van Laar-Dieters en Riek
Roelofs-Boerrigter uit Brucht in een scriptie over de geschiedenis van Brucht. Ze hebben
in hun jeugd veel verhalen gehoord over 'de goeie oude tijd' van hun grootouders die rond
1860 waren geboren.
Hoewel boer en boerin beiden verantwoordelijk waren voor het reilen en zeilen op het erf,
had de boerin er naast het werk op de landerijen nog veel werk bij. Op de boerderij werd
vroeg opgestaan, want tijdens het melken moest er eerst een 'legge' gedorst worden op
de deel. Het stro dat voor de dakbedekking werd gebruikt, werd netjes uitgeschud en gebonden.
Het koren werd in de 'wanne' geschud buiten in de wind. Daar werd het kaf van
het koren gescheiden, want pas in later jaren kwamen er kafmolens. Het koren werd gebruikt
voor broodbakken, veevoer of later als zaai rogge of -haver. De kippen zaten 's
nachts in de hilde boven de koeien, 's Morgens kakelden ze dat het een lieve lust was, want
na het dorsen konden ze een graantje meepikken alvorens ze door het hoendergat naar
buiten gingen.
Na het dorsen, melken en voeren begaf iedereen zich naar de boerenkeuken waar de
boerin de pannekoek of stip in de 'panne' klaar had staan.
Vanaf het voorjaar tot in het najaar gingen de meeste gezinsleden naar het land waar alles
met de hand of met het paard werd bewerkt.
Eten werd door de boerin in die tijd nog op een openhaardvuur bereid. De boerenstoete
werd nog in de trog gemengd en gebakken in het bakhuis dat ook nog op hout was warm
gestookt. Er werd in een keer voor de hele week brood gebakken. Bij de aardappeloogst
werd het hele gezin ingeschakeld. Jong en oud moest met de vingers in de grond woelen
om de knollen op te zoeken. Elke aardappel was belangrijk, niet alleen voor de
inkomsten. Hoe schoner het land, hoe minder last men had van opslag, de aardappels die
het jaar erop weer een plant vormden.
De winteravonden werden door boer en boerin rondom de kolomkachel doorgebracht
waarin hout en turf werd gestookt. De inwonende opa zat meestal met de voeten in de
oven van het fornuis aan zijn pijpje te lurken of vermaakte zich met zijn pruimtabak. De
vrouw des huizes en dochters en inwonende meiden waren druk met het stoppen van sokken
en kousen of het breien van onderjurken en borstrokken en voor de mannen nog vaak
de bekende lange onderbroeken. Van Laar en Roelofs vertellen hierover: "De mannen wa-
56

en 's winters druk met vreepeule kleuven of houtbossen binden. Dat hout ging naar de
bakkers om de ovens te verwarmen en was ook bedoeld voor eigen gebruik in het bakhuis.
De vrouwen die 's zomers ook veel op het land werkten, zaten dan achter het spinnewiel
of deden verstelwerk wat 's zomers was blijven liggen."
In Baalder was het vrouwvolk op de wintermiddagen
bezig om wol en vlas te
spinnen. Het voordeligste was wol van
eigen schapen of er werd gekocht van
de schapenhouders. In ieder huis stond
een spinnewiel. De mannen zaten rondom
de kolomkachel, de vrouwen achter
in de keuken om de hoge tafel. In vroeger
tijden kregen ze een stoof met een
kooltje vuur gepresenteerd om de voeten
warm te houden, want achterin de
keuken was het vaak koud. Ze hadden
hun breiwerk meegenomen, want 'n
vrouwluuhaand en 'n peerdetaand mögt
immers nooit stille stoan.' En onder het
getik van de breipennen werden de
nieuwtjes van de buurt uitgewisseld en
alle zieken besproken, maar met één HEEMSE. Geziena Rigterink-Godeke aan het
oor luisterend naar wat de mannen te spinnen (Uit stap voor stap langs de Vecht
bespreken hadden.
