tijdschrift voor brabants heem en erfgoed - Thuis in Brabant

inbrabant
TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
J A A R G A N G 1 N U M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9
0

Ten geleide
Jurgen Pigmans
2
Welkom,
hier is het dan: In Brabant! Een modern vormgegeven magazine over het erfgoed
van deze landstreek. dit nieuwe tijdschrift is een tastbare uiting van de ambitie om
de Brabander meer in contact te brengen met zijn erfgoed. deze provincie heeft haar
inwoners namelijk veel te bieden.
dit allereerste nummer van In Brabant gaat aan nummer 1 van de werkelijke eerste
jaar gang vooraf; die zal namelijk pas in 2010 van start gaan. deze editie is vooral een
proefnummer waarop iedere lezer naar hartenlust mag reageren, bij voorkeur via de
lezersenquête die is terug te vinden op de website www.erfgoedbrabant.nl/inbrabant
Qua inhoud en vormgeving willen we met dit zoge noem de ‘nulnummer’ de prachtige,
interessante en opzienbarende kanten van het Brabantse erfgoed tonen op een wijze
die u ook kunt verwachten in de reguliere nummers. Een wijze die beeldenpracht koppelt
aan inhoudelijke verdieping, zonder hierbij afbreuk te doen aan de afzonderlijke
kwaliteiten van beide.
In Brabant wil zijn lezers het Brabantse erfgoed in de breedst mogelijke zin tonen, het
volledige palet gebruiken. Al die kleuren zijn nodig om het beeld van Brabant te vormen.
Ontbreekt er één, dan oogt het geheel niet. dat beeld van Brabant is bovendien geen
onveranderbare zaak, maar juist een groeimodel. het wordt telkens opnieuw ingekleurd,
telkens met alle beschikbare kleuren. Alleen een nauwe betrokkenheid van u, de lezers,
kan er voor zorgen dat deze kleuren levendig zijn én blijven. dan krijgt het beleven van
erfgoed voor de Brabander ook echt kleur.
veel leesplezier toegewenst!
Drs. Jurgen Pigmans
hoofdredacteur van In Brabant
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
Jurgen Pigmans is bij Erfgoed Brabant
werkzaam als redacteur/historicus.

Geachte lezer ,
voor u ligt het nulnummer van een nieuw Brabants erfgoedtijdschrift: In Brabant. dit tijd -
schrift is een gezamenlijke uitgave van de stichting Brabants heem, de historische
vereniging Brabant en de stichting Erfgoed Brabant. Met In Brabant willen wij de inwoners
van Noord-Brabant in contact brengen met hun geschiedenis, hun monumenten, hun
landschap, hun gewoonten, hun gebruiken, hun taal en hun leefomgeving, oftewel alles
wat tot het Brabantse erfgoed behoort. dit Brabantse erfgoed in al zijn rijkdom én rijkheid,
zo breed mogelijk aan de Brabanders presenteren is het hoofddoel van In Brabant.
In Brabant wil het totale Brabantse erfgoedveld bestrijken. dus met aandacht voor
nieuwsberichten uit het historische veld en de achtergronden die hierbij horen, maar
ook met ruimte voor interviews, columns, cartoons en reacties van lezers. In Brabant
zal ook uitgebreidere onderzoeksartikelen bevatten, gebaseerd op de bevindingen die
archeologen, historici en volkskundigen in hun onderzoek hebben gedaan. In Brabant
richt zich zo op de wetenschapper én de liefhebber, ongeacht of deze zich nu aan de
universiteit bevindt, lid is van een lokale heemkundekring of zich vanuit persoonlijke
belangstelling betrokken voelt.
dit nieuwe erfgoedtijdschrift is het eindproduct van een lang voorbereidingstraject.
In Brabant is echter zeker geen eindstation. Ook het tijdschrift zelf beweegt zich door
de tijd heen en is zo aan verandering onderhevig. het is immers niet alleen een schakel
tussen, maar zelf ook een onderdeel van de relatie tussen mensen en hun erfgoed. het
bestaat dus bij gratie van deze relatie. Zo lang het erfgoed leeft, blijft de identiteit van
de Brabanders voortbestaan. Zo lang de identiteit van de Brabanders leeft, blijft ook
het erfgoed voortbestaan. Kortom: zonder erfgoed geen Brabanders, zonder Brabanders
geen erfgoed.
Met In Brabant hopen wij het Brabantse erfgoed niet alleen levend te houden, maar
vooral te doen opleven onder zijn lezers en iedereen die zich hierbij betrokken voelt.
Wij wensen u veel leesplezier toe!
Drs. Ottie Thiers
voorzitter van de historische vereniging Brabant
Drs. Henk Hellegers
voorzitter van de stichting Brabants heem
Drs. Henk Willems
voorzitter van de stichting Erfgoed Brabant
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 3

inhoud
Erfenis van een ‘Konijn’
4
6
20
Monumenten voor
overleden kinderen
het Tilburg van
Jan van der valk
30
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d

En verder...
stern von Brabant
58
in Brabants bodem 12
uit het archief van Brabant 18
column van Theo cuijpers 28
ivo’s Erfgoed 29
Genealogie 46
Geschiedenis 52
44
de bevrijding van Brabant
Een dorpsjongen
in de stad
62
Nieuws 68
Boekbesprekingen 76
in het Brabants 84
Lezerspost 85
heemkundige agenda 86
colofon 91
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 5

Cultuurhistorie
Hans van den Eeden
Lodewijks
kerkjes
‘Noord-Brabant moet trots en zuinig zijn op zijn Lodewijks kerkjes.
De cultuurhistorische waarde van deze protestantse kerkjes is
groot.’ Dit is de mening van architect Jan Buijs uit Terheijden.
6
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
NALATENschAP vAN hET
de Lodewijkskerkjes stammen uit de vroege negentiende
eeuw en danken hun naam aan Lodewijk
Napoleon (1778-1846). deze jongere broer van
Napoleon Bonaparte toonde tijdens zijn korte regeerperiode
(1806-1810) een grote betrokkenheid
voor ‘zijn’ koninkrijk. hij nam zelfs Nederlandse les, al
ging hem dat volgens de overlevering niet al te goed
af: zo zou hij zich, op bezoek in het land, verschillende
malen hebben voorgesteld als ‘Konijn van Olland’. Een
andere nalatenschap van Lodewijk Napoleon zijn de
kerkjes die zijn naam dragen. Eén ervan bevindt zich
in Terheijden.
daar spreken we af met Jan Buijs. in het dorp aan
de Mark, onder de rook van Breda, kan je niet om
het Lodewijkskerkje heen. het kerkje, beter bekend
als het ‘Witte kerkje’, werd in 1809 gebouwd. Een
enorme medaille aan een rood wit blauw lint hangt in
verband met het tweehonderdjarig jubileum fleurig
aan de toren van de kerk. Jan Buijs is als bouwkundig
en beleidsadviseur van de stichting Kerkelijke
gebouwen Noord-Brabant en Limburg nauw bij deze
kerkjes betrokken. de stichting richt zich op de instandhouding
van de honderdvijftig protestantse
kerken in Brabant en de twintig kerken in Limburg. in
de consistoriekamer vertelt Jan Buijs dat, in tegenstelling
tot bij sommige katholieke kerken, er bij deze
protestantse kerken geen sprake is van sloop. ‘het
zijn allemaal rijks- of gemeentelijke monumenten. de

‘KONiJN vAN OLLANd’
linkerpagina: Affiche van Lodewijk Napoleon, ‘Roi de Hollande’. (Brabant-Collectie, Bibliotheek Universiteit van Tilburg).
foto boven links: Het ‘Witte Kerkje’ in Terheijden. rechts: Het Lodewijkskerkje in Terheijden, ter ere van het tweehonderdjarige
jubileum opgesierd met een enorme medaille aan een rood wit blauw lint. foto onder: Net als Terheijden, kregen
ook andere Brabantse plaatsen een bezoek van een heuse ‘Lodewijk Napoleon’, ter ere van de rondreis die deze koning
tweehonderd jaar geleden door de provincie maakte. Hier het bezoek aan Heusden. (Foto’s: Hans van den Eeden)
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 7

Cultuurhistorie
De plaquette van
de eerstesteenlegging
van het
‘Witte Kerkje’.
(Foto: Hans van
den Eeden)
8
staat van onderhoud is doorgaans goed. door fusies
en terugloop van het kerkbezoek zijn én worden een
beperkt aantal kerken echter overbodig. het doel is
altijd om een passende herbestemming te vinden.’
Bouwstijl
Jan Buijs vertelt dat het tweehonderd jarig bestaan
van het Lodewijkskerkje in Terheijden met tal van
activiteiten is én wordt gevierd. ‘spraakmakend was
het bezoek dat ‘Lodewijk Napoleon’ in april van dit
jaar aan ‘zijn’ kerkje in Terheijden heeft gebracht. het
hele dorp stond op zijn kop. het bewustzijn in het
dorp over de geschiedenis van het kerkje is enorm
toegenomen.’ de bouwstijl van het kerkje in Terheijden
vertoont veel overeenkomsten met die van de overige
Lodewijkskerkjes die op andere plaatsen in Brabant
zijn gebouwd. Tijdens een rondleiding blijkt de oppervlakte
van het neoclassicistische zaalkerkje tien bij
twintig meter. Jan Buijs wijst op de rondboogvensters
en de fraaie preekstoel. het kerkje is gebouwd van
ijsselsteentjes en is later aan de voorkant wit gepleisterd.
vandaar dat het de naam het ‘Witte kerkje’ heeft
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
meegekregen. Een kleine klokkentoren geeft het
gebouw allure. Jan Buijs wijst op het gebruik van de
onderhoudsarme gietijzeren kozijnen. de eenvoudige
bouwstijl van de Lodewijkskerkjes is overal in Brabant
terug te vinden. de goedkope maar smaakvolle bouwwijze,
zonder opsmuk, werd op andere plaatsen ook
vertaald in spitsboogramen en langgerekte achtkanten,
traditioneel van vormentaal. Net als bij bijna alle
Lodewijkskerkjes het geval is, ligt ook hier op een
steenworpafstand de katholieke kerk. in Terheijden is
deze gewijd aan Antonius-Abt. deze kerk werd bij de
vrede van Münster in 1648 in gebruik genomen door
de hervormden. het zou echter nog tot 1809 duren
voordat het Lodewijkskerkje kon worden geopend.
Om dit kerkje te behouden is er onlangs een actieplan
voor langere termijn gemaakt. Recent is besloten
om naast de kerkdiensten ook culturele activiteiten
te organiseren. ‘Een aparte stichting gaat het kerkje
beheren. Zo kunnen de dominee en de kerkenraad
zich op hun religieuze activiteiten richten’, aldus Buijs.
‘We richten ons op de komende tweehonderd jaar’,
grapt hij.

Lodewijkskerkjes:
de feiten
Met de vrede van Münster (1648) werd het staatse
deel van Brabant een generaliteitsland en wingewest.
Brabant was zodoende ook niet in de staten-Generaal
vertegenwoordigd. vanaf 1648 was ook het openlijk
belijden van het katholieke geloof verboden, al werd
dit later onder andere in schuurkerken wel gedoogd.
de inval van de fransen in 1795 maakte een einde
aan deze situatie. door de staatsregeling (lees:
‘Grondwet’) van 1798 werd de achterstelling van de
katholieken opgeheven.
in de staatsregeling werd bepaald dat vóór de vrede
van Munster gebouwde kerkgebouwen overgedragen
moesten worden aan het gemeentebestuur. deze
gemeentebesturen waren er verantwoordelijk voor
dat het kerkgenootschap met de meeste lidmaten
de beschikking zou krijgen over de voormalige parochiekerk.
dat betekende dat veel voormalige katholieke
kerken in Brabant, sinds 1648 in gebruik door
de protestanten, nu weer terug in het bezit kwamen
van de katholieke gemeenschap. de uitzonderingen
hierop waren enkele Brabantse plaatsen waar de hervormden
in de meerderheid waren. het betrof hier
gebieden in het huidige Land van heusden en Altena,
rond sprang-capelle en delen van westelijk Brabant.
het leek een eenvoudige regeling, maar de praktijk
was weerbarstiger. de voormalige katholieke kerken
waren sinds 1648 op veel plaatsen in staats-Brabant
dus in het bezit van de protestantse minderheid, terwijl
de katholieken gebruik maakten van een schuurkerk.
veel van deze kerken waren ten tijde van de
staatsregeling in 1798 ernstig vervallen. daarnaast
werden de kerken behalve voor de eredienst ook voor
andere doeleinden gebruikt.
Naast het emotionele aspect waren er vraagstukken
over eigendomsverhoudingen. immers, het ‘kale
eigendom’ uit 1648 was in de loop van de eeuwen
uitgebreid en veranderd. voorbeelden zijn de gebouwde
en verbouwde pastorieën, verworven landerijen
en inventaris. uit onderzoek van de historicus
P. Noordeloos blijkt dat in de kleinste dorpen in
Brabant al in 1798 tot naasting (het toe-eigenen tegen
schadevergoeding) werd overgegaan. ‘de kerk is
bij minnelijk vergelijk aan de katholieken overgegaan’
staat in een rapportage over Budel.
Ondanks de snelle teruggave duurde het vaak nog
vele jaren voordat de katholieken hun kerk in gebruik
konden nemen. in de meeste gevallen moest zo’n kerk
gerestaureerd of zelfs herbouwd worden. Afhankelijk
van de plaatselijke verhoudingen verliep de teruggave
verschillende, maar in de meeste gevallen zeker niet
zonder slag of stoot.
Emoties
in Bladel stuitte de uitvoering van de teruggave van
de kerk op groot verzet. de protestanten weigerden
nadrukkelijk om de kerk terug te geven. Op 4 mei
1809 gelastte koning Lodewijk Napoleon in Bergen
op Zoom tot teruggave. de uitvoering van dit besluit
stuitte opnieuw op heftig verzet. in Nispen was in
1797 sprake van een bijzondere situatie. ‘het rooms
katholieke kerkgenootschap was, vóór de invasie
der franschen, vereenigd met dat van Essen, provincie
Antwerpen, voorheen Oostenrijks Brabant. in
1797 werd het daarvan afgescheiden. Nu vroegen zij
aan het gewestelijk bestuur om dat gedeelte van de
oude parochiekerk in Nispen, dat niet door de hervormden
werd gebruikt. Op 24 november 1797 werd
het verzoek ingewilligd. de kerk werd in twee delen
gescheiden door een schot van turfmolm’, aldus historicus
P. Noordeloos in het boek De restitutie der
kerken in den Franschen tijd uit 1937.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 9

Cultuurhistorie
Tip
verder lezen? hier enkele tips:
* coert Peter Krabbe, Ambacht, kunst en wetenschap (1998)
* ineke Pey, Herstel in nieuwe luister: ideeën en praktijk van overheid, kerk en
architecten bij de restauratie van het middeleeuwse katholieke kerkgebouw
in Zuid–Nederland (1796–1940) (1993)
* Jan van Laarhoven, Het schetsenboek van Hendrik Verhees (1975)
* hans van den Eeden, Leve de Koning! Lodewijk Napoleon op reis door Brabant
en Zeeland (2009)
Kaart van het koninkrijk Holland uit 1809,
gemaakt door C. van Baarsel. (Kaartencollectie,
Bibliotheek Universiteit van Amsterdam)
* Jan van Laarhoven (red.), ‘Naar gothieken kunstzin’.
Kerkelijke kunst en cultuur in Noord-Brabant in de negentiende eeuw (1979)
* hans Pel, Op de kaart gezet. Hendrik Verhees, politicus, kaartenmaker en
waterstaatkundige 1744-1813 (2007)
1 0
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
Ook Sint-Oedenrode heeft
een Lodewijkskerkje.
(Foto: Hans van den Eeden)
Hoe zijn de Lodewijkskerkjes
gerealiseerd?
in verband met gebrek aan daadkracht van gemeentebesturen
bleven veel zaken doorsudderen. in het
voorjaar van 1809 maakte koning Lodewijk Napoleon
een vijf weken durende inspectiereis door de departementen
Brabant en Zeeland. Tijdens deze reis bezocht
de koning een groot aantal dorpen en plaatsen. Naast
het representatieve karakter had de inspectietocht
tot doel om inzicht te krijgen in de problemen van de
departementen Brabant en Zeeland. de teruggave
van de kerken speelde op de meeste plaatsen een
belangrijk thema van het bezoek. Lodewijk Napoleon
ontving overal in Brabant deputaties van katholieken
en hervormden. Afhankelijk van de grootte van het
dorp stelde de koning gemiddeld zo’n negenduizend
gulden aan de hervormden beschikbaar. daardoor
werd het mogelijk om kleine protestantse kerken te
bouwen. de koning wilde via overleg ‘polderen’ tussen
de katholieken en protestanten. Als de protestanten
de katholieke kerk zouden afstaan stonden zij met
lege handen. immers, waar moesten zij hun eredienst
houden? compensatie in de vorm van gelden was
op veel plaatsen het sleutelwoord. daarmee zou het
mogelijk moeten worden om een kleinere en meer
op maat gesneden kerk te bouwen. de dorpskerk
van schijndel werd in 1808 na veel onderhandelingen
definitief aan de katholieken toegewezen. door bemiddeling
van koning Lodewijk Napoleon kreeg de
gemeenschap gelden om een kleine kerk te bouwen.
En zo werden tijdens de regeerperiode van koning
Lodewijk Napoleon (1806-1810), en de latere franse
periode (1810-1813), bijna twintig van dergelijke kerkjes
gebouwd: ‘Lodewijkskerkjes’ dus. hiervan zijn er
inmiddels echter wel een aantal afgebroken. de resterende
kerkjes blijven een tastbare erfenis van het
‘Konijn van Olland’.

Waar liggen deze kerkjes?
Als voorloper van de Lodewijkskerkjes heeft het hervormd
kerkje in de grensplaats Zundert (1805) een bijzondere
geschiedenis. in 1658, tien jaar na de vrede van Munster,
hadden de katholieken uit Zundert hun toevlucht gezocht
in het nabij gelegen Belgische Wernhout. daar konden de
katholieken uit Zundert royaal hun geloof belijden. dit werd
versterkt door het feit dat het Belgische dorpsbestuur
uit katholieken bestond. in het Rechtshuis werd de mis
gelezen. Bij de komst van de fransen was door het gedoogklimaat
de schuurkerk van Zundert in gebruik. in 1798
dansten de inwoners van Groot Zundert op de markt om de
vrijheidsboom. in hetzelfde jaar vond de overdracht van
de voormalige parochiekerk, vanaf 1648 in gebruik bij de
hervormden, aan de katholieken plaats. in Klein Zundert
was de voormalige parochiekerk in een ruïne veranderd
en bleek niet meer bruikbaar. Ondanks discussie over de
betaling aan de hervormden was Zundert een van de eerste
plaatsen in Brabant waar deze overdracht plaatsvond. de
gelden van de katholieken vormden voldoende basis om
een eigen hervormd kerkje – geheel in stijl van de latere
Lodewijkskerkjes - te bouwen. Toen Lodewijk Napoleon
in 1806 samen met hortense de Beauharnais de grens bij
Zundert passeerde was het kerkje al gerealiseerd.
de Lodewijkskerkjes zijn door verschillende architecten
gebouwd. Zo tekende de veelzijdige katholieke hendrik
verhees het hervormde Lodewijkskerkje in Boxtel. Architect
h. huysers gebruikte zijn ervaring bij het tekenen van de
kerken in Oosterhout, Roosendaal en Zundert. in Oisterwijk
tekende L. van heijst het kerkje.
Lyra, stichting voor cultuurparticipatie, organiseerde in
2008 in zes Lodewijkskerkjes muziekconcerten. de sopraan
Paula Bär kroop in de huid van hortense, de echtgenote van
Lodewijk Napoleon. Lyra is druk doende om alle gegevens
van deze kerkjes te verzamelen. Er wordt gedacht aan een
symposium en de uitgave van een boekwerk. (Nadere informatie:
stichtinglyra@home.nl)
de volgende nog bestaande Lodewijkskerkjes zijn in
Noord- Brabant terug te vinden: sint-Michielsgestel (1808),
schijndel (1808), cuijk (1808), Terheijden (1809) Oud Gastel
(1809); hilvarenbeek (1809); sint-Oedenrode (1809); Asten
(1810); Roosendaal 1810) Oisterwijk (1810), Oijen (1810);
Oosterhout (1810), Boxtel (1812); Eersel (1812); Bergeijk
(1812); deurne (1815) Moerdijk ( 1815); Lage Zwaluwe (1816);
en Oudenbosch (1819).
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 1 1

In Brabants bodem
Archol en gemeente Tilburg
Bronsgieters
uit de Tilburgse prehistorie
Tilburg is archeologisch gezien vooral bekend van zijn vindplaatsen uit de vroege prehistorie, zoals het Kraaiven
(Mesolithicum) en Schaapsven (Neolithicum). De opgravingen in het gebied Tradepark-Noord laten zien dat de
Tilburgse regio ook in de late prehistorie, de bronstijd en ijzertijd, een rijke bewoningsgeschiedenis heeft gekend.
1 2
Naast resten van boerderijen, bijgebouwen en waterputten
zijn ook enkele graven uit deze perioden
aangetroffen. Een bijzondere vondst zijn enkele
fragmenten van een smeltkroesje dat in de midden
bronstijd is gebruikt voor het gieten van bronzen
voorwerpen.
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
Het onderzoek
in het gebied van het geplande bedrijventerrein
Tradepark-Noord zijn in 2008 tijdens een proefsleuvenonderzoek
sporen van prehistorische nederzettingen
en begravingen aangetroffen. Omdat
bescherming in de bodem niet mogelijk was, heeft

in Brabant presenteert samen met Archol (Archeologisch Onderzoek Leiden bv) de resultaten van archeologisch onderzoek in de
Brabantse bodem. Een groot deel van het werkveld van Archol, het bedrijf dat is opgericht door en gehuisvest in de faculteit der
Archeologie van de universiteit Leiden, bevindt zich namelijk in deze provincie. Menige Brabander zal Archol dan ook wel eens in zijn
directe omgeving aan het werk hebben gezien.
394400
394200
Tilburg Tradepark 58
Bewoningssporen midden bronstijd - vroege ijzertijd
N
0
131600
100m
131600
dekzandrug
131800
131800
beekdal
Katsbogte
nieuwe tijd 1500 - heden
middeleeuwen 500 - 1500
Romeinse tijd 50 v. chr. – 500 na chr.
ijzertijd 800 – 50 v. chr.
bronstijd 2000 – 800 v. chr.
Neolithicum (nieuwe steentijd) 4900 – 2000 v. chr.
Mesolithicum (midden steentijd) 8800 – 4900 v. chr.
Paleolithicum (oude steentijd) 300.000 – 8800 v. chr.
de gemeente Tilburg gekozen voor het veiligstellen
van deze belangrijke informatie door een definitieve
opgraving. het gestarte onderzoek sluit aan bij de
opgraving die de gemeente Tilburg in 2005 in het
zuidelijke deel van het plangebied TradePark heeft
laten uitvoeren. daarbij werd onder andere een deel
van een inheems Romeinse nederzetting onderzocht.
de opgraving Tradepark-Noord liep van mei tot augustus
2009 en is uitgevoerd door het onderzoeksbureau
Archol bv (verbonden aan de faculteit der
Archeologie van de universiteit Leiden). Met een onderzoeksgebied
van ruim 5 hectare is deze opgraving
het grootste archeologische onderzoek dat ooit in
Tilburg is uitgevoerd.
132000
132000
boerderij midden bronstijd
boerderij late bronstijd - vroege ijzertijd
graanschuur
crematiegraf
grafheuvel
waterput ijzertijd
vlaskuil?
Vondsten en sporen
Archeologen willen de vraag beantwoorden hoe onze
voorouders leefden, woonden en werkten. Onmisbare
hulpmiddelen hierbij zijn bodemsporen en vondsten.
Bodemsporen zijn verkleuringen in het gele zand onder
de bouwvoor, de donkere laag teelaarde. Op de
plaats van sporen hebben eerdere bewoners kuilen
gegraven voor bijvoorbeeld het weggooien van afval
of voor het plaatsen van een paal (zogenoemde ‘paalsporen’).
Een aantal samenhangende paalsporen kan
een plattegrond van een boerderij of schuur vormen.
sporen bevatten vaak vondsten, zoals potscherven,
fragmenten van voorwerpen van vuursteen, glas en
metaal en verkoolde graankorrels. de graankorrels
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 1 3
132200
132200
394400
394200
foto linkerpagina: Gecoupeerde sporen
van een huisplattegrond uit de late
bronstijd of vroege ijzertijd. boven:
De opgraving in Tradepark-Noord
heeft tot nu toe duizenden sporen en
vondsten opgeleverd die laten zien
dat in het gebied verschillende boerderijen,
bijgebouwen, waterputten en
greppels uit de bronstijd en ijzertijd
hebben gelegen.

