Het SMAAKBOMexperiment als bijdrage aan een gezonder ... - Klasse

Het SMAAKBOMexperiment als bijdrage aan
een gezonder voedingsaanbod op school.
Vernieuwing werkt.
Casestudy gerealiseerd met de steun van
De Koning Boudewijnstichting en de Nationale Loterij.
Dr. Frank Delvaux, Carine Van Wanseele en Annick Hirschböck
Vzw LOGO regio Leuven
Januari 2007

Inhoudsopgave
1. Inleiding................................................................................................................................. 3
2. Projectopzet .......................................................................................................................... 4
2.1.Probleemstelling ............................................................................................................. 4
2.2. Doelstellingen en doelgroep .......................................................................................... 7
2.3. Toegepaste methodieken en verantwoording ............................................................. 7
2.4. Projectpartners............................................................................................................ 10
2.5. Materialen ontwikkeld in het kader van het project................................................ 10
3. Voedingsdeskundige analyse van het product................................................................. 11
3.1. Nutritionele berekening................................................................................................. 11
3.2. Interpretatie door Patrick Mullie, voedingsdeskundige ................................................ 14
4. Financiële aspecten............................................................................................................. 16
5. Bereik en resultaat ............................................................................................................. 17
5.1. Overzicht van SMAAKBOMproeverijen in de testfase........................................... 18
5.2. Overzicht van SMAAKBOMaanbod via intekening op school............................... 18
5.3. Persvoorstelling van het project op 20 september in Wezemaal ............................ 18
5.4. SMAAKBOMaanbod aan bezoekers van ’t GROM................................................ 19
5.5. Week van de Smaak .................................................................................................... 19
6. Evaluatie van het SMAAKBOM-experiment .................................................................. 19
6.1. Evaluatie bij de deelnemers aan de testfase.............................................................. 20
6.2. Evaluatie bij de directies van de deelnemende scholen ........................................... 23
7. Vaststellingen bij het aflopen van de pilootfase............................................................... 24
8. Bekendmaking van beschikbaarheid SMAAKBOM op grotere schaal voor
geïnteresseerde scholen .......................................................................................................... 25
9. Slotbeschouwingen door de Groentekok en denkpistes voor structurele verankering
van het aanbod........................................................................................................................ 27
BIJLAGEN
1. Financiële verantwoording
2. Ontwikkelde materialen
3. Persvoorstelling, 20 september 2006
4. Aansluitende groentecampagne
2

1. Inleiding
De voorbije jaren wijzen maatschappelijke instanties uit diverse hoek regelmatig op de
onrustwekkende stijging van het aantal kinderen met overgewicht. Toch blijft het meestal bij
vaststellingen, rondetafelgesprekken, parlementaire vragen, vormingen,... waarover de media
dan systematisch en uitvoerig berichten. De conclusie is steeds dat voorkomen beter is dan
genezen, maar tegelijk blijkt dat een consequent preventiebeleid uitwerken erg moeizaam
loopt. Naast bewegen is voeding duidelijk een essentiële preventieve hefboom. Omgekeerd is
gewicht en zwaarlijvigheid een belangrijke marker van de voedingspatronen.
“De tijd dringt” is de teneur van deskundigen die wijzen op de prevalentie van overgewicht en
zwaarlijvigheid. In plaats van te investeren in geïsoleerde en kortstondige acties, willen we
met onderhavig project toespitsen op het afstemmen van gezondheidsaanbevelingen op het
voedingsaanbod op school.
Overgewicht is bij nader toezien niet louter een zaak van het individu, maar ook een
maatschappelijk probleem. Gezien de oorzaken en gevolgen mede van maatschappelijke aard
zijn, moeten we ook de oplossingen in die richting zoeken. Zo weten we dat dagelijks zowat
35% van de Vlamingen buitenshuis eet. Het is dan ook niet meer dan normaal om het aanbod
van de catering in de gezonde richting bij te sturen.
Het voedingsaanbod op school verdient prioritaire aandacht omwille van het democratische,
pedagogische en gezaghebbende karakter en omwille van de ruime tijd die scholieren in deze
context spenderen. De school kan gezonde gewoonten bevestigen, versterken of aanleren door
te voorzien in een exclusief gezond en aantrekkelijk aanbod.
Dit rapport beschrijft de opzet, het verloop en de resultaten van een project uitgevoerd door
het LOGOnetwerk van de regio Leuven in opdracht van de Koning Boudewijnstichting en in
nauwe samenwerking met De Groentekok, Frank Fol. De initiatiefnemers ontwikkelen een
schoolsnack op basis van groenten en toetsen de succesfactoren ervan in de dagelijkse praktijk
van een tiental scholen.
Met dit initiatief bouwt LOGO regio Leuven voort op eerdere positieve ervaringen met
‘gezonde bevoorrading op school’: de ontwikkeling van een schoolfruitabonnement, de
introductie van een tapsysteem dat voorziet in schoolmelk en voorzieningen die de
consumptie van drinkwater bevorderen. Steeds weer willen we aantonen dat interventies op
het vlak van de situationele of omgevingsfactoren van eetgedrag een noodzakelijke peiler zijn
voor betere eetgewoonten en een geloofwaardig gezondheidsbeleid. Gezondheidseducatie op
school is vleugellam zonder bijhorend gezond voedingsaanbod. Alle 25 LOGO’s en talloze
projectpartners, volgden de voorbije jaren de aanpak van LOGO regio Leuven in het
introduceren van een schoolfruitabonnement; alvast een bewijs dat onze visie haalbaar,
realistisch en succesvol is in de praktijk.
Dit scholenproject in de regio Leuven staat niet op zichzelf maar is onderdeel van een ruime
intergemeentelijke LOGOcampagne, gericht op het bevorderen van de groenteconsumptie bij
diverse doelgroepen in dezelfde regio.
3

2. Projectopzet
2.1.Probleemstelling
De groenteconsumptie is ondermaats.
Toenemende onderzoeksresultaten bevestigen dat groenten onmisbare gezondheidsvoordelen
bieden en beschermen tegen verschillende vormen van kanker en hart- en vaatziekten. De
groeiende inzichten hebben ondermeer te maken met de ontdekking van bioactieve stoffen in
groenten zoals flavonoïden, caratenoïden, fytosterolen en glucosinolaten. Onderzoekers
kunnen op dit ogenblik niet vaststellen welke groentesoorten preventief het meest zijn
aangewezen. Het gezondheidsbevorderende effect heeft waarschijnlijk te maken met de
interacties tussen verschillende groentecomponenten. Daarom is naast de dagelijkse
portieomvang van minstens 300g, variatie op het bord een belangrijke
gezondheidsaanbeveling. 1
Het idee om een groentesnack te creëren groeide vanuit het probleembesef dat de
groenteconsumptie bij volwassenen en specifiek bij kinderen ondermaats is. In de algemene
bevolking van 15 jaar en ouder eet slechts iets meer dan één derde (38 %) dagelijks groenten.
De gemiddelde dagelijkse inname van groenten bedraagt 138 gram, minder dan de helft van
de gezonde aanbeveling die 300 gram per dag bedraagt. Slechts 1 op 1000 van de 15plussers
haalt de aanbeveling van 300 gram groenten. Door het toevoegen van groentesoepen en -
sappen wordt door een beperkt deel (zowat 1 op 10) van de bevolking de aanbeveling gehaald
namelijk 13 % van de vrouwen en 8,8 % van de mannen. 2
Illustratief voor de groenteconsumptie van jongeren, zijn de resultaten van de internationale
studie ‘Health Behaviour in School-Aged Children’ (HBSC), die om de 4 jaar wordt
uitgevoerd in opdracht van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). De meest recente
resultaten (2002) leren ons dat in de leeftijdsgroep 11-18 jaar, 53% van de jongens en 41%
van de meisjes niet dagelijks groenten eet. 3
Wat betreft de omvang van de groenteporties van jongeren vinden we enkel gegevens in een
kwantitatief voedingsonderzoek van 1997 in 5 Gentse scholen uitgevoerd in samenwerking
met de diensten van het Medisch Schooltoezicht. 129 jongens en 212 meisjes van 13 tot 18
jaar oud noteerden gedurende zeven dagen alles wat ze aten en dronken (zowel thuis als
buitenshuis) in een daartoe ontworpen voedingsdagboekje. Onderstaande tabel bevestigt dat
de gemiddelde consumptie bij de onderzochte jongeren sterk afwijkt van de aanbevelingen.
GROENTEN Jongens Meisjes
Gem. (g/d) 123.6 104.0
< 100 g/d (%) 36.4 52.4
100-199 g/d (%) 53.5 40.1
200-299 g/d (%) 8.5 7.1
> 300 g/d (%) 1.6 0.5
1 Meer groenten voor meer gezondheid. In: Nutrinews Special. Verwerkte groenten, 2006.
2 De Belgische Voedselconsumptiepeiling 1- 2004 (www.iph.fgov.be)
3 VEREECKEN, C. en MAES, L. HBSC-studie 2002 Universiteit Gent, Faculteit Geneeskunde, Vakgroep
Maatschappelijke Gezondheidkunde; http://users.ugent.be/~cvereeck/hbsc/bijlage%20voeding.pdf.
4

De onderzoeker besluit: ‘Scholen kunnen bijvoorbeeld een gezond voedingsaanbod bieden via
de schoolwinkel en evenwichtige en gevarieerde schoolmaaltijden. Alleen op die manier
trouwens kan gezondheids- en voedingseducatie (opgenomen in de eindtermen) interessant en
geloofwaardig overkomen en bijdragen tot een veranderd voedingsgedrag.’ 4
Het wekt geen verbazing dat groenten eten ook een pijnpunt vormt in het voedingspatroon
van kleuters. Een kleuter heeft dagelijks 100 tot 150g groenten nodig. Volgens recent
onderzoek eten kleuters gemiddeld slechts zo'n 80g groenten per dag en 72% eet niet
dagelijks groenten. 66% van de kleuters voldoet niet aan de minimum aanbeveling van 100g
groenten per dag. 5
Voorlichting werkt onvoldoende: er is een belangrijke kloof tussen eten en weten.
Eetgedrag op jonge leeftijd wordt zelden gemotiveerd door gezondheidsoverwegingen.
Anderzijds stellen we, in ons werkgebied van gezondheidsbevordering, een onterechte
overschatting van cognitieve factoren ten nadele van situationele, sociale en motivationele
determinanten (beschikbaarheid, variëteit, smaak, uitzicht, sociale druk, kost, winst, …) vast.
Dit komt tot uiting in talloze interventies die zuiver en alleen bestaan uit het bijbrengen van
kennis over de gezondheidsaspecten van voeding en in de aarzelingen van deskundigen en
overheden om standpunt in te nemen tegen de verkoop van sterk gesuikerde of vetrijke
voedingswaren op school.
Gezondheidseducatie op school kan sensibiliserend werken. Het effect van deze inspanningen
verhoogt als de inhoud van het curriculum over voedingsvoorlichting in overeenstemming is
met de producten die de school aan de leerlingen dagelijks biedt en verkoopt. Zo blijken in
2003 80% van de basisscholen en 70% van de secundaire scholen lessen over gezonde
voeding vakoverschrijdend te integreren in verschillende vakken. Kennisoverdracht is hun
opdracht en specialiteit. Anderzijds biedt slechts de helft van de scholen met warme
maaltijden dagelijks een volwaardige groenteportie en is het aanbod drankjes en
tussendoortjes meestal erg gesuikerd. 6
In de zoektocht naar een geloofwaardig gezondheidsbeleid op school, luidt de kernvraag: Ligt
de gezonde keuze op school voor het grijpen?
Gezond leren kiezen op school faalt, zolang ongezonde alternatieven op de voorgrond
blijven.
Uit een eigen pilootproject in 2002 en uit wetenschappelijk onderzoek van het Steunpunt
Sport, Beweging en Gezondheid, Universiteit Gent blijkt bijvoorbeeld dat interventies waarbij
water drinken wordt gestimuleerd via een aanbod aan drinkwaterfonteinen en gratis
drinkbussen, geen enkel effect hebben op de consumptie van frisdrank. Zolang het
frisdrankaanbod prominent op de speelplaats aanwezig is, zijn leerlingen niet in staat om
dagelijks ‘nee’ te zeggen tegen dit ogenschijnlijk onschuldig aanbod, waarvan de onbeperkte
consumptie wordt gelegitimeerd door de pedagogische context. Deze Gentse onderzoekers
4 DE HENAUW, S., Jongeren scoren slecht voor het vak gezond eten. In: Nutrinews, december 1998.
5 MATTHYS, e.a. Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde, Universiteit Gent, Voedingsprofiel van de
Vlaamse kleuter. In: Nutrinews, december 2003.
6 VIG in opdracht van de Vlaamse overheid, indicatorenbevraging voedingsbeleid in Vlaamse scholen, 2003.
http://www.vig.be/content/pdf/VIG_indicatoren.pdf
5