In de tijd die over was, werd ook uitgebreid gewerkt aan de uitzet. Alle linnen of katoenen
hemden werden geletterd, evenals lakens, slopen, tafellinnen en zakgoeken. De uitzet
was voor het leven. Jakjes en rokken waren dan ook onverslijtbaar. Boerendochters gingen
vaak naar familie om samen met nichtjes hun letterdoek te borduren. Rond de klok
van negen ging men onder de veren om brandstof en petroleum te sparen
Eind april begon de grote schoonmaak. Als de temperatuur wat hoger werd, was het tijd
om de kachel schoon te maken. Deze werd uit het vertrek gehaald en ergens opgeborgen.
De schoorsteenveger werd besteld, want dat was het eerste karwei dat vreselijk veel stof
gaf. De kleren uit de kasten gingen naar buiten om te luchten en in de bedstee werd nieuw
stro gelegd. Het kon wel eens gebeuren dat in het oude stro ook de muizen zich hadden
genesteld. Onder de bedstee werd vroeger ook de wintervoorraad aardappelen vorstvrij
bewaard, dus ook deze ruimte kon een goede schoonmaakbeurt gebruiken. Ook de rest
van het huis werd onder handen genomen. Als de koeien begin mei voor dag en nacht de
wei in gingen, werd ook het achterhuis onder handen genomen.
Tijdens de slacht in november en december kwamen familie en buren langs om het vet te
priezen. Voor boer en boerin een kwestie van trots: hoe dikker het spek hoe trotser boer
en boerin. Men sprak dan ook wel van 'stientiesdik' spek. De buurvrouwen hielpen elkaar
met het maken van de metworst, bloedworst en leverworst evenals met het schrapen van
de darmen en het maken van hoofdkaas. En natuurlijk werd er flink uitgedeeld.
57

Burenhulp
Naast het werk op de eigen boerderij hadden boer en boerin ook een grote taak als noaber.
Voor de boerin betekende dit ondermeer dat ze bij hoogtijdagen van huwelijken en
doopfeesten en in verdrietige tijden bij een overlijden een extra taak had in de verzorging
van de maaltijden.
Werd er een kind verwacht, dan gingen de twee naaste buurvrouwen van de kraamvrouw
al voor de bevalling even op bezoek om te kijken of het 'kinderkörfke' in orde was. Als de
geboorte op handen was, waarschuwde een van hen de dokter en ze stonden hem bij de
geboorte zelf ter zijde. Zo zorgden ze voor heet water, koffie enz. De buurvrouwen hielpen
de jonge moeder de eerste dagen en wasten het kind en legden het bij de moeder aan.
Dat werd ook 's middags en 's avonds gedaan omdat de kraamvrouw de eerste tien dagen
niet van haar bed af mocht.
Ook bij de doop speelden de noabervrouwen een belangrijke rol. De eerste naaste noaber
kleedde het dopelingetje aan terwijl de tweede op het huis paste en voor de koffietafel
zorgde als men terug kwam.
Ook bij het overlijden waren er noaberplichten. Niet alleen het bekendmaken in de buurtschap,
ook het afleggen en kisten was een taak van de buren, dit trouwens vooral van de
mannen. Bij een overlijden namen de buurvrouwen kopjes, schoteltjes en messen van
huis mee. Voor de naaste familie die in de keuken zat waren er kopjes in een gedekte
kleur, het liefst met een grijs randje. De overige genodigden zaten op de deel. De vrouwen
van de noabers verzorgen de koffie.en koek op de dag van de begrafenis. Ook zorgden ze
voor een broodmaaltijd na de begrafenis.
Wanneer erop een boerderij werd ingetrouwd, bewonderden de gasten 's middags de uitzet,
waaraan de bruid al ver voor haar huwelijk was begonnen.De linnenkast met inhoud
werd bekeken, waarbij vroeger trouwens ook een doodshemd hoorde voor man, vrouw en
kind. Dit werd achter het linnen in het kabinet bewaard. Daarna werden de meubels die
meegebracht waren bekeken. Ook de meegebrachte bruidskoe werd met kennersblik gekeurd.
Een bruidskoe of 'hoppe' koe symboliseerde hoop op een goede toekomst.
58
Ook koken bij een bruiloft
behoorde tot de burenplichten.