In Brabants bodem
foto boven:
Grafkuil met
witte spikkels
verbrand bot.
foto rechts:
De ‘gatenkaas’
die ontstaan is
na het onderzoeken
van alle
paalsporen en
kuilen van de
boerderij uit de
middenbronstijd.
1 4
geven informatie over de gewassen die men in het
verleden verbouwde. de resten van voorwerpen zijn
een handige hulp bij het dateren van sporen en gebouwplattegronden.
Het landschap
het gebied Tradepark-Noord bestaat landschappelijk
gezien uit twee delen. de noordelijke helft wordt gevormd
door een zuidwest-noordoost georiënteerde
dekzandrug. de zuidelijke helft ligt in het beekdal van
de Katsbogte. dit is een moerassige laagte waarin in
de prehistorie een veenlaag is ontstaan. Later (in de
late middeleeuwen of het begin van de nieuwe tijd) is
in het diepste deel een afwateringssloot gegraven, de
Katsbogte, om het grondwaterpeil naar beneden te
brengen zodat de gebruiksmogelijkheden van dit lagere
terreindeel werden vergroot. de opgraving heeft
geleerd dat de dekzandrug in het verleden intensief
bewoond is geweest. het beekdal lijkt daarentegen
meer extensief te zijn gebruikt.
Oud stuifmeel
Een belangrijke onderzoeksvraag is die naar de ontwikkeling
van de begroeiing van Tradepark-Noord
vanaf de prehistorie tot en met de moderne tijd. Een
antwoord kan mogelijk verkregen worden door onderzoek
aan oud stuifmeel dat is ‘ingevangen’ in de
veenlaag in het beekdal van de Katsbogte. de veenlaag
is niet in een keer ontstaan maar geleidelijk gegroeid
vanaf misschien wel 5000 voor christus tot in
de middeleeuwen. door de stuifmeelkorrels op soort
te analyseren kan een beeld worden verkregen van
de veranderingen van de begroeiing in het genoemde
tijdvak en of de invloed van de mens op het landschap
daarbij een rol speelde.
De oudste vondsten
de oudste vondsten zijn gedaan tijdens het vooronderzoek
en dateren uit het Neolithicum, de periode
waarin de eerste boeren in onze streken verschijnen.
het betreft twee, op korte afstand van elkaar gelegen
concentraties schervenmateriaal die waarschijnlijk
elk één pot vertegenwoordigen. Oorspronkelijk zullen
de potten wel compleet in de grond zijn gestopt, maar
door de tand des tijds zijn ze in scherven uiteen geval-
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d

len. Waarom de potten begraven zijn, is onduidelijk,
omdat geen bijbehorende sporen zijn aangetroffen.
het is echter onwaarschijnlijk dat het om voorraadpotten
gaat die bij een nederzetting horen. Er zijn
namelijk geen aanwijzingen dat in de nabijheid van de
aardewerkconcentraties een neolithische nederzetting
ligt. Misschien zijn de potten tijdens een ritueel in
de grond gestopt, bijvoorbeeld als gift aan de goden,
maar zeker weten doen we dat niet.
Een boerderij vol kuilen
in de eerste week van de opgraving is een boerderijplattegrond
uit de midden bronstijd (circa 1500 voor
christus) aangetroffen. door de wirwar van paalsporen
en kuilen zal de reconstructie van de plattegrond
nog wel wat hoofdbrekens opleveren. vast staat in
ieder geval dat de boerderij meer dan 20 meter lang
is geweest en was opgetrokken uit een geraamte van
houten palen, wanden van vlechtwerk aangesmeerd
met leem en een dak van riet of stro. vermoedelijk
was de boerderij opgedeeld in een woongedeelte en
een stalgedeelte.
Opvallend aan deze boerderij is het grote aantal kuilen
dat binnen de begrenzing van de plattegrond is
aangetroffen. Een deel zal ongetwijfeld dienst hebben
gedaan als inpandige kelder voor de opslag van
goederen. Andere kuilen lijken pas later, na het verlaten
van de boerderij, te zijn gegraven.
Bronsgieten
de boerderij uit de midden bronstijd heeft een opmerkelijke
vondst opgeleverd. in één van de paalkuilen
van de plattegrond zijn fragmenten van een
smeltkroesje aangetroffen. door onderzoek met een
elektronenmicroscoop is vastgesteld dat op de fragmenten
nog kleine druppels koper en brons aanwezig
zijn. het smeltkroesje is dus gebruikt voor het gieten
van bronzen en koperen voorwerpen.
Verspreide erven
veruit de meeste sporen die zijn aangetroffen dateren
uit de late bronstijd en vroege ijzertijd (1000 – 500
voor christus). het gaat om verschillende erven die
verspreid op de dekzandrug liggen. de erven bestonden
in de eerste plaats uit woonstalboerderijen die
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 1 5

In Brabants bodem
Tip
Wilt u meer weten
over Tradepark-
Noord of over
andere plaatsen
in Noord-Brabant
waar Archol
onderzoek
verricht, ga dan
naar de website
www.archol.nl
1 6
met een lengte van circa 12 meter duidelijk kleiner zijn
dan hun voorgangers uit de midden bronstijd. Rondom
de boerderijen stonden graanschuurtjes die dienden
voor de opslag van gewassen. de waterputten moeten
wat verderaf van de erven worden gezocht, op de over -
gang naar het beekdal. in het uiterste oosten van
Tradepark-Noord zijn minstens drie waterputten
aangetroffen.
Twee geïsoleerde graven
Gedurende een groot deel van de prehistorie was
het gebruikelijk om de doden te cremeren. centraal
in het onderzoeksgebied ligt een grafkuil waarin crematieresten
zijn bijgezet. door onderzoek aan de
gecremeerde botresten is het misschien mogelijk om
geslacht en leeftijd van de overledene te achterhalen
Meer naar het westen zijn de resten van een tweede
graf blootgelegd. het betreft een kringgreppel met
een diameter van ongeveer 5 meter. centraal binnen
de greppel zal een crematiegraf hebben gelegen dat
was afgedekt door een grafheuvel. Beide zijn door
latere agrarische activiteiten verdwenen.
de ouderdom van zowel het crematiegraf als de kringgreppel
is onzeker. het meest waarschijnlijk is dat
beide graven ergens in de bronstijd of ijzertijd thuishoren.
Ook een datering in het Neolithicum is echter
niet geheel uit te sluiten.
Agrarisch gebruik
uit de Romeinse tijd tot in de volle middeleeuwen
zijn nauwelijks sporen en vondsten gedaan. het lijkt
erop dat het onderzoeksgebied in dit tijdvak niet bewoond
is geweest, maar hoogstens als akkerland of
weidegrond gebruikt is. in de directe omgeving zijn
wel resten van Romeinse en middeleeuwse huizen
aangetroffen. Zo is ten zuiden van de surfplas, aan
de overkant van de Katsbogte, op 500 meter afstand
van Tradepark-Noord een inheemse nederzetting
opgegraven die van 100 tot 300 na christus bewoond
is geweest.
vanaf ongeveer 1200 is in het onderzoeksgebied
intensief geakkerd. voor het op peil houden van de
vruchtbaarheid van de bodem werd gebruik gemaakt
van plaggenbemesting. hierbij werden zoden die ge-
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
stoken waren op de heide of in het beekdal, in de (pot)
stal vermengd met de uitwerpselen van het vee en
over de akkers uitgereden. door de combinatie van
mest met zandhoudende plaggen kwamen de akkers
na verloop van tijd steeds hoger te liggen. in Tradepark
is door de eeuwenlange plaggenbemesting een
50 centimeter dik plaggendek ontstaan.
Tot slot
dankzij de gezamenlijke inspanningen van de gemeente
Tilburg en Archol zijn dan belangrijke elementen
van de bewoningsgeschiedenis van Tilburg voor
het nageslacht bewaard. de winst betreft vooral de
kennis over de bewoning in de bronstijd en de ijzertijd,
perioden waarover tot voor kort nog maar weinig
bekend was.
Na afronding van het veldonderzoek gaan de archeologen
naar binnen om de sporen en vondsten nader
te analyseren. dit nauwgezette onderzoek zal eind
volgend jaar resulteren in een rapport waarin het archeologische
‘verhaal’ van Tradepark-Noord wordt
ge presenteerd.

i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 1 7
foto linkerpagina:
Een fragment van
het smeltkroesje.
Het oppervlak is
door de hitte helemaal
‘verglaasd’.
foto links: Grondsporen
die tevoorschijn
komen na het
verwijderen van de
donkere bouwvoor.
foto linksonder:
Een voorbeeld van
een gereconstrueerde
grafheuvel te
Veldhoven.
foto rechtsonder:
Reconstructie van
een midden-bronstijd-boerderij.

Uit Rubrieksaanduiding
het archief van Brabant
Rubriek Henk Buijks naam (BHIC) auteur
Tip
Op 21 augustus 1309...
Bent u nieuws-
gierig naar meer
informatie over
dit bijzondere
archiefstuk of naar
andere schatten
die het Brabants
historisch informatie
centrum
herbergt? Kijk dan
eens op de www.
bhic.nl of www.
thuisinbrabant.nl
Of ga voor een
overzicht van
de archieven in
Noord-Brabant
naar home.hccnet.
nl/p.molema/
arch_nbr.htm
1 8
…verleende de Brabantse hertog Jan ii een aantal
rechten aan de grondeigenaren in de Polder van
der/den Eigen. deze polder lag ten noordoosten
van ’s-hertogenbosch: tussen de dieze, de hertogswetering
en de dorpen Orthen, Rosmalen en Nuland.
de grondeigenaren mochten zeven heemraden kiezen.
Aan hen de taak om regelingen te treffen met
betrekking tot dijken, weteringen, sluizen en zo meer.
daarmee was de regio een waterschap rijker.
deze ontwikkeling was in het rivierengebied niet
nieuw: al sinds de twaalfde eeuw kenden holland
en utrecht waterschappen. de oprichting van deze
nieuwe bestuurlijke fenomenen ging hand in hand
met de aanleg van rivierdijken en van andere kunstwerken
zoals weteringen, stuwen en sluizen. En ten
westen van ’s-hertogenbosch werd in 1283 nog het
Waterschap de Grote Waard opgericht; overigens
was dat toen hollands territorium. Ook langs de Maas
beoosten ’s-hertogenbosch verrezen eind dertiende
eeuw dijken. het Brabantse charter van 21 augustus
1309 past dus helemaal in dit verhaal over Midden-
Nederland, zodat we ons met recht kunnen afvragen
wat er uniek aan is.
Charter van 21 augustus 1309
(Brabants Historisch informatie
Centrum, ’s-Hertogenbosch).
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
Welnu, binnen het hertogdom Brabant was de Polder
van der Eigen vrijwel zeker het eerste en dus oudste
waterschap. daar komt bij dat de datum van het
charter precies 700 jaar achter ons ligt, een leuke
verjaardag toch! Ook Waterschap Aa en Maas is er
als rechtsopvolger van de Polder van der Eigen blij
mee, want daar kunnen ze met recht zeggen dat hun
historie al zeven eeuwen teruggaat.

de Brabantse archieven herbergen veel kostbare archiefstukken. Kostbaar vanwege hun schoonheid, historische waarde
of in uniciteit. in Brabant gunt een gedetailleerd kijkje op een dergelijk stuk, Uit het Archief. deze keer is het woord aan
drs. henk Buijks. hij licht toe wat dit archiefstuk van het Brabants historisch informatie centrum zo bijzonder maakt.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 1 9

Monumenten in Brabant
Joost Op ’t Hoog
Auteur
Joost Op ‘t hoog,
geboren 1959,
studeerde kunstgeschiedenis
en
archeologie aan
de Katholieke universiteit
Nijmegen
en is sinds 2001
als beleidsmedewerkermonumentenzorg
werkzaam
bij de gemeente
Tilburg.
2 0
De in 1873 in Delftshaven geboren architect Jan van der Valk woonde en werkte het grootste
deel van zijn leven in Tilburg, waar hij in 1961 overleed. In zijn lange en werkzame carrière als
architect ontwierp hij woonhuizen, meestal voor de welgestelden, scholen, kloosters en kerken,
maar ook fabrieken en kantoren. Zijn werk wordt niet alleen gekenmerkt door een grote oor-
spronkelijkheid in de keuze van de gebruikte vormentaal, maar ook door de enorme liefde en
zorg die hij aan de architectonische details van zijn scheppingen besteedde. In dit artikel maken
we een denkbeeldige wandeling door de Tilburgse binnenstad en verdiepen ons wat in de details
van de werken van deze bijzondere architect.
Een begenadigd
Wanneer het werk van een architect een tijspanne van
bijna zestig jaar omvat, wordt het in de regel gekenmerkt
door een grote kwantiteit en diversiteit. van
der valk vormt hierop geen uitzondering. in de loop
der jaren ontwierp hij de meest uiteenlopende gebouwen
voor vaak rijke en prestigieuze opdrachtgevers.
hij bediende zich daarbij veelal van een eigen interpretatie
van de vormentaal van de gangbare bouwstijlen.
in de bouwwerken die rond het jaar 1900 tot stand
kwamen, liet hij zich inspireren door de art nouveau.
in de decennia daarna zocht hij zijn toevlucht vooral
in het gebruik van baksteen als expressief materiaal
en wist daarin een geheel oorspronkelijke monumentaliteit
te bewerkstelligen. Bijzondere voorbeelden
daarvan zijn de kerk O.L.v. van Goede Raad aan de
Broekhovenseweg in Tilburg uit 1912-1913 en ook de in
1953 gebouwde portiekflats aan de Ringbaan West. in
de jaren tien en vijftig van de twintigste eeuw bouwt
van der valk in opdracht van woningbouwverenigin-
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
EEN WANdELiNG dOOR
gen relatief grote maar sober uitgevoerde woningcomplexen
aan de schaepmanstraat, de Berkdijk en
in de wijk de hasselt in Tilburg.
hoewel het meeste van zijn werk in Tilburg ontstond,
bouwde van der valk ook regelmatig elders in
Brabant en soms daarbuiten: woonhuizen, villa’s fabrieken
en kantoren in onder meer ’s-hertogenbosch,
Eindhoven en helmond. Ook de geestelijkheid en het
Bossche bisdom behoorden tot zijn opdrachtgevers.
Belangrijke werken daarbij waren het studiehuis st.
Joseph aan de dr. Ahausstraat in Tilburg (1915), maar
ook de ontwerpen van kerken in ’s-hertogenbosch (h.
sacrament kerk 1934), Maliskamp (h. Bernadette de
soubirous 1934), Balgoy (de Johannes de doper kerk
1912-1914) en Eindhoven (h. Jozef kerk 1931).
Jan van der valk bleef tot op hoge leeftijd werken en
werd in de laatste decennia van zijn carrière bijgestaan
door zijn zoon Eduard, die na zijn dood in 1961
het architectenbureau voortzette.

hET TiLBuRG vAN JAN VAN DER VALK
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 2 1
foto links:
Jan van der Valk
(1873-1961).
(Foto: Regio naal
Archief Tilburg)
foto rechts:
Het Valkennest
met zijn kleurige
glas-in-loodramen.

Monumenten in Brabant
2 2
Stadsgezicht
veel van het werk van van der valk bevindt zich in
de Tilburgse binnenstad. dat is niet verwonderlijk,
want het was juist in de periode dat hij zich in Tilburg
vestigde dat dit gebied sterk in ontwikkeling was.
Toen in 1863 de spoorlijn van Breda naar Tilburg in
gebruik werd genomen, achtte het gemeentebestuur
de tijd rijp om het akkergebied tussen de spoorlijn en
de belangrijkste twee woonkernen in te vullen met
nieuwe straten en woningbouw zodat er een logische
looproute van het station naar de woonkernen zou
ontstaan. in 1900 was dit verstedelijkingsproces nog
niet voltooid en bood het gebied aan architecten veel
mogelijkheden om hun kunnen te demonstreren. de
Tilburgse binnenstad mag dan ook gelden als een
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
De kerk O.L.V. van Goede Raad
aan de Broekhovenseweg.

echte staalkaart van de architectuurstijlen die tussen
1865 en 1925 in de mode waren en is daarnaast
een mooie illustratie van de stedenbouw uit die tijd.
Naar verwachting zal dit gebied in de loop van 2010
aangewezen worden als rijksbeschermd stadsgezicht.
Wandeling
de wandeling begint komend vanuit het station. u
steekt de spoorlaan recht over en loopt de stationsstraat
in. Na ongeveer 150 meter ziet u aan uw
rechterkant het pand stationsstraat 41, (nummer
1 op de plattegrond) dat in 1903 werd ontworpen
door van der valk als kantoor voor de Geldersche
credietvereeniging. het door het hoge granieten
basement ontoegankelijk ogende gebouw is maar
spaarzaam geornamenteerd. Toch valt in het smeedijzeren
hekwerk van het balkon boven de ingang en
ook in de prachtige, elk in de vorm van een pelikaan
vormgegeven, hoekbekroningen van de topgevel de
signatuur van de architect te herkennen. de pelikaan
(een symbool van zelfopoffering) zou ook in veel van
zijn latere werk een belangrijke plaats in de ornamentiek
innemen.
1 Stationsstraat 41
2 Tuinstraat 112
3 Nieuwlandstraat 41
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 2 3
4 Zomerstraat 49
5 Noordhoekring 99
6 Spoorlaan 432
Het pand aan de
Stationsstraat
41, in 1903 door
Jan van der Valk
ontworpen.

Monumenten in Brabant
2 4
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
Het Valkennest met zijn
kleurige glas-in-loodramen.
Wanneer u iets verder doorloopt komt u uit op een
vijfsprong. hier sluit de negentiende-eeuwse stadsuitbreiding
aan op de Noordstraat en Nieuwlandstraat
die de oude woonkernen met elkaar verbonden. deze
in oorsprong middeleeuwse straten zijn te herkennen
aan hun licht gebogen verloop, terwijl de nieuw
aangelegde straten in de regel kaarsrecht zijn. Op de
vijfsprong slaat u linksaf de Tuinstraat in en komt dan
al snel aan uw rechterzijde op nummer 112 (nummer
2) het woonhuis tegen dat van der valk in 1912 voor
zichzelf en zijn gezin liet bouwen. hij gaf het de trotse
naam ‘valkennest’. hij zou er tot aan zijn overlijden
in 1961 blijven wonen. in zijn eigen woonhuis kon de
architect zich naar hartenlust uitleven in een veelheid
aan details in hardsteen, het hout van de deuren,
siersmeedwerk in allerlei toepassingen en kleurig
glas-in-lood in veel van de ramen. Ook binnen in het
voor publiek niet toegankelijke huis vallen de uitbundige
en vaak zeer subtiel toegepaste details op. Zo
bestelde de architect maar liefst dertien verschillende
deuren bij Bruynzeel die elk net iets anders ge-
detailleerd waren.
Om de wandeling te vervolgen keert u weer terug naar
de vijfsprong en gaat linksaf de Nieuwlandstraat in.
Aan uw rechterzijde komt u dan al snel bij nummer
41 (nummer 3). in dit pand is sinds enkele jaren een
kapperszaak gevestigd. het werd in 1900 ontworpen
als kantoor voor de oliehandel van vollenhovensmulders.
hoewel het interieur van het gebouw sterk
is gewijzigd, is de gevel redelijk intact gebleven. het is
één van de weinige art nouveau gevels in Tilburg met
de daarvoor zo kenmerkende zweepslagen in het tegeltableau.
Opmerkelijke details zijn verder het sierlijk
bewerkte hardsteen rondom de brievenbus en de
in siersmeedwerk uitgevoerde vlaggenmasthouder.

hierna loopt u verder de Nieuwlandstraat in en slaat
bij het pleintje rechtsaf de heuvelstraat in. Na ongeveer
vijftig meter ziet u aan uw rechterhand de in
1822 gebouwde Pauluskerk. u volgt de straat verder
en slaat op de T-splitsing met de schoolstraat linksaf
en steekt vervolgens de schouwburgring over. Al snel
ziet u aan uw rechterhand het pand Zomerstraat 49
(nummer 4) dat in 1899 als één van diens eerste
Tilburgse opdrachten door van der valk werd ontworpen
in opdracht van de wollenstoffenfabrikant
f.M. sträter. het huis met zijn asymmetrische gevelindeling,
hoektoren, balkons met hekwerken en een
grote uitbundigheid in de detaillering is kenmerkend
voor het vroege werk van van der valk. de kwaliteit
van de gebruikte materialen en de ornamentiek is
fantastisch. het smeedwerk, deurbeslag en in allerlei
art nouveau motieven bewerkt hardsteen getuigen
zowel van de fantasie van de architect als van het
ruime budget van de opdrachtgever.
boven:
Nieuwlandstraat 41,
één van de weinige
art nouveau gevels
in Tilburg.
links:
Zomerstraat 49 was
één van de eerste
Tilburgse opdrachten
van Van der Valk.
2 5

Monumenten in Brabant
Het Odulphuslyceum aan de Noordhoekring
99 met de door Van der Valk
ontworpen belettering, inclusief de
gespiegelde Y.
2 6
vervolgens loopt u weer terug naar de schouwburgring,
steekt deze over en volgt de weg naar links tot u bij
de kruising met de Noordhoekring komt. Aan de overzijde
van de weg ziet u het hekwerk van de begraafplaats
aan de Bredaseweg met tussen 1888 en 1903
op stenen sokkels geplaatste gietijzeren beelden van
engelen en heiligen.
de begraafplaats zelf is overigens beslist de moeite
van een bezoek waard. vele Tilburgse notabelen en
fabrikanten liggen er begraven bij grafmonumenten
die geen twijfel laten bestaan over de maatschappelijke
status en rijkdom van de overledenen. Ook Jan
van der valk vond hier zijn laatste rustplaats, links
van de calvarieberg. Zijn grafmonument werd uiterst
sober vormgegeven.
u gaat bij de Noordhoekring rechtsaf en ziet na circa
150 meter aan uw linkerzijde het gebouw van het
Odulphuslyceum, Noordhoekring 99 (nummer 5). van
der valk ontwierp deze school in 1928. in 1930 werd
het gebouw plechtig ingezegend door Mgr. A.f. diepen
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
van ’s-hertogenbosch. Oorspronkelijk telde het gebouw
slechts twee bouwlagen. Om het toegenomen
aantal leerlingen op te vangen, werd de school in 1960
met een verdieping verhoogd. van der valk werkte
samen met zijn zoon Eduard aan dit project. het gebouw
is zeer zorgvuldig gedetailleerd. dat blijkt niet
alleen uit de rijk uitgevoerde trappartij binnen, maar
ook uit het vele glas-in-lood dat door enkele landelijk
gerenommeerde glazeniers werd vervaardigd. Een
voor het fijne oog van van der valk wel zeer kenmerkend
detail is de typografie van de ijzeren letters
waarmee de naam van de school op de voorgevel is
aangebracht. van der valk, een enthousiast liefhebber
en beoefenaar van het ontwerpen van belettering,
ontwierp deze letters zelf. Op enig moment moet
hem zijn opgevallen dat de Y in lyceum een voor het
oog ongewenste ruimte tussen de letters tot gevolg
zou hebben. hij loste dit op door de Y te spiegelen
waardoor de letters beter op elkaar aansloten. Een
detail dat maar aan weinigen die langs de school komen,
zal opvallen.

de wandeling gaat vervolgens verder langs de Noordhoekring.
u volgt deze tot u aan het drukke kruispunt
met de spoorlaan komt. daar gaat u rechtsaf in de
rich ting van het station dat u al voor u kunt zien. Na
ongeveer 150 meter ziet u aan uw rechterhand de
gebouwen van het Natuurmuseum Brabant en het
scryption liggen. u loopt een klein stukje door naar
de naastgelegen villa, spoorlaan 432 (nummer 6), de
villa constance. deze villa werd in 1902 in opdracht
van constance R.c.M. de horion de corby, weduwe
van wollenstoffenfabrikant Pollet, door van der valk
ontworpen. deze Pollet was tevens de opdrachtgever
voor de naastgelegen panden waarin nu het scryption
en het Natuurmuseum Brabant zijn gevestigd, maar
die tussen 1875 en 1904 als villa met koetshuis en
achterliggende fabriek waren gebouwd. Na de dood
van Pollet werden de gebouwen benut voor het geven
van nijverheidsonderwijs om vervolgens een museumfunctie
te krijgen. Links onder de dakgoot bevindt
zich een veelkleurig mozaïek met de teksten ‘villa
constance’ en ‘Anno 1902’. sinds enkele jaren is er het
hoofdkantoor van een woningbouwcorporatie geves-
tigd. hier eindigt de wandeling langs het werk van Jan
van der valk in de Tilburgse binnenstad. Over de stad
verspreid, maar ook daarbuiten, valt nog veel meer
van zijn werk te zien. vrijwel altijd is het de moeite van
een bezichtiging waard en vaak zal het te herkennen
zijn aan de typische en fijnzinnige ornamentiek van
deze veelzijdige en begenadigde detaillist.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 2 7
Villa Constance
uit 1902, thans
het hoofdkantoor
van een woningbouwcorporatie.

