Emerging Body Language en Logopedie - Platform EMG

Emerging Body Language
en Logopedie
EMERGING BODY LANGUAGE EN LOGOPEDIE
Bewerking van Rutten-Saris, M. & Sabolič, E. Scheppende Lichaamstaal en Logopedie.
Beweeg mooi met mij mee
Zo Meebewogen
Leer ik misschien
Logopedie en Foniatrie 7/8. 1993, 206-215
Dr. Marijke Rutten-Saris (Art Therapist) & Drs. Elza Sabolič (Speech Therapist)
Mezelf vorm te geven in mijn wereld
INLEIDING
1993-2008
Laten we Meebewegen met elkaar
Zo Meebewogen
Leren we misschien
Onszelf vorm te geven
In elkaars wereld
Beweeg mooi met mij mee
Zo Meebewogen
Leer ik misschien
Mezelf vorm te geven in jouw wereld
Dit artikel is een eerste kennismaking met Emerging Body Language (EBL), letterlijk vertaald is het
Opkomende lichaamstaal. Eerst komen enkele regels over het onderzoek waar EBL op gebaseerd is. Dan
enkele EBL uitgangspunten, vijf Vormen van Gewaarzijn (Stern, 1985), vijf EBL Interactie-structuren, vijf
EBL Fasen/Lagen en de vijf bijpassende EBL interventievormen. Verder de toepassing van EBL bij
gemiddelde contactproblemen, bij een spannende kennismaking en bij ernstige contactproblemen. Voor dit
artikel is EBL toegelicht met voorbeelden van jonge kinderen. De principes en technieken van EBL zijn
voor het werken met volwassenen en ouderen ook goed te gebruiken. Het is handig om de RS-matrix bij de
hand te hebben voor de kolommen 1, 2 en 5.
1

ONDERZOEK
Van 1984-1990 liep aan de Hogeschool Nijmegen (HN) het internationale project “Body Language and
Social Care”, waarin Rutten-Saris, in samenwerking met andere hulpverlenings- en onderwijsinstellingen,
zeer diverse culturen, participerend ontwikkelingsonderzoek (POO) met ethologische technieken deed. Een
van de resultaten van dit project is de methode Emerging Body Language (EBL) Publicatie: “Basisboek
Lichaamstaal, 1990”.
Van 1992-2002 deed zij een promotieonderzoek bij Dr.J.Dubowski aan de Universiteit van Hertfordshire
UK, afdeling Art & Design, Art Therapy, met als co-promotor Prof. Dr. A Bosman van de Radboud
Universiteit te Nijmegen, NL. Publicatie: “The RS-index; a Diagnostic Instrument for the Assessment of
Interaction Structures in Drawing.”
De onderzoeken betroffen interacties op twee verschillende terreinen:
de gemiddelde contactontwikkeling tussen 0-5 jarigen en hun ouders/verzorgers en
de gemiddelde motorische (teken)ontwikkeling van 0-5 jarigen.
Uit het onderzoek blijkt dat beide terreinen leer- en vormgevingsprocessen laten zien die, zonder en met
cognitief begrip aan de kant van het kind, tot stand kunnen komen. Voor interactieontwikkeling blijkt
Gewaarzijns-ontwikkeling essentiëler dan cognitie. Taal zonder Gewaarzijns-ontwikkeling blijft arm; met
Woorden zonder eigen ervaringsbetekenis. Puur verbale opdrachten zijn pas zinvol wanneer een kind/een
cliënt, kan beschikken over een, uit Gewaarzijn ontwikkelde, verbale identiteit. (zie ook Daniel Stern, 1985).
Zonder Gewaarzijn kan iemand wel aangeleerde bekende opdrachten uitvoeren.
EBL is een methodiek waarin wederkerige interactie centraal staat. Het is ook een generieke methodiek die
binnen het kader van ieders eigen professie specifiek toegepast kan worden om snel, levendig en 'to the
point' zeer diverse vormen van zorg toe te kunnen spitsen op de individuele zorgvrager. Met EBL hoeft
tijdens het leggen van (een eerste) contact en het opbouwen van een interactieve vertrouwensrelatie, geen
kostbare behandeltijd verloren te gaan.
UITGANGSPUNTEN VAN EBL
Om de lucht uit haar mond in plaats van uit haar neus te laten komen, begin ik met de driejarige
Darinka met blaas- en spuugoefeningen. Ik gebruik daarvoor een grote druppel water in het midden
van een laag mooi groen gelakt tafeltje. Vanzelf blijf ik strikt aan mijn kant van de tafel, kijk haar
niet rechtstreeks aan en richt me vol overgave op de druppel. Heel gevoelig Beweeg ik met Darinka
mee en stem me op haar ademhaling af. Dat lukt door telkens bij een uitademing van haar, stevig
naar de druppel te blazen en bij een inademing te Pauzeren door de Ruimte in te Kijken. De druppel
Beweegt en er ontspringen wel twintig nieuwe druppeltjes aan, dan blaas ik ze allemaal weer bij
elkaar tot een grote. Darinka volgt de druppels met haar hele lijfje, ze is door de Uitstraling en het
Bewegen van de druppel Meebewogen.
Bewegen heeft Uitstraling. Vanuit (het eigen) Bewegen kan …
2