esluiten: 'However, to have an impact on soft drink and water consumption, governmental
laws that restrict the at-school availability of low-nutritive products may be necessary.' 7
Recent Brits onderzoek bevestigt nogmaals dat leerlingen op school niet in staat zijn om
gezond te kiezen in een voortdurende confrontatie met een ongezond aanbod, ondanks
volgehouden inspanningen op het vlak van voorlichting. The most likely way to ensure
healthy eating in school is to constrain choice to healthy options. 8
De debatten over het toekennen van beoordelingslabels aan voedingsproducten, bewijzen dat
het vandaag in de westerse obesogene samenleving, noodzakelijk maar moeilijk is om
gezonde en ongezonde voedingsproducten te definiëren. De zelfregulerende inspanningen van
de voedingsindustrie op dit vlak, leiden niet zelden tot misleidende consumenteninformatie.
Het huidige voedingsvoorlichtingsmodel gebaseerd op de voedingsaanbevelingen voor België
van de Hoge Gezondheidsraad is zeer voorzichtig en beveelt enkel ‘beperkte of matige
consumptie’ aan van producten in de restgroep. Naar onze mening is er nood aan duidelijker
richtlijnen. Op basis van een nutriëntenanalyse, stellen we voor de verkoop van producten die
niet geschikt zijn voor dagelijkse consumptie (bijvoorbeeld omwille van hun suiker- of
vetpercentage), uit de schoolcontext te weren. Deze doeltreffende beleidsdaad zou
ongetwijfeld een belangrijke maatschappelijk signaal inhouden over de verwachte
gezondheidrisico’s voortvloeiend uit de huidige voedingsgewoonten van kinderen.
De gestage daling van het aantal warme maaltijden op school leidt soms tot het
opdoeken van de schoolkeuken en uitbesteding; er is een harde concurrentie tussen
centrale grootkeukens vooral m.b.t. prijszetting.
Over het percentage scholen dat zelf in maaltijden voorziet of deze uitbesteedt zijn geen
cijfers beschikbaar. In een artikel in De Standaard (25 april 2005) vinden we volgende cijfers:
60% van de scholen biedt warme maaltijden aan en 66% daarvan schakelt hiervoor een
cateringbedrijf in. De drie belangrijkste spelers op de markt zijn Sodexho (+ 500 scholen),
Scolarest (+ 200 scholen) en Aramark (15 scholen). De vraagprijs van deze cateraars per
bereide schoolmaaltijd varieert volgens dit krantenartikel tussen €1,5 en €3,5. Over de
kostprijs die aan ouders wordt aangerekend beslist elke school autonoom. Er zijn geen studies
bekend over de prijssetting en voedingswaarde van het aanbod van de diverse cateraars.
Eddy Bovijn van Food in Mind geeft in een interview met de krant De Tijd aan welk budget
de school heeft voor maaltijden: “Groenten zijn relatief goedkoop, maar het vraagt veel tijd
om ze te verwerken. Scholen of ziekenhuizen kunnen dat gewoon niet betalen. In scholen
kunnen ze ongeveer 1 tot 1,5 euro aan een maaltijd besteden.” Bovijn oppert dat de overheid
naast het gebruik van zuivel ook de groente- en fruitconsumptie in de scholen zou moeten
subsidiëren. Hij verwijst daarbij naar voorbeelden in Frankrijk en Engeland. 9
Er bestaan geen officiële richtlijnen van overheidswege voor gezonde schoolmaaltijden.
(dit is wel het geval voor voedselveiligheid dat gereguleerd is door HACCP-normen) Er is
dan ook weinig geweten over de kwaliteit van de schoolmaaltijden. Er is sprake van een
enquête van Test-Aankoop in 2001 dat kwaliteitsverbetering vaststelt 10 . Uit eigen gesprekken
7
The effects of a middle school healthy eating intervention on adolescents’ fat and fruit intake and soft-drink
consumption; Leen Haerens, M.A. and Ilse De Bourdeaudhuij, Ph.D., Department of Movement and Sports
Sciences, Ghent University, Belgium (aanvaard voor publicatie in Public Health Nutrition)
8
NELSON, M, e.a., School meals in secondary Schools in England, King’s College London, Nutritional Centre
for Social Research, 2004, p. VIII.
9
‘Groenten eten moet je leren’. In: De Tijd, 25 oktober 2005.
10
‘Schoolkeukens in cijfers’. In: De Standaard, 15 april 2002.
6

met schoolkeukenverantwoordelijken blijken groenten een probleem te vormen: grote porties
blijven op de borden liggen en belanden in de vuilbak. Er zijn beduidend meer ‘warme eters’
als gefrituurde gerechten op het menu staan.
Door de HACCP-normen is voedselveiligheid globaal een veel grotere zorg dan het
gezondheidsgehalte: er is nood aan een checklist voor doorlichting van schoolmaaltijden en
haalbare criteria ‘gezonde lunch’ (bvb. Assortimentsmeter van het Voedingscentrum
Nederland 11 en Caroline Walker Trust “nutritional guidelines for school meals” 12 )
Er is een toename van ongezond ‘snacken’ door scholieren ten koste van een
volwaardige, evenwichtige maaltijd. Dit heeft ook te maken met de geruisloos
geïnstalleerde verkoop in en rondom de school van ongezonde snacks, vet- en suikerrijke
tussendoortjes. De van thuis meegebrachte brooddoos bevat zelden groenten. Dit leiden we af
uit eigen intensieve observatie ten tijde van dit project.
2.2. Doelstellingen en doelgroep
Doel van het project is het ontwikkelen van een nieuwe schoolsnack op basis van groenten,
als testcase voor de beïnvloeding van eetgedrag via situationele of omgevingsfactoren. Als
onmisbaar aspect van betere eetgewoonten van kinderen en jongeren, willen we de
groenteconsumptie opkrikken, rechtstreeks door een groentesnack toe te voegen aan het
schoolaanbod en onrechtstreeks door het imago van groenten op te krikken en ouders te
beïnvloeden.
Omdat voedselvoorkeuren en voedingsgewoonten op jongere leeftijd worden aangeleerd, zijn
kinderen en jongeren een specifieke doelgroep voor de promotie van groente en fruit.
Omwille van hun opvoedkundige missie en totale bereik zijn scholen bevoorrechte partners in
gezondheidsbevordering. Deze keuze voor de schoolse setting doet geen afbreuk aan de
verantwoordelijkheden van ouders en andere opvoeders. Iedereen is het erover eens:
gezondheidsopvoeding is een gedeelde verantwoordelijkheid. In de verdere beschrijving zal
duidelijk worden dat ouders intensief bij dit schoolproject zijn betrokken.
Bovendien organiseren de LOGOpartners parallel een intergemeentelijk project met een
hogere groenteconsumptie als doen. Dit project bestaat uit sensibilisatie rond het
aankoopgedrag en het aanleren van vaardigheden in de bereiding van groenten via
groentestoomcursussen op maat van diverse doelgroepen.
2.3. Toegepaste methodieken en verantwoording
Voedingsaanbod als belangrijke determinant van eetgedrag
Het voorliggende project legt bewust grote klemtoon op de invloed van de fysieke omgeving
en omgevingsdeterminanten op het eetgedrag van kinderen.
Tal van factoren zijn van invloed. We merken op dat projecten pro gezonde eetgewoonten
meestal focussen op het individuele gedrag en op het verhogen van kennis over de
gezondheidsaspecten van diverse voedselgroepen. Niettegenstaande resultaten uitblijven,
concipiëren gezondheidsbevorderaars aan de lopende band projecten die gedragsverandering
nastreven door kennisoverdracht. In het streven naar een gezond schoolbeleid is het wenselijk
11 http://games.voedingscentrum.nl/assortimentmeter/#
12 http://www.cwt.org.uk/pdfs/eatingwell.pdf
7

en zelfs noodzakelijk dat de gezonde voedselkeuzes die in voorlichting worden aanbevolen,
ook volop beschikbaar zijn. Als we mensen willen leren hoe ze hun gedrag kunnen
veranderen, moeten we ze minimaal uitrusten met de middelen om dit te realiseren. Het is de
verantwoordelijkheid van volwassenen om de keuze voor gezond gedrag te vereenvoudigen
en gezonde gewoontevorming op jonge leeftijd sterk aan te moedigen.
Samenwerking met de Groentekok, smaakexpert.
Voedingsfabrikanten investeren volop in o.a. smaaktesten en communicatie bij het lanceren
van nieuwe producten. In het ‘verkopen’ van gezonde basisvoeding, moeten we deze zelfde
strategieën volgen, willen we doel treffen.
Deze overtuiging en een krantenartikel 13 ‘Topkok, Frank Fol wikt en weeg schoolmaaltijden’
leidde naar een samenwerking met deze culinaire consulent en groentespecialist. We vroegen
Frank Fol naar zijn inzichten over gezonde aanpassingen van het schoolaanbod. Diverse
opties tot toevoegen van groenten aan de schoollunch toetsten we samen op financiële en
logistieke haalbaarheid. De keuze viel uiteindelijk op de ontwikkeling van een groentesnack
als tussendoortje of aanvulling bij de broodmaaltijd. Frank Fol en zijn team stonden in voor
de smaakaspecten van dit groentepotje op schoolformaat en boden advies over de presentatie
van de groentesnack en de communicatie.
Pilootscholen
Dit project bestond uit een test op beperkte schaal in een aantal bereidwillige pilootscholen.
Dit laat ons toe in een eerste fase optimaal te werken conform de eigen schoolcultuur,
werkwijze en inzichten van de school. Pilootscholen werden in hoofdzaak aangedragen door
partners van het LOGOnetwerk. De belangstelling en bereidheid waren opmerkelijk groot. In
elke deelnemende school is het project in al zijn facetten doorgepraat met de schooldirectie en
de ouderraad.
Klemtoon op nieuw, anders en lekker
We vinden het onze taak om in onze sector naar vernieuwing te zoeken en stellen vast dat dit
de inzet en enthousiasme van de projectpartners verhoogt. Dit project focust op nieuwe
smaken, zelf proeven en graag eten. In de communicatie naar de kinderen heeft de
gezondheidsargumentatie bewust niet de boventoon. Binnen de beschikbare budgetten en
naast ‘milieuvriendelijk’, was ‘kindvriendelijk en hip’ een belangrijke conditie voor een
aangepaste verpakking.
Bijzondere aandachtspunten en kenmerken van het project
GEZOND AANBOD: “de gezonde keuze ligt voor het grijpen”
dagelijks een volwaardige groenteportie ter beschikking stellen aan kinderen en jongeren
die veel (maal)tijd doorbrengen op school
op school gezonde gewoonten aanleren, bevestigen en versterken
rekening houden met praktische overwegingen (transport in boekentas is niet evident,
koeling in klas ontbreekt,…)
focussen op gedrag eerder dan op kennis want eten is uiteindelijk gedrag
streven naar het verwijderen van producten met minimale voedingswaarde uit het courante
schoolaanbod: bvb. worstenbroodjes of chocoladebroodjes in de voormiddag, teveel
gefrituurde aardappelbereidingen, frisdrank bij middagmaal, …
13 In: De Standaard van 25 april 2005.
8