Column Rubrieksaanduiding
Rubriek Theo Cuijpers naam auteur
centrum van de macht
Oproep
Wilt u reageren?
stuur een e-mail
naar inbrabant@
erfgoedbrabant.nl
en wellicht verschijnt
uw reactie
in het volgende
nummer van
In Brabant.
In de jaren tachtig van de vorige eeuw werd actie gevoerd voor
‘Houd Brabant één’. Met succes, want het opknippen van Brabant
ging niet door. Brabant bleef één, leek het, maar Brabant (en
we bedoelen hiermee natuurlijk Noord-Brabant) was en is geen
eenheid. Daarvoor is de provincie te groot, te veelzijdig en zijn
de delen te verschillend. Ook het gevoel Brabander te zijn, bij
Brabant te horen is niet overal hetzelfde of even sterk.
2 8
ik vertel niet echt iets nieuws wanneer ik zeg dat dat
gevoel in West-Brabant minder ontwikkeld is. En daar
zijn verschillende verklaringen voor. Er zijn objectieve
verschillen in landschap, geschiedenis en cultuur en
de toeristische sector promoot een Brabantbeeld
met langgevelboerderijtjes, populieren langs zandpaden
en terrassen met volle glazen trappistenbier:
een beeld waar West-Brabant natuurlijk wat minder
aan voldoet.
Nou is Brabant wat dat betreft niet uniek. Er zijn
meer provincies die niet de ideale eenheid zijn, waar
sommige delen erbij hangen of denken erbij te hangen,
of een combinatie van die twee. denk eens aan
Limburg of Overijssel. Limburg boven sittard doet
voor de gemiddelde Maastrichtenaar, Kerkradenaar
of valkenburger niet mee. En dat beeld wordt ook hier
nog eens versterkt door onze vrienden en vriendinnen
van de toeristische sector die ons keer op keer
duidelijk maken dat Limburg bestaat uit heuvels en
fraaie hoeves, die beide bij bijvoorbeeld venray heel
weinig gezien worden. in Twente voelen de mensen
zich in eerste instantie Tukker en geen Overijsselaar.
Natuurlijk spelen hierbij godsdienstige (de Tukker
was en is vaak katholiek), historische (Noord-Limburg,
het oude Opper-Gelder, heeft historisch niets met
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
Theo cuijpers is oud-voorzitter van
de historische vereniging Brabant.
Maastricht of Kerkrade), taalkundige of culturele
verschillen een rol.
Maar ik ben op zoek gegaan naar wat Limburg,
Overijssel en Brabant gemeenschappelijk hebben.
Mijn oude King-atlas heeft van die mooie provinciekaarten
en na enig turen en heen en weer bladeren,
zag ik het opeens: de hoofdstad ligt op het randje.
Limburg, Overijssel en Noord-Brabant hebben een
hoofdstad die niet mooi in het midden is gesitueerd,
om zo alle delen van de provincie even goed te kunnen
bedienen. Zwolle en den Bosch liggen pal aan de provinciegrens
met Gelderland en net achter Maastricht
loopt al de staatsgrens.
de belangrijkste reden voor het gevoel in West-
Brabant er niet helemaal bij te horen, heet dus ’s-hertogenbosch,
zoals ze in den Bosch den Bosch noemen.
de oorzaak van het gevoel van afzondering in West-
Brabant is heus niet de stad den Bosch an sich, maar
enkel de ligging. de stad ligt in de provincie te excentrisch;
de uitstraling van de stad heeft een bepaalde
reikwijdte en daar valt het westen van de provincie
buiten. Willen we dus de West-Brabanders het gevoel
geven er echt bij te horen, (en dat willen we, toch?) dan
moeten we kiezen voor een andere provinciehoofdstad.
Jammer voor den Bosch, maar die stad blijft natuurlijk
wel hoofdstad van de Meierij en dat is niet niks.
de nieuwe provinciehoofdstad wordt dan Tilburg. dat
ligt precies mooi in het midden van de provincie: trek
lijnen van oost naar west en van zuid naar noord, ze
snijden elkaar altijd in de buurt van Tilburg. de keuze
voor Tilburg als hoofdstad is natuurlijk ook een mooie
geste naar de nieuwe commissaris van de Koningin,
Wim van der donk, die gewoon in Tilburg kan blijven
wonen. het provinciehuis gaat naar de interpolistoren
en interpolis naar het provinciehuis, alleen de
netwerkservers moeten worden verhuisd. dan kunnen
de staten gaan vergaderen in het Midi-theater, dat is
helemaal beschikbaar. Geregeld!

ivo van Leeuwen becommentarieert de column van
Theo cuijpers middels een prent of cartoon.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 2 9
Ivo’s Erfgoed
illustratie: Ivo van Leeuwen

In Brabant
Laurie Faro
Auteur
Laurie M.c. faro
(1957) is gezond-
heidsjurist en be-
haalde in 2007 het
doctoraal examen
Algemene cultuurwetenschappen
aan de Open
universiteit Nederland.
sindsdien is
zij verbonden aan
de universiteit van
Tilburg, instituut
voor Liturgische
en Rituele studies
en werkt zij aan
een promotieonderzoek
naar
rituelen rond dood
en geboorte.
Verloren
maar niet vergeten
3 0
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
MONuMENTEN vOOR

OVERLEDEN KINDEREN IN BRABANT
Tot de jaren negentig van de vorige
eeuw kregen kinderen die rond de ge-
boorte overleden vaak geen uitvaart
met passende rouwrituelen. Ouders
weten niet waar en op welke wijze
hun kind begraven of gecremeerd is.
Ter nagedachtenis aan deze kinderen
zijn de laatste jaren op veel begraaf-
plaatsen, en vooral in Noord-Brabant,
monumenten geplaatst.
Foto van Maria Barbara Catharina Rooijmans
gemaakt in 1915. (Foto: Tinus Swinkels.
Collectie Erven Swinkels; Brabant-Collectie,
Bibliotheek Universiteit van Tilburg).
deze monumenten zijn indrukwekkend, vaak een
verbeelding van of symbool voor het dramatische
gebeuren wanneer geboorte en sterven samenvallen.
Zo zien we op een begraafplaats in Berlicum een
monument bestaande uit twee handen, de ene beschermt
de ouders en de andere draagt het kind. de
volgende tekst is erbij aangebracht: ‘Elk mensenkind
dat ons ontvalt, is geborgen in Gods hand’. destijds
was het echter niet zo zeker of ongedoopte kinderen
wel ‘geborgen in Gods hand zouden zijn’. immers:
niet gedoopt betekende geen plek in de hemel. deze
kinderen waren ‘dolende lichtjes’, zo werd verteld. de
tekst op het monument maakt duidelijk dat daar nu
anders over wordt gedacht.
Wat is de achtergrond van deze monumenten? ‘de
regels van de katholieke kerk lieten niet toe dat kinderen
die ongedoopt overleden waren, een echt graf
kregen. Ze werden ergens op een uithoek van het
kerkhof in ongewijde aarde weggemoffeld’, aldus de
moeder van een kind dat destijds dood ter wereld
kwam. is het plaatsen van een monument een uiting
van spijt of schuld van de katholieke kerk over deze
regels?
Wat hebben Brabantse ouders die een kind rond de
geboorte hebben verloren meegemaakt waardoor
deze monumenten nu blijkbaar in een behoefte voorzien?
deze vraag staat centraal in dit artikel.
Opvattingen van destijds
Over het arme Brabant van de vroege twintigste eeuw
wordt wel gezegd dat het soms ‘goed uit kon komen’
als er een mond minder te voeden zou zijn. de zuigelingen-
en kindersterfte was hoog, de maatschappelijke
omstandigheden en de medische zorg waren vaak
slecht. Er lijkt gezinspeeld te worden op het feit dat
bij hoge kindersterfte het overlijden van een kind
minder emotioneel zou zijn, zeker als dit overlijden
kort na de geboorte plaatsvindt. in de literatuur wordt
dit standpunt bestreden. dorpsdokter Barentsen
meldde in 1922 in het Nederlands Tijdschrift voor
Geneeskunde dat men in Brabant kinderen nooit aan
hun lot over liet en dat het overlijden van een kind,
hoe jong ook, altijd een aangrijpende gebeurtenis was
voor de familie. de uitdrukking ‘’t is een schoone engel
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 3 1

In Brabant
3 2
Het monument op de rk. begraafplaats Allerheilige
Sacrament Parochie in Berlicum. (Foto: Laurie Faro)
in den hemel, ’t zal voor ons bidden’ illustreert volgens
hem het Brabantse ‘fatalisme’ van die tijd en betekende
een ‘geloofswaarheid’ waarmee verwanten en
familie de ouders troostten. Er was geen sprake van
verwaarlozing of liefdeloosheid naar de kinderen toe,
maar alleen van de ‘zucht om goed te doen’. Men wist
echter niet hoe aan de misère te ontsnappen: ‘het
geeft toch niets’. dit werd mede veroorzaakt doordat
de verantwoordelijke overheden het vraagstuk van de
kindersterfte volgens uiterst ‘laksch’ ter hand namen.
Barentsen pleitte daarom voor genees- en verloskundige
hulp, hygiënische maatregelen en voorlichting
aan ouders om hun kinderen beter te kunnen verzorgen
en te voeden.
het dode kind werd destijds vaak als gespreksonderwerp
gemeden door vrienden en familie. Wanneer het
kind ook nog ongedoopt was, belandde de gebeurtenis
helemaal in de taboesfeer en werd er niet meer
over gesproken.
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
dood en
Als geboorte tot dood leidt in plaats van tot
leven betekent dit een omkering van de natuurlijke
gang van zaken. Sterven hoort immers het
einde van een leven te zijn en niet het begin.
Sinds mensenheugenis is het samenvallen van
dood en geboorte een gebeurtenis met veel
emoties en vraagtekens en zocht men naar
verklaringen. In de mythologie, in sprookjes
en in volksverhalen wordt vaak naar duiding
van het gebeuren gezocht. De mythe over de
roof van Ganymedes door Zeus wordt in de
zeventiende eeuw gebruikt om aan te geven
dat god in de hemel zich ontfermt over jong
gestorven kinderen.
Griekse oudheid
Oppergod Zeus werd zo verliefd op het jongetje
Ganymedes dat hij hem van zijn ouders weg
roofde en meenam naar de berg Olympus. hij was
zo mooi dat de goden hem uitverkoren hadden om
onsterfelijk te worden. in de zeventiende eeuw
werd dit verhaal gebruikt om aan het overlijden
van een jong kind betekenis te geven. de schuldeloze
kinderziel is zo rein en puur en wordt zo
begeerd door God dat hij een ereplaats in de hemel
krijgt. Op een schilderij van Nicolaes Maes
uit 1674 zijn vier kinderen te zien waarvan er één,
een jongetje, wordt weggevoerd door Zeus in de
gedaante van een adelaar.
Ook in sprookjes komt het samenvallen van het
begin en het eind van het leven voor, zoals ‘het
kindje dat glimlacht in zijn slaap’ van Anni swan,
‘Het kindje dat glimlacht in zijn slaap’
donskopje woonde in de hemel bij de heilige
Moeder en had het daar heerlijk. Maar toen
was donskopje aan de beurt om door de levens -
engel naar de aarde gebracht te worden. dons-

leven vallen samen
kopje wilde niet omdat het fijn in de hemel was.
uiteindelijk liet donskopje zich overhalen op voorwaarde
dat hij terug mocht komen in de hemel
als de heimwee te groot zou worden. de boodschapper
van het Leven nam donskopje mee en bezorgde
hem bij een liefhebbende vader en moeder.
soms glimlacht hij in zijn slaap. Zijn ouders denken
dan dat hun kindje een droom heeft maar niemand
weet dat donskopje dan droomt van het hemelse
paradijs en de troostende schoot van de heilige
Moeder…
uit: Bert voorhoeve, Verhalen en sprookjes op de
grens van leven en dood (Zeist 1997)
in dit sprookje wordt de wereld als het ware omgekeerd:
een kind zou eigenlijk liever in de hemel
dan op aarde zijn. Aan ouders wordt zo een ‘reddingsboei’
toegeworpen, als troost bij het sterven
van hun jonge kind. in Brabant vindt men in volksverhalen
vaak verwijzingen naar de zieltjes van
ongedoopte kinderen. in deze verhalen probeert
men betekenis te geven aan hun lot. Ze zouden
als ‘dwaallichtjes’ of ‘stallichtjes’ rondzwerven.
Als men ze boven het water ziet zweven, willen ze
graag gedoopt worden en wie ze doopt zal ‘nimmer
verloren gaan’. Zo wordt er rond Rijsbergen het
verhaal verteld van een man die tijdens een nachtelijke
tocht deze lichtjes,‘stalkèèrse’, tegenkwam.
‘Stalkèèrse die vrooge om gedoapt
te worre’
‘Tun ie haozeldonksakker over waor,... kwaam-
pe er un paor van die stalkèèrse aongezweafd, recht
op um af, en die vroogen um om gedoapt te worre
en ondertusse laaide ze’um al nar ’t waoter toe.
Omdat ie meelije met er haai, wouw ie ze gère verlosse
en ie begos meei de woarde van ’t doapsel te
zège. Mar ie haai nog mar ’n paor woardjes gezeet
of er kwaampe heale hoape meei stalkèèrse vur
den dag, beschien wel duzend, die aomaol vrooge
om gedoapt te worre. da waor gin kleiniged!
heal de naacht waor ie dermeei doende tot den
haon op de Mortel begos te kraaie toe en tun waore
ze gelijk in eens verdwenen. hij waor schrikkelijk
moei aaf geworre, het zweat liep over zunne
rug weg, hij haai ginne droagen draod mir aon zen
lijf en de haore plakten op zunne kop’.
uit: J. R. W. sinnighe, Noordbrabants sagenboek
(den haag 1964)
Maar ook meer negatieve betekenissen komen voor.
dwaallichtjes zouden de zieltjes van ongedoop-
te kinderen zijn die voorbijgangers naar het water
lokken. Ook werd wel verteld dat ‘stalkerskes’
lichtjes zijn die flikkeren over de akkers en de velden
en dat de mensen er bang voor waren: ‘dan
wie d’r getoverd. Ze zeeën dat da’ zielen waren an
ongedoopte kiendere’.
Nicolaes Maes - Portret van vier kinderen
als mythologische figuren, 1674.
(Dordrecht, Dordrechts Museum)
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 3 3

In Brabant
Monument voor
levenloos geboren
kinderen op de
rk. Begraafplaats
Kerkplein in Wanroy.
(Foto: Eli Maas en
Dinie Maas-van der
Schans, www.doodgewonedingen.nl)
3 4
Ook zorgverleners hielden geen, of nauwelijks, rekening
met de emotionele band tussen ouders en kind.
Tot midden jaren tachtig van de twintigste eeuw werd
sterfte rond de geboorte in de wetenschappelijke
literatuur zelfs aangeduid met de term ‘non-event’.
het gevolg van deze opvattingen was dat destijds de
‘omgeving’ (familie, naasten en zorgverleners) zich
niet kon indenken dat ouders een rouwproces doormaakten
als hun kind rond de geboorte was gestorven.
de emotionele band, ontstaan tijdens de zwangerschap,
werd daarmee totaal genegeerd.
Rouwverwerking
Wanneer er destijds problemen rond de geboorte
te verwachten waren of als al duidelijk was dat het
kind voor de geboorte was overleden, vond de bevalling
meestal in het ziekenhuis plaats. Zorgverleners
bepaalden hoe er daar omgegaan werd met het dode
kind en met de ouders. Tot de jaren negentig van de
vorige eeuw werden kinderen die rond de geboorte
stierven vaak snel mogelijk weggehaald bij de ouders.
Gynaecologen werd tijdens de opleiding geleerd de
ouders zo min mogelijk te belasten met het contact
met hun dode kind. de arts zou de ouders moeten beschermen
tegen de ‘schok van aanschouwing’ van het
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
overleden kind door het na overlijden zo snel mogelijk
met een laken te bedekken, het weg te halen uit de
verloskamer en het zo snel mogelijk naar het mortuarium
af te voeren waarna het in een anoniem graf
zou moeten worden begraven. Meestal werd de begrafenis
of crematie zo door het ziekenhuis geregeld.
Gebruikelijke rouwrituelen, zoals bij een ‘normale’
begrafenis of crematie, vonden dus niet plaats omdat
dit beter zou zijn voor de ouders. Als zij zich niet aan
hun kind zouden hechten, zou het verlies makkelijker
verwerkt kunnen worden. Ouders, op dat moment
vaak overrompeld door emoties, durfden niet in te
gaan tegen deze gang van zaken. het overkwam hen,
ook al waren ze het er wellicht niet mee eens.
Bovendien konden ouders dan ook nog van zorgverleners
te horen krijgen dat het ‘zo maar het beste was’,
dat ze ‘nog jong waren, dat er toch snel weer een ander
kind zou kunnen komen’. Er kon geen sprake zijn van
een rouwproces, zoals bij het overlijden van een ouder
kind of van een volwassene. het kind had niet, of in
uiterste geval, maar heel kort geleefd en men had het
immers niet eens gekend. deze gang van zaken had
tot gevolg dat veel ouders hun overleden kind nooit
hebben gezien, geen afscheid hebben kunnen nemen
en niet weten waar het begraven is. Zij hebben daardoor
maar heel beperkte herinneringen hetgeen velen
nog steeds, vele jaren later, hindert in het rouwproces.
soms speelden andere factoren, bijvoorbeeld
de maatschappelijke positie, een rol en waren
er wél rouwrituelen. Op de begraafplaats aan de
Bredaseweg te Tilburg staat een grafmonument voor
de kinderen van de burgemeestersfamilie Mutsaers.
Op de achterzijde van het monument staat de tekst:
Hier rust onze lieveling 2 mei 1874.
in de burgerlijke stand is Louis aangegeven als ‘doodgeboren’
en kreeg hij geen naam. Wellicht werd hij
toch gedoopt en is dit de uitzondering die vooral in
hogere maatschappelijke kringen gemaakt kon en
mocht worden.
in koninklijke kringen waren deze uitzonderingen er
blijkbaar ook. in de grafkelders van de koninklijke familie
in de Nieuwe Kerk te delft bevindt zich, naast de
gebruikelijke grafkisten, ook een aantal kistjes. soms
is in zo’n loden kistje het hart van een overledene

ewaard, maar in enkele gevallen weet men dat er
een jong gestorven kind in ligt. Zo is er het kistje van
de dochter van frederik hendrik, Elisabeth, die op 4
augustus 1630 werd geboren en op dezelfde dag overleed.
de dochter van Willem iv kwam dood ter wereld,
ze kreeg geen naam, wel een kistje. van een aantal
kistjes kent men de inhoud niet, maar waarschijnlijk
zijn het jong gestorven koninklijke kinderen. Na de
uitvaart van Prins claus in 2002 werd bekend dat men
opnieuw een kistje had aangetroffen waarvan men
de inhoud niet kende. vermoed wordt dat in dit kistje
het jongetje ligt dat Koningin Wilhelmina in 1902, na
vijf maanden zwangerschap, ter wereld bracht en dat
niet levensvatbaar was. Koninklijke, rond de geboorte
overleden, kinderen kregen dus wel een voor de ouders
bekend graf.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 3 5

In Brabant
3 6
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
Veranderende opvattingen
Pas eind jaren zestig werd vanuit wetenschappelijke
hoek voor het eerst aandacht besteed aan rouwverwerking
bij sterfte rond de geboorte. vragen die toen
positief beantwoord werden en waaraan men voorheen
twijfelde zijn: is er een ouder-kind relatie voor
de geboorte en is een pasgeborene een persoon om
over te rouwen? hoe eerder het tijdens de zwangerschap
fout ging, des te ‘kleiner’ werd het verlies bij de
ouders ingeschat: een miskraam was minder erg dan
een doodgeboren kind en een doodgeboren kind was
minder erg dan een kind verliezen dat geleefd had.
Miskramen en doodgeboren kinderen werden niet
gezien als gebeurtenissen waarbij ‘rouw’ en ‘rouwverwerking’
aan de orde waren. Als een kind ook nog
een lichamelijke afwijking had, werd het niet gezien
als een ‘echte’ baby maar meer als een ‘medische
complicatie’.
het duurde nog tot de jaren tachtig voordat in
Nederland rouwverwerking en -begeleiding bij het
overlijden van pasgeboren kinderen systematisch
werd onderzocht. Pas vanaf toen kwamen er andere
inzichten over hoe te handelen bij sterfte rond de
geboorte. Men realiseerde zich dat het kind niet direct
moest worden weggehaald bij de ouders. Om het
verlies écht te kunnen verwerken, moesten ouders de
confrontatie met de werkelijkheid aangaan en dus het
kind wél zien, eventueel koesteren en verzorgen. het
regelen van de uitvaart en rouwrituelen uitvoeren
bleken belangrijke elementen te zijn in een goed verlopend
rouwproces.
verlies kan mede verwerkt worden door herinneringen
te herbeleven en dus is het belangrijk dat er
herinneringen zijn. Bij sterfte rond de geboorte moet
er dus veel aandacht zijn voor het, in een korte tijd,
maken van herinneringen die gebruikt kunnen worden
bij het herdenken en gedenken.
Tegenwoordig is het heel normaal om bijvoorbeeld
foto’s, voetafdrukjes, of een haarlokje als herinnering
te bewaren. Zaken waar artsen, verloskundigen en
verpleegkundigen vroeger voor terugdeinsden, omdat
men zich niet realiseerde wat de emotionele effecten
waren van het niet toestaan en niet meewerken aan

ouwrituelen. het verlies van een kind rond de geboor-
te werd immers meer gezien als een medische tegenvaller
dan als een menselijke tragedie.
vanaf het jaar 2000 zijn in veel Brabantse gemeenten
initiatieven ontwikkeld om monumenten op te
richten ter herinnering aan kinderen die rond de geboorte
zijn overleden en die geen bekend graf hebben.
deze monumenten staan vooral op katholieke
begraafplaatsen. soms is het initiatief genomen
door een groep betrokken ouders, soms ook door
de kerk. Opmerkelijk is dat in Noord-Brabant veel
meer monumenten staan dan in andere provincies.
hier zijn nu rond de veertig monumenten. Ter vergelijking:
Limburg telt er acht, Zuid-holland vier en
drenthe één. (Zie voor een overzicht de website van
de stichting Lieve Engeltjes: www.lieve-engeltjes.nl).
Met de monumenten vraagt men aandacht voor een
onderwerp waar, ook in Brabant, voorheen nooit over
gesproken werd omdat er óf een taboe op rustte óf
omdat men dacht dat zwijgen beter voor de ouders
zou zijn. de opvattingen zijn inmiddels gewijzigd en de
foto links: foto van overleden tweeling Leonardus
en Petrus Johannes Migchels, Aarle-Rixtel 1911.
(Foto: Tinus Swinkels. Collcectie erven Swinkels,
Brabant-Collectie, Bibliotheek Univer siteit van
Tilburg). foto boven: Hedendaagse foto van een
overleden meisje genaamd Bryannah. Ze is op driejarige
leeftijd plotseling zonder duidelijke oorzaak
overleden. Op deze laatste foto van haar draagt
ze een engelenjurk die ze een week ervoor op haar
verjaardag had gekregen (Collectie Nederlands
Uitvaart Museum Tot Zover).
betrokken ouders zien de monumenten als een waardige
herdenking van hun gestorven kind dat ze zelf
niet hebben kunnen begraven. vormen schuldgevoelens
een verklaring voor het grote aantal monumenten?
is de behoefte aan het publiekelijk uitspreken
van een ‘mea culpa’ middels een monument, in het
katholieke Brabant groter dan elders? deze vragen
verdienen aandacht en dienen in nader onderzoek
beantwoord te worden.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 3 7

In Brabant
3 8
De rol van de kerk in Brabant
‘Tot een kerkelijke begrafenis worden niet toegelaten
degenen die zonder doopsel gestorven zijn’. Zo
bepaalde het Wetboek van Canoniek Recht van 1917.
Ongedoopt gestorven kinderen hadden dus geen
recht op een kerkelijke uitvaartmis, terwijl gedoopte
kinderen met een ‘kroon van bloemen’ in hun kistje
werden gelegd, ‘het eeuwige leven geschonken krijgen
en met God verenigd in het paradijs zullen zijn’. Een
kinderlijkje werd door buurmeisjes ‘opgesierd’ met papieren
bloemen, strikjes en lintjes. Alle kinderen uit de
buurt werden uitgenodigd te komen kijken hoe ‘mooi
het gekroonde engeltje in zijn kistje lag’. Ongedoopten
hadden zodoende ook geen recht op een laatste rust -
plaats in de gewijde grond van de begraafplaats
bij dekerk. Zij werden vaak heimelijk onder de heg,
in de Peelwerkers van Antoon coolen bieden
de rouwrituelen Jan Klot en zijn vrouw troost
bij het overlijden van hun pasgeboren, maar wel
gedoopte, kind.
‘Een neergevlogen engelke van
Onze Lieve Heer’
‘daar ligt het dood kiendje. het dood bloeike. Zijn
blauwe oogleden liggen naar het doorzichtige wit
van de wangen gesloten. En zijn handjes, de vingers
mee de nagelkes liggen gevouwen, gestrengeld
van porselein onder zijn kinneke. Lientje
en Netje van Joopke den haas leggen de witte
watten op het dood lijfke toe aan de platte handjes
toe. Jan Klot geeft ze vervolgens het mandje
zilverstrooisel aan. de durskes, mee vol gegre-
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
of tegen de gewijde grond aan, in een doosje, meestal
niet in een kist, anoniem begraven.
uit veel verhalen die nu rond de monumenten klinken,
blijkt dat Brabantse ouders de ‘regels’ als zeer kwetsend
hebben ervaren. het was een extra emotionele
last dat hun ongedoopt gestorven kind door anderen
niet als een ‘engeltje’ werd beschouwd en er geen
rouwrituelen mochten zijn.
Doopsel
Al in de veertiende eeuw was in Brabant de kwestie
van het dopen voor het eeuwige geluk van een kind,
een last die de ouders zwaar voelden. het doopsel
is volgens het katholieke geloof namelijk ‘het noodzakelijkste
sacrament’. in katholieke opvoedkundige
lectuur, vroeger in elk goed katholiek gezin aanwezig,
Neergevlogen engelke
pen handen, kommen boven het kistje, en uit hun
bewegende vingers dwarrelt het zilverstrooisel
in en op en langs de watten. het glinstert en het
vonkt in de brand der kaarsen en in de schijn van
de goede lamp. dan nemen Netje en Lientje het
kroontje van blauwe rozen uit Jan Klot zijn handen
en zetten het op het hoofd van het dood kiendje.
Met open mond en de schone vrees in de zielkes
staan de keinder toe te zien. het is een engelke
dat daar ligt. Een neergevlogen engelke van Onze
Lieve heer zelf, tot Wie het in zijn zielke is weergekeerd,
hier ligt het om begraven te worden. hier
ligt het in wit en zilver en mee bloemen gekroond,
mee de schone vrede van zijn gesloten ogen en
gevouwen knuistjes.’
uit: Antoon coolen, Peelwerkers (1930)