A Beweging en Vocalisatie, B Richting, C Beeld, D Woord, E Taal ontstaan
Alles om ons heen heeft een Uitstraling die op ons inwerkt door de Beweging van: minder - hetzelfde -
meer. Iets (iemand) is bijvoorbeeld rechter, zwaarder, korter, scherper, wolliger, tintelender dan wij en
zoiets werkt op ons in. Alles wat leeft heeft Uitstraling en een vorm; een materieel omhulsel wat leven in
zich bergt, een instrument waarin en waarmee het leven zich kan manifesteren aan de wereld. Voor de mens
is het lichaam het instrument waarmee contact wordt gelegd. Onze behoeften, strevingen, emoties,
gedachten, fantasieën kunnen we alleen kenbaar maken aan de buitenwereld via ons lichaam en altijd door
middel van Bewegen (waar ademen en stilstaan in inbegrepen zijn).
En het Woord dan? Inderdaad is het Woord een slim, abstract instrument waarvan we ons veel bedienen in
onze contacten. Echter voor een Woord is ook Bewegen nodig; denk-Bewegen, mond-Bewegen, een hand
hanteert een pen, een oog leest een Woord. Bovendien openbaren Woordbegeleidende Bewegingen vaak
andere aspecten van de innerlijke wereld dan het tegelijkertijd uitgesproken Woord. (Hargie, 1986)
Theater maken met blazen en spugen (tussen de haakjes staan de RS-index ME begrippen)
Darinka is vreselijk bang. Ook al draag ik geen wit schort, ik hoor kennelijk toch bij de zieken-
huismensen die ze door verscheidene operaties aan en om haar mondje niet vertrouwt. Haar
oogbewegingen (Ogenspel) zijn voortdurend naar beneden gericht (Beëindigen). Op de concrete
afstanden (Richting- en Ruimtegebruik) tussen ons, reageert ze minutieus. De tafel benut ze om een
voor haar veilige afstand tussen ons te controleren. Ik zorg ervoor om in haar Ritme en Bewegen
Mee-te-bewegen. Zo ontstaan een Ritmisch-geheel en een Uitstralings-geheel. Ik maak mijzelf, de
Ruimte en mijn activiteit voorspelbaar voor haar. Door afwisselend te blazen (Ritmisch Bewegen)
en te Pauzeren (te structureren) wek ik haar interesse (Mimisch-geheel) en maak ik me gemakkelijk
imiteerbaar (een Afstemming en een Beurtwisseling tot stand brengen die later tot Uitwisseling en
tot Speldialoog voert). De gevoelsmatige gok voor het spelen met een waterdruppel (Uitstraling
Object) op een laag kleurig glanzend tafeltje (Uitstraling Object) blijkt een lekker werkbare keuze.
Spelen Met Oogstanden (Het Ogenspel)
Soms voelen we ons ongemakkelijk in contact. Vaak is dat omdat het Ogenspel Eenheden en Stappen (van
de ene Eenheid naar de volgende) overslaat of overdrijft. (Rutten-Saris, M. 1990 Basisboek Lichaamstaal p
103-110)
O Eenheid Afstemmen. Dwalende blik die zich afstemt, dit is technisch niet exact te definiëren. Wel
gemakkelijk na te doen.
Bijvoorbeeld: actief proberen om met iemand in oogcontact te komen.
O Eenheid Openen. Technisch: Pupil in het midden van een open oog, ogen wijd open.
Bijvoorbeeld: iemand echt Aankijken, met opgetrokken wenkbrauwen. Je voelt dat iemand je ziet, dat je
gezien bent.
3

O Eenheid Oriënteren. Technisch: Pupil in een ooghoek van een open oog. De ogen draaien opzij. Vaak
draait ook de kin duidelijk zichtbaar mee.
Bijvoorbeeld: "Wat ben jij voor iemand? Wat kom je doen? Wat wil je? Wat is dat?"
O Eenheid Knip. Technisch: Knip van ooglid, zéér kort.
Bijvoorbeeld: Groeten met eerst twee losse componenten: Knippen (de ogen eenmaal dichtknippen) en dan
een Glimlachmond. Binnen enkele weken kunnen de meeste Pasgeborenen met het hele gezichtje
Glimlachen en vallen de twee componenten samen of in elkaars verlengde
O Eenheid Beëindigen. Technisch: Wimpers luiken omlaag. De ogen zakken langzaam met de wimpers op
de wangen.
Bijvoorbeeld: Er komen langere Pauzes. We Kijken meer weg van elkaar. We maken minder tekens van
instemming en we geven minder vlotte tekens van meeleven. In plaats daarvan komen tekens van afhaken
en van niet meer volgen. We maken aanstalten om weg te gaan. We zijn niet opeens weg, we maken even
heel intens contact voor we werkelijk vertrekken.
O Eenheid Sluiten. Technisch: Ogen zijn dicht. De ogen zijn helemaal gesloten.
Bijvoorbeeld: Het Hoofd buigt naar de borst. Mensen die langer contact met anderen hebben, geven meer
tekens van instemming en van meeleven en zijn heel duidelijk over het Beëindigen van de ontmoeting.
Goed Beëindigen maakt dat de ander niet bang hoeft te zijn voor een opgedrongen nabijheid. Goed
Beëindigen geeft ook gelegenheid tot vaak zeer noodzakelijke Pauzes.
O Eenheid Pauze. Dwalende blik, droomoogjes, Pauzeren, niet exact te definiëren. De ogen dwalen door
de Ruimte, zijn naar binnen gekeerd of zijn gesloten.
Bijvoorbeeld: iemand is inalert actief. Er is tijd om gebeurtenissen te verwerken. Dit gaat weer over in
Afstemmen …
Wat EBL en Logopedie aan elkaar Toevoegen
EBL en logopedie geven een antwoord op de Interactiebehoefte van mensen die met verbale taal en gebaren
alleen niet te bereiken zijn, zoals kinderen die nog niet praten, zwaar gehandicapte en verwarde mensen.
Responsiviteit wordt via EBL concreet ingevuld met indicatie- en behandelingslagen en interventievormen.
Centraal staat de kunst om speels en tegelijk doelgericht een vorm te kunnen geven aan het eigen Bewegen
van de cliënt en jezelf. Speels in de zin van het vermogen om je zomaar door iets moois te laten Bewegen
en je ermee te verbinden (EBL). Dan volgt waar mogelijk ook het begrijpen, waarderen, Benoemen
(Logopedie) en komen we terecht in de wereld van de betekenissen, van het Benoemen, verWoorden en het
Praten-over.
Elza kan bijvoorbeeld de ontbrekende Eenheden van Ogenspel ontwikkelen, als ze precies weet wat
ontbreekt en wat zich steeds herhaalt. Daarmee wordt de behandeling beduidend effectiever.
Darinka Opent weinig, ze Oriënteert en Groet nauwelijks, ze Beëindigt heel sterk en Sluit vaak. Ze
leert ook niet gemakkelijk omdat zij niet Aankijkt, niet naar iets Kijkt en niets Fixeert of opmerkt.
Door materiaal dat geluiden maakt of Beweegt, zoals miertjes, kevertjes, rollende knikkers, eikeltjes,
4