Onze aanpak vertaalt zich in gezonde bevoorrading op school (cfr. healthy settings) in
combinatie met keuzebeperking. Dit is ook de intentie van het Vlaamse onderwijsbeleid.
Vanaf 1 september zal elke school ook in staat moeten zijn om haar leerlingen op te vangen in
een omgeving die geen aanleiding geeft tot ongezond gedrag.”, Frank Vandenbroucke,
Vlaams minister voor Onderwijs 14 .
KOSTPRIJS
analyseren van de financiële implicaties voor de school: kostendekkend of winstgevend
verduidelijken van de meerwaarde voor de ouders: basisaanbod is democratisch en
opvoedingsondersteunend, convenience
leggen van een verband tussen de prijs en de voedingswaarde (bvb. groenten en vlees zijn,
eens bereid, even duur, voedingswaarde en kostprijs van frisdrank versus groentesnack)
TOEGANKELIJKHEID
als democratische setting zorgt de school voor de grootst mogelijke toegankelijkheid van
gezonde alternatieven
door het grote bereik en de pedagogische rol is de school een uiterst belangrijke setting
om gezondheidsbevorderende acties op te zetten in de strijd tegen de onrustwekkende
stijging van chronische aandoeningen zoals ondermeer overgewicht en diabetes bij
kinderen en jongeren
PERSONEELSBEZETTING SCHOOLKEUKEN
menukeuzes en bereidingswijzen houden verband met beperkte personeelsinzet in keuken
lokale keukens versus cateraars
nood aan vorming over vernieuwende producten, bereidingswijzen,
menusamenstellingen…
JONGERENEETCULTUUR
uittesten en proeven is onontbeerlijk: bvb. klassieke koolbereidingen kennen geen succes
belang van afwisseling
hapklaar
nood aan anders eten-educatie, maar allerminst belerend, eerder praktijkmomenten: bvb.
hoe elke dag groenten integreren in je eetmomenten
leerlingen kiezen ‘spontaan’ voor- en vragen naar- minder gezonde alternatieven
sociale omgeving is een belangrijke determinant van eetgedrag, groepsleren kan positief
of negatief spelen
OUDERS VERANTWOORDELIJK
ouders ook betrekken: wat kunnen zij veranderen (alles begint bij het aankoopgedrag en
de bevoorrading)
school kan eetgewoontes van thuis bevestigen, versterken of corrigeren
bevraging bij steekproef over gewoontes thuis
14 Studiedag ‘Gezondheidsbevordering op school. Ligt de gezonde keuze voor het grijpen?, Leuven, 26 oktober
2005. http://www.logoleuven.be/documents/voeding/water/teksten-waterstudiedag-
/f.vandenbroucke2005-10-26-gezondheid-leuven.doc
9

2.4. Projectpartners
Nieuwe LOGOprojecten worden bij hun ontstaan grondig getoetst bij het multidisciplinaire
LOGOnetwerk bestaande uit vertegenwoordigers van gemeente- en OCMW-besturen,
CLB’s, huisartsen, tandartsen, apothekers, vrouwen- en seniorenverenigingen,
schooldirecties, ouderraden, welzijnsorganisaties… Deze achterban, vertegenwoordigd in
regionaal overleg of lokale gezondheids –of welzijnsraden, zijn voor de LOGOwerking een
onmisbare voedingsbodem en klankbord. Het voorliggende project is door diverse partners uit
het LOGOnetwerk op intensieve wijze ondersteund. Voorbeelden: CLB Kortenberg, CLB
Haacht, de gezondheidsraden van Steenokkerzeel en Keerbergen en de gemeente Rotselaar.
In het kader van hun programma ‘Gezonde voeding voor jongeren op school’ is de opzet en
planning van het project verschillende malen besproken met de verantwoordelijken van de
Koning Boudewijnstichting.
Voor de smaakaspecten en het aanleveren van het product is dit project gestoeld op een
intensieve samenwerking met de BVBA Future Food en de Veggie Painters vertegenwoordigd
door Frank Fol.
De positieve medewerking van schooldirecties en ouderraden was een cruciale voorwaarde
in het tot stand komen van het project. Schooldirecties engageren zich vooral vanuit een
zoektocht naar alternatieven voor een doorgaans minder gezonde voeding die door
fabrikanten in de schoolcontext wordt gepromoot. Het gezin blijft een belangrijke invloed
uitoefenen op het eetgedrag en de voedselkeuzes van kinderen en jongeren. Waar nogal vaak
klemtonen worden gelegd op foute eetgewoonten in het gezin, ontmoetten wij via ouderraden
ouders die de eetgewoonten van kinderen zeer ernstig nemen en van de school op dit vlak
bevestiging verwachten van de afspraken thuis.
2.5. Materialen ontwikkeld in het kader van het project
De 5 SMAAKBOMvarianten van de Groentekok
De groentesnack zoals ontwikkeld door Frank Fol is een potje bestaande uit een mengeling
van een 4-tal lichtgegaarde fijngesneden groentesoorten (75g) met een bijpassende
groentesaus (25g). In overleg werd het groentepotje ‘SMAAKBOM’ gedoopt.
De groenten en saus werden ten tijde van het pilootproject apart in bulkverpakking bij de
deelnemende scholen geleverd. De houdbaarheidsdatum van de groenten is beperkt en koeling
is belangrijk.
5 soorten SMAAKBOM-men passeerden in de testfase de revue. Elke soort werd voorzien
van een naam.
Kom-Kom Krokant: komkommer, ui, gele paprika, radijs en pesto gele paprika met citroen.
Pittige Knabbel: wortel, bloemkool, erwtjes, courgette en groentesaus wortel met gember.
Blozende selder: selder, rode paprika, witte kool, broccoli en groentesaus rode paprika met
tijm.
Zonnige tomaat: rode paprika, selder, prei, komkommer en groentesaus tomaat met basilicum.
Knolletje snel: raap, wortel, koolrabi, courgette en groentesaus peterselie.
Herbruikbaar potje met opdruk met vorklepel
10

Voor het serveren van de SMAAKBOM kozen we voor een herbruikbaar recipiënt, omwille
van de milieuzorg die in de meeste scholen op het agenda staat. Na het testen van diverse
vormen en maten, zijn voor gebruik in de pilootfase, bekervormige recipiënten aangekocht.
Voor het lepelen kozen we minder gewone en duurzame vorklepeltjes.
Affiche en ouderfolder
Naast de naamgeving is ook een logo ontwikkeld voor de SMAAKBOM en op basis hiervan
een aantrekkelijke kindvriendelijke affiche ontwikkeld die het schoolproject aankondigt. Om
de ouders te informeren ontwikkelden we een folder met vlot leesbare informatie en
kenmerken van het project en de mogelijkheid tot variabele bedrukking van de keerzijde
naargelang de wensen van de school.
SMAAKBOMschorten
In deze testfase werden groenten en saus uitgeschept in de potjes door LOGO-personeel,
stagestudenten, vrijwillige ouders of schoolpersoneel. Ter ondersteuning werden zij voorzien
van een keukenschort met opdruk van het SMAAKBOM-logo.
Bonus voor deelnemende kinderen (etiketten)
Om kinderen te motiveren tot proeven en om het imago van groenten op te krikken, ontvingen
alle kinderen een blaadje schriftetiketten voorzien van het SMAAKBOM-logo.
Evaluatieformulieren
Aan elke proever vroegen we om een korte evaluatie te noteren. Aangepast aan de leeftijd van
de bevraagden werden verschillende evaluatieformulieren aangemaakt.
3. Voedingsdeskundige analyse van het product
Onder leiding van mevrouw Sofie Joossens, lector aan de Katholieke Hogeschool Leuven,
departement REGA, analyseerden twee stagestudenten dieet- en voedingsleer de
samenstelling van de diverse SMAAKBOM-variëteiten. Hiervoor maakten zij gebruik van de
‘Nubel, Belgische Voedingsmiddelentabel, 4 de editie’ en de ‘Nevo-tabel, Nederlands
voedingsstoffenbestand’.
3.1. Nutritionele berekening
Kom-Kom Krokant
Energie
in Kcal
Energie
in Kj
Eiw
in g
Kh
in g
Waarvan
suikers
in g
Vet
in g
Waarvan
VVZ in
g
Vezel
in g
Natrium
in mg
15 g
komkommer
1.2 4.95 0.12 0.18 0.18 0 0 0.1 0.75
15g venkel 3.15 13 0.3 0.45 0.42 0 0 0.5 12.9
15 g ui 1.8 7.5 0.2 0.22 0.16 0 0 0.45 0.6
15 g gele
paprika
2.4 10.05 0.15 0.45 0.3 0 0 0.33 0.75
15 g radijs 3 12.6 0.15 0.6 0.45 0 0 0.18 3.75
25 g pesto
gele paprika
39 161.5 0.7 1.95 0.7 3.15 0.37 0.25 120
11