Het voor zover bekend enige bord dat op een
kerkhof de plek heeft gemarkeerd waar levenloos
geboren kinderen werden begraven. (Collectie
Nederlands Uitvaart Museum Tot Zover)
werd uitgelegd wat daarmee werd bedoeld. het doopsel
was noodzakelijk omdat niemand zonder doopsel
zalig kon worden. Wanneer een katholieke moeder in
verwachting was, bad ze één van de bijzondere gebeden,
het zogenaamde ‘Gebed in gezegende verwachting’:
‘Moge ik het kind levend ter wereld brengen en
moge het niet zonder doopsel sterven’. Alle mensen
worden volgens de katholieke leer geboren met de
erfzonde die ze van hun stamvader Adam geërfd hebben.
Zolang de ziel bevlekt is met die zonde kan de ziel
de hemel niet binnengaan. door het doopsel wordt
de erfzonde vergeven. ‘Zonder doopsel geen vergiffenis
van de erfzonde en zonder vergiffenis van de
erfzonde geen zaligheid’. Bij het huwelijk kregen de
jonggetrouwden een boekje uitgereikt waarin ‘Korte
onderrichtingen en nuttige wenken voor gehuwden’.
Ouders werden geacht het noodzakelijke te doen voor
de ‘eeuwige zaligheid’ van hun kind. Zodra het kind
geboren was, moest het dus zo snel mogelijk gedoopt
worden. Was het kind eenmaal veilig gedoopt dan
dankte de moeder in haar ‘Gebed voor het nieuwe
kind’ Jezus omdat het heilige doopwater het kind rein
gewassen had van de erfzonde.
Mirakelen
Onze Lieve vrouw te ’s-hertogenbosch, Maria, verrichtte
volgens het katholieke geloof veelvuldig
‘mirakelen’ om doodgeboren kinderen tot leven
te wekken. in de mirakelboeken staan vele wonderen
van allerlei aard opgetekend zoals genezing
van beenbreuken, opstanding na verdrinking, of
hulp bij een stadsbrand. Ook hulp van Maria bij
‘doodgeboorte’ kwam schijnbaar geregeld voor,
net als hulp bij miskramen en moeilijke bevallingen.
soms was het mirakel alleen gericht op het kunnen
dopen van de boreling, waarna het kind kon
sterven met de zekerheid voor de ouders dat het
goed terecht zou komen. de beschreven gevallen
betroffen vaak kinderen die levenloos ter wereld
waren gekomen. Na een belofte aan Maria om ter
bedevaart te gaan, ‘leefde’ het kindje op zodat het
gedoopt kon worden.
Een mirakel van Maria
in juli 1383 werd Joris van campen uit Mechelen,
vader van een kind dat dood ter wereld kwam. hij
beloofde een bedevaart tot Maria van ’s-hertogenbosch:
“Ende doen hi die bedevaert gheloeft
hadde, doen waert dat doet kint tericht levende
ende ghecreech sijn corstenheyt (doopsel – red.)
ende waert Jan geheyten ende bleef daernae levende
want ten anderen dach’.
het kindje mocht dus nog even leven om gedoopt
te worden en een naam te krijgen. voorwaarde
was wel dat de vader ter bedevaart naar Maria zou
gaan. dat deed hij ook en hij heeft ‘Gode ghedanct
ende sinre liever Moeder vander gracien ende ghenaden,
die hem ghesciet es’.
citaten uit: h. hens, h. van Bavel,
G.c.M. van dijck en J.h.M. frantzen, Mirakelen
van Onze Lieve Vrouw te ’s-Hertogenbosch,
1381-1603 (Tilburg 1978), 353-354.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 3 9

In Brabant
4 0
de gewoonte van een snelle tocht naar de kerk met
aansluitend een traditioneel Brabants doopfestijn
in het bijzijn van de dopeling, was niet altijd gunstig
voor de lichamelijke gesteldheid van het pasgeboren
kind. Al een paar uur na de geboorte nam de vader,
vergezeld door de peter en meter, de vroedvrouw,
baker en buurvrouwen het kind mee om het in de kerk
te laten dopen. Na het bezoek aan de kerk was het op
sommige plaatsen traditie dat er een feestelijke tocht
langs vele kroegen begon. het kind bleef bij de feestvierders
soms tot in de kleine uurtjes. Niet zelden
werd het kind uit het oog verloren: ‘ze waren al eind op
weg, toen de caféhoudster achter hen aan kwam hollen,
roepend: ‘hela, hela! het kind!’…. Bij thuiskomst
constateerde de vroedvrouw met ontzetting dat ze
het kind, dat zo stijf als een plank ingebakerd was,
met het hoofd naar beneden hadden gedragen…’, zo
is te lezen in Bittere armoede in de Kempen van Neel
doff. Geleidelijk aan verbeterden de omstandigheden
en vonden de doopplechtigheden minder ‘nat’ en meer
hygiënisch plaats.
Nooddoop
Als het leven van het kind vroeger bij geboorte in
gevaar was, moest er voor gezorgd worden dat het
snel gedoopt werd. Huwelijk en Huisgezin. Tijdschrift
voor vaders en moeders meldde in 1929 in ‘het nooddoopsel’
dat in geval van nood ‘mág, ja móet een ieder
doopen, dat is een zware plicht van naastenliefde’. in
het ziekenhuis rustte deze plicht op de (uiteraard)
katholieke arts of verpleegkundige. het was wel van
belang dat men op de hoogte was van de wijze waarop
er gedoopt moest worden opdat dit nooddoopsel
‘geldig’ zou zijn. Als er onmiddellijk stervensgevaar
was, moest er met het dopen niet gewacht worden
tot de komst van een priester. de ouders konden dan
‘in de noodzakelijkheid komen, dit nooddoopsel te
moeten toedienen’. Bij gelegenheid van het ‘huwelijksexamen’
werden de aanstaande echtgenoten daarover
onderricht.
Als men eraan twijfelde of het kind nog leefde, moest
er ‘onder voorwaarde’ gedoopt worden. Een kind dat
zeker dood was, mocht niet worden gedoopt. Er waren
ook precieze voorschriften over het dopen bij
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
Voor katholieke raad hadden aanstaande
ouders onder meer het
boekwerkje Korte onderrichtingen
en nuttige wenken voor gehuwden.
(Collectie Nederlands Uitvaart
Museum Tot Zover)
moeilijke bevallingen en bij misgeboorten. Als er
levensgevaar dreigde voor de moeder, ‘dan denke
men aanstonds aan het doopsel’. Ook het dopen in
de moederschoot was een optie maar vanwege infectiegevaar
moest dit wel aan ‘den geneesheer’ worden
overgelaten.
in 1921 barstte een discussie los in het Nederlands
Tijdschrift voor Geneeskunde over de onder katholieke
artsen toegepaste ‘sectio caesarea post
mortem’. Artsen vroegen zich af of het ethisch wel
verantwoord was dat zij als arts meewerkten aan
het verrichten van een keizersnede op een overleden
vrouw met als enig doel het dopen van de ongeboren
vrucht. Waren niet- katholieke artsen gehouden zo
te handelen als het om een katholieke vrouw ging?
Katholieke artsen was immers voorgeschreven zo

spoedig mogelijk na de dood van de zwangere vrouw
per keizersnede de baarmoeder te openen zodat
een priester de gelegenheid had het kind te dopen.
Niet-katholieke artsen verzetten zich in toenemende
mate tegen deze regels en daarom werd aanstaande
echtgenoten aangeraden toch vooral een katholieke
huisarts te kiezen.
iedere foetus, hoe jong ook, is in de katholieke leer al
een menselijk wezen en drager van een onsterfelijke
ziel. daarom moest elke vrucht, ook die uitgestoten
bij een misgeboorte, gedoopt worden zolang niet
vaststond dat deze dood was. het voorschrift gold
ook voor de eerste maanden van de zwangerschap
en verviel pas als met zekerheid was vast te stellen
dat de vrucht was overleden.
de aanstaande echtgenote en toekomstige moeder
werd ook onderricht wat haar te doen stond als ze
een miskraam kreeg. de afgestoten vrucht moest
dan gedoopt worden in lauw-warm water, berichtte
Huwelijk en Huisgezin: ‘men neme de vrucht tussen
beide duimen en wijsvingers en verscheure zorgvuldig
het eivlies, terwijl men het kleine wezen onderdompelt
en spreekt dan tegelijkertijd de woorden van
het doopsel uit; ‘indien gij gedoopt kunt worden, dan
doop ik u…enzovoort’’. dit moest snel gebeuren omdat
de vrucht buiten het lichaam ‘slechts een zeer kort
leven heeft en dus in stervensgevaar verkeert’. Men
achtte het met name voor de moeder van belang dit
‘voorschrift’ goed ter harte te nemen omdat het toch
niet zelden voor kwam dat de moeder een miskraam
kreeg terwijl er niemand aanwezig was. Men achtte
het onverantwoordelijk een onrijpe, onvoldragen
vrucht zonder meer te verwijderen, omdat het toch
ging om de eeuwige zaligheid van een onsterfelijke
ziel. het was de plicht van de ouders in alle gevallen
de ‘zalige aanschouwing Gods’, te bereiken via het
doopsel, voor hun geboren of ongeboren kinderen
veilig te stellen.
Ongedoopt
de consequenties waren groot als het kind ongedoopt
stierf: als een dwaallicht zou de geest van een
ongedoopt gestorven kind blijven dolen, terwijl een
gedoopt kind een engeltje werd. de traditionele leer
Katholieke Muurkrant 4 ‘Zo begint
het leven’, met de foto ‘Doop’ van
Martien Coppens (1908-1986).
(© Martien Coppens/Nederlands
Fotomuseum, Brabant-Collectie,
Bibliotheek Universiteit van Tilburg)
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 4 1

In Brabant
Tip
Een volledig
geannoteerde
versie van dit
artikel is terug te
vinden op www.
thuisinbrabant.nl.
de auteur dankt
het Aanmoedi-
gingsfondsKonink- lijke facultatieve
voor de steun bij
de totstandkoming
van dit artikel.
4 2
van de katholieke kerk is gebaseerd op de theorie van
het zogenaamde ‘limbus’. de ongedoopte kinderen
bevinden zich in een toestand waarin ze beroofd zijn
van de gelukzaligheid van de hemel en de aanschouwing
van God. Omdat ze zelf geen persoonlijke zonde
hebben begaan, hoeven ze niet gestraft te worden
en bevinden ze zich in een soort van tussenruimte.
Aangenomen mocht worden dat de zielen van deze
kinderen ‘de smarten van het vuur der hel niet zullen
te verduren hebben’. het limbus-concept heeft geen
duidelijke grondslag in de bijbel, maar is wel eeuwenlang
door de kerk gebruikt in de theologische leer.
vanaf midden jaren vijftig kwam er verandering in de
toepassing van de strikte regels en werd door veel
geestelijken het zogenaamde ‘doopsel van begeerte’
toegepast: als ouders ‘goede’ katholieken waren en
het doopsel voor hun kind gewenst hadden, mocht het
kind toch als gedoopt beschouwd worden. Er werd nu
zelfs ontkend dat de katholieke kerk ooit geleerd zou
hebben dat ongedoopte kinderen verloren zouden
gaan. dat waren volgens Huwelijk en huisgezin slechts
beweringen van ‘niet-katholieke kristenen’. Men kon
zich echter wel voorstellen dat ouders zich bezwaard
voelden omtrent het probleem van hun eeuwige lot.
Er werd gepleit om over te gaan tot herbezinning en
herziening van de bestaande begrafenispraktijken,
zoals het begraven in ongewijde grond. in het nieuwe
diocesane gebedenboek werd nu wel als troost voor
de ouders een gebed opgenomen dat uitgesproken
kon worden bij de begrafenis van een ongedoopt
overleden kind: ‘Wij vertrouwen het lichaam van dit
kind toe aan de aarde en aan u. U hebt het ten leven
gewekt in de schoot van zijn moeder en in uw onnaspeurlijke
wil hebt Gij het tot u geroepen voordat
het zijn proeftijd hier op aarde kon doormaken. Wij
kennen zijn lot niet, maar ons geloof zegt ons, dat
ook het onvoltooide mensenleven een zin heeft in de
gedachten van uw hart. Daarom geven wij ons over
aan uw heilige wil, in het volle vertrouwen, dat dit
kind is geborgen in uw liefde, die wil dat alle mensen
tot de verlossing komen. Amen’.
Pas in 1970 werd in het Romeinse Missaal een uitvaartmis
voor ongedoopte kinderen van ouders die
hen wel hadden willen laten dopen, ‘officieel’ opgeno-
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
men. de uit 1980 daterende instructie over de kinderdoop
bevestigde dat kinderen die ongedoopt stierven,
werden toevertrouwd aan de barmhartigheid van God.
het Wetboek van canoniek Recht van 1983 schrijft:
‘de plaatselijke Ordinarius kan toestaan dat kinderen,
van wie de ouders de bedoeling hadden hen te dopen
maar die vóór het doopsel gestorven zijn, een kerkelijke
uitvaart krijgen’.
het Katechismus van de Katholieke Kerk uit 1995
voegde daar het volgende aan toe: ‘de grote barmhartigheid
van God die wil dat alle mensen gered worden
(1Tim. 2:4), en de liefde van Jezus voor de kinderen die
blijkt uit zijn woorden ‘Laat de kinderen toch bij mij
komen en hinder ze niet’ (Mc. 10:14), staan ons toe te
hopen dat er voor de kinderen die zonder doop gestorven
zijn, inderdaad een weg ten heil bestaat.’ het
doopsel van begeerte werd in dezelfde Katechismus
vastgelegd.
formeel gezien betekende dit dus dat kinderen die
ongedoopt stierven pas vanaf 1983 een katholieke
uitvaart konden krijgen, met een laatste rustplaats
in gewijde grond, terwijl dit in de periode ervoor afhankelijk
was van de compassie van de betrokken
geestelijken. Bedacht moet worden dat men bij een
bevalling in het ziekenhuis nog steeds te maken kon
hebben met de gangbare praktijken aldaar en dat het
in die tijd niet gebruikelijk was rouwrituelen in acht
te nemen voor een rond de geboorte overleden kind.
in 2007 verscheen een rapport van de international
Theological commission van het vaticaan dat handelt
over het lot van kinderen die sterven zonder gedoopt
te zijn. de commissie concludeerde, en de paus nam

deze conclusie over, dat aangenomen mag worden dat
God deze kinderen zal redden, juist omdat het niet
mogelijk was voor hen te doen wat voor hen het meest
wenselijk was geweest, namelijk hen te dopen. het
limbus-concept voor ongedoopte kinderen is hiermee
officieel door de katholieke kerk verlaten.
Rituelen en luisteren naar de verhalen
in een tijd van opkomende nieuwe (rouw)rituelen
werd in het jaar 2000 in het Overijsselse Reutum
het eerste Nederlandse monument voor rond de
geboorte overleden kinderen opgericht. Na Reutum
volgden andere plaatsen in Nederland waarbij er nu
in Noord-Brabant een hoge dichtheid aan deze monumenten
is.
de monumenten blijken in een bestaande behoefte te
voorzien. voor velen heeft het lang geleden gestorven
kind eindelijk ‘een plek’ gekregen. ‘ik ga vandaag mijn
Het eerste monument voor
levenloos geboren kinderen
in Noord-Brabant, op de
Algemene Begraafplaats
Leijsenakkers in Oosterhout.
(Foto: Eli Maas en Dinie Maasvan
der Schans,
www.doodgewonedingen.nl)
kind begraven’, was een opmerking die gehoord werd
tijdens de onthulling van één van de monumenten.
ceremoniële onthullingen, bloemleggingen en het
alsnog wijden van de grond, vervangen als het ware
de rouwrituelen die destijds niet in acht konden worden
genomen en geven zo troost. de rol die de kerk
speelt bij deze monumenten is voor de betrokkenen
zeer belangrijk.
Toch blijven er nog veel mensen met vragen achter
zoals: wat is er met ons kind gebeurd, waarom mochten
we ons kind niet gewoon begraven, ons verhaal
vertellen en verdriet hebben? Aandacht voor de verhalen
en assistentie bij het zoeken naar antwoorden
op deze vragen biedt deze ouders, ook na heel veel
jaren, steun en troost. Zoals een moeder mij onlangs,
tijdens een gesprek, diverse keren op het hart
drukte: ‘ik ben zo blij dat er nu eindelijk, na zoveel
jaren, iemand naar mijn verhaal wil luisteren.’
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 4 3

Rubrieksaanduiding
Er is meer Brabant dan je denkt!
Rubriek Theo Cuijpers naam auteur
Een replica van de
Ster van Brabant.
(Foto: Erfgoed
Brabant)
Oproep
Weet u zelf nog
‘meer Brabant’ te
vinden? Aarzel niet
en licht de redactie
in via een e-mail
naar inbrabant@
erfgoedbrabant.nl
Wellicht verschijnt
uw tip dan in een
volgend nummer
van In Brabant.
Stern
von Brabant
4 4
de kans dat iemand in onze provincie de Orde van
de ster van Brabant heeft gekregen is niet erg groot.
deze orde is dan ook geen Nederlandse onderscheiding,
maar een duitse. Ze werd ingesteld door Groothertog
Ernst Lodewijk van hessen.
Ernst Lodewijk was een kleinzoon van de Engelse
koningin victoria en een neef van de duitse keizer
Wilhelm ii en gold als een liberaal-constitutioneel
vorst en een groot mecenas. hij stimuleerde wetenschap,
economie, kunst en cultuur. hij schreef drama’s
en gedichten, componeerde klavierstukken en
schreef over architectuur en tuinbouwkunst. Ernst
Lodewijk behoorde tot het huis Brabant: vandaar de
naam van de door hem ingestelde orde.
Huis Brabant
de vorsten uit het huis Brabant stamden af van
hendrik het Kind (1244-1308), de zoon uit het tweede
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
huwelijk van de Brabantse hertog hendrik ii. Een half -
broer van ‘het Kind’, de oudste zoon uit het eerste
huwelijk van hendrik ii, volgde hun vader op als hertog
hendrik iii van Brabant. hendrik het Kind erfde
hessen van zijn moeder sofia van Thüringen.
Ernst Lodewijk was een verre afstammeling van
hendrik het Kind. hij besteeg na de dood van zijn
vader in 1892 de hessische groothertogelijke troon
en huwde in 1894 prinses victoria Melita, bijgenaamd
‘ducky’. het echtpaar kreeg twee kinderen: een dochter,
Elisabeth, die in 1903 op achtjarige leeftijd aan
tyfus overleed en een doodgeboren zoon (1900). het
huwelijk kwam tot stand op sterk aandringen van
beider grootmoeder, victoria, en werd zonder veel
overtuiging door beiden gesloten. ducky en Ernst
deelden weliswaar een grote belangstelling voor cultuur
en voor schoonheid, maar voor Ernst was het de
vraag of hij überhaupt had willen trouwen, terwijl voor
ducky gold dat zij eigenlijk verliefd was op een andere
neef. deze neef van moederszijde was de Russische
grootvorst cyril Romanov. Met hem zou ze ook een
verhouding krijgen.
Toen ze in 1897 op bezoek was geweest bij haar zus
Marie in Roemenië en Ernst bij terugkomst in bed aantrof
met een mannelijke bediende, besloot ze te scheiden.
Een niet gering besluit, want een scheiding was
in die tijd, zeker binnen adellijke kringen, ongehoord
en ducky veroorzaakte zo een behoorlijk schandaal.
Ze trouwde desondanks in 1905 toch met grootvorst
cyril. Na de Russische revolutie (1917) en de moord
op een groot deel van de familie van de tsaar werd

het verleden laat soms op verrassende manieren sporen achter. Theo cuijpers, Adviseur cultuurhistorie bij Erfgoed Brabant,
liet zich inspireren door het begrip ‘Brabant’ en onderzocht op welke onverwachte plekken het hertogdom ook nu nog opduikt.
in deze serie vertelt hij over zijn – op z’n zachtst gezegd – opmerkelijke bevindingen.
links: Groothertog Ernst Lodewijk van Hessen-Darmstadt in 1905. Fotograaf: Jacob Hilsdorf (1872-1916).
rechts: Prinses Victoria Melita, bijgenaamd ‘Ducky’, omstreeks 1900.
deze cyril zowaar nog tsaar in ballingschap. Zijn erfgenamen
zijn nog steeds de pretendenten van de
Russische troon.
De Ster
de ster van Brabant werd in 1914 door Ernst Lodewijk
ingesteld, kort voor het begin van de Eerste Wereldoorlog,
en was bedoeld voor dienaren van de hessische
staat. de vormgeving van de orde is eigentijds; de
twaalf klassen en de mogelijkheid om ieder daar-
van ook nog een gouden kroon als verhoging te verlenen,
zijn daarentegen wel typisch voor de toenmalige
duitse standenmaatschappij. deze orde werd
bovendien niet aan vrouwen verleend. voor hen was
er namelijk een ‘damesorde van de ster van Brabant’.
Behalve deze burgerlijke onderscheiding riep Ernst
Lodewijk in 1917 ook een militair erekruis in het leven:
het iJzeren Ereteken voor strijders. Om hiervoor in
aanmerking te komen moest je echter wel aan het oorlogsfront
gewond zijn geraakt. deze onderscheiding
kreeg dan ook vrij snel de bijnaam ‘Blutiger Ludwig’
(‘Bloedige Lodewijk’).
de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) zou een einde
maken aan de hessische monarchie en ook aan de
ster van Brabant. Ernst Lodewijk weigerde in 1918
weliswaar officieel af te treden, maar verloor desondanks
zijn groothertogelijke waardigheid: hessen
werd tot vrijstaat verklaard. Ernst Lodewijk bleef
zich echter inzetten voor kunst en cultuur en stierf
in 1937 te slot Wolfsgarten bij de hessische plaats
Langen.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 4 5

Genealogie
Leo Adriaenssen
Instrumentarium
van een chirurgijn
in 1566. (Vivae
imagines partium
corporis humani
aereis formis expressae
(Antwerpen
1566) 121)
4 6
Verborgen kunst
en kunstenaars
Sommige grote kunstenaars weten zich eeuwen lang in de anonimiteit verborgen te houden.
Hun nagelaten scheppingen verraden hun identiteit niet, maar wekken alleen nieuwsgierigheid.
Zo iemand was Damiaen van Nerven (ca. 1515-1603/04) uit Goirle.
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d

in Brabant biedt ook de genealogie een podium. interessante geschiedenissen die aan de hand van genealogisch
onderzoek zijn te reconstrueren. soms vergeten, maar altijd verrassende verhalen, van Brabantse bodem.
Zijn kleinzoon cornelis van Nerven (1603-1661) uit
Tilburg was een succesvolle schilder, maar van
damiaen was geen enkel werk bekend. En dan was
er nog damiaens befaamde achterkleinzoon († 1715),
ook cornelis genaamd, de architect die tot de dag
van vandaag gezichtsbepalend is voor de Grote Markt
te Brussel.
damiaen van Nerven is rond 1515 te Goirle geboren
als bastaardzoon van Gerrit van Nerven en dingen
canters alias verhoeven. Gerrit was de vierde generatie
van Nerven in het dorp en daar de eerste chirurgijn.
drie zoons volgden in zijn voetsporen: cornelis, die
voorbestemd leek om de eerste chirurgijn van Tilburg
te worden, sloeg iemand dood en vestigde zich in
hilvarenbeek; Wouter werd de eerste chirurgijn van
Poppel; en Robbrecht volgde zijn vader op in Goirle.
Onzeker is of damiaen opgroeide in Goirle. Zijn moeder
droeg geen Goirlese namen en woonde wellicht
elders. Gebruikelijk was dat een bastaard door de
moeder werd opgevoed. dat hij een voornaam droegen
die verwees naar zijn vader – damianus was
de patroonheilige van de heelmeesters – doet vermoeden
dat de moeder vreesde dat Gerrit hem niet
zou erkennen, aannemen of alimenteren. Maar dat
damiaen zich in 1555 nadrukkelijk de zoon van Gerrit
van Nerven de chirurgijn noemde, wijst op een zekere
trost op zijn afkomst van vaderskant. Ook is veelzeggend
dat hij een zoon naar zijn vader vernoemde.
Misschien was hij wel gewettigd.
Edelsmid
het opgroeien in de Goirlese chirurgijnsfamilie biedt
een mogelijkheid om damiaens loopbaan als edelsmid
te verklaren. Een chirurgijn moest immers zijn eigen
zilveren en ijzeren instrumenten kunnen vervaardigen:
fistelmesjes, zagen, beitels, drillen, lancetten, sondes,
scalpels, trapanen, spatels, vlijmen, katheters,
naalden en tangen. Bovendien kan er een vormende
werking van een heelmeester zijn uitgegaan. hoewel
de beroepsgroep niet academisch geschoold was,
was een zekere scholing in de humaniora wenselijk,
al was het maar om de medische klassiekers in het
Latijn te kunnen lezen. En dat damiaen zijn klassieken
kende, blijkt uit zijn beeldende kunst.
4
2
3
1
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 4 7
Beide zijden van
het door Damiaen
van Nerven gedamasceerde
zwaard.
(Waffensammlung
A586 van het
Kunsthistorisches
Museum te Wenen)
1 appel of knop
2 greep
3 pareerblok
4 ricasso