steentjes en auto's op batterijen of met afstandsbediening wordt de Eenheid 'Openen' gestimuleerd.
Darinka volgt als vanzelf waar de auto (de bewegende dingen) heen gaat.
EBL BIJ CONTACT LEGGEN
Bij contact leggen zijn de volgende 'Fasen van vriendelijk contact' (bewerking van Biemans, 1982-1983
mondelinge informatie) gewoonlijk voldoende om effectief te kunnen werken.
Openen van Contact
Bij het openen van contact gebeurt vaak het volgende:
* Nabijheid zoeken. We gaan letterlijk dichter naar de ander toe. Met ons materiaal; onze bedoeling, ons
lichaam, onze Beweging, onze stem, onze Intonatie, onze mimiek, een bepaalde snelheid, een bepaalde
lichtval en onze materialen en werkwijzen uit beeldend vormen, dans, techniek. drama, muziek, natuur en
poëzie, geven we "het dichterbij komen" een vorm. Soms beantwoordt de ander de toenadering al met zelf
ook dichterbij te komen of mee te doen. Vaker echter door ietsje anders te Kijken, ietsje anders te Bewegen.
Het Meedoen is eerst Beweeglijk.
* Aankijken. We Kijken de ander aan en de ander beantwoordt onze blik. Dat kan voelen als fijn contact.
In de doelgroep van EBL wordt onze blik vaak niet beantwoord. Als we het "Ogenspel" kennen kunnen we
ons naaar de oogstand, de oogafstand en de duur van het oogcontact voegen. Soms zorgen we ervoor dat de
ander niet AAN hoeft te Kijken, dat er "iets" is om naar te Kijken, dan voelt die ander zich juist fijner..
* Vraag-intonaties. Pasgeborenen en Baby's maken kraaigeluidjes met een Vraag-intonatie bij de
begroeting, volwassenen zeggen: "Hoe gaat het?". Met materiaal kan de Vraag-intonatie gedaan/bewogen
worden. Er kan er een Beeldend, een dansend, een technisch, een spelend, een muzikaal antwoord gegeven
worden.
* Elkaar aanraken. Hand geven, schouderklopjes, kussen, omhelzen, aaien enz..
* Enthousiasme, aandacht, zekerheid en nog van alles meer, tonen. Aan de mate waarin men enthousiast,
blij en opgewekt is bij de begroeting, veronderstelt men vaak af te kunnen lezen hoe gewenst het contact is
en ook hoe intensief de relatie. Soms klopt het en soms niet. In lichaamstaal zijn er hemelsbrede en subtiele
verschillen tussen een enthousiaste warme, een tedere zoekende, een enthousiast overweldigende, een koele
heldere, een angstige onverschillige begroeting. Door (samen ) Bewegen, iets te doen, iets te maken,
scheppen we eindeloze mogelijkheden om enthousiast en/of helder en/of verdrietig te reageren op het
proces en het product van de cliënt en onszelf.
Onderhouden van contact
Er is ook contact als we verdrietig zijn of als we boos op elkaar zijn! Niet alleen bij de begroeting is er een
vraag en antwoord in de lichaamstaal, maar ook bij het contact wat op de begroeting volgt. De volgende
elementen staan daar gewoonlijk bij centraal:
5

* Tekens van instemming. Dit zijn plezierige gezichtsuitdrukkingen, instemmende knikjes, Glimlachjes en
instemmende geluiden (Vocalisatie). De tekens van instemming houden gewoonlijk het contact gaande. Ze
geven aan "ja, ga door, ga door, ik ben geïnteresseerd".
* Tekens van meeleven. Een belangrijk teken van elkaar Gewaarworden ontstaat vanzelf door in een
Ritmisch-geheel te zijn. Vanuit letterlijk meeleven (Mee-ademen) ontstaat Gespiegeld-zijn. Ga maar eens
bij jezelf na hoe tijdens een contact, je houding met die van iemand anders Gespiegeld raakt (Meebewogen-
zijn). In het voorover buigen, achterover buigen, Hoofdhouding, arm- en handbewegingen en vooral ook in
gezichtsmimiek zoals vrolijk, bezorgd, vragend, ongelovig, hoopvol, hulpeloos, wanhopig, enz. zijn we
spontaan met elkaar Meebewogen. Onze gevoelens worden zo zichtbaar gedeeld en het contact blijft
doorstromen. Het contact stokt als de ander niet meer meedoet, als hij "uit de toon valt". Met ieder materiaal
kunnen we kort Ritmisch met iemands Bewegen en activiteit Meebewegen en van daaruit, dus zowel
startend vanuit het eigen Bewegen van de ander EN van die van onszelf, verder gaan met vormgeven van
onze Interacties..
Beëindigen van Contact.
Het afscheid hoort bij een contact. Dat merkt je pas goed als iemand waar je op gesteld bent, zonder
afscheid verdwijnt.
* Tekens van vermoeidheid. Het hoort gewoonlijk bij bekend contact-verloop, dat je aan elkaar in
lichaamstaal gaat aangeven er genoeg van te hebben. Op het einde van een geslaagd contact worden tekens
van vermoeidheid niet als een afwijzing opgevat, maar als een teken dat het tijd wordt om het contact te
Beëindigen. Bijvoorbeeld door tekens van vermoeidheid zoals: langere Pauzes, meer weg-van-de ander
Kijken-naar, minder instemmingstekens, minder vlotte tekens van meeleven, tekens van afhaken, tekens van
niet meer volgen, aanstalten maken om weg te gaan.
TYPERING VAN DE VIJF GEWAARZIJNSVORMEN VAN DANIEL STERN (1985) IN EBL
Van Pasgeborene tot Kleuter verwerven we bijna allemaal, gewoon vanzelf, Vormen van Gewaarzijn in de
vijf EBL Interactiefasen die na het vijfde jaar, vijf beschikbare EBL Lagen geworden zijn. Vier Lagen van
Gewaarzijn (Bewerking van Stern 1985, door Rutten-Saris) en een Laag van Verbale identiteit. Eigen-
schappen en processen van de kunsten spelen hierin een heel belangrijke rol.
Eerste oriëntatie op Gewaarzijn
Gewaarzijn is zijn zonder bewustzijn, Gewaarzijn zonder gedachten, zonder kennis, zonder Beelden, zonder
vormen. Gewaarzijn van het leven als volheid, niet als vorm. Gewaarzijn zoals je een abstract schilderij,
muziek, een zonsondergang kunt ondergaan, Gewaarzijn zoals je een dansuitvoering kunt beleven.
Gewaarzijn van een abstracte werking (Uitstraling) die op je inwerkt zonder te hoeven begrijpen of te
analyseren. De vormen van Gewaarzijn lopen eerst in naast elkaar opvolgende Fasen die in elkaar over. Ze
blijven na het vijfde jaar ook onderdeel van de EBL Lagen die gedurende het hele leven werkzaam blijven!
6