V.l.n.r.:
Niesje Veurink,
Annigje Snijders,
Jennigje Bruggeman,
Janna Richterink,
Annigje v.d. Veen,
Elsje Stroeve. Zittend:
Gerritdina v.d. Haar.
(Uit Boalder vertelt
zien geschiedenis).

Bedrijfsopvolging
De meeste jongelui bleven ook na het volwassen worden in de eigen omgeving wonen. De
opvolging binnen het bedrijf en het verdelen van de erfenis was een kwestie die binnen familieverband
opgelost moest worden. Vader, zoon, moeder, dochter, iedereen praatte
mee over zijn of haar aandeel. Het opmaken van een testament was voor boer en boerin
een gezamenlijke aangelegenheid. Er werd uitgebreid in opgeschreven hoe de boedel
verdeeld diende te worden en het was niet de bedoeling dat de weduwe in behoeftige omstandigheden
werd achtergelaten als dat enigszins kon worden voorkomen. Dat blijkt
bijvoorbeeld uit de gegevens die boven water zijn gekomen tijdens het stamboomonderzoek
naar de familie Hesselink. Daarbij kwamen veel testamenten, hypotheeken
verkoopakten boven water die de basis vormden voor het boekje 'Hesselink: erf en familie'
dat Gerrit Hesselink schreef over zijn familie.
Hij vertelt daarin onder andere het verhaal rond de erfenis van de weduwe Fennegien
Jansen, wonend op het erf Welink of Lamberts te Diffelen. Ze wil in april 1752 hertrouwen
met Hendrik Jansen, maar voor het zover is, wel haar zaken goed op een rijtje hebben.
Dat betekent het regelen van de erfrechten van haar twee kleine kinderen op de erfenis
van hun overleden vader Jan Harmsen en de twee kinderen die hij uit een eerder huwelijk
had.
Fennegien regelt dat de kinderen 'mombers' ofwel voogden krijgen toegewezen. In de acten
wordt de boedel verdeeld en krijgen de kinderen uit het eerste huwelijk van Jan een
bedrag en goederen uitgekeerd als ze gaan trouwen. Haar eigen kinderen krijgen al hun
kindsdeel uitgekeerd en worden door de bruidegom geëcht.
Ook wordt afgesproken dat, mochten er uit de nieuwe verbintenis weer kinderen geboren
worden, de twee anderen ook een gelijk erfdeel ontvangen. Mochten er geen kinderen
meer komen, dan zijn de kinderen bij deze ook de algehele erfgenamen van de bruidegom.
En mocht het verder zo zijn dat de twee kinderen uit het eerste huwelijk van Jan ziek
en behoeftig worden, dan hebben ze altijd vrije toegang tot het ouderlijk huis waar ze verzorgd
en verpleegd zullen worden.
Als Fennegien in later jaren weer weduwe is en haar dochter Jennigen trouwt met Gerrit
Willemsen, vermaakt zij de hele boedel en al de goederen van haar zelf en wijlen Hendrik
met alle schulden en lasten aan het nieuwe bruidspaar. Die verplichten zich hiermee wel
om Fennegien voor de rest van haar leven te onderhouden in kost en kleding. Ook moeten
zij haar jaarlijks voor eigen gebruik een half mudde rogge geven, een spint lijnzaad zaaien
en moet het vlas bij haar thuis worden gesponnen.
Problemen rond de erfenis of bedrijfsopvolging ontstonden vaak als de kinderen volwassen
werden en zelfstandig wilden werken of trouwen. Had een gezin meerdere zonen, dan
bleef de oudste vaak op de ouderlijke stee. Konden de anderen niet ergens introuwen,
dan kreeg men een gedeelte van de grond met een huis erop, als er tenminste niets te
koop was. Het was het gebruikelijk dat broers en zusters geen aanspraak maakten op het
bedrijf als een van de andere kinderen boer werd. De oudste zoon werd meestal bedrijfsopvolger
en trouwde in, wat betekende dat het jonge stel helemaal in het gezin werd opgenomen.