Genealogie
4 8
damiaen van Nerven werd damasceerder. het damasceren
was omstreeks 1540 in Europa in de
mode gekomen, vooral als decoratie van steek- en
slagwapens. het ijzer of staal van het te decoreren
voorwerp werd verhit tot het violet of blauw kleurde,
vervolgens gearceerd met een mes en gegraveerd
met een scherpe, bronzen burijn (stift), waarna de
groeven werden gevuld met goud- of zilverdraad. de
techniek zou afkomstig zijn van het Nabije of Midden-
Oosten (het woord is afgeleid van damascus) en lijkt
in de zestiende eeuw te zijn geherintroduceerd door
de spanjaard diego de Çaias, die de kunst ook naar
Engeland en frankrijk bracht.
het eerste bekende werk van damiaen van Nerven is
een rijk versierd rapier dat tegenwoordig wordt bewaard
in het Kunsthistorisches Museum te Wenen. Op
de zijkant staat zijn signatuur: damianvs . de . nervĒ .
me . fecit. deze tekst werd aanvankelijk geïnterpreteerd
als ‘damianus de Neron venetus of venetia (uit
venetië) maakte mij’ en als ‘damianus de Nervensis
(uit Nervi bij Genua) maakte mij’.
het rapier was een houw- of stootwapen, niet geschikt
voor militaire doeleinden, maar wel om te duelleren.
het was een representatief wapen, vandaar de
vaak rijke versieringen. de greep en het gevest van
het door damiaen bewerkte rapier zijn fraai geornamenteerd.
de appel of knop (nummer 1) toont op
de verschillende facetten herakles met een knots
over de schouder en de hellehond cerberus aan een
leiband; een fontein met slangen, geflankeerd door
een leeuw en een man die uit een boom valt; een versterkte
stad met een gracht waarin eenden en zwanen
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
zwemmen; oosterse ruiters, bewapend met lansen en
schilden, gevolgd door een olifant met op zijn rug
een kasteelachtige constructie – een gevechtstoren.
Op de greep (nummer 2) knielt een geharnaste
ridder voor een onidentificeerbaar, stralend object;
zijn gepluimde helm ligt op de grond en achter hem
staat een groep met helmen en lansen bewapende
voetknechten. Op een ander facet staan een leeuw,
een stier, een vijver met eenden, een pauw en een
gaand en een liggend hert met gewei. het pareerblok
(nummer 3) biedt een tafereel van een omgrachte
stad, waartegen een lansier te paard optrekt; aan de
andere kant zijn ruiters met elkaar in een gevecht verwikkeld,
een verminkt slachtoffer ligt op de grond. Op
het ricasso (nummer 4) staat een man in een klassieke
wapenrusting en een gepluimde helm, die met gestrekte
rechterarm een zwaard boven een brandende
komfoor houdt; vermoedelijk verwijst het beeld naar
de Romeinse krijger Gaius Mucius scaevola, die uit
minachting voor het vonnis van de Etruskische vijand
om levend te worden verbrand en uit heroïsche
vaderlandsliefde zijn rechterhand verbrandde. Op
de andere kant jaagt een lansier met honden op een
hert. Op de pareerstangen wordt een ruitergevecht
gevoerd bij een paviljoenenkamp (legertenten van
aanvoerders) en aan de andere zijde een versterkte
stad door landsknechten belegerd, terwijl voor de
poort en de brug een kanon staat opgesteld.
Tijdgenoten
vergelijking met het werk van tijdgenoten toont zo’n
sterke stijlovereenkomst met diego de Çaias, dat
deze als damiaens leermeester kan worden aangemerkt.
de spanjaard Çaias werkte in 1535-1550 aan
de koninklijke hoven van frankrijk en Engeland en
daarna mogelijk in Antwerpen. Zowel met Londen
als Antwerpen had damiaen contacten, maar onbewezen
is of hij daar heeft gewoond en gewerkt. daarnaast
was er ook een relatie met het hertogelijke hof
van ferrara. Een voor Alfonso ii d’Este vervaardigde
beugel van een tas of buidel (nu in de collectie van het
cleveland Museum of Art) is hoogstwaarschijnlijk
van zijn hand. volledige zekerheid bestaat er over een
met vijfentwintig gedamasceerde platen beslagen,

notenhouten kabinet, gemaakt voor hertog Alfonso
ii en gesigneerd D.N. fecit: damianus Nerven maakte
mij. het kabinet werd in maart 2008 op een veiling
in Bilbao verkocht. de nieuwe eigenaar wil zich niet
bekend maken en belemmert daarmee het kunsthistorische
onderzoek naar damiaen van Nerven en zijn
werk.
het ferrarese hof trok veel Brabantse en hollandse
kunstenaars aan, maar niet damiaen, hij staat althans
niet op de loonlijst van kunstenaars uit 1545-1554.
het hof importeerde echter ook regelmatig uit de
grote kunstmarkt van Antwerpen. Ook het eerste
werk van damiaen, het beschreven rapier, kan voor
een ferrara zijn gemaakt; de herakles op de appel
kan verwijzen naar Alfonso’s vader Ercole (de
italiaanse variant van ‘herakles’) d’Este. Mogelijk
heeft damiaen samengewerkt met de graveur hans
collaert de oude uit Brussel, die zich rond 1560 te
Antwerpen vestigde. hij bewerkte een zwaard dat
past in de Çaias-van Nervenschool (collectie Museum
für deutsche Geschichte, Berlijn). het is echter met
twee verschillende technieken geornamenteerd, die
eigen stijlkenmerken hebben: het lemmet, waarop
enerzijds de deugden en anderzijds de planeten zijn
geëtst – beide verticaal gerangschikt – komt duidelijk
voor rekening van collaert. in tegenstelling tot het
lemmet is het gevest gedamasceerd. het toont een
zwijnenjacht en een bos met wilde dieren op de knop,
een stad met muren en torens, paarden en bomen,
een bos waarin een leeuw een man toetakelt en een
jager te paard met een speer op de greep. de stijl is
onmiskenbaar die van damiaen van Nerven.
Huwelijk
Waar damiaen in het begin van zijn loopbaan heeft
gewoond, is onbekend. uiterlijk in 1555 vestigde hij
zich te hilvarenbeek, waar hij trouwde met de rijkste
vrouw ter plaatse: jonkvrouw Maria van huygesloot,
weduwe van de schout en vrouwe van dorp. Zeker
voor een bastaardzoon was het een uiterst voordelig
huwelijk, ongetwijfeld te danken aan zijn faam
en daaruit spruitend vermogen tot een redelijke
kostwinning. hij betrok haar omgrachte huis De
Clossenborg in de Koestraat. in principe kon hij goed
afbeelding linkerpagina: De signatuur van
Damiaen van Nerven op een zijkant van het
ricasso. afbeeldingen boven: Het eerste werk
van Van Nerven in detail. Boven: een vesting
op de pareerstang van het rapier. Midden:
een vesting op de knop van genoemd rapier.
Onder: een vesting op het rapier van Hans
Collaert en Damiaen van Nerven.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 4 9

Genealogie
Tip
verder lezen?
hier enkele tips:
claude Blair,
‘A royal swordsmith
and damascener.
diego de Çaias’,
Metropolitan
Museum Journal iii
(1970) 149-198, met
als appexdix een
lijst van ongesigneerde
objecten,
geornamenteerd
in de stijl van diego
de Çaias en dami-
aen van Nerven.
Leo Adriaenssen,
‘van Nerven.
Meesters van
lancet, burijn en
penseel’,
De Brabantse
Leeuw Lviii (2009)
afl. 4.
5 0
leven van de bezittingen van zijn vrouw, waaronder
een belangrijk deel van de tiende van hilvarenbeek.
Wegens de oorlog week hij in augustus 1578 uit naar
het veiliger geachte Breda, waar hij een huis betrok
in de caterstraat. vermoedelijk in 1587 verhuisde hij
naar Tilburg, een sterk opkomend centrum van de
wollen-lakenindustrie, dat rijk genoeg was om bescherming
te kopen tegen de oorlogsverschrikkingen
van brandende, rovende en plunderende soldaten.
daar overleed hij in 1603 of 1604. Zijn smeltoven was
toen al enkele jaren in handen van zijn zoon cornelis.
Nalatenschap
het aan damiaen toegeschreven (en toe te schrijven)
werk dateert uit de jaren 1550 en ten laatste de jaren
1560. van daarna is er niets van zijn hand bekend. de
stad Breda schonk in de periode dat hij daar woonde
geen enkel door damiaen bewerkt steekwapen aan
een legeroverste of politicus, terwijl zo’n relatie-
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
boven: Fragment van een voor Maximiliaan II
van Oostenrijk in 1555 à 1559 vervaardigd
paradeharnas met een gedamasceerde fries
(Hofjagd- und Leibrüstkammer A140 van het
Kunsthistorisches Museum te Wenen).
De figuren zijn natuurlijker uitgevoerd dan
die op het rapier van Damiaen van Nerven.
Was Van Nerven ingehaald door jongere vakgenoten?
links: Drumlanrig Castle bij Thornhill
in Schotland, in 1684 à 1691 gebouwd door
Cornelis van Nerven en Peter Paul Boyse.
rechts: Grote Markt 2 te Brussel, het huis genaamd
De Zwaan, gebouwd door Cornelis van
Nerven in 1698. (Collectie Koninklijk Instituut
voor het Kunstpatrimonium te Brussel)
geschenk bij uitstek geschikt was als smeermiddel.
Was het damasceren uit de mode? Was damiaen
van Nerven arbeidsongeschikt geworden? Was hij
als gevolg van zijn gunstige huwelijk voortijdig met
pensioen gegaan? de aanwezigheid van een smeltoven
rond 1600 pleit tegen deze opties, maar hoe
de carrière van damiaen dan wel afliep, blijft nog in
het duister gehuld. het meest waarschijnlijk is, dat
damiaen in artistiek opzicht werd ingehaald door zijn
jongere tijd- en vakgenoten in duitsland en italië. Bij
hun werk steekt zijn werk enigszins onbeholpen af,
bijvoorbeeld doordat het perspectief van de gebouwen
niet altijd zuiver is.
van zijn kinderen handelde zoon cornelis te Tilburg
misschien in lakense stoffen, maar hij wordt vooral

gezien als jager op klein wild. Zoon Abraham werd een
welgestelde zijdehandelaar te delft en zoon Gerrit
werd kunstschilder en -handelaar te Antwerpen en
Amsterdam. cornelis’ gelijknamige zoon vestigde zich
te Rotterdam en werd vooral bekend als marmerschilder;
in België dragen nog enkele kerken de sporen van
zijn werk. diens zoons Michiel en cornelis van Nerven
werden respectievelijk kunstschilder en architect.
van de laatste resteren onder meer twee kastelen in
schotland, de achterkant van het stadhuis van Brussel
en het beroemde huis De Zwaan aan de Grote Markt
aldaar. de zoon van deze cornelis, Louis, vestigde zich
in Parijs als beeldhouwer en werd vooral bekend als
ontwerper van karossen voor de hoge adel.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 5 1

Geschiedenis
Irma van Bommel
5 2
Wiegersma
door Coppens
In huis De Wieger kwamen in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw veel kunstenaars
over de vloer bij medicus-pictor Hendrik Wiegersma (1891-1969). Er zijn foto’s bewaard gebleven
uit die tijd, voor het merendeel kiekjes gemaakt door een van de gasten of een familielid. Deze
kiekjes vormen interessant documentatiemateriaal: bewijsstukken dat Nederlandse kunstenaars
en schrijvers in die jaren contact hadden met kunstenaars en schrijvers uit Parijs en Vlaanderen.
Ossip Zadkine (1890-1967) en Constant Permeke (1886-1952) zijn wel de bekendste namen.
Tussen de ‘familiare’ opnamen uit die periode bevinden zich ook enkele foto’s van betere kwali-
teit, gemaakt door een professionele fotograaf. Maar door wie? Een verslag van een onderzoek.
hendrik Wiegersma woonde en werkte in deurne. Niet
zo ver daar vandaan, in Lieshout, woonde Martien
coppens (1908-1986). Twee grootheden: de één in de
kunst, de ander in de fotografie. het mag verwacht
worden dat de twee elkaar gekend hebben. Maar
in de tijd dat Wiegersma in het middelpunt van de
belangstelling stond - in de jaren twintig en dertig -
was coppens nog slechts een beginnend fotograaf.
vorig jaar verscheen, gelijktijdig met de overzichtsexpositie
van coppens’ werk in het Nederlands foto-
museum te Rotterdam, bij uitgeverij Waanders het
boek Martien Coppens. Bezielde Beelden. daar is op
pagina 204 een portretfoto van hendrik Wiegersma
afgebeeld. Als datering staat vermeld 1941/42. hoe
komt men aan die datering? in het archief van
coppens – ondergebracht bij de Brabant-collectie
in de bibliotheek van de universiteit van Tilburg –
is een brief gevonden van de schrijver Antoon
coolen (1897-1961), gedateerd 14 december 1941.
in deze brief, gericht aan Martien coppens, belooft
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
coolen te zullen bemiddelen bij het laten maken van
een foto van hendrik Wiegersma. Bewijs geleverd,
zou je denken. Maar de datering roept direct twijfels
op. de foto lijkt namelijk erg veel op een andere portretfoto
van Wiegersma, afgebeeld in het boek Hendrik
Wiegersma. Enkeling in meervoud van Maarten Beks
en Pieter Wiegersma uit 1982. Op pagina 28 staat
daar een soortgelijk portret. deze foto draagt het
opschrift ‘voor Nel 1933’. Als onderschrift staat vermeld:
‘foto gemaakt door Nel, zijn vrouw’. dat lijkt
echter zeer onwaarschijnlijk: welke fotograaf richt
een opschrift immers aan zichzelf? de datering van
Portret van Hendrik Wiegersma gemaakt door
Martien Coppens. (© Martien Coppens / Nederlands
Fotomuseum, Brabant-Collectie Universiteit
van Tilburg)

i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 5 3

Geschiedenis
5 4
dit beeld lijkt overigens wel redelijk, want in de jaren
dertig van de vorige eeuw stond Wiegersma volop in
de belangstelling.
het feit dat de andere foto, opgenomen in Bezielde
Beelden, de datering 1941/42 draagt, is nu helemaal
niet aannemelijk. Tussen beide foto’s kan namelijk
geen tien jaar tijdsverschil zitten. sterker nog, de foto’s
zouden uit dezelfde serie kunnen komen. Boven dien
waren door het uitbreken van de oorlog de contacten
tussen deurne en de kunstenaars en schrijvers
in Parijs en vlaanderen verbroken. in augustus 1941
overleed Wiegersma’s zoon Wieger door verdrinking.
Kortom: eind 1941 of begin 1942 had Wiegersma geen
enkele reden om zich als kunstenaar te laten portretteren.
hard bewijs voor deze mogelijk verkeerde
datering ontbreekt echter nog.
de datering 1933 lijkt beter te kloppen, maar waar
was coppens toen en wat deed hij? in 1930-31 ging
coppens op aanraden van fotograaf Adriaan Boer naar
München om daar de opleiding aan de Bayerische
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
Staatslehranstalt für Lichtbildwesen te volgen. ‘hij
maakt er kennis met de Nieuwe Zakelijkheid, maar
kiest zelf voor een romantischer benadering’, staat op
pagina 348 te lezen in het calendarium van het boek
Bezielde Beelden. in 1932 opende coppens zijn fotohandel
en atelier aan de Emmasingel in Eindhoven.
hij exposeerde er zijn ‘Levensbeelden’: expressieve
portretten van mensen uit Lieshout en omgeving.
datzelfde jaar werd hij lid van de Nederlandse
fotografen Patroons vereeniging (NfPv). interessant
is dat in genoemd calendarium staat vermeld dat
coppens tussen 1925 en 1929 prijswinnende foto’s
instuurde naar het tijdschrift Focus en correspondeerde
met Adriaan Boer, oprichter en hoofdredacteur
van het tijdschrift. dezelfde man die hem de
opleiding in München had aanbevolen.
Originelen
Tot nu toe zijn echter alleen foto’s besproken die in
boeken staan afgebeeld. de volgende stap in het onderzoek
naar de datering is daarom het bekijken van
de originelen. dat blijkt nog niet zo eenvoudig. de nalatenschap
van Martien coppens is namelijk gesplitst.
de negatieven zijn ondergebracht in het Nederlands
fotomuseum in Rotterdam, maar ze zijn niet ontsloten.
de foto-afdrukken daarentegen bevinden zich,
samen met de documentatie, bij de Brabant-collectie.
de vintage prints (Kerncollectie Martien coppens)
zijn wel ontsloten, middels de fotodatabank Martien
coppens. de losse foto’s, opgenomen in het archief,
zijn helaas niet digitaal te raadplegen. dat wordt zoeken
naar een speld in een hooiberg.
dan eerst maar informatie inwinnen bij de nabestaanden.
Een kleinzoon van Wiegersma verwijst me door
naar de fotograaf Ton hartjens die vanaf de jaren
De portretfoto van Hendrik Wiegersma met het
opschrift ‘Voor Nel, 1933’ uit het boek Hendrik
Wiegersma. Enkeling in Meervoud van Maarten
Beks & Pieter Wiegersma (1982), p. 28. (Brabant-
Collectie Universiteit van Tilburg)

zestig bij Wiegersma over de vloer kwam. deze meent
zich te herinneren dat coppens in de jaren veertig
Wiegersma heeft bezocht, maar hij verwijst me op zijn
beurt door naar Martiens zoon, de beeldhouwer Joep
en zijn vrouw Els. Ook Joep en Els menen zich in eerste
instantie te herinneren dat coppens en Wiegersma
pas in de jaren veertig contact hadden. helaas is fotohistoricus
Jan coppens, ook een zoon van Martien,
al lang overleden. hij had het wellicht direct geweten.
Maar de Brabant-collectie helpt me verder.
Bij mijn bezoek aan de Brabant-collectie ben ik vooral
geïnteresseerd in de vroege foto’s van coppens. de
conservator, Emy Thorissen, brengt mij een doos met
het opschrift ‘werkarchief’. Al gauw komen twee portretfoto’s
boven water van hendrik Wiegersma. Eén
foto ‘en profile’, en één foto ‘en face’. Ze lijken op de
genoemde foto’s die zijn afgebeeld in boeken. Nu nog
op zoek naar een datering. die staat er helaas niet op.
Wel bevatten de foto’s andere interessante gegevens.
Zo staat op de voorkant met pen in vierkante letters
geschreven: cOPPENs A.M.A. Op de achterkant van
één van de foto’s staat vermeld: hendrik Wiegersma.
de foto’s hebben een inventarisnummer, respectievelijk
PM 546 en PM 547. Opvallend is dat de foto’s op
barietpapier met een linnen structuur zijn afgedrukt,
aldus Emy Thorissen. Een behoorlijk aantal andere
foto’s uit de doos is op hetzelfde luxe papier afgedrukt.
Op één ervan is een etiket geplakt met de opdruk:
‘Exhibited at the London salon of Photography
1933’. de foto’s van Wiegersma hebben niet zo’n etiket
en zijn daar dus kennelijk niet tentoongesteld, maar
zouden best eens uit hetzelfde jaar kunnen zijn.
Bedrijfsfotografie
Terug naar Joep en Els coppens. Zij geven uiteindelijk
het verlossende woord: coppens zou in 1933 in
het tijdschrift Bedrijfsfotografie een artikel hebben
gepubliceerd over zijn ontmoeting met Wiegersma.
Bedrijfsfotografie was het officiële orgaan van de
Nederlandse fotografen Patroons vereeniging en
werd uitgeven door Focus.
Gauw weer naar de Brabant-collectie dus. Op één van
de vele tijdschriften die bewaard zijn gebleven, staat
met de hand geschreven ‘Wiegersma’. het is nummer
dE LOssE fOTO’s, OPGENOMEN
iN hET ARchiEf, ZiJN HELAAS
NIET DIGITAAL TE RAADPLEGEN.
dAT WORdT ZOEKEN NAAR EEN
sPELd iN EEN hOOiBERG.
14 van de 15e jaargang van Bedrijfsfotografie met de
datum 15 juli 1933. Op de pagina’s 262 en 263 staat een
artikel van de hand van Martien coppens over zijn bezoek
aan dr. Wiegersma. Met een foto erbij. dezelfde
foto als afgebeeld in het boek Bezielde Beelden!
de foto van Wiegersma maakte blijkbaar deel uit
van de serie ‘Bekende Landgenoten’ van de NfPv.
interessant detail is dat coppens het artikel ondertekende
met ‘M.f.J. coppens v.M.A.’, terwijl hij zijn
foto’s signeerde met ‘coppens A.M.A.’. de afkorting
verwijst naar de naamswijziging van de vereniging
van afgestudeerden: verein/Arbeitsgemeinschaft
Münchener Absolventen. het omslagpunt hiervan
lag omstreeks november 1933. Mits consequent toegepast,
zou dat ook een dateringsmiddel kunnen zijn.
Waarschijnlijk zijn deze foto’s gemaakt in de serre
bij Wiegersma, maar de achtergrond is niet op alle
opnamen even herkenbaar. Geconcludeerd kan worden
dat de inhoud van de archiefdoos (als context), de
wijze van signering, het speciale barietpapier en het
gepubliceerde artikel in Bedrijfsfotografie het erg
aannemelijk m aken dat de coppens’ foto’s dateren
uit 1933.
Ter afsluiting, terugkomend op de eerder genoemde
brief van Antoon coolen aan Martien coppens. in het
archief zit geen brief of foto, waaruit blijkt dat het
contact met Wiegersma waar Martien om vraagt aan
Antoon coolen, in 1941 is geëffectueerd. het spreekt
boekdelen dat coppens om bemiddeling vraagt, want
hij was niet bepaald op zijn mondje gevallen. Een andere
mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat deze
portretserie verloren is gegaan door de brand in het
atelier ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 5 5

Geschiedenis
In het blad Bedrijfsfotografie,
nummer
14 van de 15 e jaargang,
is dezelfde foto van
Wiegersma te zien als
in de Coppens-biografie
Bezielde beelden.
Coppens vertelt in de
begeleidende tekst ook
hoe het maken van de
portretfoto tot stand
kwam. Deze editie van
Bedrijfsfotografie is
van 15 juli 1933. De
datering 1941/42 in
Bezielde beelden klopt
dus hoogstwaarschijnlijk
niet. (Brabant-
Collectie Universiteit
van Tilburg)
5 6
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d

i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 5 7

Achtergrond
Helma Thiers en Jurgen Pigmans
Oproep
Wilt u reageren op
dit artikel? stuur
een e-mail naar
inbrabant@
erfgoedbrabant.
nl en wellicht ziet u
uw reactie terug in
een volgend nummer
van In Brabant.
5 8
halen we de
‘honderd’?
Dit najaar is weer op veel plaatsen in Brabant stilgestaan bij de bevrijding, het moment in 1944
waarop geallieerde troepen een einde maakte aan de Duitse bezetting. Voor Noord-Brabant was
het de afgelopen maanden een extra bijzonder jubileum: 65 jaar. Gaat het herdenken dan ook
met pensioen? Of halen we met gemak de ‘honderd’?
Op 5 mei wordt landelijk de bevrijding herdacht.
Overal zijn bevrijdingsfeesten en vrijheidsfestivals,
maar de landelijke herdenking is al enigszins losgezongen
van de Tweede Wereldoorlog. We herdenken
op 4 mei tegenwoordig immers alle oorlogsslachtoffers
en vieren een dag later niet langer specifiek de
bevrijding, maar vooral onze vrijheid. het herdenken
is zo dus enigszins gewaarborgd door het te abstraheren,
het los te trekken van een specifieke historische
gebeurtenis en het in een breder perspectief te
plaatsen. Op het landelijke niveau werkt deze aanpak,
maar hoe zit dat met lokale herdenkingen? Wat moet
daar, ook in Brabant, de invulling van deze bevrijding
in de toekomst worden? Leeft het herdenken voort
ook wanneer de daadwerkelijke bevrijders en de ‘bevrijden’
er niet meer zijn?
Brabant
Op veel plaatsen in Noord-Brabant wordt behalve in
mei, dus ook al in het najaar stilgestaan bij de bevrijding.
hier is soms zwaar gevochten, er zijn burgers
gesneuveld en veel plaatsen hebben een band opgebouwd
met de troepen die hen hebben bevrijd. Op veel
plaatsten is aandacht voor de lokale geschiedenis: de
gesneuvelden worden herdacht, maar ook de bevrijders
worden onthaald. Nog steeds zijn er bevrijders
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
die nu voor het eerst terugkomen naar de plaatsen
waar zij toen gevochten hebben. dat zijn voor alle betrokkenen
telkens weer bijzondere gebeurtenissen.
Toch leeft ook in Brabant het besef dat het karakter
van de herdenkingen zal veranderen. Zo is in ’s-hertog
en bosch ophef geweest rond de manier waarop dit
jaar de overgebleven veteranen hier naartoe zijn gehaald.
Elk jaar worden het er minder: er hadden zich
deze keer slechts 38 bevrijders opgegeven. Er wordt
dan ook openlijk gesproken over een nieuwe invulling
van deze herdenkingen vanaf 2010.
Wanneer we kijken naar de manier van herdenken,
dan is in de loop der jaren al het een en ander veranderd.
doordat steeds minder mensen de oorlog
en de bevrijding daadwerkelijk hebben meegemaakt,
treedt een verschuiving op van ‘herdenken’ naar ‘niet
vergeten’. hierbij spelen de lokale comités (overheid
en burgers), musea en diverse verenigingen die zich
hier speciaal mee bezighouden (verzamelaars en ‘reenactors’)
een grote rol. Ook het Brabants Dagblad
heeft een oproep geplaatst aan de lezers om tastbare
herinneringen aan de bevrijding (brieven, foto’s e.d.)
op te zoeken en aan te melden. Behalve de bevrijders,
worden ook de bevrijden ouder en dreigen de herinneringen
verloren te gaan.