De Vormen van Gewaarzijn ontstaan en blijven spontaan en Vanzelfzwijgend (Kwee Swan-Liat, 1956), ze
blijken hoogstens uit onze manier van doen, uit ons dagelijks handelen.
De vijf EBL Gewaarzijnsvormen met hun EBL Interventievormen
A Gewaarzijn van een Ontluikend-zelf - Beweging (zomaar bezig)
B Gewaarzijn van een Geheel-zelf - Lichaam (bezig met Intense fysieke inzet en Richting)
C Gewaarzijn van een Subjectief-zelf - Beeld (concrete verwachting/Opkomend-beeld)
D Gewaarzijn van een Verbaal-zelf - Woord (een Woord bij/in het concrete bezig zijn)
E Verbale identiteit - Symbool (over iets praten, denken)
EBL Interactielaag A, Gewaarzijn van een Ontluikend-zelf
De Pasgeborene is in staat om zich Gewaar te zijn van zijn zelforganiserende processen. Hij ervaart dat als
een bron vol mogelijkheden tot het scheppen van zijn wereld. Hij is niet in verwarring omtrent zichzelf en
de ander. Het is hem aangeboren dat hij kan kiezen waar hij antwoord op wil geven en hoe hij dat wil doen.
Hij is van meet af aan tegelijkertijd gericht op zichzelf / en op anderen / en op de wereld.
De onmiddellijke activiteit bij de Pasgeborene is het systematiseringsysteem waar ieder mens mee geboren
wordt, een eigen wijze van sensaties, Bewegen en voelen, (Sensomotoriek) niet een omschreven
gevoelsinhoud. Ieder mens wordt geboren met een eigen wijze voor het selecteren van prikkels, een eigen
wijze voor het verwerken van prikkels, een eigen unieke weg waarlangs de prikkels na een tijdje geordend
zijn, waarop en waarmee weer verder geordend wordt. Ieder mens is dus zeer persoonlijk selectief in waar
hij zich op richt en hij heeft daardoor dan ook een totaal eigen wijze van Bewegen, een Eigen Stijl.
Pasgeborenen zijn druk bezig met alles voor de eerste keer te doen. Daardoor vormen zij zelf actief hun
Gewaarzijn van een Ontluikend-zelf. Door hun eigen blik - Richting te beheersen, Door uitlokken, volhou-
den, ophouden en vermijden van (oog)contact met mensen, objecten en situaties reguleren ze zelf of ze al
dan niet het onderwerp zijn van sociale en sensomotorische stimulatie.
Wat 'gezegd' wil worden, is wat nog niet is vastgelegd, is het bezig zijn met het verkrijgen van ordening, is
ontluikende scheppende lichaamstaal, is Emerging Body Language, is IN BEWEGING ZIJN, is in
verandering ZIJN. Alle handelen, leren en denken begint in dit gebied van de ontluikende verbanden. Alle
andere gebieden van het zelf worden met het Gewaarzijn van een Ontluikend-zelf geschapen, zij zijn de
producten van dit organiserende proces. De Pasgeborene ervaart zichzelf in zijn Bezig-zijn, in zijn
scheppend ervaren... zijn Langskomend Bewegen...zijn Meebewogen-zijn. De interventievorm van het
Gewaarzijn van een Ontluikend-zelf is daarom BEWEGING.
EBL Interactielaag B, Gewaarzijn van een Geheel-zelf
Baby heeft gemerkt dat zij handelen kan, dat zij mensen, dingen en situaties beïnvloeden kan, en dat dat
fijne en vervelende sensaties oplevert. Een hele reeks fysieke ervaringen zijn haar vertrouwd geworden, zij
heeft al enkele nogal vaststaande principes over zichzelf ontdekt.
7

Dit Gewaarzijn is een heel eigen, persoonlijke en haar typerende factor die bijdraagt aan de vorming van
stabiele sociale relaties (Ontmoetingen). Ook na jaren kennen we haar er nog aan terug: "Je was toen al zo'n
dromertje..." of: "Nog steeds zo'n druktemaker..."
Het sociale spel staat op de voorgrond. Tijdens een betekenisvol contact, komt het préverbale en het non-
verbale leren 'en-passant' mee. Zonder ons wordt het spel lang niet zo leuk. Voor Baby is hoe belangrijker
dan wat. De beleving van macht over haar spieren en wat dat teweeg kan brengen, ervaren dat wat zij wil
ook lukt, is mateloos opwindend. Wanneer anderen haar daarbij helpen, met haar meedoen, met haar
Meebewegen, meelachen, mee Vocaliseren, dan is de wereld boeiend en het leven heerlijk, dan gaat zij als
zij alleen is ook zelf verder... ontstaat er een innerlijk Bewegingsplan. Haar lichaam wordt van haarzelf, het
is haar eigen en zij kan erover beschikken. Zij gaat steeds gerichter zorgen dat we elkaars blik - Richting
Volgen door strak naar iets of iemand te blijven Kijken (Fixeren). Zij heeft ervaring met fysieke mogelijk-
heden en grenzen, is actief genietend zelf aan het Bewegen. Haar Bewegen heeft Richting in de Ruimte
gekregen, een structuur, een contour, een "body" gekregen, is Sporen-trekkend... De interventievorm van
het Gewaarzijn van een Geheel-zelf is daarom LICHAAM (Body).
EBL Interactielaag C, Gewaarzijn van een Subjectief-zelf
Met ongeveer zeven maanden, wanneer Baby stevig in zichzelf verankerd is, wordt hij een Kruipertje,
maakt hij een nieuwe sprong in aanwezigheid: het Gewaarzijn dat hij een innerlijke wereld heeft die hij met
anderen kan delen.
Zowel het vermogen om een zelf-onderscheiden-van-anderen te zijn, als het vermogen om een zelf-
verbonden-met-anderen te zijn komen uit het Gewaarzijn van een Subjectief-zelf voort. Hij volgt ons
Wijzen en verwacht daar iets van. .Hij begint zelf ook te Wijzen. Nabijheid die fysiek ervaren werd krijgt
nu een emotionele betekenis die gedeeld wordt in het uitwisselen van Glimlachjes, aaien en kusjes en ook in
het krijsen wanneer een geliefd mens, dier of ding uit zijn blikveld verdwijnt. We kunnen het voor elkaar
leuk spannend maken, we voeren de spanning zo hoog mogelijk op en we hebben een gezamenlijke
ontspanning en Pauze. Het Kruipertje ervaart gedeelde vreugde en gedeelde smart, hij is Beelden-bouwend..
De interventievorm van het Gewaarzijn van een Subjectief-zelf is daarom (ontluikend) OPKOMEND-
BEELD.
Interactielaag 4, Gewaarzijn van een Verbaal zelf
Kruipertje is gaan lopen en vocaliseren. Zij heeft de sprong gemaakt tot Stappertje. Klankreeksen, Intonaties
en plaatjes gaan betekenissen krijgen. Wij bezitten ook betekenissen, wij hebben de betekenis gezamenlijk
bepaald gedurende onze dagelijks handelen. Alleen de met elkaar vertrouwde volwassene en Stappertje
verstaan elkaars gebrabbel, 'weten' precies welk gedrag of welke gedachte bedoeld wordt met "stout kind".
De gezamenlijke geschiedenis bepaalt of "koude" melk nou "lekker koud" of "akelig koud" betekent.
Stappertje verstaat onze Woorden zo verschillend als ze verschillend bedoeld zijn. Het zijn waarschijnlijk
juist de nóóit uitgesproken verwachtingen en veronderstellingen waarmee betekenissen in alle vezels van
het Gewaarzijn aanwezig zijn. Het Ritme van de spraak, een bepaalde Intonatie of een klank zijn nog
emotioneel en cognitief gebonden aan concrete ervaringen en gebeurtenissen, met dingen die aangeraakt,
gevoeld, gehoord en geroken kunnen worden. Vooral bij kinderen met leermoeilijkheden lijkt het vaak alsof
8