met citroen
Totaal: 50.55 212.6 1.62 3.85 2.21 3.15 0.37 1.81 138.75
Pittige Knabbel
Energie
in Kcal
Energie
in Kj
Eiw
in g
Kh
in g
Waarvan
suikers in
g
Vet
in g
Waarvan
VVZ in g
Vezel
in g
Natrium
in mg
19 g wortel 5.3 22.6 0.07 1.3 1.23 0 0 0.6 7.2
19g
bloemkool
3.2 13.3 0.38 0.42 0.38 0 0 0.55 1.9
19 g
erwtjes
10.6 44.46 0.76 1.9 0.19 0 0 0.98 1.9
19 g
courgette
5.32 22.23 0.38 0.95 0.95 0 0 0.2 0.19
25 g
groentesaus
wortel met
gember
56.25 232.3 0.18 1.03 0.4 5.7 0.48 0.125 110
Totaal: 80.67 334.89 1.77 5.6 3.15 5.7 0.48 2.46 121.2
Blozende selder
Energie
in Kcal
Energie
in Kj
Eiw
in g
Kh
in g
Waarvan
suikers in
g
Vet
in g
Waarvan
VVZ in g
Vezel
in g
Natrium
in mg
19 g selder 5.32 22.23 0.38 0.95 0 0 0 0.93 15.2
19g rode
paprika
5.32 22.23 0.19 1.14 0.95 0 0 0.42 1.14
19 g witte
kool
4.37 17.86 0.25 0.84 0.79 0 0 0.3 4.9
19 g
broccoli
3.8 15.9 0.57 0.38 0.38 0 0 0.68 2.28
25 g
groentesaus
rode
paprika
met tijm
51.75 213 0.18 1.4 0.4 5.7 0.48 0.18 130
Totaal: 70.56 291.22 1.57 4.71 2.52 5.7 0.48 2.51 150.8
Zonnige tomaat
Energie
in Kcal
Energie
in Kj
Eiw
in g
Kh
in g
Waarvan
suikers in
g
Vet
in
g
Waarvan
VVZ in g
Vezel
in g
Natrium
in mg
19 g rode 5.32 22.23 0.19 1.14 0.95 0 0 0.42 1.14
12

paprika
19g selder 5.32 22.23 0.38 0.95 0 0 0 0.93 15.2
19 g prei 7.41 30.97 0.19 1.67 1.63 0 0 0.59 1.52
19 g 1.52 6.27 0.15 0.23 0.23 0 0 1.33 0.95
komkommer
25 g
groentesaus
tomaat met
basilicum *
Totaal:
*gegevens niet gekend
Knolletje snel
Energie
in Kcal
Energie
in Kj
Eiw
in g
Kh
in g
Waarvan
suikers in
g
Vet
in g
Waarvan
VVZ in g
Vezel
in g
Natrium
in mg
19 g raap 4.56 15.5 0.19 0.89 0.85 0 0 0.48 11
19g wortel 5.3 22.6 0.07 1.3 1.23 0 0 0.6 7.2
19 g
koolrabi
4.56 19 0.38 0.76 0 0 0 0.53 1.9
19 g
courgette
5.32 22.23 0.38 0.95 0.95 0 0 0.2 0.19
25 g
groentesaus
peterselie
68.75 286.5 0.175 1.3 0.38 6.25 0.45 0.175 110
Totaal: 88.49 370.33 1.195 5.2 3.41 6.25 0.45 1.99 130.3
De groentesaus in de SMAAKBOM is op basis van koolzaadolie. Onderstaande vergelijkende
tabel van oliesoorten, toont aan dat koolzaadolie een minimum aan verzadigde vetten bevat.
Oliën
per 100 g
energie
kcal
totaal vet
in g
VV
in g
EOV in MOV Linolzuur
natrium in mg
g in g in g
aardnoot 900 100 16,8 56,4 26,9 26,5 0
hazelnoot 900 100 7,8 76,5 11,2 * 0
kokos 900 100 86,5 6 1,5 1,5 0
koolzaad 900 100 7,1 59,8 31 20,9 0
maïskiem 900 100 13,3 27,5 55,8 52,1 0
olijf 899 99,9 15,7 72,2 10,5 7,3 0
palm 900 100 47,8 37,1 10,4 * 0
saffloer 900 100 8,9 10,1 72,8 72,5 0
sesam 900 100 16 42 42 * 2
soja 900 100 16,4 21,9 58,3 43,7 0
walnoot 900 100 9,1 16,5 69,9 * 0
zonnebloem 900 100 11,2 24,9 61,2 60,8 0
13

3.2. Interpretatie door Patrick Mullie, voedingsdeskundige
Om nog meer zekerheid te verwerven over de voedingswaarde en bijdrage van de
SMAAKBOM aan gezonde eetgewoonten, vroegen we om advies aan een ervaren
voedingsdeskundige 15 .
De SMAAKBOM voor jongeren, een vernieuwende aanpak!
Over de gezondheidsvoordelen van een plantaardige voeding heerst al lang unanimiteit.
Naast fruit en granen spelen groenten binnen dit concept een essentiële rol: groenten
leveren vitaminen, mineralen, vezels en vocht voor weinig energie. Vooral dit laatste is een
niet onbelangrijk voordeel in een maatschappij geteisterd door overgewicht en obesitas.
Initiatieven om de consumptie van groenten op originele wijze te verhogen zijn zeker
welkom.
Wat zijn de gezondheidsvoordelen van groenten?
Men kan deze voordelen als volgt samenvatten:
groenten beschermen tegen het optreden van hart- en vaatziekten. Dit komt door het feit
dat groenten enerzijds arm zijn aan verzadigde vetten, die nadelig zijn voor hart en
bloedvaten, en anderzijds rijk aan antioxidanten. Deze laatste zouden de schadelijkheid
van bloedcholesterol kunnen afremmen.
groenten beschermen tegen overgewicht. Groenten geven de maaltijden volume voor
weinig energie, m.a.w. zal er vlugger verzadiging optreden.
groenten zouden eveneens een bescherming bieden tegen het optreden van bepaalde
kankers. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat bepaalde kankers minder frequent
voorkomen bij mensen die dagelijks veel groenten benutten.
Voldoende troeven dus om dagelijks meer groenten te gebruiken!
Waarom eten we zo weinig groenten?
Ondanks de overvloed aan wetenschappelijke argumenten consumeert de bevolking weinig
groenten. Volgens de Hoge Gezondheidsraad zouden we per dag 300 gram groenten
moeten consumeren. Recente resultaten van een Belgische voedselconsumptiepeiling laten
duidelijk blijken dat bijna niemand deze essentiële norm haalt.
Om meer groenten te gebruiken spelen bij jongeren vier factoren een rol: de smaak van de
groenten, de voorbeeldfunctie van de ouders, de beschikbaarheid van de groenten en de
aantrekkelijkheid van het aanbod.
Jongeren eten meestal niet spontaan groenten, de smaak ligt hen niet, dit betekent dat
smaakopvoeding hier essentieel is. Men moet dus zeer jong groenten “leren” eten. De
ouders spelen hier een rol: gezinnen waar zelden groenten op tafel komen zullen het
probleem zeker niet oplossen. Het bereiden van groenten is arbeidsintensief en de
beschikbaarheid is vrij laag: tijdens de speeltijd is het doorgaans gemakkelijker en sociaal
meer aanvaard om een stuk chocolade te eten dan een wortel!
15 Patrick MULLIE behaalde een Msc in Epidemiology aan de Universiteit van Maastricht. Hij is verbonden aan
de Divisie voor Epidemiologie en Biostatistiek van het Koningin Astrid Militair Hospitaal te Brussel, aan de
Eenheid voor Epidemiologie en Preventie van het Jules Bordet Instituut te Brussel, en aan de Faculteit
Lichamelijke opvoeding en Kinesitherapie, Vakgroep Menselijke Biometrie en Biomechanica van de Vrije
Universiteit Brussel. Hij doctoreert momenteel aan de Katholieke Universiteit Leuven. Patrick Mullie was
eveneens Voorzitter van de Vlaamse Vereniging van Voedingsdeskundigen en Diëtisten in het verleden.
14

Waarom de SMAAKBOM?
De groentesnack, ontwikkelt door de vernieuwende groentekok Frank Fol in samenwerking
met LOGO regio Leuven, heeft als doel de groenteconsumptie bij jongeren via het
schoolaanbod te verhogen. Hiervoor moest de nieuwe snack beantwoorden aan een
specifiek lastenboek: een aangename smaak, een gezonde samenstelling, een hoge
aantrekkelijkheid en vlotte beschikbaarheid op school. Het project werd met de grootste
omzichtigheid geconcipieerd en de enthousiaste reacties van scholen, ouders en kinderen
bewijzen de noodzakelijkheid van dergelijke vernieuwende aanpak. De SMAAKBOM is het
resultaat van een gezonde samenwerking tussen specialisten: enerzijds een topkok die de
smaken beheerst en voedingsdeskundigen die de samenstellingen controleren.
De samenstelling van de SMAAKBOM
Na analyse van de individuele nutriënten bevat de SMAAKBOM tussen 50 en 80 kcal per
portie. Dergelijk energetische aanbod is volledig vergelijkbaar met een appel van 150 gram
(60 kcal) of een banaan van 100 gram (83 kcal). De SMAAKBOM bevat echter veel minder
energie dan een reep chocolade (minstens 200 kcal) of een pakje chips (minstens 170 kcal)!
Door het gebruik van de juiste vetten voor de saus ligt het gehalte aan verzadigde vetten in
de SMAAKBOM uitzonderlijk laag: ongeveer 0.5 gram per portie, terwijl dit voor een portie
chocolade of chips twee tot vijf gram bedraagt. Elke portie SMAAKBOM bevat 100 gram
groenten, wat kinderen en jongeren kan helpen om de noodzakelijke 300 gram per dag te
halen. De SMAAKBOM bevat daarenboven nog twee gram vezels per portie en geen
toegevoegde suikers.
De smaak van de groenten werd aangenamer gemaakt door het gebruik van sauzen met
gezonde samenstellingen. In een ideale maatschappij zouden de jongeren met
enthousiasme elke morgen worteltjes en tomaatjes halen in de tuin om ’s middag met de
boterham rauw te verorberen. In afwachting van dit utopische ideaal lijkt een meer
pragmatische aanpak iets meer aangewezen te zijn. Laten we eerlijk zijn: een
voedingsmiddel moet niet alleen gezond zijn, de smaak is even essentieel om succes te
hebben. Naast de smaak speelt de SMAAKBOM ook in op de wereld van de jongeren door
mooie kleuren en welklinkende namen te gebruiken. In tegenstelling tot groenten worden
SMAAKBOMmetjes als "cool" ervaren, een essentiële eis om succes te hebben bij de
kritische consumentjes. Kom-Kom Krokant, Pittige Knabbel, Blozende Selder, Zonnige
Tomaat en Knolletje Snel: niet alleen de namen van de SMAAKBOM werden bewust
gekozen, maar eveneens het concept dat er achter ligt. Blozende Selder voor de verliefden,
Zonnige Tomaat voor de opgewekten zijn concepten die de kinderen aanspreken!
Groenten zonder sauzen zijn beter, maar voldoende groenten consumeren is essentieel:
daarom kan de SMAAKBOM een rol spelen in het bereiken van gezondere eetgewoonten.
Zijn er bij het lanceren van de SMAAKBOM ook commerciële belangen gemoeid?
Maandelijks komen er nieuwe koekjes en snacks op de markt, snelle tussendoortje en
handig in de boekentas. Ze worden niet zelden vergezeld van onzinnige gezondheidsclaims.
Deze nieuwe voedingsmiddelen hebben slechts één doel: het maximaliseren van de winsten.
Multinationale fastfoodgiganten maken woekerwinsten met ongezonde voedingsmiddelen,
en dit ten koste van de gezondheid van onze jeugd. Dezelfde multinationals investeren
jaarlijks miljarden euro’s in marketingcampagnes specifiek georganiseerd om jongeren te
15