Vooral voor de schoondochter vaak een minst ideale toestand, omdat vader en
moeder in de regel het heft en dan vooral de portemonnee in handen bleven houden. Een
andere oplossing was het vinden van een stukje woeste grond waarop een nieuwe boerderij
werd gebouwd. Een regeling die ook nogal eens werd toegepast, was het opdelen
van de boerderij tussen
59

de kinderen. Dit leidde nogal eens tot enorme schaalverkleining. Om te voorkomen dat
een boerderij te klein werd, werd ook vaak gezorgd dat een huwelijk pas gesloten kon worden
als er evenveel vermogen (aan grond) werd ingebracht als er eventueel zou uitgaan.
Er moest dus in de eigen stand worden ingetrouwd, wat tot gevolg had dat nogal eens wat
kinderen ongetrouwd bleven.
Tegenwoordig wordt de waarde van de boerderij en de landerijen er om heen vaak gezien
als een vermogen waarmee ook een eigen toekomst kan worden opgebouwd en wordt er
vaker een financiële regeling getroffen.
Opleiding en emancipatie
"Tot aan de Tweede Wereldoorlog kwam het maar sporadisch voor dat hoerenkinderen
een ander beroep kozen", vertelt Gerrard Johan lemhoff uit Radewijk in de kroniek van zijn
geslacht 'Vier eeuwen lemhoff. De mogelijkheid om in de omgeving voortgezet onderwijs
(beroepsonderwijs) te kiezen was nauwelijks aanwezig. De kinderen bleven na de lagere
school op het ouderlijk bedrijf werken of besteedden zich uit als knecht of dienstbode op
de grotere boerderijen.
Sinds het einde van de 19 e eeuw werden overal in Overijssel landbouwwintercursussen
georganiseerd door de overheid en uitgevoerd door de Overijsselse Landbouw
Maatschappij. Deze waren niet alleen voor boeren en hun zonen, ook toekomstige boerinnen
volgden de cursussen.
Voor hen waren de cursussen bedoeld ter voorbereiding van hun taak in het voor- en achterhuis
van de boerderij. Het volgende lespakket kwam daarbij aan de orde: '...het bereiden
van verschillende spijzen,die geschikt zijn om de keuzen der gerechten der plattelandsbewoners
op doelmatige wijze uit te breiden en te verbeteren, de grondbegrippen
van de voedingsleer, gezondheidsleer in verband met huisvesting en kleeding, een en ander
van het wasschen en opmaken van kleeren en huisgoed.' De lessen werden gegeven
in een lokaal dat was voorzien van vuur en licht, stond er verder in de brochures te lezen.
Boerenmeisjes moesten in die tijd een lesgeld betalen van drie gulden. Pas rondom het
einde van de Eerste Wereldoorlog werd er echt dagonderwijs ingesteld, een initiatief dat
niet gemakkelijk van de grond kwam omdat de potentiële leerlingen vooral in de zomer
thuis niet gemist konden worden.
Pas rond 1920 stichtten de landbouworganisaties de landbouwhuishoudscholen met speciale
cursussen voor jonge boerinnen. Deze eerste stap naar ontsluiting van het platteland
stuitte vooral in het begin op weerstand van de ouders: moeders gaven immers tot die tijd
de kneepjes van het vak door en al die nieuw fratsen kostten alleen maar geld. Pas net
voor de Tweede Wereldoorlog kwamen er ook voor boerinnen eigen organisaties. Deze
plattelandsvrouwenbonden hebben een belangrijke functie gehad binnen het emancipatieproces
van boerinnen in de jaren vijftig van deze eeuw. Binnen de Bond vonden
veel vrouwen ruimte om zichzelf te ontplooien en meer te zijn dan huisvrouw en moeder.
Onderwerpen die op de bijeenkomsten aan de orde kwamen waren sexuele voorlichting,
kinderopvoeding, luisteren naar muziek maar bijvoorbeeld ook schilderkunst, volksdansen
en toneelkunst. In het begin werden de avonden vooral gehouden in de grote huiskamer
van de boerderij of op de deel.
60

Een oud bondslied van de Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen:
'Wij vrouwen van het land, Zijn
hecht aaneen verbonden, Wij
streven hand aan hand En
maken sterk onze bonden. Het
heden roept ons op Om onze
kracht te wijden, Te helpen op
't platteland Naar hoger doel te
leiden.'