ze taal verstaan, omdat ze op enkele abstracte Woorden reageren. Dat heeft echter meer te maken met de
reacties die ook bij dieren gewekt kunnen worden wanneer systematisch met dezelfde mimiek en geluiden
commando's gegeven worden. Het kind kent zulke Woorden dan alleen in de aangeleerde context.
Stappertje kan zich een "Beweging" voorstellen en er een naam aan geven. Zij gaat geluiden geven die
Beelden dragen; klankBeelden, Beeldklanken, WoordBeelden, BeeldWoorden, haar Verhaal-vertelt-
zichzelf aan een goede luisteraar... De interventievorm van het Gewaarzijn van een Verbaal-zelf is daarom
WOORD (Benoemen).
Interactielaag 5, de verbale identiteit
Stern (1985) beschrijft het ontstaan van een verbale identiteit als het verschijnen van een tweesnijdend
zwaard. Peutertje heeft er met het Praten-over een nieuwe organisatiemogelijkheid bij gekregen. Wat hij
weet kan hij nu met anderen op een nieuwe manier delen. Er kunnen gezamenlijke ervaringen gecreëerd
worden die zonder Woorden onmogelijk waren geweest; zijn eigen levensgeschiedenis gaan vertellen plus
de kans om zijn visie op zichzelf en de wereld telkens weer te herzien.
Tegelijk maakt het kunnen Praten-over andere gedeelten van zijn ervaring minder met anderen te delen.
Taal drijft een wig tussen twee simultane niveaus van interpersoonlijke ervaring; zoals hij de ervaring
beleeft (Vanzelfzwijgend handelend) en zoals hij over de ervaring praat (verbaal representerend).
In de mate dat gebeurtenissen in het gebied van de verbale identiteit gezien worden als dat wat de enige
werkelijkheid is, zullen ervaringen in de andere gebieden van het zelf vervreemd raken. Verhalen vertellen
is een van de manieren om ons aan twee zijden van het zwaard tegelijk te kunnen bevinden.
Naast de lagen van Gewaarzijn ontstaat zelfbewustzijn wanneer het peutertje kan denken. Meestal vanaf
zo'n twee jaar begint hij over zichzelf praten. De interventievorm van de verbale identiteit is daarom
SYMBOOL.
EBL INTERVENTIES BIJ EEN SPANNENDE KENNISMAKING
De voorbeelden zijn van ‘special pedagoge/logopediste’ Elza Sabolič uit voormalig Jugoslavija
EBL Interventievorm A, van Meebewogen-zijn naar Bewegen en Meebewegen
In mijn kamer heb ik tegenover de deur, een grote kast met speelgoed en mooi materiaal staan. Bij
sommige kinderen moet ik deze kast gesloten houden. Bij anderen moet ik hem helemaal open zetten
en bij anderen net een millimeter. Zo gebruik ik de Uitstraling van de kastdeur om te communiceren
door een kind op de meest aantrekkelijke manier uit te nodigen de kamer over te steken en iets te
kiezen. Hij IS NIET verplicht om te gaan, dat is essentieel. Hij krijgt een kans, net zoals wanneer je
speelgoed in de wieg legt. Als hij een stuk speelgoed pakt, volg ik zijn Bewegingen en ondersteun die
met Bewegingen met dezelfde Uitstraling, met geluiden en eventueel Benoemen met Woorden. Als
hij ergens mee stopt, toon ik hetzelfde enthousiasme als wanneer hij iets pakt. Beëindigen is net zo
essentieel als beginnen.
9

Afstemmen is Ritmisch Bewegen, Pauzeren, Beeindigen, Uitstraling, Meebewegen, Mee-ademen
De afstand en de Uitstraling van personen en de afstand tussen personen en dingen spelen een heel concrete
rol in de Interactie tussen cliënt en logopediste. Veel cliënten zijn allergisch voor niet op hen Afgestemde
situaties. Ze worden Bewogen door de Uitstraling die een kamer heeft, de sfeer die er hangt. Ze reageren
eerst met Beweging op de manier van Bewegen van Elza en pas daarna met het maken van oogcontact.
Door Elza afgedwongen oogcontact vertraagt het ontstaan van vertrouwen met uren tot maanden. Door
Ritmisch Meebewegen kan oogcontact uitgelokt worden.
In mijn kamer staat een groot bureau en een zitje. Een meneer komt schuifelend met neergesla-
gen ogen binnen. Zijn hand houdt de deurknop nog steeds vast. Dan zorg ik ervoor dat de weg
naar een stoel voor mijn bureau kort en makkelijk te bereiken is. Geen omwegen, geen gezellig-
heid. Ik maak duidelijke en rechte handelingen en Bewegingen om te beginnen. Ik geef hem op
zakelijke toon zakelijke informatie over wat er staat te gebeuren. Ik stel vragen die zo kort en
simpel zijn dat hij alleen met een Hoofdknik kan antwoorden zonder dat hij mij aan hoeft te
Kijken. Zo laat ik hem merken dat hij verlegen en initiatiefloos mag zijn, dat ik daar wel raad
mee weet.
Als er een springerige, druk gebarende tiener binnenkomt ga ik met hem rondKijken wat er
allemaal aan de muur hangt, objecten op het bureau worden opgepakt en aangeraakt. Ik ga
telkens even in het zitje zitten en spring dan weer op met een nieuw plannetje. Ik kijk hem
telkens even Glimlachend aan en knik even. Zo merkt hij dat hij van de hak op de tak mag
springen, dat ik niet door hem van slag raak.
Op de eerste plaats wordt er dus een omgeving gecreëerd waarin mogelijkheden tot Interactie aanwezig zijn.
Als er niet te haastig gewerkt wordt bij het vaststellen van een diagnose, is er meer gelegenheid om te zien
hoe de cliënt zijn lichaam gebruikt, hoe hij zich Beweegt en hoe hij gebruik maakt van Ruimte en objecten.
Elza zorgt er verder voor dat iedereen in een Ritmisch-geheel met elkaar blijft. Dat gebeurt vanzelf wanneer
men elkaars Beweging en verhaal in zich opneemt, wanneer men elkaar accepteert, zich laat Meebewogen-
zijn door elkaar, en vooral doordat Elza met iedereen in de Ruimte, om de Beurt, Meebeweegt.
Beweging roept Beweging op, de Beweging van meer naar minder en omgekeerd, Beweegt ons, we zijn
dan Meebewogen. De Uitstraling van iemands huilen hoeft aan bijna niemand uitgelegd worden. We
huilen van binnen vanzelf met een echt verdrietig mens mee. Het Meebewogen-zijn overkomt ons
gedeeltelijk ook vanwege het biologische gegeven dat alle kloppende en tikkende voorwerpen de neiging
hebben om in elkaars Ritme te gaan (Leisman, 1990). Mensen zijn ook "tikkende en kloppende
voorwerpen". Het Meebewogen-zijn roepen we gedeeltelijk ook zelf op, doordat we ons actief op elkaar
richten; we worden stiller, luisterender, opener, aandachtiger, we richten onze ogen naar de ander, onze
ademhaling is in een samenhangend Ritme met de ander gekomen.
10