manipuleren: niemand reageert. We hebben zelfs ongezonde voedingsmiddelen en dranken
toegelaten op speelplaatsen, zuiver uit economische overwegingen!
De verkoop van gezonde voeding, i.c. de SMAAKBOM op school is uiteraard ook
onderworpen aan economische wetmatigheden. Groenten zijn niet gratis, en bereidingen
zijn arbeidsintensief: beide factoren spelen een rol in de prijsbepaling. Er zullen in de
toekomst mensen betaald worden om de SMAAKBOM te produceren, ze gaan dat niet
gratis doen ... En een deel van de winst kan gebruikt worden om reclame te maken voor de
SMAAKBOM. Ook uit de succesvolle Tutti Frutti-acties waarbij fruit op school wordt
verkocht, halen leveranciers rechtmatige inkomsten.
De initiatiefnemers van de SMAAKBOM streven naar een democratische verkoopsprijs. De
SMAAKBOM moet de vergelijking doorstaan met de prijs van een blik frisdrank of een
worstenbroodje. Doelstelling is om de SMAAKBOM voor alle ouders en kinderen financieel
toegankelijk te maken.Winst maken op gezonde producten is ethisch correcter dan winst
maken met voedingsmiddelen die de levenskwaliteit van onze jeugd verlagen.
De SMAAKBOM, noodzakelijke aanvulling op overvloed aan gezondheidseducatie
Een educatieve ondersteuning van een project is belangrijk om de motivatie op termijn te
onderhouden. Bij de SMAAKBOM hoort geen educatieve ondersteuning, de primaire
doelstelling is en blijft om in te werken op het voedingsaanbod op school. Al meer dan
twintig jaren leren we op scholen wat de gezondheidsvoordelen van een gezonde voeding
zijn: hiervoor worden zeer overzichtelijke voorlichtingsmodellen gebruikt, zoals de
voedingsdriehoek van het Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie. We moeten echter
toegeven dat de huidige situatie op voedingsvlak niet schitterend is: meer dan 15% van onze
jongeren lijden aan obesitas met alle mogelijke gezondheidsnadelen op termijn. De
educatieve aanpak bestaat al, doch dit leidt niet noodzakelijk tot een gezonder eetgedrag.
Hier wil de SMAAKBOM een rol spelen door het aanbod aantrekkelijker te maken. De
smaak en beschikbaarheid van groenten zodanig aanpassen dat het aanslaat bij jongeren,
en dit naast een bestaande educatieve ondersteuning is het ultieme doel.
Besluit
We pleiten ervoor om deze vernieuwende aanpak een kans te geven, kinderen houden van
het product en de samenstelling is volledig correct.
De SMAAKBOM kan een rol spelen in het bereiken van het ideaal, namelijk een meer
plantaardige voeding.
Patrick Mullie
Epidemioloog-Voedingsdeskundige
4. Financiële aspecten
De grootste uitgaven voor de realisatie van dit pilootproject zijn gefinancierd door een
projectsubsidie toegekend door de Koning Boudewijnstichting in het kader van hun
programma ‘Gezonde voeding voor jongeren op school’. Daarnaast zijn middelen gegeneerd
via een projectsubsidie van de provincie Vlaams-Brabant die tegelijk ook de uitgaven dekte
van een intergemeentelijke campagne rond de bevordering van de groenteconsumptie. Andere
uitgaven en kosten tengevolge van personeelsinzet zijn voor rekening van de reguliere
LOGO-subsidiëring afkomstig van de Vlaamse Gemeenschap.
16

Het was onze betrachting om de pilootscholen zo min mogelijk te belasten bij de uitvoering
van het project. De materialen (potjes, vorklepeltjes, schorten, affiches, folders, …) werden
kosteloos aangeleverd en zij hoefden niet in te staan voor de kosten van het transport vanuit
het groenteverwerkend bedrijf. In de mate van het mogelijke assisteerden we bij de bedeling
van de SMAAKBOMmen. Daarnaast konden we in elke school rekenen op de enthousiaste
medewerking van ouders en schoolpersoneel.
We hanteerden de stelregel dat bij de organisatie van proeverijen de foodcost ten laste van het
project was. Bij een herhaaldelijk aanbod van de SMAAKBOM op school werd de foodcost
doorgerekend aan de ouders à rato van 60 cent per SMAAKBOM. Op voorstel van de
gezondheidsraad besliste het gemeentebestuur van Steenokkerzeel om de bedeling van
SMAAKBOMmen te financieren gedurende 4 opeenvolgende weken aan alle leerlingen uit
het kleuter en lager onderwijs in de gemeente.
5. Bereik en resultaat
Eind 2005 stelden we het groentesnack-aanbod een eerste maal voor op een plenaire LOGOnetwerk
bijeenkomst. Op basis van die kennismaking ontstond belangstelling bij CLB’s,
gemeentelijke gezondheidsraden en scholen.
De eerste introductie op een school gebeurde eind juni 2006 onder zware concurrentie van
ondermeer chips, ijsjes en frisdranken tijdens een schoolfeest. Deze proeverij was niettemin
een succes. Ouders blijken gezonde voeding uiterst belangrijk te vinden voor hun kinderen.
Zelf zijn ze doorgaans helemaal overtuigd van de SMAAKBOMreceptuur, maar er is
onzekerheid of het ook aanslaat bij kinderen. De ingevulde vragenstrookjes leveren
onomwonden informatie op: 75% vindt de SMAAKBOM lekker tot heel lekker.
Na deze eerste geslaagde eenmalige proeftest, legden we contacten voor het plannen en
uitvoeren van een langere testfase in meerdere scholen.
De uiteindelijke lijst van deelnemende scholen kwam er na opvolging van die interesse via
voorbereidende briefing over het project en overleg met de respectievelijke directies.
Belangrijk is dat uit deze contacten bleek dat de scholen geen vragende partij waren voor een
cognitieve pijler bij het project, maar dat ze helemaal te vinden waren voor het idee van een
gezonde gewoontevorming via gezonde bevoorrading op school. Dit sluit heel nauw aan op de
door de Koning Boudewijnstichting gelanceerde oproep (20 september 2006) naar projecten
die een aanzienlijke verbetering van het voedings- en drankenaanbod op school nastreven.
Deze projecten passen bij voorkeur in een breder gezondheidsbeleid op school en werken met
participatie van leerlingen, ouders en personeel.
Terwijl we enkele basisscholen die vragende partij waren om deel te nemen in de testfase niet
konden bedienen (het vooropgestelde aantal deelnemers was al ruim overschreden en we
beschikten niet over de uitbreidingscapaciteit), haakten twee secundaire scholen af omwille
van organisatorische belemmeringen. Hoewel men het voorstel sterk in overweging nam en de
filosofie erachter kon onderschrijven, zag men uiteindelijk af van deelname. Zo stelden er
zich concreet problemen betreffende koeling, personeelinzet (toename van het toezicht en
ondersteunende personeel zit op maximumcapaciteit) en logistiek (de energie die de school
investeert in de verschillende soorten maaltijden kan niet meer opgetrokken worden). In
secundaire scholen wordt de van thuis meegebrachte brooddoos ook meer en meer verdrongen
door belegde broodjes. In één van de gecontacteerde scholen bevatten de belegde broodjes
standaard een laag rauwkost. Deze werkwijze is echter niet veralgemeenbaar.
17

5.1. Overzicht van SMAAKBOMproeverijen in de testfase
Tijdens de testfase bereikten we volgende groepen:
Eenmalige proeverijen:
200 ouders en kinderen tijdens schoolfeest in 1 basisschool (Keerbergen)
300 ouders tijdens ouderavond van 2 basisscholen (Wezemaal, Keerbergen)
200 ouders en leerlingen tijdens gezondheidsbeurs uitgenodigd via 5 basisscholen
(Steenokkerzeel)
25 leden van de ouderraad van 1 secundaire school (Don Bosco Haacht)
25 leden van de leerlingenraad van 1 secundaire school (Don Bosco Haacht)
75 leerkrachten van 1 secundaire school naar aanleiding van dag van de leerkracht (Don
Bosco Haacht)
750 leerlingen van de Middenschool (eerste graad Don Bosco Haacht)
50 aanwezigen op de SMAAKBOM-persvoorstelling van 20 september
200 studenten van de Katholieke Hogeschool Leuven departement Rega (voornamelijk
van de afdelingen voedingsleer en informatica)
220 leerlingen van de Vrije Middenschool Leuven (eerste graad)
250 leerlingen en ouders van de kleuter- en basisschool De Kraal in Herent als afsluiter
voor deelname aan een sprookjeswandeling ism ouderraad
5.2. Overzicht van SMAAKBOMaanbod via intekening op school
SMAAKBOM als gezond tienuurtje en/of als groenterijke aanvullling bij de brooddoos,
gedurende 4 weken, 1 keer per week, via intekening vooraf door de ouders:
280 leerlingen en leerkrachten van 2 basisscholen van Wezemaal en Keerbergen. De
ouders tekenden in op het aanbod aan 60 cent per SMAAKBOM.
1.100 leerlingen en leerkrachten uit 5 basisscholen in Steenokkerzeel. Het
gemeentebestuur stond in voor de financiering van de foodcost, zodat de ouders niet
hoefden in te tekenen.
Via deze kanalen bereikten we zowat 3500 ouders, kinderen en schoolpersoneel die op die
manier konden kennis maken met- en hun oordeel vellen over- dit gezonde voedingsaanbod.
5.3. Persvoorstelling van het project op 20 september in Wezemaal
Bij de start van de proeffase in scholen is het project aan de LOGO-partners en de pers
voorgesteld. Voor deze gelegenheid was het LOGO te gast in de Gemeentelijke Basisschool
in Wezemaal. De projectpartners spraken de toehoorders toe en de Vlaamse ministers Inge
Vervotte en Frank Vandenbroucke kaderden dit project vanuit hun bevoegdheden.
- A. Hirschböck en C. Van Wanseele, LOGO regio Leuven
- F. Fol, De Groentekok
- L. Guelinckx, directie Vrije Basisschool Sint-Michiel Keerbergen
- Dr. J. Van Sintejan, voorzitter Gezondheidsraad Steenokkerzeel
- D. Jacobs, schepen van onderwijs, Rotselaar
- F. Vandenbroucke, Vlaams minister van Onderwijs
- I. Vervotte, Vlaams minister van Welzijn, Gezondheid en Gezin
18