DE BEVRIJDING vAN BRABANT
Eerste koninklijke bezoek na de
bevrijding van ’s-Hertogenbosch.
Koningin Wilhelmina verlaat hier
het stadhuis, 20 maart 1945.
(Fotopersbureau Het Zuiden,
collectie Stadsarchief
’s-Hertogenbosch)
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 5 9

Achtergrond
Koningin Wilhelmina en burgemeester Loeff op het door oorlogshandelingen
beschadigde bordes van het Bossche stadhuis;
voor het bordes een erewacht van de Stoottroepen, 20 maart 1945.
(Fotopersbureau Het Zuiden, collectie Stadsarchief ’s-Hertogenbosch)
6 0
Nieuwe invulling
Een aantal elementen van een nieuwe invulling, een
invulling die afwijkt van enkel het eren van de aanwezige
oud-strijders, kom je nu in veel herdenkingen
tegen. Bijvoorbeeld bij de herdenking van Operatie
Market Garden: een fakkelloop die de route van de bevrijders
volgt, een aantal veteranen dat de route fietst
van de Prinses irene Brigade, diverse tentoonstellingen
en re-enactors die de ‘geschiedenis op ware
grootte’ laten zien in kampementen en optochten.
in ’s-hertogenbosch is al aangekondigd dat de herdenking
van dit jaar de laatste in ‘oude stijl’ zal zijn. in
een artikel in het Brabants dagblad zegt Pierre Kisters,
voorzitter van de stichting October 1944: ‘Er is een
platform aan het ontstaan van organisaties voor de
herdenkingen van 4 mei en 15 augustus, het bevrijdingsfestival
en veteranen-organisaties. We zoeken
een waardevolle invulling zonder alleen een relatie te
leggen met de Tweede Wereldoorlog.’ Wat de nieuwe
stijl gaat worden, is echter nog de vraag. Kisters: ‘Er
wordt op dit moment gebrainstormd met alle betrokken
partijen. Wat het gaat worden is nog niet duidelijk.’
Bij deze partijen horen onder meer veteranen en het
onderwijs. uit respect voor alle partijen wilde Kisters
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
niet speculeren over de ontwikkelingen. Wellicht dat,
met de deelnemende partijen in het achterhoofd, te
verwachten is dat de Bossche herdenkingen nog een
duidelijke link met de Tweede Wereldoorlog zullen
houden en dus nog niet de landelijke, algemenere
trend van het ‘vrijheid vieren’ zullen volgen.
Re-enactors en verzamelaars zijn van belang bij het
nieuwe herdenken. Zij dragen bij aan tentoonstellingen,
organiseren kampementen en gevechtsdemo’s
om de geschiedenis dichterbij te brengen. Leden van
deze groepen zijn ook vaak betrokken bij de lokale
organisatie. de belangstelling voor deze periode van
de geschiedenis is enorm. Er blijven nieuwe clubs
ontstaan die zich hiermee bezighouden. Opvallend
hierin is de toenemende belangstelling voor de duitse
kant van de geschiedenis. de behoefte het volledige
verhaal te laten zien: in een oorlog zijn altijd twee
strijdende partijen.
Behalve de voortdurende groei in deelnemers binnen
deze groepen, is er ook een breed scala aan activiteiten
in heel Europa waarin zij kunnen participeren. Een
symptoom van deze grote publieksbelangstelling is
ook de productie van oorlogsfilms, waarbij regelmatig
een beroep op deze mensen wordt gedaan. Tim van
deutekom, re-enactor, handelaar en betrokken bij
diverse films over de oorlog zegt hierover het volgende:
‘ik zie de laatste jaren alleen maar groei in
het aantal mensen dat belangstelling heeft voor de
Tweede Wereldoorlog. Er blijven ook steeds films gemaakt
worden: na een succesvolle film over de oorlog,
volgen er meer. Oorlog levert nu eenmaal spektakel
en spanning. En er zijn nog zoveel verhalen om te verfilmen
dat dat voorlopig wel door zal gaan. Ook blijft
het aantal beurzen en evenementen met de Tweede
Wereldoorlog als thema groeien.’
Met het aantreden van een volgende generatie die
de herdenkingen organiseert, een generatie die de
oorlog niet meer heeft meegemaakt, wordt het makkelijker
om afstand te nemen: de emotionele lading
ontbreekt. herdenken wordt niet automatisch gekoppeld
aan herinneren. de manier waarop deze nieuwe
generatie met de herinnering omgaat, kan echter
juist daarom wel eens moeilijk zijn voor hen die deze
oorlog echt hebben meegemaakt. Zeker wanneer de

emotionele afstand van een jongere generatie gepaard
gaat met een gebrek aan kennis en respect.
denk aan het incident in 2003. Marokkaanse jongeren
verstoorden toen de dodenherdenking in enkele
Amsterdamse stadsdelen. Ze voetbalden zelfs met
de kransen.
Herinnering
frank van vree, historicus en hoogleraar journalistiek
aan de universiteit van Amsterdam, sprak bij
de opening van de fototentoonstelling ‘Er is een weg
naar de vrijheid’ (7 mei 2009, Nationaal Monument
Kamp vught, gelegen aan de Lunettenlaan) over het
begrip herinnering. uit de individuele herinnering,
die voor iedereen uniek is, ontstaat de sociale herinnering
van een sociale groep: ‘de betekenis van de
Lunettenlaan, vught, als plaats van individuele en
sociale herinneringen is aan voortdurende verandering
onderhevig. Onze herinneringen zijn immers niet
statisch, maar veranderen door de tijd van kleur en
intensiteit, ja zelfs van inhoud, onvermijdelijk (…)’
Kamp vught wordt zo ook een plaats van herinnering
voor mensen die geen directe binding hebben met de
fysieke plek en krijgt een derde dimensie: die van de
culturele herinnering. ‘Juist de culturele herinneringen
kunnen tot in lengte van dagen worden aangevuld,
herschept en opnieuw geïnterpreteerd – en dat is
precies wat deze fototentoonstelling is: een bijdrage
aan het niet aflatende proces van betekenisgeving,
van herinterpretatie, van aanmoediging om opnieuw
en ook anders naar deze plek te kijken, om te ontregelen,
om ons aan het denken te zetten.’ Zodoende wordt
nu ook het herdenken van de Tweede Wereldoorlog
beschouwd, geëvalueerd en geherinterpreteerd.
herdenken en het individuele herinneren raken van
elkaar vervreemd. de directe emotionele lading van
deze individuele herinnering ebt weg, hoe meer het
herdenken verschuift naar de culturele herinnering.
Of deze, wat meer afstandelijke, culturele herinnering
voldoende zal blijken om de bevrijding van Noord-
Brabant te blijven herdenken, is moeilijk te voorspellen.
Kamp vught is bovendien een voorbeeld van een
Nederlandse culturele herinnering, het draagt immers
ook de naam Nationaal Monument. de nationale culturele
herinnering overschaduwt in het geval van de
Tweede Wereldoorlog de lokale culturele herinnering.
Zal in 2044 een Brabantse culturele herinnering autonoom
genoeg blijken om het herdenken van ‘onze’
bevrijding levend te houden? halen we de ‘honderd’?
historici zouden als geen ander moeten weten zich
niet te wagen aan toekomstvoorspellingen. dus zegt
u het maar.
Prent gemaakt ter ere van de
bevrijding, 25 oktober 1944.
(J. van Grinsven, collectie Stadsarchief
’s-Hertogenbosch)
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 6 1

Interview
Ottie Thiers en Theo Cuijpers
Een dorpsjongen
in de stad
6 2
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
In Erfgoedland Brabant zullen weinig mensen rond-
lopen bij wie de grens tussen werk en hobby zo dun is
als bij Jac. Biemans. Er zijn dan ook heel wat mensen
uit die wereld die hem kennen: archivarissen, prent-
briefkaartenverzamelaars, redacties van boeken en
tijdschriften, leden van de Historische Vereniging
Brabant (HVB), Brabants Heem en heemkundekringen.
Reden voor ons om deze erfgoedduizendpoot eens op
te zoeken.

We bezoeken Jac. thuis, een fraai appartement uit
1960 aan de rand van de Bossche binnenstad. vier
hoog en zonder lift, wat geweldige voordelen biedt.
Zo is extra sportbeoefening overbodig. Bovendien is
Jac. slechts 45 jaar jong, en al 25 jaar de meest jeugdige
deelnemer aan de Brabantse heemdagen, dus
die trappen neemt hij moeiteloos. de hoogte biedt
een schitterend uitzicht over de stad en de sint-Jan,
mét de wetenschap dat aan de einder, op slechts 60
kilometer afstand, Jac.’s geliefde geboorteplaats
Maarheeze ligt. hij woont op fietsafstand van zijn
werk, het Bossche stadsarchief.
veel meer dan een vaag gemompeld ‘hoe het allemaal
zo gekomen is’ is niet nodig om hem aan de praat te
krijgen. hij vertelt met verve, onderhoudend en doorspekt
met smakelijke anekdotes. Af en toe voegt hij er
aan toe: ‘maar dat moet je misschien maar niet opschrijven.’
helaas voor de lezer, daar houden we ons aan.
Biemans met zijn luchtkasteel
in 1973, Jac. was negen jaar oud, was het groot feest
in Maarheeze. het dorp herdacht dat het kasteel
van cranendonck 300 jaar eerder door de fransen
was verwoest. We begrijpen meteen waarom je zo’n
dorp in je hart sluit: dat moeten ware levenskunstenaars
zijn. Een heel weekend werden de bloemetjes
buiten gezet en hele schoolklassen bezochten de
voor die gelegenheid ingerichte tentoonstelling met
oude spulletjes van het eigen dorp. Jac.: ‘ik zat in de
derde klas en kreeg voor het eerst geschiedenis. het
tentoonstellingsboekje heb ik helemaal verknipt –
schandalig, moet ik nu zeggen – en ik maakte daarvan
mijn eerste plakboek.’ het verwoeste kasteel
van cranendonck deed bij Jac. het historisch besef
ontluiken. dat historisch besef bleek geen kasplantje.
‘Toen ik tien was had ik mijn eigen museum gesticht.
het heette ‘Jackielo’ en het was gevestigd in het
keldertje van de noodwoning van mijn opa en oma,
die was aangebouwd aan het kippenhok achter de
boerderij van mijn ouders. de collectie bestond uit
alles wat oud was: foto’s, voorwerpen, doodsprentjes,
tekeningen, ansichtkaarten en oorlogsmunitie. ik had
toegangskaartjes en ontving bezoekers, of ik ook en-
foto linkerpagina: Het bord van ‘Museum Jackielo’ voor de noodwoning
in Maarheeze. De naam van het museum was afgeleid van ‘Jackie’, Jac.’s
eigenlijke naam. (Foto: Jac. Biemans, september 2009) foto linksboven:
Jac. voor het raam in zijn Bossche appartement. (Foto: Theo Cuijpers)
foto boven: Jac. als tekenaar van een skelet op de opgraving van de
middeleeuwse abdij te Ename, 1989. (Foto: Wilfried Feijen)
tree hief weet ik eigenlijk niet meer.’ En ook kasteel
cranendonck bleef een rol in Jac.’s leven spelen: tot de
opgraving van 1996 die hij met archeoloog Nico Arts
opzette, spraken vrienden wel eens van ‘luchtkasteel
cranendonck’.
Studiezaal vol
Enkele jaren na de oprichting van het museumpje
maakte Jac. de overstap van conservator naar onderzoeker.
‘Mijn opa Biemans heb ik niet gekend, wel zijn
broers en zussen. ik ging op de fiets naar heythuysen,
ome harrie interviewen over vroeger. dat nam ik op
de band op.’ die interviews wekten zijn belangstelling
voor genealogie. Zo zette Jac. in 1979 als vijftienjarige
voor het eerst voet over een archiefdrempel. ‘Met bus
en trein ging ik helemaal naar ’s-hertogenbosch. Toen
ik bij het Rijksarchief aankwam, dat toen nog in de
Waterstraat zat, stond er een bordje: ‘studiezaal vol’.
ik heb toen mijn aller-stoutste schoenen aangetrokken
en ben toch doorgelopen. ik werd ontvangen door
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 6 3

Interview
6 4
een vriendelijke oudere dame met een knotje, die mij
op een bank liet plaatsnemen. ik heb daar een uur
zitten wachten op de gang en werd toen toegelaten
tot de studiezaal met krakende eikenhouten vloer. Er
was een stoel vrij gekomen, naast een oudere heer.
die begroette me met: ‘dag jongeman, u bent hier
zeker voor het eerst?’. Na mijn ‘ja meneer’, vervolgde
hij meteen: ‘ik kom hier al sinds 1935.’ dat vond ik toen
ongelofelijk: hij kwam er net zo lang als mijn vader oud
was…’. Op zijn zeventiende liep Jac. voor het eerst
binnen bij de plaatselijke heemkundekring. die organiseerde
een lezing over toponiemen, een onderwerp
waar hij voor school een werkstuk over wilde maken.
Nijmeegse jaren
Na het bezoek aan de Waterstraat wist Jac. wat hij
wilde worden: archivaris. Maar de schooldecaan kon
hem niet helpen, dit had hij niet eerder bij de hand
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
gehad. Jac. ontdekte zelf dat hij dan na de hAvO naar
de middelbare archiefschool zou moeten, waar de
gemiddelde leeftijd 29 jaar was. hij koos toen voor
vWO en een studie geschiedenis in Nijmegen. Je had
toen nog een plaatsingscommissie, dus beriep Jac.
zich op de grote betekenis van het katholieke geloof
in zijn persoonlijk leven. ‘En ik was misdienaar’,
lacht Jac.. Na zeven jaar studeerde hij cum laude af
in de Nieuwe Geschiedenis bij M.G. spiertz, op een
onderzoek naar veertien predikanten van Budel en
Maarheeze (1648-1795).
in zijn Nijmeegse tijd was Jac. bestuurslid van Brabants
heem en lid van de historische vereniging Brabant.
daar hoorde hij bij de generatie van jonge honden, zoals
Jan Walravens, Tiny Romme en Gerard Rooijakkers,
die de vereniging toen tot een soort rebellenclub
maakten. hij heeft nog een jeugdlidmaatschap voorgesteld,
waar hij vervolgens zelf nog een jaar van

heeft kunnen profiteren. Toen hij zijn studie had afgerond,
werd zijn eerste klus het ordenen en beschrijven
van de fotocollectie van de gemeente Maarheeze.
‘ik heb een strooptocht gehouden door het hele gemeentehuis.
Alle kasten en laden moesten open, want
overal lag wat. in een kluis op het kasteeltje vond ik
middeleeuwse stukken die al lang zoek waren. van
veel foto’s was helemaal niets bekend, dus heb ik stad
en land afgesjouwd om het wie, wat en waar van de
afbeeldingen te achterhalen.’
Een uniform, een sabel en een vaste baan
Naar aanleiding van het aanbieden van een oude
‘eerste steen’ van het voormalig gemeentehuis van
Maarheeze organiseerde Jac. een tentoonstelling
over gemeentehuizen en burgemeesters. Een portret
van burgemeester van schaik bleek te ontbreken.
Zo kwam hij terecht bij diens zoon, op dat moment
foto links: Een van Jac.’s hobby’s is fotografie:
hier een winteropname van de kerk in Maarheeze,
1985. onder: Tijdens een HVB-bootreis met v.l.n.r.
Renate van de Weijer, Sylvia Dumont, Hans van
der Linde, Jac. Biemans en Jan Walravens, 1995.
(Foto: Arnoud-Jan Bijsterveld)
burgemeester van Waalwijk. die stelde niet alleen
een portret, maar ook vaders burgemeesterskostuum
en sabel ter beschikking. hij leverde de spullen
persoonlijk af bij moeder Biemans. En wat bleek?
Waalwijk zocht een assistent-archivaris, en Jac. zocht
een baan. hij moest nog aan de archiefopleiding beginnen,
maar dat was geen enkel bezwaar: hij kon
aan de slag. ‘Zeven jaar heb ik daar met veel plezier
gewerkt. ik deed er alles. ik denk dat kleine archieven
bestaansrecht hebben. Een archief moet niet te
groot zijn, het contact met de gemeenschap is heel
belangrijk.’
’s-Hertogenbosch
in 1999 maakte Jac. de overstap naar het stadsarchief
in ’s-hertogenbosch. ‘ik doe communicatie en educatie,
ik heb contact met de mensen én met de bronnen.
En dat is fantastisch. door het wekelijkse rubriekje
‘uit het stadsarchief’ zijn we bekend bij het grote
publiek. Ze komen met vragen en met spullen. soms
wel op het verkeerde adres: mensen denken dan dat
we op de citadel zitten’, lacht hij. contact met de
gemeenschap, daar draait het om bij Jac.. ‘Zo’n regionaal
archief als in Zuidoost-Brabant, het lijkt me
heel moeilijk om daar dicht bij de mensen te blijven.
het Bossche archief zit als een spin in het web van
de Bossche cultuur. het gebouw is niet echt optimaal,
maar dat gaat veranderen. het Grootziekengasthuis
gaat tegen de vlakte gaat. daar komt nieuwbouw: een
combinatie van stadsarchief en stadsbibliotheek,
spannend!’
de Bosschenaren mogen de weg naar het archief weten
te vinden, dat geldt niet meer voor de geschiedenisstudenten.
‘vroeger kreeg je veel studenten
van universiteiten voor allerlei onderzoek, maar die
komen niet meer. in Nederland kun je universitair geschiedenis
studeren zonder ooit een archief van binnen
te zien. dat kan toch niet! in ’s-hertogenbosch zijn
het vrijwel enkel vlaamse studenten die inhoudelijk
onderzoek doen.’
de lijst boeken waaraan Jac. heeft meegewerkt mag
er zijn. Ongeveer eens per jaar verschijnt er een boek
waarvan Jac. Biemans de beeldredactie heeft gedaan.
Een deel van dat werk gebeurt in ‘de baas zijn tijd’,
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 6 5

Interview
6 6
een deel in zijn vrije tijd. soms niet terecht, vindt hij.
Bijzonder Bokhoven bijvoorbeeld is liefdewerk. ‘den
Bosch is meer dan de stad, dat wordt wel eens vergeten’,
vindt Jac..
Egyptoloog… in België
Tussen de periode waarin hij het museum Jackielo
bestierde en zijn eerste reizen als jonge onderzoeker
koesterde Jac. nog een andere droom: egyptoloog
worden. Jac. was een leerling van de Philips van horne
scholengemeenschap in Weert. Geschiedenisleraar
Gerrit hasendonckx had daar een nieuwe archeologieclub
opgericht, waarmee hij een opgraving had gedaan
in zijn geboorteplaats Grobbendonk (België). Op
school lag, mede om de leerlingen te enthousiasmeren,
een skelet in een bak met zand tentoongesteld. ‘ik
was meteen verkocht, maar je kon pas vanaf de vierde
klas lid worden van de archeologieclub, dat was wel
een teleurstelling.’ Ondertussen speurde Jac. thuis
de akkers af, en bracht alle restanten van Goudse
pijpen die hij vond mee naar school. in 1979 mocht
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
hij eindelijk bij de club. vanaf dat moment bracht hij
ieder jaar drie weken van zijn vakantie door op een
archeologiekamp in België. Naargelang het verhaal
over de opgravingskampen vordert, wordt het steeds
vaker onderbroken door lachsalvo’s. Er zijn heel wat
practical jokes uitgehaald. Zo was er een traditie om
stelletjes die in een tent werden aangetroffen ceremonieel
‘in de onecht te verbinden’. Eens zat zelfs
de plaatselijke politie in het complot. die deed een
zogenaamde ‘drugsvondst’ (bestaande uit een zakje
bloem en poedersuiker onder iemands rechterachterbumper)
die nooit de dagrapporten heeft gehaald, tot
grote schrik van het slachtoffer. Maar behalve veel
plezier klinkt er ook gepaste trots door. Jarenlang
was Jac. met twee, drie andere vrijgezelle jongens
en initiatiefnemer Gerrit hasendonckx de drijvende
kracht achter deze kampen. ‘in de hoogtijdagen waren
we met tachtig à negentig man drie weken lang
van negen tot vijf aan het graven. het was degelijk
werk, dat begeleid werd door onder meer professor
de Boe. Mede dankzij ons kon er in België echt

grootschalig onderzoek gedaan worden. Er gingen
introducés mee, hele gezinnen. We hebben nu deelnemers
van de tweede generatie.’ in 2006 zijn Jac. en
Gerrit als organisatoren gestopt en is de werkgroep
los gegroeid van de school. Maar de club heeft een
doorstart gemaakt als zelfstandige Archeologische
vereniging Philips van horne. de school heeft de hele
uitrusting aan de vereniging geschonken. dat vult een
hele truck: tenten, tafels, stoelen, keukenapparatuur
en werkgereedschap.’
Jac. gaat nog steeds mee, maar de laatste jaren als
kok. ‘van het graafwerk heb ik afscheid genomen; de
Biemansen hebben een slechte rug.’
‘Woonde gij dan nie bij jullie moeder?’
Jackielo leeft in zekere zin ook nog voort. Jac. is een
fervent verzamelaar van ansichtkaarten, van Budel en
Maarheeze. Regelmatig reist hij nog op en neer naar
zijn geboortedorp. hij is er voorzitter van de heemkundekring
‘de Baronie van cranendonck’, eindredacteur
van het heemkundetijdschrift de Aa-kroniek en
lid van de Monumenten- en straatnamencommissie.
En dan is er nog het politieke cabaret, ieder jaar met
carnaval. dan moeten ze hem wel eens bijpraten, want
niet alle dorpsverwikkelingen heeft hij meegekregen.
verbaasd wordt dan soms gevraagd: ‘Mar woonde gij
dan nie bij jullie moeder?’
De Parlando’s
is er nog ruimte voor iets anders dan geschiedenis,
archieven, heemkunde, Maarheeze? Na enig nadenken
komt het eerlijke antwoord: ‘Nee, eigenlijk niet, of
toch… ik heb jaren gezongen in de smartlappengroep
de Parlando’s.’ Een uit de hand gelopen studentengrap,
blijkt al gauw. Jac. en studievriend Jan Walravens (beiden
met kerkkoorervaring) zaten in hun Nijmeegse
stamkroeg ’t haantje. En zoals dat gaat in stamkroegen:
ze zetten een vrolijk lied in. Twee meiden aan hun
tafel, helen en Lilian, zongen spontaan mee. ‘dat klonk
zó mooi’, zegt Jac., ‘de rillingen liepen over onze rug!’
in een opwelling heb ik ons daarna opgegeven voor de
dag van het Levenslied. Aan de telefoon vroegen ze
hoe we heetten, dat moest ik toen snel verzinnen. de
rest wist van niets, haha! Toen moesten we wel gaan
oefenen, en kleren huren. Afijn, de grap heeft vijftien
jaar plezier opgeleverd, met talloze optredens op
smartlappenfestivals, bruiloften en partijen. Maar
uiteindelijk was het voor de meesten niet meer te
combineren. drie jaar geleden hebben we ons afscheids -
concert gegeven, in ’t haantje.’
Historisch hart
voorzichtig vragen we naar Jac.’s toekomstplannen.
is het na zeven jaar Waalwijk en meer dan tien jaar
’s-hertogenbosch misschien tijd voor verandering?
‘dat vraag ik me ook wel eens af, maar ik heb een heerlijke
baan, ben erg zelfstandig en het werk is veelzijdig:
eigenlijk twee banen ineen. dat laat je niet zo
maar schieten.’ Jac. vindt dat hij in ’s-hertogenbosch
het beste heeft van twee werelden: de stad, waar hij
zich helemaal thuis is gaan voelen, en een paar keer
per week Maarheeze. ‘Want daar ligt toch mijn historisch
hart.’
foto links: Tijdens het heemkamp te Oudenbosch,
1996. Jac. zittend vooraan vierde van links.
(Foto: Wim van Rooij) onder: De oorspronkelijk
uit Nijmeegse historici samengestelde smartlappengroep
De Parlando’s met tweede van links Jan
Walravens en boven Jac. Biemans, voorjaar 2003.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 6 7

Nieuws
Het Markiezen hof
in Bergen op Zoom.
6 8
Markiezenhof
weer open!
Na een restauratie van anderhalf jaar heeft het Markiezen hof te Bergen op Zoom op 25 oktober
2009 zijn deuren weer geopend. Tijdens de restauratie is op drie fronten hard gewerkt.
de eerste mijlpaal is de complete oplevering van de
herinrichting van tien zalen van stad- en regiomuseum.
Elke zaal vertelt zijn eigen verhaal over een
belangrijke periode in de geschiedenis van Bergen op
Zoom en omstreken. de verhalen en thema’s worden
ondersteund door audiovisuele presentaties. Naast
de tien stad & regiozalen zijn ook de vier stijlkamers
helemaal gerestaureerd en opgeleverd.
de tweede mijlpaal is de realisatie van een groot
ondergronds depot op het Wilhelminaveld waar
de archiefcollecties, met een totale lengte van
4,5 kilometer, van Bergen op Zoom en de aangeslo-
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
ten gemeenten Woensdrecht en steenbergen en het
voormalige waterschap het scheldekwartier, een
optimaal onderkomen krijgen. in dit depot komen ook
twee afzonderlijke ruimtes voor het bewaren van de
stedelijke museumcollectie.
Ook heeft het Markiezenhof zijn belangrijkste bronnen
gedigitaliseerd. de resultaten van dit in Nederland,
qua omvang, unieke project kunt u zien op de
beeldbank van de website www.markiezenhof.nl.
daar zijn maar liefst anderhalf miljoen aktes en
60.000 historische foto’s te vinden.
Het Bergs woordenboek
Na een jarenlange voorbereiding is het bin-
nenkort zover: op 20 november wordt het
Bergs Woordenboek gepresenteerd. Een schat
van bijna 2000 woorden en uitdrukkingen in
het dialect van Berghem zoals dat vroeger en
ook nu nog steeds wordt gesproken.
het boek bevat veel typisch Bergse uitdrukkingen
en bijna vergeten woorden. Woorden die in deze
tijd allang niet meer gebruikt worden, maar bij het
lezen ervan de nodige herkenning zullen oproepen.
de betekenis van bijna al deze woorden en uitdrukkingen
wordt aan de hand van voorbeelden uitgelegd.
En dan blijkt ook dat het Bergse dialect veel
humor bevat. Ook is de schrijfwijze en de uitspraak
van het Bergse dialect nu voor het eerst vastgelegd.
in het woordenboek staan daarnaast nog 26 kleine
anekdotes, uit het leven gegrepen, die gaan over
typische Bergse situaties waarin Bergse personen
centraal staan.
Kijk voor meer informatie op www.berchs-heem.nl