Interventievorm 2, Lichaam/Body
Fysiek inzetten, vorm aanbieden, Beurtwisselen
Elza verdeelt de aandacht tijdens de kennismaking tussen de aanwezigen, zorgt dat iedereen een Beurt
krijgt. Dat doet ze door Kijken-naar, door snel wisselende oogstanden (Ogenspel) en door Bewegingen van
haar bovenlijf en Hoofd. Daarbij is het belangrijk om te letten op voorwaartse en achterwaartse Bewegingen
ten opzichte van degenen die de Beurt krijgt. Of men zich bijvoorbeeld juist weg moet Bewegen van degene
die men wil laten stoppen. Als de Beurten Ritmisch rondgaan zal de sfeer in de groep veilig aanvoelen. Dit
Beweegt allen tot beter luisteren of Kijken en tot het durven laten zien van de eigen wensen en
moeilijkheden. Er ontstaat een gezamenlijke inzet, het gesprek krijgt Body.
Interventievorm 3, Opkomend-beeld
Concrete verwachtingen structureren, Uitwisselen
De aanwezigen krijgen door Bewegen met Materiaal (alles wat bruikbaar is om aan te raken, te spelen,
tekenen, bouwen, rollen, vertellen) een Beeld van wat ze te wachten staat. Een Beeld van elkaar, van de
werkwijze, van mogelijke resultaten. Elza let erop dat ouders en/of cliënt zorgen, spanningen,
verwachtingen naar voren kunnen brengen zonder zich te hoeven schamen. Dat gebeurt door Uitnodigings-
Bewegingen, bevestigende Knip met de ogen, Glimlachen en vriendelijke Intonaties bij onderwerpen waar
eenstemmigheid over bestaat. Komt de cliënt met onredelijke eisen dan kijkt Elza 'Droog' en probeert door
Droog Vragen of/en Bewegen een Beeld te krijgen van de oorzaak van die onredelijkheid.
Interventievorm 4, Woord
Benoemen wat er concreet gebeurt, verhalen vertellen, Speldialoog
Elza gaat na of de afspraken concreet genoeg zijn, of ze begrepen zijn, of iedereen er mee kan en wil
werken. Waar mogelijk worden de afspraken ter plekke opgeschreven.
Interventievorm 5, Symbool
Erover praten, schrijven en erover nadenken, abstracte opdracht begrijpen
Er wordt nog even "nagepraat" tijdens het afscheid nemen. Het maken van video-opnamen is heel nuttig om
naderhand de EBL-elementen te kunnen Noteren en benutten. Dan is bijvoorbeeld te zien, of de cliënt altijd
dezelfde soort Ogenspel-eenheden gebruikte, of dat er grote verschillen zijn per vorm of per onderwerp of
per persoon. Hoe was het Ritmisch-geheel, op welke manier werden handen en voeten gebruikt om te
communiceren. Raakte het kind de ouders aan als het iets wilde vragen enzovoort.
11

EBL INTERVENTIES BIJ ERNSTIGE CONTACTPROBLEMEN
A Beweging, alles overkomt hem
Marko, bijna zeven jaar, is de hele tijd Meebewogen met alles in de kamer en met zijn eigen
sensaties en gevoelens. Hij kan geen enkele Richting van begin tot eind volgen. Er is geen
doelgericht gedrag, enkel Meebewogen-zijn met objecten, geluiden en zichzelf. Hij knippert
voortdurend met zijn ogen (Knippen). Als ik hem probeer aan te Kijken, Wendt hij zijn Hoofd af in
een andere Richting en begint rond te dwarrelen in de kamer. Eerst Beweeg ik met hem mee,
ondertussen ben ik er alert op om zijn typerend spontaan Bewegen te ontdekken,om zijn EBL
behandeling op gang te krijgen. Als hij zit schommelt hij met zijn benen en veegt met zijn voeten
over de grond. Ik Beweeg in dezelfde Richting, in hetzelfde Ritme en in dezelfde Tijd met hem mee.
Dat ziet er dan zo uit:
veeg veeg veeg veeg Pauze Pauze
veeg veeg veeg veeg Pauze Pauze
veeg veeg veeg veeg Pauze Pauze
Ik gebruik de momenten dat zijn voeten opgetild zijn om hem de klanken die in zijn articulatie
ontbreken zoals CSJ, ZJE en TSCJ, aan te bieden.
Dus zien de interventies er nu zo uit:
veeg- CSJ- veeg- SCJ- veeg- SCJ Pauze Pauze
veeg -ZJE- veeg- ZJE- veeg- ZJE Pauze Pauze
veeg- TSCJ- veeg- TSCJ- veeg- TSCJ Pauze Pauze
Pauze Pauze Pauze Pauze Pauze Pauze Pauze Pauze
en dan weer van voor af aan
Dat doe ik tot Marko door Kijken-naar, Aankijken en Ritme, laat merken dat hij zich Gewaar is dat
hij gevolgd wordt
Allereerst gaat Elza ervoor zorgen dat ze in Ritme (Ritmisch-geheel) met Marko blijft. Ze neemt diens
Bewegen in zich op, laat zich door hem Bewogen worden zonder haar eigen Bewegen kwijt te raken. Dat
lukt wanneer ze met hem in de Ruimte Ritmisch afwisselend wel en niet Meebeweegt. Ze let op initiatief en
ontvangst, zorgt voor Geven en Nemen. Met welke aspecten communiceert hij al vanzelf? Wat is zijn
Uitstraling? Met welk deel van het lichaam communiceert hij spontaan het meest? Welk soort Bewegen
herhaalt hij? Welke snelheden, welke souplesse of spasmen? Datgene wat hij vaak Vanzelfzwijgend
herhaalt, maakt ze sterker door kort, subtiel en met duidelijke Pauzes, Ritmisch Mee te Bewegen. Daarmee
kan ze langzaamaan haar eigen logopedische doelen uit gaan voeren.
Als hij stopte en naar mij keek (Kijken-naar), stopte ik ook en keek naar hem. Toen maakte ik als het
ware elastiekjes tussen ons door op zijn reactie te wachten en meteen daarna Pauze te nemen. De
spanning was heel mooi in deze situatie, wie zal er nu met wat beginnen? In deze wederzijdse
spanning was onze Interactie voelbaar.
12