- J. Alleman, Koning Boudewijnstichting
Er ontstond grote mediabelangstelling; regionale en nationale kranten, radio en TV berichtten
uitgebreid over de nieuwe groentesnack. We noteerden als gevolg een 30-tal vragen rond de
SMAAKBOM vanuit scholen, bedrijven en verenigingen en belangstelling vanuit het
Voedingscentrum in Nederland. Dit leidde naar uitwisseling over strategieën om de
groenteconsumptie aan te zwengelen.
De teksten van de sprekers en persknipsels zijn in bijlage.
5.4. SMAAKBOMaanbod aan bezoekers van ’t GROM
In Sint-Katelijne-Waver opende in september het eerste groentemuseum haar deuren. Ze
contacteerden ons met de vraag naar input om de SMAAKBOM te organiseren als afsluiter
van een educatieve rondleiding voor kinderen.
5.5. Week van de Smaak
Tijdens de Week van de Smaak in november 2006 trok Frank Fol op tournee en organiseerde
meerdere SMAAKBOMproeverijen in scholen buiten onze LOGOregio. Opnieuw trok de
SMAAKBOM veel belangstelling en media-aandacht.
6. Evaluatie van het SMAAKBOM-experiment
Hoe staat het nu met de geplande (een aanbod uitwerken om groenten op een creatieve manier
aan te bieden op school) en bereikte resultaten van dit project?
De SMAAKBOM wil de lekkere smaak van groenten op de voorgrond plaatsen. Soms moeten
kinderen tien keer proeven voor ze een nieuwe smaak lusten. Ook de verpakking en
presentatie van gezonde basisvoeding verdienen aandacht en hoeven niet saai te zijn.
Vertrekkend van die vaststellingen hadden we bij het uitwerken van de interventie alvast
volgende criteria vooropgezet:
- de SMAAKBOM is een democratisch aanbod
- de SMAAKBOMactie heeft een duurzaam karakter
- er is betrokkenheid op de SMAAKBOMactie vanwege alle deelnemende partijen:
directie, personeel, ouders, kinderen, .
- de SMAAKBOM is een concreet antwoord op de veel aangeklaagde foute
eetgewoonten van kinderen
- de SMAAKBOM is een vernieuwende en positieve actie aansluitend op de leefwereld
van kinderen
Om een totaalbeeld te krijgen van deze en andere kritische succesfactoren van het project
legden we de nadruk op een zeer brede deelname en inbreng van alle betrokken partijen:
ouders, ouderraden, kinderen, directies, leerkrachten, cateraars,…Als praktijkwerkers hebben
we namelijk vooral nood aan evidentie in functie van onze dienstverlening aan scholen die
een gezondheidsbeleid wensen uit te bouwen. De vraag is dus of de interventie aanvaardbaar
is en aanslaat bij het te bereiken doelpubliek. M.a.w. wat zijn de uitdagingen en beperkingen?
19

Evalueren is bovendien uiterst belangrijk bij het opzetten van een volledig nieuw project
omdat het de belangrijkste informatiebron vormt om achteraf bij te sturen. We wilden daarbij
vooral twee zaken te weten komen:
1° Lust het doelpubliek de SMAAKBOM? (m.a.w. slaat de nieuwe receptuur van deze
groentesnack aan?)
2° Wat zijn de sterkte- en zwaktepunten van de logistieke organisatie? (bestelling, levering,
stock, bedeling, afwas,…)
De meest directe en objectieve manier om op de eerste vraag een antwoord te bekomen is
gewoon visueel na te gaan hoeveel deelnemers de groentesnack volledig leeg eten. Daar zien
we een duidelijk patroon naargelang leeftijd en aantal keren proeven. Nagenoeg alle
volwassenen (95%) eten het potje helemaal leeg. Bij de kinderen gaat het van ruim 6 op de 10
bij de eerste keer proeven tot 8 à 9 op de 10 bij de verdere proefbeurten. Er treedt m.a.w.
duidelijk een positief gewenningsverschijnsel op.
Voor de vraag i.v.m. de randvoorwaarden namen we na afloop van de testfase contact met de
directies van de deelnemende scholen.
6.1. Evaluatie bij de deelnemers aan de testfase
Aangezien de SMAAKBOMactie bedoeld was als een experiment om na te gaan of we met
dit aanbod tegemoet kunnen komen aan de ondermaatse groenteconsumptie van kinderen en
jongeren, besteedden we bijzonder veel aandacht aan suggesties en opmerkingen tijdens
proeverijen en stelden we ook evaluatieformulieren op maat van de leeftijdsgroepen op.
We noteerden volgende mondelinge bedenkingen:
-samen lukt het beter: leerkrachten hebben de ervaring dat kinderen nieuwe smaken die ze
thuis weigeren op school en in groep wel vlot proeven
-de kleur speelt een rol: de meeste kinderen lusten wortelen en tomaten; zodra het om groene
groenten gaat wordt het moeilijker
-liever geen extra hooi op de schoolvork: extra (administratieve en/of logistieke)
werkbelasting op school in het kader van gezondheidspromotionele acties moet vermeden
worden
-de groentesnack is slowfood: een SMAAKBOM uitlepelen vergt voldoende eettijd: deze
moet ingepast worden in de organisatie van de maaltijd op school
-meer groenten op het werk: ouders vragen naar mogelijkheden voor het aanleveren van de
SMAAKBOM als gezond tussendoortje op het werk
-gezonde gewoontevorming best op jonge leeftijd: foute eetgewoonten bij volwassenen
ombuigen is uiterst moeilijk; op school ziet men dat eetpatronen van veel kinderen in dalende
lijn gaan en dat schrijft men vooral toe aan het feit dat sommige ouders de gezonde principes
steeds losser hanteren; daarom is de SMAAKBOMactie een initiatief dat positieve effecten
kan boeken als het een lange termijn voorziening wordt
Bij elke proeverij deelden we systematisch evaluatieformulieren (cfr. bijlage) uit aan de
deelnemers. Wat betreft de kinderen, ontwierpen we afzonderlijke formulieren voor 3
leeftijdgroepen: kinderen tot 7 jaar, leerlingen van 8 tot 12 jaar, leerlingen van 13 tot 14 jaar.
Daarnaast stelde we een vragenlijst op gericht aan de ouders.
Deze schriftelijke enquêtes zijn onder onze begeleiding verwerkt door een stagestudente van
de Katholieke Hogeschool Kempen, richting sociaal verpleegkunde.
Een vijfde vorm van evaluatie voerden we uit via een kwalitatieve bevraging van de
deelnemende directies.
20

a. Enquête kleuters en eerste leerjaar (224 formulieren)
Hoewel het oorspronkelijk gepland was om tijdens de testfase enkel met kinderen vanaf 6 jaar
te werken, stonden enkele scholen erop om ook de kleuters te laten participeren. Terecht, want
dit leverde positieve ervaringen op.
De kleuters en kinderen van het eerste leerjaar (die nog niet of nog niet vlot lezen) kleurden
een balkje in. Hoe meer het balkje ingekleurd was, hoe positiever de beoordeling van de
SMAAKBOM.
74 % van de kleuters (167 kinderen) kleurden het balkje helemaal in. 13 % lieten het balkje
blanco en vonden de SMAAKBOM dus niet lekker. De overige 12% zijn gedeeltelijk positief.
b. Enquête tweede tot zesde leerjaar (500 formulieren)
Bij deze doelgroep stelden we niet enkel vragen naar de appreciatie voor de SMAAKBOM,
maar ook hoeveel ze van de SMAAKBOM aten en waarom. De leerlingen werden ook
bevraagd over de frequentie waarmee ze de SMAAKBOM op school zouden willen eten.
Tenslotte stelden we ook een associatievraag: wat is het eerste woord waaraan je denkt bij de
SMAAKBOM?
Gemiddeld over de 7 deelnemende basisscholen vinden 57 % van de leerlingen - daarover
schriftelijk bevraagd naar aanleiding van een eerste proefbeurt- de SMAAKBOM lekker tot
heel lekker. (variërend tussen 41 en 76 %)
Bijna één op vijf (19%) staat negatief en vindt de smaak niet aangenaam. 63% eet het potje
helemaal leeg, slechts 1,9 % proeft niet.
De SMAAKBOM eten kinderen omdat het lekker is of omdat het gezond is. Oudere kinderen
prijzen de SMAAKBOM vooral omdat het nieuw is.
Bijna 6 op de 10 leerlingen wil de SMAAKBOM elke schooldag of minstens 1 keer per week
eten. 16% wil de SMAAKBOM liefst niet meer eten.
‘Lekker’ is het meest genoteerd als eerste woordje waaraan een proever denkt. Iemand noemt
het ook een stukje van de hemel, of een vergifbom.
c. Enquête secundair onderwijs (653 formulieren)
Ook aan deze deelnemers vroegen we wat ze van de SMAAKBOM vonden, hoeveel ze van
het potje aten en waarom ze de SMAAKBOM al dan niet lekker vonden. Verder vroegen we
ook of ze gewonnen zouden zijn voor een doorlopend aanbod van de SMAAKBOM op school
en aan welke frequentie. Om een idee te hebben van de groenteconsumptie bevroegen we ook
de groenten-Top 3. Afsluitend vroegen we het eerste woord waaraan de leerling denkt bij het
eten van een SMAAKBOM te noteren.
In deze groep vinden ruim 3 op de 10 leerlingen de SMAAKBOM niet lekker. De rest is
gematigd (23,8%) tot zeer positief (39%).
Ruim 4 op de 10 aten het potje dan ook helemaal leeg. Slechts vier op honderd hebben dan
weer niet geproefd.
In deze leeftijdsgroep merkten we tijdens onze aanwezigheid bij de proeverijen zeer duidelijk
dat de factor groepsdruk een rol speelt. Dit leiden we bijvoorbeeld af uit een test in een
middenschool waarbij de SMAAKBOM klassikaal geproefd werd. In sommige klassen was
het gros van de potjes helemaal leeg gelepeld; in andere klassen waren de potjes
21

ternauwernood aangeraakt. Dit patroon laat vermoeden dat er grote invloed uitgaat van
positief of negatief ingestelde gangmakers.
Lekker en nieuw scoren hoogst op de vraag waarom men de SMAAKBOM eet en aan welk
woord men denkt bij de SMAAKBOM. Gezond is minder belangrijk bij deze leeftijdsgroep
van 12 tot 14 jaar.
Een vierde wil de SMAAKBOM dagelijks of minstens 1 keer per week eten. 41% wil de
SMAAKBOM niet meer eten.
Wortelen zijn de lievelingsgroenten bij uitstek, gevolgd door tomaten en komkommer.
d. Enquêtes ouders kleuters en basisonderwijs (949 formulieren)
Met deze bevraging probeerden we een idee te vormen van de groenteconsumptie van de
kinderen en daarmee samenhangend uiteraard de groentebevoorrading thuis: hoe dikwijls,
hoeveel, welk soort, welke bereiding,.. en de mening terzake van de ouders.
De top 3 van lievelingsgroenten is klassiek en niet zo gewaagd: wortelen, tomaten,
komkommer. 66% van de ouders geeft aan dat hun kind dagelijks 1 keer groenten eet. 5,5%
eet dagelijks twee keer groenten. Bijna 3 op tien kinderen eet niet dagelijks groenten.
Gevraagd naar de hoeveelheden, komen we te weten dat 65 % de gezonde aanbeveling van 3
opscheplepels niet haalt. Verse groenten scoren erg hoog bij de ouders (89,7 %). Groenten uit
blik, glas en diepvries komen volgens deze antwoorden slechts sporadisch aan bod.
Bijna 4 op de 10 ouders verwachten van de school dat ze in een groenteaanbod voorzien. We
vroegen ook op een lijst van 30 groenten om die soorten aan te vinken die hun kind al
meermaals geproefd had, hun kind al dan niet lust en zijzelf als ouder al dan niet lust.
Minstens 1 op de 3 opgesomde groentesoorten komt niet aan bod in de thuiskeuken. Dikwijls
hangt dit samen met het feit dat de ouders de betreffende groenten zelf niet lusten. Qua
variatie kunnen we dus zeker nog winst boeken, gezien elke SMAAKBOM 3 tot 4
groentesoorten bevat die niet noodzakelijk courant op het menu komen bijvoorbeeld koolrabi,
selder en venkel.
e. Enquêtes ouders secundair onderwijs (33 formulieren)
Twee derden van de ouders die kennis maken met de SMAAKBOM, zouden gebruik maken
van het aanbod op school. Evenveel ouders is van mening dat het de taak is van een school
om gezonde voeding aan te bieden. De meerderheid vindt 75 cent een aanvaardbare prijs voor
dit aanbod.
f. Enquêtes Hogeschool: studenten en docenten (181 formulieren)
77,4 % vind de SMAAKBOM lekker tot heel lekker. Slechts 1,7 procent staat negatief
tegenover de smaak. Hoewel ze aangesproken werden tussen twee lessen bij het veranderen
van lokaal, en de tijd dus beperkt was, stelden we vast dat zowat 8 op de 10 proevers het potje
helemaal leeg aten. Lekker en nieuw scoren ook hier het hoogste. De gezonde bonus komt op
de derde plaats.
De lievelingsgroenten bij deze hogeschoolstudenten (voornamelijk richtingen informatica en
voeding en dieetkunde) zijn: nog steeds wortelen, gevolgd door tomaat en ex aequo
bloemkool en broccoli.
22