Nieuwe jas voor
Thuis in Brabant
Het werk van kunstenaar Guido Geelen. De geschiedenis van het hertogdom Brabant. Oude foto’s
van Brabantse dorpsgezichten. Zomaar een greep uit de informatie die op Thuis in Brabant te
vinden is.
Thuis in Brabant is een website over de cultuurhistorische
geschiedenis van de provincie Noord-Brabant.
Op de site worden zoveel mogelijk (Brabantse) erfgoedbronnen
bij elkaar gebracht en gepresenteerd.
vaste bronnen zijn de collecties van erfgoedinstellingen,
biografieën van Brabantse personen en de
‘geschiedenis van Brabant’. Bezoekers kunnen al
grasduinend de vele erfgoedbronnen bekijken of via
een eenvoudige zoekopdracht door alle informatie
heen zoeken.
Voorgeschiedenis
Thuis in Brabant is in 2005 gelanceerd. de site is een
samenwerkingsverband van een aantal grote erfgoedinstellingen
in Noord-Brabant: Audax Textielmuseum
Tilburg, Brabants historisch infor matie
centrum, Noordbrabants Museum, universiteit van
Tilburg (Brabant-collectie en de film- en fotobank
Noord-Brabant) en Erfgoed Brabant. Erfgoed Brabant
is de beheerder van de website. Thuis in Brabant wordt
financieel mogelijk gemaakt door de provincie Noord-
Brabant. in de jaren na de lancering is Thuis in Brabant
uitgebreid met een aantal nieuwe erfgoedbronnen
zoals de ‘Brabantse Biografieën’ en de collecties
van een aantal kleinere musea in Brabant zoals het
Nationaal veelteelt Museum, het Ton smits huis en
streekmuseum de Acht Zaligheden. Anno 2009 bestond
Thuis in Brabant ruim vier jaar en was met name
de vormgeving van de site toe aan een nieuw jasje. Op
3 juni 2009 is tijdens de feestelijke openingsbijeenkomst
van Erfgoed Brabant de vernieuwde vormgeving
van Thuis in Brabant gepresen teerd. Met deze
‘redesign’ is de site helemaal klaar voor de toekomst.
Toekomst
Thuis in Brabant zal de komende jaren een grote verandering
ondergaan. Ten eerste zal het aantal erf-
Het oude (links) en nieuwe (rechts)
gezicht van Thuis in Brabant.
goedbronnen flink vergroot worden. Zo zullen in 2010
de bevolkingsregisters (tussen 1850 en 1939) van de
Brabantse archiefinstellingen op Thuis in Brabant
komen. daarnaast wordt het aantal collecties van
Brabantse musea flink uitgebreid. Ook zal een start
worden gemaakt om het aantal erfgoedbronnen in
de breedte uit te breiden. denk hierbij aan archeologische
vindplaatsen, kunst in de openbare ruimte,
monumenten en ‘oral history’.
Een tweede belangrijke ontwikkeling is om de bezoekers
van Thuis in Brabant dichter bij het erfgoed te
betrekken. Met name de inzet van nieuwe media zal
hierbij een belangrijke rol spelen. Om zoveel mogelijk
op de wensen van de bezoekers van Thuis in Brabant
in te spelen zal nog dit jaar een start worden gemaakt
met een gebruikersonderzoek. Met de hulp van de
bezoekers van Thuis in Brabant zal de site verder verbeterd
worden en zoveel mogelijk worden afgestemd
op de gebruikers.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 6 9
Oproep
Geïnteresseerden
voor het
gebruikersonderzoek
kunnen zich
aanmelden bij de
redactie van
Thuis in Brabant
via redactie@
thuisinbrabant.nl

Nieuws
De Collse
Watermolen
bij Eindhoven.
(Collectie BHIC)
Auteur
drs. Rien Wols
(Projectenbureau
Bhic)
7 0
Brabant
Waterland
De meeste mensen zullen meteen aan Holland en Zee land denken als het over ‘Nederland
Waterland’ gaat. Dat zijn toch de provincies die traditioneel met water geassocieerd worden.
Misschien komt het dan als een verrassing als iemand zegt dat ook in Brabant het water een
prominente rol speelt.
En eigenlijk is dat al heel lang zo: Noord-Brabant telt
meer natuurlijke beken en beekjes dan bijvoorbeeld
Gelderland. voor Noordoostelijk Brabant is de herinnering
aan het water van de Beerse Maas nog behoorlijk
levendig. We hebben dan wel geen deltawerken,
maar dat neemt niet weg dat ook de Brabanders al
eeuwenlang worstelen met het alomtegenwoordige
water.
hoe alomtegenwoordig het water in deze provincie
is, blijkt uit dit kaartje. het laat zien hoe fijnvertakt
het netwerk van natuurlijke hoofdwaterlopen in
deze provincie is. Water heeft op allerlei manieren
de geschiedenis van deze provincie bepaald. de oorspronkelijke
Brabantse steden zijn allemaal ontstaan
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
aan het water. Ofwel direct daaraan, zoals Bergen op
Zoom, Willemstad, Woudrichem, heusden en Grave.
Ofwel iets verder landinwaarts, op de overgang van
klei naar zand: steenbergen, Klundert, Geertruiden-
berg, Breda, den Bosch. Allemaal steden die niet alleen
een militair-strategisch belang hadden, maar ook
handelspotentie. voor zover we steden of belangrijke
handelsplaatsen hebben die op het zand liggen, zijn die
allemaal van veel later datum, uit de negentiende en
twintigste eeuw. denk aan Tilburg, Eindhoven, veghel.
En ook daar speelt het water weer een doorslaggevende
rol bij in de vorm van de Zuid-Willemsvaart,
het Wilhelminakanaal, het Eindhovens Kanaal en het
Beatrixkanaal. Wie weet hoe groot Oss inmiddels

zou zijn, als men niet meer dan zestig jaar had gedaan
over wat uiteindelijk het Burgemeester delenkanaal
is geworden?
Last en lust
Water is er altijd en overal: als last en als lust. Als
last door de eeuwen heen tot op onze tijd toe: watersnoodrampen
en overstromingen in (we noemen
er maar een paar) 1421, 1740, 1780, 1809, 1855, 1861,
1880/1, 1920, 1926, 1953, 1993 en 1995. die hebben
behalve veel menselijk leed ook sporen achtergelaten
in het landschap.
Maar er zijn ook lusten. het water zorgt voor inkomsten:
je kunt het als krachtbron gebruiken (watermolens
zoals de collse watermolen bij Eindhoven), of als
grondstof (brouwerijen, papierfabrieken, looierijen).
Maar ook de visserij op de Maas, visvijvers, eendenkooien
of de griendcultuur hebben allemaal water
nodig. Water dient als transportmiddel: dat leidt tot
tolheffing op de rivieren, tot bruggen en veren, tot kanalenbouw
(Zuid-Willemsvaart, maar ook turfkanalen
bij deurne en Bergen op Zoom), tot (industrie)havens.
Recreëren op rivieren en plassen is weer een andere
manier om van water te genieten (of om er geld van
te maken), en je kunt het natuurlijk ook gewoon gaan
verkopen: daarvoor hebben we waterwingebieden,
watertorens en waterleidingmaatschappijen. Zo kun
je doorgaan. En dat is het Bhic dan ook van plan met
de Brabantse Waterkaart, onder het motto ‘Noord-
Brabant van Aa tot Zoom’. Een website waar op allerlei
manieren en vanuit allerlei invalshoeken het water
centraal staat: www.brabantsewaterkaart.nl.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 7 1

Nieuws
info
de tentoonstelling
‘Woord & Wapen.
in dienst van de
Nassaus’ is vanaf
16 januari tot en
met 18 april 2010
te bezichtigen in
de Grote of Onze
Lieve vrouwekerk
van Breda. Kijk
voor meer informatie
op www.
grotekerkbreda.nl
7 2
Breda in dienst van
In 2010 bestaat de Grote of Onze Lieve Vrouwe Kerk van Breda 600 jaar. Dat was voor de beheersstichting
de reden om opdracht te geven tot het organiseren van een expositie over de periode
1637–1813, getiteld ‘Woord & Wapen. In dienst van de Nassaus’.
in de Grote Kerk wordt het interieur van de zeventien-
de en de achttiende eeuw herschapen. Met de mensen
die in die periode invloedrijk waren. Niet alleen in de kerk,
maar ook op diverse andere terreinen van het geestelijke,
politieke, maatschappelijke en militaire leven
van die tijd. Met als verbindende factor hun relatie met
de leden van ons koninklijk huis: de Oranje-Nassaus.
Wapenborden
de blikvanger van de expositie zijn de wapenborden.
Tot 1798 hing de Grote Kerk er vol mee. Op last van
Napoleon, die de gelijkheid van de franse revolutie
in alle door hem veroverde landen dicteerde, moesten
alle invloeden die aan adel gerelateerd waren,
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
verdwijnen. Zo ook de wapenborden met wapens
van families die eeuwenlang een prominente rol in
de Nederlanden hebben gespeeld. de borden werden
vernietigd, verbrand, kapotgeslagen en verdwenen uit
de kerk om nooit meer terug te keren. Gelukkig waren
deze borden, ook wel rouwborden genoemd, een aantal
jaar voor de verwijdering minutieus nagetekend
door de franse baron d’Yvoi, die tijdens een rondreis
alle wapenborden beschreef en natuurgetrouw in
een document kopieerde. dit was de basis voor een
reconstructie. deze 277 gereconstrueerde borden keren
terug in de Grote Kerk en herscheppen zodoende
het beeld van de kerk zoals dat in de zeventiende en
achttiende eeuw was.

De gewelven in de Nassaukapel in de Grote kerk
van Breda. (Foto: Theo Cuijpers)
Grafmonumenten
de tweede blikvanger van de expositie, en vast
on der deel van het interieur van de kerk, vormt de
rijkgeschakeerde zerkenvloer. Tijdens de tientallen
restauraties in de afgelopen eeuwen zijn veel zerken
naar oneigenlijke locaties verhuisd. Tijdens de laatste
grootschalige restauratie (van 1995-1998) is de
zerkenvloer gereconstrueerd naar de situatie zoals
die in 1828 bestond. in dat jaar verbood de overheid
vernieuwde website Kunera
De website Kunera is compleet vernieuwd.
Hier kan men laatmiddeleeuwse insignes op-
zoeken op vindplaats. Inmiddels zijn er ruim
15.000 beschrijvingen ingevoerd. Kunera
is een onderzoeksproject van de Radboud
Universiteit Nijmegen.
het doel van de website is tweeledig: op de eerste
plaats moet de website de kennis over de laatmiddeleeuwse
(bedevaart)cultuur vergroten. de reeds
ingevoerde gegevens zijn daarom beschikbaar voor
een breed publiek van (amateur)archeologen, wetenschappers
en andere geïnteresseerden.
Op de tweede plaats dient de website een documentair
doel. Beschadiging van de fragiele objecten
is onontkoombaar. Ook is registratie van vondstomstandigheden
belangrijk. Zeker wanneer insignes in
particulier bezit zijn, raken die gegevens dikwijls ver-
het begraven in kerken. Elke zerk en grafmonument
toont de namen van de personen die zo’n belangrijke
rol in Breda vervulden, dat zij in de Grote kerk begraven
mochten worden. Wandelend door de kerk
lezen bezoekers die namen, maar ontdekken niet het
verhaal achter de mens die daar begraven ligt. in deze
tentoonstelling zijn de grafmonumenten echter wel
digitaal ontsloten. in de speciaal daarvoor ingerichte
mediaplayers zijn de zerken op positie en op naam te
vinden. Zo wordt de geschiedenis van de persoon die
daaronder begraven ligt, gepresenteerd.
daarnaast bevat de expositie ook 170 unieke museumstukken
én het verhaal over 22 geestelijke en militaire
dienaren van de Oranje-Nassaus.
loren – evenals soms de verblijfplaats. Kunera streeft
er dan ook naar zoveel mogelijk insignes goed te documenteren
om zo de waardevolle informatie van
dit historische materiaal voor de toekomst veilig te
stellen.
Kijk voor meer informatie op www.kunera.nl
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 7 3

ts ?!
s?! geeft een kleurrijk
ord-Brabant aan
zijn belangrijkste
orden gepresenteerd
an een top 10 die is
d op basis van een door
ant gehouden enquête
ers van de provincie. Bij
noemde zaten zowel
een lokale, als met een
htergrond. In het laatste
n ze beschreven vanuit
Brabantse invulling
s wordt er in deze gids
t besteed aan typische
ten en Brabantse
n. Echt Brabants?! is
el in een reeks over
radities.
Nieuws
Top 10
boven: De afbeelding
waarmee
mensen geprikkeld
werden hun
‘Echt Brabantse’
traditie door te
geven.
links: De cover
van het boekje
‘Echt Brabants?!’
Echt Brabants ?! Paul Spapens
PHAROS
Echt
Brabants?!
Paul Spapens
TRADI T I E S I N NEDERLAND
7 4
Het Nederlands Centrum voor Volkscultuur (NCV) heeft 2009 uitgeroepen tot het Jaar van de Tradities.
Erfgoed Brabant is daarom samen met het NCV op zoek gegaan naar ‘echt Brabantse’ tradities.
in juni 2009 startte Erfgoed Brabant via de website
www.erfgoedbrabant.nl een enquête waarin Brabanders
de tradities konden noemen die volgens hen
het belangrijkste zijn. Zowel jeugdige als oudere
Brabanders hebben enthousiast de enquête ingevuld.
Zij noemden een breed scala aan tradities die alleen
binnen families of de lokale omgeving bekend zijn,
maar ook tradities die landelijk gevierd worden. deze
enquête leverde uiteindelijk de Top 10 van tradities in
Brabant op. voor de ene Brabander zal de uitkomst een
verrassing zijn, voor de andere een vanzelfsprekendheid.
de volledige Top 10 van Brabantse tradities is in
ieder geval als volgt:
1 Carnaval
2 Sinterklaas
3 Samen eten
4 Reuzen
5 Religie
6 Kerstmis
7 Driekoningenzingen
8 Dialect
9 Kermis
10 Bloemencorso Zundert
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
deze uitslag heeft zijn weerslag gekregen in het
boekje ‘Echt Brabants?!’. in het boekje worden de tien
meest genoemde tradities uitgediept. Bij elke traditie
wordt bekeken of deze nou ook echt Brabants is of
juist de invulling ervan. En of die invulling in deze tijd
anders is dan in het verleden. in het boekje is naast
de tradities ook aandacht voor andere Brabantse
gewoonten en gebruiken én de lezer krijgt tips,
recep ten en inspiratie om te delen in het leven in het
Brabantse land.
het boekje is een absolute primeur. ‘Echt Brabants?!’
over tradities is namelijk de eerste in een serie handzame
boekjes over tradities in de Nederlandse provincies.
Na deze primeur verschijnt een serie boekjes
over tradities in de overige Nederlandse provincies.
‘Echt Brabants?!’ wordt uitgegeven in samenwerking
met Pharos uitgevers en is in de boekhandel te koop
voor € 7,50.
Kijk voor meer informatie op www.erfgoedbrabant.nl
of bel 073-6156262.

ivo van Leeuwen becommentarieert het
erfgoednieuws middels een prent of cartoon.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9
Ivo’s Erfgoed
illustratie: Ivo van Leeuwen
7 5

Boekbesprekingen
1
Louis Pirenne
De archivaris vertelt
door Henk Roosenboom
het is in Nederland – in tegenstelling tot bijvoorbeeld de
Angelsaksische landen – niet zo gebruikelijk dat personen
die een belangrijke functie hebben gehad in het openbare
leven, na hun pensionering hun herinneringen op papier zetten.
Maar het is nog veel ongebruikelijker dat zij daarbij hun
eigen functioneren centraal stellen. Autobiografieën zijn
zo mogelijk nog zeldzamer dan memoires. het is ook wel
begrijpelijk: het is immers lastig om je, zoveel jaar na dato,
alles nog te herinneren. Bovendien houdt niet iedereen
altijd zijn archief even precies bij. Nog moeilijker is het om
de eigen rol daarbij objectief en eerlijk weer te geven. Toch
kan zo’n exercitie niet alleen een boeiend verhaal opleveren,
het kan ook voor latere generaties uiterst verhelderend
werken en ook voor historici onverwachte doorkijkjes in
de geschiedenis opleveren.
Alleen daarom al is het te prijzen dat dr. Louis Pirenne, oud
gemeentearchivaris van ’s-hertogenbosch en oud rijksarchivaris
in Noord-Brabant, het aangedurfd heeft niet
alleen zijn herinneringen op te schrijven, maar, zoals hij zelf
schrijft, het verhaal van zijn leven te vertellen. hierbij was
7 6
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
het hem niet zozeer te doen om de feiten, maar vooral om
de mens erachter: wat dacht hij, wat las hij, waardoor en
door wie werd hij beïnvloed? Aanvankelijk vond Pirenne
het idee om zijn levensverhaal te vertellen een brug te ver.
in navolging van Geert Mak beperkte hij zich daarom in
eerste instantie tot het schrijven van een portret van zijn
vader. het bleek echter snel dat in dat portret zoveel van
de zoon was verwerkt, dat hij besloot het uit te breiden tot
een soort levensbeschrijving van zowel vader als zoon. het
resultaat is een kloek, met verve geschreven boek van 240
pagina’s inclusief bijlagen en literatuur.
Onderverdeling
het boek valt uiteen in drie stukken. in het eerste stuk
(hoofdstukken 1, 2, en 3) vertelt Pirenne over zijn grootvader
en vader, beiden geboren in het franstalige Aubel, een klein
dorpje even ten zuiden van de huidige grens met België in
de provincie Luik. Grootvader verhuisde overigens al in
1884 met zijn gezin naar Antwerpen. daar bleef hij wonen
tot zijn overlijden in 1907. Zijn zoon, die elektrotechnicus
was, bleef in Antwerpen totdat hij, als zoveel andere Belgen,
in augustus 1914 als gevolg van de duitse bombardementen
naar Nederland vluchtte. uiteindelijk kwam hij in Tilburg
terecht, waar hij een functie kreeg als chef montage bij het
Gemeentelijk Gas- en elektriciteitsbedrijf. daar werd in
1924 Louis geboren, als vijfde in een gezin met uiteindelijk
acht kinderen, drie meisjes en vijf jongens.
in het tweede deel (hoofdstukken 4 t/m 8) volgt het verhaal
van zijn jeugd in Tilburg, een bovenwoning in de Tuinstraat,
zijn schooltijd op het sint-Odulphuslyceum en zijn studietijd
in Nijmegen en (drie maanden) in fribourg. vooral
hoofdstuk 5, waarin de auteur zijn ouderlijk huis beschrijft,
geeft een aardige inkijk in het leven van een redelijk gegoede
en vooral culturele burgerfamilie. Opvallend is de
alles overheersende rol van kerk en religie in het gezin van
de Pirennes. vader begon bijvoorbeeld elke dag met het
bijwonen van de h. Mis om zich daarna snel naar het elektriciteitsbedrijf
te haasten. de religieuze sfeer heeft zijn
invloed gehad: zo werden vier van de vijf jongens priester
of kloosterling. Alleen Louis trouwde. Toch heeft de jonge
Louis – althans in zijn herinnering – deze religieuze sfeer
helemaal niet negatief of beklemmend ervaren. hij lijkt zijn
thuissituatie eerder vanzelfsprekend te hebben gevonden.
Een lastige puber is Louis kennelijk niet geweest. Eerder

was hij, ook in zijn eigen herinnering, een serieuze, wat naar
binnen gekeerde, zelfs ‘timide’ jongen. Ook erg braaf: gedurende
de zes jaar, die hij op Odulphus doorgebracht, heeft
hij, zoals hij in een onbewaakt ogenblik vertelt, slechts één
keer straf gehad. dat vindt hij overigens achteraf ook zelf
niet helemaal normaal.
het zijn zeer bewogen jaren, waarin de jonge Louis opgroeit:
de crisis, de opkomst van het fascisme en nationaalsocialisme,
het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en vooral
de tijd van de duitse bezetting. Opvallend is dat, hoewel
verschillende familieleden betrokken waren bij het verzet
en ook zijn ouders af en toe een onderduiker onderdak
verleenden, de bezettingstijd bij de jonge Pirenne weinig
sporen hebben achtergelaten. Althans, uit het verhaal blijkt
dat niet.
het derde stuk van het boek (hoofdstukken 9 en 10) over
zijn werkzame leven, gaat vooral over zijn beroepsactiviteiten.
Pirenne vertelt in grote lijnen iets over zijn werk op
het stadsarchief, zijn contacten met archivaris Ebeling en
burgemeester Loeff en zijn strijd tegen de afbraak van het
monumentale pand de Moriaan. dit doet hij ook voor de
periode daarna, als hij in 1963 rijksarchivaris is geworden.
hierbij gaat het o.a. over de gestage groei van de dienst,
de restauratie van de citadel en de inrichting hiervan tot
rijksarchief. Maar vooral gaat het over zijn ijveren voor het
bijeenhouden van de provincie Noord-Brabant (het initiatief
‘Brabant één’). Twee andere zaken waar Pirenne zich sterk
voor maakte, was het Provinciaal Genootschap, waar hij
een tijdlang voorzitter van was, en wat later het lot van
de bibliotheek van hetzelfde genootschap dat hij – na de
ontmanteling van het genootschap oude stijl – graag had
zien ondergebracht in de citadel.
Oppervlakte
het zijn allemaal interessante zaken. helaas laat de auteur
hierbij nergens het achterste van zijn tong zien en blijft het
relaas beknopt en mede daardoor erg oppervlakkig. veel
wordt wel aangestipt, maar niet uitgediept, waardoor het
geheel een tamelijk opsommerig karakter krijgt. Ook de
argumenten die meespeelden en vooral de emoties die
in de meeste gevallen hoog opliepen, lijken er in zijn boek
nooit geweest te zijn.
hoewel de conflicten waarbij hij betrokken werd vaak heftig
waren en soms ook venijnig werden gespeeld, lezen we
Louis Pirenne (derde van links) temidden van de auteurs
van ’s-Hertogenbosch op de drempel van de nieuwe tijd
(1960). (Foto: Fotopersbureau Het Zuiden)
hierover in zijn boek niets. de gentleman Louis Pirenne lijkt,
schijnbaar onbewust van en in elk geval ongehinderd door
het gekrakeel rond hem heen, zijn koers uit te zetten. Want
dat gekrakeel was er volop en de kritiek die op Pirenne
geleverd werd, was vaak heftig. Ook binnen het Rijksarchief
liepen in die dagen de emoties regelmatig hoog op. We lezen
hier echter in zijn boek niets over, op één tussenzinnetje
na, waarin hij toegeeft dat verschillende medewerkers wat
moeite hadden met de huisvesting van de bibliotheek in de
citadel, omdat zij dan moesten inschikken.
in zijn voorwoord schreef Louis Pirenne dat het hem met dit
boek niet zozeer om de feiten, als om de mens daarachter
te doen is geweest. Terugkijkend moet echter geconstateerd
worden dat dit maar zeer gedeeltelijk is gelukt. Zelfs
in het beste deel van het boek, de hoofdstukken 4 tot en
met 8, waarin hij schrijft over zijn leven als scholier en student,
blijft hij steken bij het ophalen van oppervlakkige
herinneringen. Een wat verder gaande beschouwing over
het hoe en waarom blijft achterwege. dat is jammer, want
daardoor komt de mens Louis Pirenne niet echt tot leven.
hoewel het hele boek over hem gaat, komen we eigenlijk
weinig te weten over wat hem ten diepste bewoog.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 7 7