De organisaties hebben veel boerinnen buiten hun tot die tijd beperkte leefwereld van
boerderij, familie en buren gebracht. Maar het werken op de boerderij is er de afgelopen
decennia niet makkelijker opgeworden. Veel boeren en boerinnen strijden een schijnbaar
hopeloos gevecht om het hoofd boven water te houden. Dat emancipatie echter niet genoeg
is blijkt wel uit de vele telefoontjes die bij de zogenaamde A-lijn in Zwolle binnenkomen.
Daar is sinds september 1992 een SOS-telefonische Hulpdienst gevestigd, speciaal
bedoeld voor boeren en boerinnen en wordt daarom ook wel de A-lijn genoemd, de agrarische
hulplijn.
De afgelopen vijf jaar zijn er dan ook meer dan 1000 gesprekken geweest. Een aantal verhalen
staat opgetekend in het boekje' Een luisterend oor" waarin 23 gesprekken van boeren
en boerinnen zijn opgetekend. Door veel boerinnen worden er ondanks het emancipatieproces
nog steeds veel problemen over een gebrek aan tijd voor zichzelf,
ontplooiingsmogelijkheden, knellende familiebanden, overnames, schuldgevoelens en
gebrek aan sociale contacten gemeld.
Bron vermelding
De boer op in Overijssel, Uitgeverij Waanders, Zwolle 1988
Hesselink: erf en familie, Gerrit Hesselink, 1990
Boalder vertelt zien geschiedenis, Toneelvereniging 'Heisa Baalder', 1997
Vier eeuwen lemhoff, G. J. lemhoff, Seinen 1988
Een stukje geschiedenis van Brucht, Jantina van Laar-Dieters en Riek Roelofs-Boerrigter
Stap voor stap langs de Vecht, J.R. Seinen en G. de Wit, Seinen 1985
Landarbeiders; verhalen om te onthouden, K. Slager, Nijmegen 1981
Een luisterend oor', RoodBont Uitgeverij, Zutphen 1998
De boer op in Overijssel, Uitgeverij Waanders, Zwolle, 1988
61

De ossenploeg J. Luisman-de Jonge
Een foto van een driespan ossen bezig met het omploegen van het Hardenbergerveld,
oostelijk van Hardenberg en eigendom van de gemeente Stad Hardenberg.
De ossendrijver is Berend Jan Waterink, de latere dichter die geboren werd in 1897.
Hij deed dit werk in opdracht
van de Heide Maatschappij.
De namen van de ossen waren
v.l.n.r. Turk en Hector,
Rosa (!) en Goliath, Kleine en
Victor. Ook stond er altijd een
os op reserve om in te vallen
als er zich één verwond had
aan de borst door het trekken.
De zwaarsten (Turk en Hector)
vormden het gespan direct voor de ploeg. De ploegbaas was zuinig op zijn ossen. Berend
Jan mocht ze niet op hun rug slaan, maar wel boven de hielen. Zonder leidsels stuurde
hij ze met de zweep naar links en naar rechts. Ook spande hij ze zelf in. Hij verdiende
met dit werk drie gulden per week.
Deze antieke ploeg, waarvoor de ossen trokken, is bewaard gebleven. Dit ijzeren werktuig
lijkt hier te staan als een symbool van vlijt en wilskracht. Bewaard als een herinnering. Een
bescheiden gedenkteken voor allen die van ruig en woest heideland vruchtbare grond
maakten.
We zien hem hier staan. Pensioengerechtigd.
Rustend van het zware werk.
Roestend van ouderdom.
62

Rondom gezien J. te Bokkel
Oogst '98
1998 is bijna voorbij en ook dit jaar hebben we weer geschiedenis geschreven. Wordt het
afgelopen jaar het natste jaar van deze eeuw? Wat betekent dat voor het boerenbedrijf?
Het is half november dat ik deze foto genomen heb en dit stukje schrijf. De mais staat veelal
nog op het land, de aardappels zitten er nog in. Hier en daar zien we ze zitten, schoongespoeld
door het vele water, dat er gevallen is.
63

Hardenberg -Marktdag