Bij deze groep lasten we een extra vraag in over de dagelijkse groenteconsumptie in de
veronderstelling dat zij in staat zijn daar een relatief exacte schatting van te maken. 7 op de 10
respondenten verklaren dagelijks groenten te eten. 21% geven aan slechts enkele keren per
week groenten te eten.
g. Enquête bij de ouders van 1 basisschool na afloop van de testfase (135
formulieren)
Omdat de school zeker niet als enige setting kan beschouwd worden om gezonde eetpatronen
aan te leren, wilden we ook nagaan of het project enige impact heeft op de
groentebevoorrading en -consumptie thuis.
In overleg met een zeer overtuigde en gemotiveerde directeur van een deelnemende
basisschool namen we na afloop van de 4 weken durende testfase een soort postmeting af bij
de ouders van intekende kinderen. We vroegen of ze merkten dat hun kinderen thuis liever
groenten aten dan voor de SMAAKBOMactie op school. 23 % van de ouders antwoordt
positief op deze vraag.
Hebt u sindsdien bij uw aankopen meer aandacht voor het meenemen van voldoende en
verschillende soorten groenten dan voor de actie? 18,5 % van de ouders geeft aan dat hun
aankoopgedrag van groenten in stijgende lijn gegaan is. Aansluitend stelden we de vraag of ze
door de actie op school ook thuis meer pogingen doen om hun kinderen nieuwe
groentesoorten te laten proeven. Bij niet minder dan 36,5% heeft de actie een sensibiliserende
impact: bijna 4 op de 10 ouders doet door de actie op school thuis meer pogingen om hun
kind nieuwe en meer groentesoorten te laten proeven. We stelden ook de vraag naar de
grootte van de groenteportie: Doet u pogingen om de dagelijkse groenteportie te verhogen van
uw kind? De helft van de ouders antwoordt hier positief.
Tenslotte meldden 90 % van de ouders dat ze verder zouden intekenen op het smaakaanbod
op school.
6.2. Evaluatie bij de directies van de deelnemende scholen
Voor deze evaluatie verkregen we antwoorden van 7 directies. Allemaal hadden ze zelf van de
SMAAKBOM geproefd en vonden het persoonlijk lekker tot zeer lekker.
Op de vraag of de SMAAKBOM volgens hen aan een reële behoefte beantwoordt, krijgen we
7 keer een positief antwoord. Deels argumenteert men dit antwoord omdat kinderen (die toch
het grootste deel van de dag op school verblijven) werkelijk te weinig groenten eten door een
tekort aan aanbod, anderzijds verwijst men ook naar het feit dat de SMAAKBOM erg in de
smaak viel bij de kinderen waardoor de vraag naar groenten ontstaat ten gevolge van het
aanbod. Enkele respondenten geven aan dat ze zelf niet zo goed scoren in het dagelijks in het
oog houden van een gezond en evenwichtig eetpatroon en dat een groenteaanbod dan zeker
welkom is.
Denkt u dat de SMAAKBOM het imago van groenten kan opkrikken? Op deze vraag kwam
in 6 van de 7 gevallen een positief antwoord. In een school was er enig voorbehoud omdat
(vooral de jongste) kinderen niet voldoende zouden begrijpen welke groenten ze juist allemaal
eten in het potje. Men was er wel van overtuigd dat de groentesnack bijdroeg tot een
verbreding van het smaakpalet.
Over de vraag of het aanbieden van de SMAAKBOM een taak is van elke school verschilden
de meningen. Vier van de zeven directies antwoordde positief. Ze waren helemaal overtuigd
dat de school als pedagogische instelling de voorzieningen moet treffen om leerlingen toe te
23

laten dagelijks gezonde voedingskeuzes te maken. Waar er enig voorbehoud is, wordt
meermaals naar de primaire taak van de ouders en het feit dat de school vooral een
voorbeeldfunctie heeft. Automatisch komen we hier bij de vraag naar structurele verankering.
Die stelt zich ook bij het schoolfruitabonnement. Moeten we evolueren naar een dagelijks
fruitaanbod zodat elke leerling in staat is de gezonde aanbeveling van 2 stukken fruit per dag
te halen of volstaat een fruitdag per week bij wijze van gezond voorbeeld?
Aansluitend op deze vraag wilden we te weten komen hoe frequent de school de
SMAAKBOM zou aanbieden indien ze ermee verdergaat. Zes op de zeven scholen opteren
voor 1 keer per week, gezien de werkbelasting om alle individuele potjes ter plaatse uit te
scheppen en na afloop af te wassen. Indien er individuele porties kunnen geleverd worden,
zou men een uitbreiding overwegen. Vanuit 1 school opteert men voor 4 SMAAKBOMmen
per week, nl. een aanbod op elke volle schooldag. Het is een minimum om een routine te
verkrijgen in de groenteconsumptie.
Over het beste moment om de SMAAKBOM te eten voor de leerlingen is er quasi consensus:
in de voormiddagpauze of als aperitiefhapje net voor de lunch. In een secundaire school die
meewerkte opteert men voor een bedeling tegelijk met de broodmaaltijd.
De reacties van de leerkrachten werden ook bevraagd. Daaruit leren we dat enige argwaan bij
de start over mogelijk negatieve reacties bij kinderen en over bijkomende werkbelasting na
praktijkbevindingen omsloegen in heel positieve en enthousiaste reacties. Observerende
participatie maakte duidelijk dat het vooral de lekkere smaak was die mensen overtuigde.
Vooral de kleuters hebben buiten alle verwachtingen heel goed gegeten: soms kregen ze er
niet genoeg van en aten 2 tot 3 bijkomende porties.
Wat betreft de reacties van de ouders zagen we eenzelfde patroon: eerst argwaan, dan
enthousiasme. Meermaals wordt ook vermeld dat ouders het aanbod appreciëren omdat het
hun taak een deel vergemakkelijkt. Dagelijks lekkere, vers gewassen en gesneden groenten
meegeven in de boekentas is en blijft sporadisch.
Uit de bevraging van de directies vernamen we ook nog volgende bedenkingen en suggesties:
- het sausje komt best bovenaan de groenten in het potje en niet omgekeerd om het
mengen te vergemakkelijken (dit advies hebben we meteen in de praktijk omgezet)
- het vorklepeltje is iets te kort in vergelijking met de diepte van het potje om vlot te
kunnen roeren en scheppen
- om een vlotte bedeling mogelijk te maken, wordt de SMAAKBOM best niet meer in
bulk geleverd maar in individuele potjes
- in 1 school drukt men er echter op dat een SMAAKBOMaanbod op continue basis
enkel kan, indien in een herbruikbare verpakking; men doet er enorm veel
inspanningen om kinderen een milieu-opvoeding bij te brengen en vindt het gebruik
van bio-afbreekbare potjes een boodschap die indruist tegen het voorkomen van afval
- een keer werd de saus door de jongste kinderen te pikant bevonden
De belangrijkst voorwaarden om verder te gaan met het SMAAKBOMaanbod zijn:
-een democratische prijs
-vlotte intekenmogelijkheid en weinig werkbelasting voor de school
-een voldoende aantal intekenende leerlingen op het aanbod (“het is makkelijk als iedereen
meedoet”)
7. Vaststellingen bij het aflopen van de pilootfase
Interesse van deelnemende scholen
24

De deelnemende scholen vragen naar mogelijkheden tot voortzetting van het gezonde aanbod
na afloop van de proefperiode. De SMAAKBOM slaat duidelijk aan.
Interesse van andere scholen
Er bereiken ons een 30-tal telefonische en schriftelijke vragen van scholen buiten onze
LOGO-regio met belangstelling voor de SMAAKBOM.
Oplossingen voor te arbeidsintensieve logistiek
Belangrijk knelpunt blijkt de logistieke organisatie door het werken met herbruikbare potjes.
Elke keer moeten individuele potjes uitgeschept worden en wacht er achteraf een afwas. Voor
deze taken beschikken scholen niet over personeel. Tijdens de proefperiode was er een
samenwerking tussen vrijwilligers, schoolpersoneel, en LOGO-medewerkers.
Omdat dit op lange termijn niet haalbaar is, wordt in overleg met Groentekok Frank Fol
gezocht naar een milieuvriendelijk, maar tegelijk minder arbeidsintensief alternatief.
Momenteel worden de mogelijkheden van werken met bio-afbreekbare potjes onderzocht.
Voordeel is dat deze potjes ook verzegeld kunnen worden en er zo betere garanties zijn wat
betreft voedselveiligheid.
Om dit alternatief concreet uit te werken is er overleg en samenwerking met een grootschalig
groenteverwerkend bedrijf dat ondermeer aan grootkeukens toelevert.
SMAAKBOM beantwoordt aan gezondheidsstreven in grootkeukens
De tweede grootste contractcateraar in België (m.n. Compass group) neemt het initiatief om
de SMAAKBOM op grote schaal te laten proeven en te introduceren (10.000 stuks).
Bedoeling is om zo de afnemers warm te maken voor dit nieuwe en gezonde concept. De actie
neemt een start tijdens de Week van de smaak (16 november). De beslissing kadert in de
zoektocht naar een spraakmakende actie om de kwaliteit en het gezondheidsgehalte van de
schoolmaaltijden op te krikken.
8. Bekendmaking van beschikbaarheid SMAAKBOM op grotere schaal voor
geïnteresseerde scholen
Onze collega’s (25 LOGOnetwerken) en het VIG hebben we uitgenodigd voor een overleg tot
samenwerking op 13 november.
Omdat we de afgelopen maand vragen ontvingen om de SMAAKBOM in scholen te komen
voorstellen en we niet in de logistieke mogelijkheid verkeerden om deze allemaal te
beantwoorden, werkten we in samenwerking met de Groentekok aan een breder en haalbaar
lanceringsplan. Dit is op het ogenblik van deze rapportering nog niet rond.
De concrete details en achtergrondprincipes hiervan willen we bekend maken tijdens een
informatieve SMAAKBOMproeverij voor alle instanties die zich de afgelopen periode
aangemeld hebben met vragen betreffende de SMAAKBOM. We nodigen uiteraard ook alle
basis- en secundaire scholen van de LOGO regio Leuven uit.
I.v.m. bioafbreekbaar potje is er vandaag een probleem. De kostrijs is op dit ogenblik
buitensporig. De zoektocht naar een geschikt en betaalbaar potje om de kostprijs zo laag
mogelijk te houden is nog niet afgerond. Het probleem is dat de milieuvriendelijke
verpakking het democratische prijsverhaal deels dreigt te ondermijnen. Het kan dan de keuze
van de scholen zijn om verder met bulkverpakking te werken dan wel voorlopig te starten met
een klassiek (=wegwerp en niet afbreekbaar) potje. Dit neemt niet weg dat de leverancier het
aanbod van bio-afbreekbare potjes opvolgt met het oog op omschakeling zodra de prijs het
25