Hij nam eerst de Beurt. Hij merkte meteen dat ik Meebewoog met hem en hij stopte uit zichzelf. Hij
keek uit zichzelf naar mij en hij begon weer uit zichzelf. Hij kan het Pasgeborene-samenspel nu
genoeg uit zichzelf , zodat we wat verder kunnen gaan.
B Beurtwisselen is vanuit de structuur in LAAG A, elkaar Ritmisch na elkaar nadoen. Het kunnen stoppen
met Meebewogen-zijn is voor een cliënt een hele stap. Elza begint het opzetten van Beurtwisselen door met
hem Mee te Bewegen. Pas wanneer het haar lukt om samen in een Ritmisch-geheel te zijn, probeert ze
vanuit zichzelf iets te Bewegen. Spannend of de client dat Gewaar wordt! Met Beurtwisselen worden
basisaspecten van Vraag en Antwoord en Geven en Nemen vanzelf opgeroepen; zoals wachten op je Beurt,
Kijken en luisteren naar de ander, openstaan voor de ander en meeleven met de ander.
Elza start weer met het in Ritme Meebewegen met de cliënt, met een duidelijk begin en een duidelijk eind.
Zo speelt ze eerst beide rollen, die van de cliënt en die van haarzelf. Ze laat daarmee ook steeds een
Ritmisch-geheel zien. Door de Tijdsduur (het aantal Beurten) aan te passen aan de interesse van de cliënt
lokt ze de opbouw van een Ritmisch-geheel uit. Zo doet ze al doende aan de cliënt vóór wat die daardoor
een tijdje later zelf ook kan.
Lichaam
Elza zorgt dat zij en de cliënt om de Beurt iets doen (actie), door als het ware elastiekjes tussen haar en de
cliënt op te bouwen. Dat doet ze door de Pauzes Ritmisch te vertragen of te versnellen, door speelgoed over
de grond te schuiven, door Ritmisch geluiden te maken, door samen springen, blazen, op de tenen lopen,
door met van alles te bouwen, door met autootjes te rijden, door gekke bekken te trekken, door te tekenen,
door naar boeken of naar buiten te Kijken. Alles waarbij de cliënt eigen initiatief kan ontwikkelen zodat er
een Om-de-beurt kan ontstaan. Dat gebeurt ook weer door Kijken-naar, door snel wisselende oogstanden
(Ogenspel). Als de Beurten Ritmisch rondgaan ontstaat er plezier, lekkere spanning en ontspanning en een
actieve lichamelijke inzet en leerbereidheid. Bijvoorbeeld:
Verder met Marko. Hij begon weer met zijn benen te schommelen. Ik ging met hem Meebewegen en
voegde er een accent en een geheel nieuw geluid voor hem aan toe. Hij accepteerde deze manier
van Bewegen en dit geluid door te blijven schommelen. Het toevoegen van het geluid was een
aanbod tot Uitwisseling, wat hij meteen opnam in de Beweging. Hij Bewoog Ritmisch mee met mijn
geluid, hij gebruikte dus het accent dat ik hem hiervoor had aangereikt. Toen Bewoog ik alleen via
geluid met hem mee. We eindigden met het geluid. We hadden een Pauze, een rust zonder Beweging
en geluiden. We zaten een tijdje stil. Met mijn Hoofd Bewegend nodigde ik hem uit om naar een
apparaat te gaan. Hij werd Meebewogen door mij en ging met me mee. Hij volgde mijn Richting.
13

Marko veeg veeg veeg veeg veeg veeg Pauze
Elza VEEG veeg VEEG veeg sssjop! Pauze
Marko VEEG veeg VEEG veeg VEEEEG! Pauze
Elza SJOP sjop SJOP sjop SSSJOP!
--------------Rust--------------------------------
Elza Uitnodiging staat op loopt
Marko Meebewogen-zijn/Kijkt staat op loopt
C Uitwisselen is na het na elkaar nadoen van B, een klein nieuw elementje inlassen en dat ook weer nadoen
na elkaar en afsluiten met de B vorm. Tijdens het Uitwisselen duurt het spel steeds ietsje langer, er komen
steeds meer Beurten, het wordt steeds gevarieerder.
Opkomend-beeld
Elza maakt een Uitnodiging om de cliënt uit te dagen, om uit zichzelf iets te herhalen, iets op te pakken, iets
in te zetten. Met bevestigende Knip van haar ogen, met Glimlach en vriendelijke Intonaties bevestigt ze de
gewenste initiatieven. Blijft de cliënt 'niet bij de les' dan kijkt ze, indien nodig, 'Droog' en aandachtig, nooit
boos. Kennis van Ogenspel kan bij verdere Interactie bijna niet meer gemist worden.
Door Bewegen, bouwen, zingen, dansen, tekenen of vertellen ontstaan er verwachtingen, herinneringen, er
zijn Sporen getrokken, er zijn spelvormen gemaakt die nu herhaald kunnen worden. Oefenen kan geoefend
worden. De Interactie heeft voldoende houvast en vertrouwen opgeleverd zodat er Ruimte voor iets nieuws
is gekomen. Bij Marko is functioneel samenwerken ontstaan gebaseerd op verwachtingen tijdens het
Bewegingsspel.
Hij zat op het apparaat. Ik zette de koptelefoon op zijn Hoofd. Op dat moment waren we allebei vol
verwachting wat er zou gebeuren met die koptelefoon. Hij nam de microfoon in zijn eigen
schommelende Beweging op, nu echter niet met zijn benen, maar met zijn bovenlichaam. De
bekende Beweging werd nieuw gebruikt. Hij "sprak" in de microfoon en blies erin. Het was duidelijk
dat hij de microfoon niet voor de eerste keer zag. Hier was sprake van functioneel gebruik van een
object.
D Speldialoog is dat de cliënt zelf actief deelneemt aan een gezamenlijke opbouw (dynamiek) van
opwinding en verwachting. Verschillende handelingen (blazen, schommelen en klanken maken) kunnen nu
tegelijk uitgevoerd worden.
Woord
Elza gaat nu nadruk geven op geluiden of Bewegingen die tot teken of Symbool kunnen worden. De
mensen, de dingen en de handelingen krijgen een naam door middel van klanken, letters, vinger-
14

Bewegingen, hand-Bewegingen, aan-Wijzen van afbeeldingen of symbolen. Er wordt expliciet gewerkt aan
taalverwerving. De cliënt kan gericht oefenen als de situatie heel concreet gestructureerd is.
E Symbool
En soms komt het dan zo ver dat er over de mensen, de dingen, de handelingen gedacht kan worden, zelfs
dat de gedachten besproken kunnen worden, dat er helemaal zelfstandig geoefend wordt.
Tot slot
Spreken met Woorden wordt altijd vergezeld van Bewegingen. Woorden worden eerst lichamelijk begrepen
in samenhang met hoogte, kleur, klank en sterkte van het geluid en via de lichaamshouding, de Bewegingen
en de mimiek die die geluiden begeleiden. Menselijke Interactie verloopt dus via meerdere kanalen tegelijk.
Bij een succesvolle Interactie is de informatie van al die kanalen in aanmerking genomen (Žorga, 1990).
De elementen van Emerging Body Language zijn daarom niet alleen voor het oor of het oog bedoeld maar
voor alle zintuigen. Al samen spelend worden die elementen die samengesteld zijn uit een breed spectrum
van Bewegingen, zintuiglijke ervaringen en gevoelens tot tekens.
Een levendige dialoog verloopt in een bepaalde volgorde van deze tekens. Het betreft een eigen soort
Interactie systeem, met een eigen structuur en grammatica die zich afspeelt in een ander gebied dan de
verbale taal. Met EBL worden géén symbolen uitgedrukt die we met behulp van gebaren in plaats van het
gesproken Woord, af kunnen geven. Het is een methode om samen tot nog te geven betekenissen te
komen.
Lichaamstaal is voortdurend bij ieder mens aanwezig, ze is een basisvorm van waaruit we elkaar kunnen
gaan begrijpen. Het is zowel voor logopedisten en hun cliënten als voor ouders of partners mogelijk, de
basiselementen en de structuur van dit EBL systeem te leren en bij contactleggen ook bewust te gebruiken.
15