toelaat. Deze nieuwe bio-afbreekbare potjes zijn momenteel duidelijk in een opstartfase, en
zijn nog te duur.
Er zijn ook contacten met een warenhuisketen die de groentesnack in het productenaanbod
zou opnemen. Ze staan positief tegenover een project in dezelfde stijl als de
schoolabonnementsformule voor fruit met korting voor grotere georganiseerde bestellingen
door scholen te organiseren. Dit zal de komende periode verder uitgewerkt en geconcretiseerd
worden. Tevens is er overleg tussen de Groentekok en een 3-tal cateraarplatformen om de
groentesnack structureel aan te bieden aan (hun) scholen. Zij beslaan samen ongeveer 150.000
leerlingen.
Belangrijk is om daarbij de achterliggende doelstellingen te expliciteren:
Met de SMAAKBOM is het de bedoeling een gezonde snack te promoten en aan te
bieden op het terrein, scholen en andere, op een goed georganiseerde en financieel
haalbare manier om zo op een zo democratisch mogelijke manier die de markt toelaat,
het aan de gebruiker aan te bieden.
De aanpak focust rechtstreeks op de jeugd meer groenten laten eten door de kwaliteit
van gezonde ingrediënten zo creatief en lekker mogelijk te verwerken.
Met het op continue basis aanleveren van de groentesnack willen we de structurele
verandering in het aanbod zo inbouwen dat de eetgewoontes en de afwisseling
bijdragen tot het verbeteren van de gezondheid en het verminderen van overgewicht
bij kinderen. Het gaat erom garanties in te bouwen voor een betere gezondheid op
langere termijn met een lagere medische kost als ultiem gevolg.
De SMAAKBOM wordt op school aangeboden als onderdeel van een duurzaam en
gezond voedingsaanbod en ouders en leerlingen worden geïnformeerd over de
achterliggende principes.
We streven naar een uniforme presentatie van en communicatie rond de
SMAAKBOM. Daartoe stellen we de ontwikkelde communicatiematerialen ter
beschikking van instanties (zoals cateraars) die de SMAAKBOM via hun kanalen
aanbieden. Daarnaast waken we er ook over dat de SMAAKBOM in schoolverband
aan democratische prijzen aangeboden wordt.
26

9. Slotbeschouwingen door de Groentekok en denkpistes voor structurele verankering
van het aanbod
® © FF
De Groentekok - Le Chef des Légumes – Der Gemüsekoch – The Vegetables Chef
De Gezonde Snack:
De SMAAKBOM© of een lekkere groentesnack
Van droom tot werkelijkheid...
Het geloof dat kinderen de smaak van groenten genegen zijn of kunnen leren appreciëren
zat bij De Groentekok heel diep. Verschillende tests met o.a. groentensauzen zoals
légumaise® of de creaties bij gezonde restaurants Exki hadden dit al uitgewezen.
De keuze om groenten op school toegankelijker te maken door om 10h een lekkere
groentesnack aan te bieden is zeker de juiste geweest. Ook de naam en de verschillende
combinaties met aparte doelgroepen hebben kinderen aangesproken. Wat De Groentekok
het meest heeft aangemoedigd is de positieve reacties van de meeste jongeren bij het eerste
contact met deze schoolsnack. Alsook de ondersteuning van scholen, oudercomités,
gezondheidscoördinators, organisaties, diëtisten, Ministers, maar vooral de ouders zelf, die
massaal en optimistisch hebben gereageerd op dit initiatief. In vele scholen waren zij het
die mee aan de basis stonden om de SMAAKBOMmen aan te maken en alles op te ruimen.
Zij hebben De Groentekok de moed gegeven om een tandje bij te steken en ervoor te gaan.
De goede samenwerking met LOGO LEUVEN was een geschenk uit de hemel. De passie,
geloof en doorzettingsvermogen die er door hen in dit project is gestoken was een voorbeeld
voor velen. Tijdens de “Week van de Smaak” heeft Frank Fol dan ook alle registers open
getrokken om een “Ronde van de Vlaamse Provincies en Brussel” te doen en de
SMAAKBOM aan zoveel mogelijk jongeren te laten proeven. Ook hier heeft De Groentekok
persoonlijk duizenden groentesnacks uitgedeeld met zeer bemoedigende reacties als
resultaat. Meermaals is de vraag gekomen of deze gezonde snacks in de toekomst
permanent verkrijgbaar zouden zijn.
Het is een lange weg om schoolmaaltijden aantrekkelijker, evenwichtiger, afwisselender,
lekkerder en toch met meer groenten niet alleen op het bord maar ook in de maag van de
27

toekomstige generatie te krijgen. Het is ondertussen algemeen geweten dat hier o.a. extra
foodcost nodig voor zal zijn.
Het 10-uurtje heeft ons het mogelijk gemaakt alle kinderen te bereiken, niet alleen deze die
blijven eten;
Het 10-uurtje heeft ons de kans gegeven snel op het terrein actief te worden en resultaat te
boeken;
Het 10-uurtje heeft het ons mogelijk gemaakt dat geen logge administratieve paden moeten
worden bewandeld;
Het 10-uurtje maakt het mogelijk om niet alleen groenten als lekker te profileren, jongeren
een extra portie groenten aan te bieden, maar ook om een degelijk en concreet alternatief te
plaatsen tegenover andere minder gezonde snacks;
Het 10-uurtje heeft het mogelijk gemaakt dat alle scholen van heel het land kunnen
participeren.
De aanwezigheid van de “SMAAKBOM”, in welke school dan ook, hangt binnenkort alleen
nog af van de goede wil van de cateraars, de schooldirecties, toeleveranciers en de
versplatformen van het land. Het succes van slagen ligt dus in hun handen. Niet alleen
scholen en ouders, maar ook zij zullen hun verantwoordelijkheid moeten opnemen. Ook de
steun van de betrokken Ministers is hier zeker welgekomen. Hier ligt dus de uitdaging voor
2007!
Na de brainstormfase in 2005, de aftastfase, de smaaktestfase, de proefprojectfase en de
promofase in 2006, zijn we nu beland tot de structurele fase en de lanceringfase. Dat het
zover mogen komen is een beetje ... een droom die werkelijkheid wordt! Opgepast, we zijn
er nog lang niet. Het moeilijkste moet nog komen. Maar nooit was de wil bij alle instanties
en publiek zo groot om over te gaan tot structurele en effectief resultaat. De gezondheid van
onze kinderen is zeer belangrijk, hier moet men intelligent mee omspringen. Tevens zijn
goede gezonde gewoonte maatschappelijk zeer belangrijk. Nu hier investeren in gezondheid
loont zich minstens 10 keer op langer termijn.
Hoe pakken we de “Structurele fase” nu aan?
Al weken is Frank Fol, De Groentekok, niet alleen actief bezig om cateraars,
versplatformen, partners en retail te overtuigen om mee ondersteuning te gaan geven aan
dit initiatief, maar hij is ook actief bezig testen aan het doen bij een kandidaat producent,
nm. Freshway te St-Katelijne-Waver. Doelstelling is om een productielijn uit te werken die
het moet mogelijk maken dagelijks verse groentesnacks aan te kunnen maken. Vandaag
hebben al 3 grote cateraars hun medewerking tot verdeling aangeboden. Zij komen samen
bij ongeveer 150.000 jongeren aan school. Tevens zijn er vergaande gesprekken met de
supermarkten DELHAIZE om de groentesnack ook hier aan te bieden. Hierdoor zal deze
schoolsnack ook thuis genuttigd kunnen worden. Wie weet overtuigen we hierdoor nog veel
meer gezonde levensgenieters. Concreet spreken we bij Delhaize voor een officiële opstart
begin september 2007, bij de start van het nieuwe schooljaar.
Woensdag fruitdag (Tutti-Frutti), Dinsdag groentedag...
Om snel de schoolsnack in te burgeren, moeten we kapstokken op een bestaand systeem
van jaarabonnement. Ouders schrijven bij het begin van jaar in voor een wekelijks stuk
fruit, en moeten vanaf schooljaar 2007-2008 ook de “SMAAKBOM” kunnen aankruisen.
Op deze manier kunnen de meeste jongeren snel en zonder te zware kosten minstens ééns
28

de week gebruik maken van de schoolsnack. Als opstart is dit haalbaar, naar organisatie en
productie toe.
De websites www.SMAAKBOM.be en www.delibombe.com zullen in een eerste fase
iedereen moeten informeren over de stand van zaken van het project. Nadien moeten deze
websites de structurele basis vormen voor alle informatie rond de “SMAAKBOM” of “La
Délibombe”;
- Hier moet de school zich kunnen inschrijven;
- Hier moeten ouders kunnen zien of hun school de schoolsnack aanbiedt. Zo ja
moeten zij langs deze weg kunnen inschrijven en betalen;
- Hier moet duidelijk zijn waar welke school door wie aangeleverd wordt en wanneer
er moet worden besteld.
De websites moeten als taak hebben een enorme administratieve last te ontnemen van de
scholen. De websites moeten tevens de geschiedenis, de nutritionele waarden, activiteiten
waar de groentesnack te verkrijgen is en alle andere nuttige informatie bekendmaken.
Later kan er ook een engelse site worden opgestart waarvoor de naam reeds is
gereserveerd, www.tastebomb.com .
Tevens willen we de mogelijkheid bekijken om een bedrag van 0,01 Euro per schoolsnack
te reserveren, en jaarlijks door te storten naar een project ten gunste van kinderen die het
minder breed hebben. We denken dan o.a. aan UNICEF.
De “lanceringfase” gebeurt in de aanloop naar het nieuwe schooljaar!
Streefdoel is om op de Onderwijsbeurs VLOT begin maart 2007, over de meeste punten
klaarheid te hebben en tijdens de openingsreceptie in bijzijn van bevoegde Minister(s) en
media de campagne “SMAAKBOMbardementen in Vlaanderen” op te starten.
De actie “SMAAKBOMbardementen” zal tijdens de maand april 2007 zijn hoogtepunt
kennen. Samen met de uitgeversgroep Corelio NV wordt bekeken om tijdens “Ronde van
Vlaanderen” een culinaire link te maken met koks en kinderen. Bewegen en gezonde
voeding gaan samen, met een symbolische “Ronde van Vlaanderen” willen we deze stelling
ondersteunen en SMAAKBOMbardementen uitvoeren. Hier wordt tevens gekeken naar
steun van partners.
Bij de start van het nieuwe schooljaar zal tevens in samenwerking met Uitgever Corelio
gekeken worden om een hippe schoolkalender te maken en aan te bieden langs hun
kanalen.
Er zullen dus werkbudgetten moeten gevonden worden voor;
- ontwikkeling website + vertaling
- structurele uitwerking project
- opvolging dagelijkse administratie en organisatie
- organisatie “SMAAKBOMbardementen”
- gezonde schoolkalender 2007-2008
FUTURE FOOD BVBA – Moerasstraat 18 – 3320 MELDERT-HOEGAARDEN -
BELGIUM
29