Teksten bij de foto's van Zvonko
Zvonko komt bij Elza omdat hij niets zegt én iedere vorm van persoonlijk contact afweert. Dit is de eerste
sessie na de tests. Zijn moeder gaat mee tot Elza's deur. Elza zit naast haar bureau op de stoel. Zvonko staat
bij de deur. Elza schuift "achteloos" met haar voeten de blokkendoos naar het midden van haar kamer en
mompelt voor zich heen: "kan je mee spelen als je wilt...". Zvonko gaat schoorvoetend op de blokken toe.
De Uitstraling van de blokken werkt; al bewegend en tastend ontstaat zijn zin in bouwen.
1. Al bouwend ontstaat zijn spel van gewonnen en verloren evenwichten.
Zijn hele lijfje wordt in dit bouwen Meebewogen, hij gaat er helemaal in
op. Hij maakt Sensomotorisch en met Richting en Ruimte, contact met het
materiaal en verwerft zichzelf daarmee een plaats in Elza's ruimte. Zijn
mondje maakt ondertussen spontaan Praatbewegingen door de Intensiteit
van zijn spel. Elza Benoemt steeds rustig, zachtjes en Ritmisch het
Bewegen dat ze ziet: "o, nou die past mooi...die staat er recht op en die
scheef..je pakt die grote heel stevig vast... zo die kleine gaat daar weer
precies tussen... nu gaat die schuiven...gevallen...opnieuw bouwen..."
enzovoort. Al pratend Beweegt ze haar handen heel lichtjes met Zvonko
mee.
3. "Mooi werk joh!" zegt Elza. Hij lijkt te
genieten van zijn werk en blij er te zijn. Hij
luistert even naar Elza zonder haar aan te
kijken.
2. Het Bewegen (het schuiven en vallen) van de blokken Beweegt Zvonko
ook. Hij komt zelf ook los, hij laat zijn spierspanning vallen. Hij geniet
van zijn eigen Bewegen in relatie tot de Bewegende blokken. Zijn mimiek
wordt losser, zijn mondje babbeliger. Hij ziet er veel vriendelijker uit.
16

5. Spontaan slaat Elza haar arm om Zvonko
heen terwijl ze een Uitnodigingsbeweging
met haar hoofd maakt en nadrukkelijk het
woord LIJN zegt.
4. Na een tijdje zo werken is beurtwisselen mogelijk door
samen met detzelfde handeling bezig te zijn. Elza praat
nog steeds voor hen allebei en ze kijken elkaar niet aan.
Ze kijken samen náár iets.
6. Dat was even eng voor Zvonko. Hij wijkt naar
achteren en toont een angstige mimiek. Elza neemt
haar arm weg (ze toont hem hiermee dat ze zijn
beweging als teken opvat) en richt hun aandacht weer
op het trekken van de lijnen terwijl ze weer benoemt
wat ze doet (herhalen wat bekend is totdat het voor
beiden voldoende vertrouwd is om verder te gaan).
17

8. Hij kijkt Elza vol aan, met een gespannen
lijfje, een beetje vertrouwen en een beetje
nieuwsgierigheid.
7. Na een tijdje is uitwisselen wel
mogelijk. Aan Elza's vinger zit krijt.
Door heel laag en met voldoende
afstand haar vinger te laten zien, kan
Zvonko haar via de vinger
ondertussen ook bekijken. Hij ziet
haar zonder haar aan te kijken. Hij
laat ook zijn vieze vingertje zien.
18

LITERATUUR
Biemans, H. (1982) Lichaamstaal van de eerste relatie. Documentatiemap, Widdonckcongres, Roggel
- (1983) Lichaamstaal van Baby en peuter. Tekstboek Diareportages, St Lichaamstaal, Heythuizen
Cane, F. (1983) The Artist In Each Of Us, Art Therapy Publications, Craftsbury Common,
VT 05827, Craftsbury Baker-Webster Printing Co., Washington, DC
Hargie, O. (1986) A Handbook of Communication Skills. Routledge, London/New York.
Hoven van den, M., Speth L. (1985) Signaal-Symbool-Taal "Tijdschrift voor logopedie
en audiologie" (15)-4 .
Kephart, N.C. e.a. (1973) Hekkesluiters. Lemniscaat, Rotterdam
Kwakkel-Scheffer, J.J.C.(1983) Beelden in woorden. Swets en Zeitlinger B.V., Lisse.
Kwee, Swan-Liat (1956) Denken met de rechterhand. Meulenhoff, Amsterdam.
Leisman, B. (1990) Uit ritme. (Out of rhythm). Tijdschrift voor Psychologie 10.11.1990
Lewis, D. (1979) Kindertaal zonder woorden. Elsevier, Amsterdam.
Odent, M., Biemans H., van Rees R. Lichaamstaal van de geboorte. Bert Bakker, Amsterdam
Rutten-Saris, M.(1977) Ik ook...Peuters in de groep, Kindercentra, red. J.Wagenaar.
Van Loghum Slaterus.
- (1985) Dynamisch Kontakt, Plezier in elkaar, Hogeschool Nijmegen, Creatieve Therapie.
- (1988) Video Ontmoeting in beweging, Project SLT, Nijmegen
- (1989) Video Dat begrijpt toch niemand...Project SLT, Nijmegen
- (1990) Basisboek Lichaamstaal, van Gorcum, Assen.
- (1991) Video Alleen praten is geen communicatie, Project SLT, Nijmegen
- (2002) The RS-index; a Diagnostic Instrument for the Assessment of Interaction Structures in
Drawing. PhD. Thesis. University of Hertfordshire, UK. Dep. Art & Design, Art Therapy.
Stern, Daniel N. (1985) The interpersonal world of the infant. Basic Books, New York
Žorga, S. (1990) Porajajoči se jezik telesa. Jezik in srecanje na šola. (Contact maken door middel van
Scheppende Lichaamstaal. Communicatie en taalcultuur op de lagere school. 30.10.90. Univerza v
Ljubljani. Pedagoška fakulteta, Ljubljana.
COPYRIGHT EBL Rutten-Saris ©Van deze uitgave mag alleen gebruik gemaakt worden met vermelding van:
EMERGING BODY LANGUAGE EN LOGOPEDIE
Bewerking van Rutten-Saris, M. & Sabolič, E. Scheppende Lichaamstaal en Logopedie.
Logopedie en Foniatrie 7/8. 1993, 206-215.
Dr. Marijke Rutten-Saris (Art Therapist) & Drs. Elza Sabolič (Speech Therapist) 1993-2008
19