Boekbesprekingen
2
Ook de hoofdstukken over zijn werkzaamheden als archivaris
en bij het Noordbrabants Genootschap stellen teleur.
Ze wekken een beetje de indruk in grote haast te zijn geschreven
en ook hier ontbreekt de analyse en de kritische
distantie. Over zijn privéleven in deze periode horen we
niets. in een NB wordt terloops zijn huwelijk met Annie
Pollen vermeld. Wel maakt de auteur dit een beetje goed
door op het einde van het boek in de epiloog een paragraaf
te wijden aan zijn rol als echtgenoot en vader.
Betekenen deze opmerkingen dat de archivaris vertelt
een slecht boek is? Allerminst. Er staan, met name in het
middengedeelte, mooie stukken in, met prachtige beschrijvingen
van het Rijke Roomse Leven in volle glorie. Ook in
hoofdstuk 2 en 3 over zijn ouders en de spannende tijd
van de Eerste Wereldoorlog is veel te genieten. hier is de
Een vijfhonderd jaar
oud onderzoeksrapport
door Ad van den Bulck
‘daer an langes de Marwede leijt een ander waert of anwass,
genoempt Jonge Jans Waert, daer der eenige om doot gesteeken
zijn zoe cornelis Baertssen voirs. ons verclaerde,
7 8
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
historicus-verteller Louis Pirenne op zijn sterkst en weet
hij de lotgevallen van zijn familie naadloos in te bedden in
de dramatiek van de grote geschiedenis. de auteur heeft
zich alleen in zijn voorwoord een te groot doel gesteld. Want
een (auto)biografie is het niet echt geworden. het boek
heeft daarvoor te weinig diepgang. Onthullende of confronterende
memoires zijn het evenmin. Maar voor wie dit
niet erg vindt en geïnteresseerd is in de geschiedenis van
de burgerij in de eerste helft van de twintigste eeuw is het
een boeiend boek.
Louis Pirenne, De archivaris vertelt. Tilburgse en Bossche
herinneringen (uitgeverij veerhuis, Alphen aan de Maas,
2009), 240 blz., ill., isBN 978-90-8730-0227. Prijs: € 19,95
(paperback).
mits dat elck dit heeft willen beheeren.’ deze verklaring
van Baertssen omtrent een ruzie met dodelijke afloop over
het gebruik van een stuk aangeslibde grond in wat nu de
Biesbosch heet, werd in 1521 afgelegd voor een commissie
van vijf topambtenaren van het graafschap holland. Keizer
Karel v riep de commissie in het leven om de eigendomsrechten
op aangeslibde gronden en op visserijen in wat
men toen de verdroncken Waert noemde, te controleren.
Karel v meende inkomsten mis te lopen omdat daarover
veel onduidelijkheid bestond. de informatie roerende den
verdroncken Waert in Zuijthollant (het commissieverslag
met 242 getuigenissen), de instructie van de keizer aan de
commissie en het advies aan de landvoogdes, Margaretha
van Oostenrijk, zijn integraal opgenomen in de publicatie:
de onderzoekscommissie naar de aanwassen in de
verdronken Waard (1521-1523) ‘Nijet dan water ende wolcken’
van de stichting Zuidelijk historisch contact. Naast de
transcriptie van de drie zestiende-eeuwse handschriften
bevat het boek tien artikelen waarin acht auteurs ingaan
op het werk van de commissie en de verdronken Waard.
drie van hen, hildo van Engen, Karel Leenders en valentine
Wikaart, namen ook de redactie voor hun rekening.
Sint-Elisabethsvloed
de sint-Elisabethsvloed in november 1421 en het doorbreken
van de Merwededijken bij hardinxveld, vrij kort

daarna, maakten voorgoed een einde aan de Grote Waard.
Een reusachtige verzameling polders van 543 vierkante
kilometer; grofweg van dordrecht tot achter Waalwijk en
van Woudrichem tot Moerdijk. door verhoging van secundaire
dijken en de aanleg van een tweetal nieuwe dijken, de
Kornse dijk bij dussen en de Winterdijk in de Langstraat,
wist men het oostelijke en zuidelijke deel van de waard veilig
te stellen. Jarenlang bepaalden het Maas- en Rijnwater
en tweemaaldaagse eb- en vloedstromen het regime in het
westelijke deel, een immense overstromingsvlakte. Pas
na ruim vijftig jaar kreeg de mens weer vat op de randen
van het gebied waar aanslibbing plaatsvond en via diverse
stadia bruikbare gras- en zaailanden ontstonden. vissers
waren uiteraard al langer actief in het gebied. sommige
boeren meenden op grond van oude rechten deze aanwassen
in gebruik te mogen nemen, anderen waren brutaal genoeg
om zich deze toe te eigenen en weer anderen kochten
het land van de beide voorgaande groepen van ‘eigenaren’.
Een vergelijkbare situatie gold voor de visserijen. strikt
genomen was de heer, de graaf van holland, Karel v dus, na
het verloren gaan van de Grote Waard als enige gerechtigd
tot het - tegen een vergoeding - uitgeven van visserijen en
van aangeslibde gronden. Omdat er tientallen jaren geen
sprake was van op- en aanslibbing, verslapte de aandacht
van de ambtenaren en groeide een situatie waarin omwonenden
het recht in eigen hand namen. dat daarbij zelfs
doden vielen, ook onder vissers, blijkt uit het bovenstaande
citaat. Na eerdere pogingen orde op zaken te stellen, pakte
de overheid in 1521 de kwestie van de eigendomsrechten
serieus aan.
Tweemaal, in 1521 en in 1523, bezocht de commissie de voormalige
Grote Waard. vanuit dordrecht en vooral vanuit
Geertruidenberg doorkruiste zij per boot het waterrijke
gebied. Per wagen of te paard werden de randen verkend.
de commissie sprak met twee categorieën informanten.
Ouderen, de oudste was 94, die uit hun herinnering puttend
vertelden hoe een bepaald gebied in de loop der jaren was
veranderd en wie van de aanwassen dan wel de visserijen
gebruik maakten. Mede met deze kennis verkende de commissie
de feitelijke situatie en ondervroeg zij ‘eigenaren’ en
huurders. het valt op dat de informanten op leeftijd vaak
onder ede stonden, terwijl de ‘eigenaren’ en huurders veelal
geen eed aflegden. Bood de commissie deze laatste groep
de mogelijkheid later op hun woord terug te komen?
Een detail van een kaart die de cartograaf Christiaan
sGrooten tussen 1568 en 1573 maakte, waarop de
Verdronken Waard is te zien. (Pagina 110 van De onderzoekscommissie
naar de aanwassen in de Verdronken
Waard (1521-1523) ‘Nijet dan water ende wolcken’)
het verslag van de commissie is een meer dan rijke bron
van voornamelijk geografische, maar ook historische, biologische,
genealogische, sociale en juridische informatie.
Artikelen
het verslag roept vele vragen op en nodigt daarmee uit tot
nadere studie. de acht onderzoekers behandelen in hun
bijdragen een aantal wezenlijke kwesties.
vier artikelen belichten de historisch-geografische context
van het gebied. Zo maakt ies Zonneveld duidelijk dat de
verdroncken Waert kan worden gekenschetst als een
zoetwater getijdengebied, een landschapsvorm die ten
onrechte weinig bekendheid geniet. Karel Leenders beschrijft
hoe de Grote Waard er vóór 1421 heeft uitgezien.
de veenzijde ten zuiden van de Romeins-middeleeuwse
Maas en ten noorden de kleizijde met hoge zandige oeverwallen
en lage kleiige komgronden. hij gaat met name
in op de inrichting en de bewoning van kleizijde. chris de
Bont neemt de ontwikkeling, inrichting en bewoning van de
veenzijde voor zijn rekening, de Langstraat. hij beschrijft
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 7 9

Boekbesprekingen
de ontwikkelingen in het gebied, zowel voor als na de overstroming
en maakt bij de laatste beschrijving gebruik van
de zestiende-eeuwse getuigenverklaringen uit het commissieverslag.
Tenslotte belicht Leenders het landschappelijke
en bestuurlijke aanzien van de verdronken Waard in de
vijftiende en zestiende eeuw. hij beschrijft de inbraak en
de directe gevolgen, gaat ondermeer na hoeveel dorpen
de Waard telde en berekent de omvang van de bevolking
en van de slachtoffers.
drie andere bijdragen richten zich op het commissieverslag
zelf. hildo van Engen gaat nader in op de politieke besluitvorming
rond de problematiek van de aanwassen en de
visrechten, en de juridische gevolgen daarvan. Piet Martens
beschrijft uiteenlopende aspecten van de visserij. hij confronteert
de bevindingen van de onderzoekscommissie met
wat hieromtrent al bekend was. ies Zonneveld levert de
derde bijdrage. Op basis van de gegevens uit de informatie
biedt zij een reconstructie van de begroeiing en het gebruik
van het gebied in de jaren rond 1521 en de decennia daarvoor.
de uitkomsten hiervan zijn gevisualiseerd in een door chris
de Bont vervaardigde overzichtskaart welke als bijlage bij
de publicatie is gevoegd.
valentine Wikaart is verantwoordelijk voor de volledige
transcriptie van de drie handschriften, ruim honderd pagina’s
gedrukte tekst. hieraan vooraf gaat een korte beschrijving
van deze documenten door chris de Bont.
de tientallen foto’s van hans Werther van de huidige
Biesbosch helpen de lezer zich een beeld te vormen van
het gebied dat de onderzoekscommissie in 1521 en 1523
per boot bezocht.
Op het goede been
in een publicatie als deze, waarin meerdere schrijvers
facetten van hetzelfde onderwerp behandelen, ontsnappen
auteurs vaak moeilijk aan het gevaar (basis)gegevens
meerdere malen onnodig te vermelden. in deze publicatie
wisten de schrijvers door voorbeeldige samenwerking en
een oplettende redactie dit nagenoeg te voorkomen.
Wat de redactie zich onvoldoende realiseerde is dat naast
deskundigen ook geïnteresseerde leken deze publicatie
zullen lezen en raadplegen. Om die reden had de inleiding
wel wat meer basisinformatie mogen verschaffen. Juist
bij een dergelijke bundel opstellen en een niet gemak-
8 0
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
kelijk verslag mag men van een redactie verwachten dat
deze de lezer van meet af aan op het goede been zet door
uitvoerig stil te staan bij het rapport, de context en de
gebruikte terminologie. Mogelijk wreekt zich hier het feit
dat de redactie is gevoerd door drie grondig in de materie
ingevoerde auteurs.
dat de auteurs discussies niet uit de weg gaan en met
nieuwe inzichten komen, maakt de publicatie extra waardevol.
Karel Leenders en chris de Bont doen dit waar het
de reconstructie van de Grote Waard betreft. denk hier
bijvoorbeeld aan opvattingen over de loop van de middeleeuwse
Maas. Leenders houdt bestaande lijstjes met
de dorpen in de Grote Waard tegen het licht en komt met
een nauwkeuriger overzicht. hij maakt ook een nieuwe
berekening van het aantal inwoners en van de mogelijke
slachtoffers. de aantallen zijn opmerkelijk lager dan eerdere
ramingen. de reconstructie van de begroeiing van
ies Zonneveld en de bijbehorende kaart van cris de Bont
vragen om commentaar.
de publicatie is voor velen interessant. voor weetgierige
bewoners, heemkundigen en genealogen in de gebieden
rond de huidige Biesbosch. voor geïnteresseerden in de
Biesbosch die benieuwd zijn naar de ontwikkeling van dit
gebied. voor uiteenlopende categorieën onderzoekers voor
wie niet alleen de handschriften, maar ook de opstellen
uitdagen tot nader onderzoek.
Naast de gedegen en boeiende bijdragen met verassend
veel detailkaartjes en afbeeldingen, vormen de mooie
vormgeving en de vele foto’s een extra prikkel dit boek aan
te schaffen.
valentine Wikaart, hildo van Engen, Karel Leenders,
chris de Bont, Piet Martens, ies Zonneveld en
hans Werther, De onderzoekscommissie naar de
aanwassen in de Verdronken Waard (1521-1523)
‘Nijet dan water ende wolcken’. (Tilburg, stichting
Zuidelijk historisch contact, 2009), 278 blz., ill.,
isBN 978-90-70641-89-4. Prijs: € 39,50.

3
Jette Janssen
De deugd van
broederschap
door Helma Thiers
Jette Janssen gaat in de deugd van broederschap op zoek
naar de identiteit van het schuttersgilde. in de bestaande
literatuur wordt vooral ingegaan op de folkloristische en
materiële aspecten van de gilden, maar veel minder op de
samenstelling en de maatschappelijke rol en betekenis van
de schuttersgilden door de eeuwen hen. Om nu de identiteit
en de dynamiek daarvan te achterhalen, beschouwt Janssen
de leden; de mensen die samen het gilde vormen.
het boek begint met de vraagstelling en de opzet van het
onderzoek. vervolgens wordt een beschrijving en afbakening
van het onderwerp van studie gegeven: de schuttersgilden
en de bestaande theoretische kaders. Na een
bespreking van de taken van het gilde komt de vraag wie
er lid worden van een schuttersgilde.
hierbij wordt ingegaan op de regels voor toetreding: wie
kwamen voor lidmaatschap in aanmerking en wat waren de
voorwaarden voor toetreding? Komen theorie en praktijk
met elkaar overeen? Wat is er veranderd in de loop der
eeuwen? het onderwerp wordt verder uitgediept door een
analyse van verwantschapsbanden, aanverwantschap en
geestelijke verwantschap binnen de leden van het gilde.
verder zoekend naar de identiteit van het gilde, worden
onderwerpen als broederschap, eer, prestige, competitie
en traditie behandeld, met behulp van de persoonlijke verhalen
van enkele gildebroeders. dit zijn de interne factoren
die een rol spelen bij het lidmaatschap van de gilden.
vervolgens komen ‘God, Koningin en vaderland’ aan bod.
de externe factoren. de veranderende maatschappij heeft
uiteraard invloed gehad op de taken en de identiteit van het
gilde. de publieke functie van de gilden is steeds meer verschoven
naar een private. de functies van het gilde worden
steeds meer overgenomen door andere organisaties. in de
twintigste eeuw beleven de gilden echter een opleving,
waarbij kerk en staat weer een functie voor hen zien en de
huidige identiteit met een sterke nadruk op het geloof en
de Brabantse ‘eigenheid’ ontstaat.
de resultaten van dit onderzoek zijn niet erg onthullend.
doordat de studie een behoorlijk groot tijdvak beslaat
en gilden met een diverse geschiedenis, kun je ook geen
scherpe uitkomst verwachten. door de eeuwen heen hebben
de gilden grote flexibiliteit vertoond om te kunnen
omgaan met de behoeften van hun tijd. dat geldt zowel
voor het aannamebeleid, als voor het omgaan met hun doelstellingen.
Mensen werden lid uit motieven van status en
prestige (economische en sociale motieven), traditie en
broederschap. het bijzondere van de gilden is vooral dat de
wortels van deze verenigingen zo ver teruggaan. daarnaast
is de doelstelling moeilijk te definiëren.
Wat het onderzoek vooral heeft opgeleverd is cijfermateriaal
door de eeuwen heen van de leden van de gilden en
hun onderlinge relatie: het hoe en waarom van de ontwikkelingen
daarin. dat ontkracht het idee van een starre orga-
ni satie en laat zien hoe de gilden omgingen met de maatschappelijke
ontwikkelingen.
Jette Janssen, De deugd van broederschap.
Sociaal kapitaal van gildebroeders in de Noord-
Brabantse schuttersgilden, 1600-2000. (Zuidelijk
historisch contact, Tilburg, 2009), 281 blz., ill.,
isBN 978-90-70641-88-7. Prijs: € 29,50.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 8 1

Boekbesprekingen
4
stephanus hanewinckel
Op reis door de Meierij
door Arjan de Weerd
Onlangs is een nieuwe uitgave van dominee hanewinckels
Reize door de Majorij uitgebracht, verzorgd door frank
Meijneke onder de licht gewijzigde titel Op reis door de
Meierij. Meijneke brengt een leesbare editie van het boek,
waarin hanewinckel, bij leven dominee te Nuenen, diverse
interessante kijkjes in het Brabantse leven van de vroege
negentiende eeuw biedt. Zijn (al dan niet) vermeende antipapisme
wordt ook in een relativerend daglicht gesteld,
wat geen overbodige luxe lijkt, gezien het gepikeerde commentaar
dat een recensent van het Eindhovens dagblad
onlangs nog toonde over een soortgelijke outsider view,
alsof het (vermeende) vooroordeel nog steeds gold. voor
de liefhebber een goed leesbaar boek en daarmee een toevoeging
aan de Brabantse geschiedschrijving. diverse illustraties;
wel een nogal brede bladspiegel en een storende
typefout in de jaartallen op zowel kaft als titelpagina: moet
1789 niet 1798 zijn?
8 2
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
stephanus hanewinckel, Op reis door de Meierij:
voettochten en bespiegelingen van een dominee,
1789– 1850. Bezorgd door frank c. Meijneke. (Zuidelijk
historisch contact, Tilburg, 2009), 400 blz., ill.,
isBN 978-90-8645-018-3. Prijs: € 39,90 (paperback).
De Meijerij van
’s-Hertogenbosch
5
in een overdaad aan foto’s, prenten, kaarten en tekeningen,
in verrassende gesprekken met gastvrije bewoners neemt
dit boek de lezer mee naar de Meierij van ’s-hertogenbosch.
van keuterboer tot kasteelheer. van vlaamse schuur tot
klooster. van varkenshok tot landgoed. van koetshuis tot
watermolen. Landelijk erfgoed in overvloed.
dit boek openbaart de Meierij van ’s-hertogenbosch door de
eeuwen heen. Met een schets van de historische ontwikkeling
waarin zichtbaar wordt gemaakt hoe de basis is gelegd
voor deze rijke nalatenschap. Waardevolle locaties, die dreigen
verloren te gaan als er niet tijdig zal worden ingegrepen,
zijn beschreven en in beeld gebracht. de persoonlijke betrokkenheid
van de makers hierbij blijkt uit hun foto’s en teksten.
de Meierij van ’s-hertogenbosch bevat verder dorpsgezichten
en dorpelingen op prentbriefkaarten uit het begin
van de negentiende eeuw en Kuypers’ topografische kaar-

ten van de besproken gemeenten. Met aquarellen uit de
Atlas van Andries schoemaker en een katern foto’s van
henri Berssenbrugge. daarnaast ook de historische prent
‘den Gantschen tocht uyt ’s-hertogenbosch geschiet op
den Xvi XXviii’, op ware grootte als ingenaaide uitslaander.
Tenslotte: als unica een vogelvluchttekening op groot for-
6
R.h.M. van Breukelen
De Provinciale,
1771-1941
door Helma Thiers
de geschiedenis van de Provinciale, een Bossche krant,
is terug te voeren tot 1771. in 1941 is de krant uiteindelijk
gedwongen gefuseerd met het huisgezin. de fusie had het
karakter van een vijandelijke overname. Na de oorlog is uit
dit blad uiteindelijk het huidige Brabants dagblad ontstaan.
van Breukelen, de auteur van de Provinciale, 1771-1941, Een
katholiek-liberale Bossche krant door overmacht geveld,
raakte geïnteresseerd in deze geschiedenis door
gesprekken met Titus en Jos van Roosmalen, over de
gebeurtenissen in 1941 bij de overname van hun blad. voor
het overige is gebruik gemaakt van bronnenonderzoek.
maat van de buurschap Kasteren bij Liempde rond 1500 en
gedetailleerde perspectieftekeningen van de belangrijkste
typen schuren.
N.B. De presentatie van dit boek zal zijn in de
derde week van november (16 t/m 20 november).
De Meierij van ’s-Hertogenbosch. Stad en Land, boerderijen,
kastelen, kloosters, landgoederen en buitenplaatsen.
(Picture Publishers, Wijk en Aalburg, 2009),
424 blz., ill., isBN 978-90-73187-64-1. Prijs: € 39,95; na 1
januari 2010 € 44,95.
Er wordt kort ingegaan op de ontstaansgeschiedenis van
het blad. de nadruk ligt echter op de gebeurtenissen in de
negentiende eeuw. in het boek wordt steeds benadrukt dat
de Provinciale een ‘neutrale’ of ‘onpartijdige’ koers volgde,
in tegenstelling tot het huisgezin dat direct onder controle
van de katholieke geestelijkheid stond. ‘Neutraal’ is wellicht
niet geheel de juiste term. de Provinciale was duidelijk
een product van de liberale katholieken die tegenstander
waren van de beknellende bemoeienis van de clerus met
de inhoud van de krant en alle aspecten van dagelijks leven
en politiek. dat neemt niet weg dat de redactie van de
Provinciale zichzelf wel degelijk zag als uitgever van een
katholiek blad. Ook vele buitenstaanders zagen dat zo. de
auteur heeft duidelijk veel sympathie voor de strijd die de
Provinciale leverde voor haar onafhankelijkheid. deze strijd
met het huisgezin was dan ook niet altijd even prettig en
geeft opnieuw een ontluisterend inzicht in de periode van
het Rijke Roomse Leven. de strijd werd dus uiteindelijk
beslecht door de gedwongen fusie in 1941.
Elke inkijkje in deze periode geeft voor de huidige tijd weer
onvoorstelbare voorbeelden van de bemoeizucht van de
kerkelijke overheid. Wat dit boek echter vooral bijzonder
maakt, zijn de stukken uit het dagboek van Jos van
Roosmalen en zijn correspondentie. daarin komen de visies
en gevoelens rond de gebeurtenissen aan de orde, waardoor
een veel completer beter beeld ontstaat.
R.h.M. van Breukelen, De Provinciale, 1771-1941,
Een katho liek-liberale Bossche krant door overmacht
geveld (valkhof Pers, Nijmegen, 2009), 112 blz., ill.,
isBN 978-90-5625-294-6. Prijs: € 12,50.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 8 3

In het Brabants
Jos Swanenberg
info
Reserveringen
voor het dialectpodium
op
15 november en
bestellingen van
het tijdschrift
Brabants:
Kempen Uitgevers,
0411 63 28 28,
hollandsdiep@
wanadoo.nl
Meer informatie
over het dialectpodium
of over
het tijdschrift
Brabants:
Erfgoed Brabant,
073 615 62 62,
josswanenberg@
erfgoedbrabant.nl
8 4
Tot het erfgoed van Brabant wordt ook het Brabantse taaleigen gerekend. de dialecten van
Noord-Brabant vertonen een boeiende diversiteit en vormen een spiegel van allerlei historische
ontwikkelingen in onze provincie. vele bijzondere dialectwoorden behoren inmiddels
tot het verleden. En tegelijkertijd horen we nog dagelijks de Brabantse tongval om ons heen.
Brabants bloeit
Op 15 november wordt voor de eerste keer het ‘dialectpodium Brabants bloeit’ georganiseerd.
Tijdens deze avond bij Boer Goossens in Den Dungen vertolken artiesten van diverse pluimage
liederen, verhalen en gedichten in het Brabants dialect. Er zijn optredens geprogrammeerd van
Ruud van den Boogaard, Annelieke Merx, Adri Hoppenbrouwers, Mientje Wever, Lya de Haas,
Baggetel, Gerard Schalkx, Henk Verhagen en Johan Biemans.
de naam van de avond ‘Brabants bloeit’ kan op twee
manieren worden geïnterpreteerd. Enerzijds bloeit
Brabants, de volkstaal van onze provincie, in die zin
dat de belangstelling voor de dialecten niet gering is.
in de laatste vijftien jaar werd er veel meer gepubliceerd
in of over dialect dan daarvoor. En eerder al,
sinds eind jaren zeventig, wordt er op de bühne volop
in het Brabants gezongen en verteld. dat heeft tot
gevolg gehad dat er naast de vele boeken ook heel
wat cd’s zijn geproduceerd.
Anderzijds is de vorm bloeit ook de Brabantse variant
op het Nederlandse bloedt, want de dialecten nemen
in dagelijks gebruik in de jongste generaties sterk af.
hoewel de belangstelling voor dialecten zoals gezegd
Ruud van den Bogaard,
nieuwe ster aan het
Brabantse firmament.
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
is toegenomen, neemt het dagelijks gebruik dus af.
feitelijk ontwikkelen de dialecten zich van lokale
dorps- of stadstalen naar regionale talen, waarbij
de woorden en klanken nog altijd afwijken van het
Nederlands, maar niet meer zo sterk als in het verleden.
Brabants bloeit dus: de dialecten verliezen hun
authentieke lokale karakter.
Tijdschrift
daar komt nog bij dat de aanleiding voor het dialectpodium
ligt in het vrij kleine aantal abonnees dat het
tijdschrift Brabants. Kwartaaluitgave over Brabantse
taal, literatuur, muziek, dialect- en naamkunde heeft.
Brabants bloeit, want het kost de redactie geen enkele
moeite telkens weer een gevarieerd en boeiend
nummer te vullen, maar het bloeit (bloedt) ook omdat
er onvoldoende abonnees zijn. het tijdschrift, dat in
2009 zijn zesde jaargang beleeft, bevat niet alleen beschouwingen
over de onderwerpen uit de ondertitel
van het tijdschrift. verhalen en gedichten in diverse
Brabantse dialecten worden ook opgenomen en zo
gaat ieder nummer van Brabants vergezeld van een
cd. daarop is een aantal van die teksten ook te beluisteren.
de cd bevat daarnaast nieuwe en bijzondere
muziekopnames, bijvoorbeeld van Gerard van
Maasakkers en Ruud van den Boogaard in het oktobernummer.
Ook worden nieuw verschenen boeken en
cd’s besproken. het tijdschrift Brabants wil zodoende
een plaats om te publiceren bieden aan schrijvers én
muzikanten.

De provincie Noord-Brabant hield op 9 septem ber van dit jaar een congres over de recon-
structie van het Brabantse platteland, getiteld Buitengewoon Brabant. Vier jaar geleden is
die reconstructie van start gegaan en men vond het nodig om na te gaan hoe de stand van
zaken nu is.
in Brabant probeert zijn lezers te informeren, te verrassen en te prikkelen.
Maar in Brabant biedt zijn lezers ook een podium om dit zelf te doen. is u iets op-
gevallen dat u graag wilt mededelen, dan krijgt u hier de ruimte, in de Lezerspost.
Erfgoedsector:
ontwaak!
door de politiek (gedeputeerden Paul Rüpp en Onno
hoes) werd de indruk gewekt dat het allemaal ‘dikvoor-mekaar’
was. Alle belangen waren keurig met
elkaar in evenwicht gebracht, waardoor iedereen
bijna helemaal tevreden kon zijn. dissidente geluiden
kwamen onder andere van de Amsterdamse
hoogleraar dorien Pessers, die nogal wat kritische
kanttekeningen plaatste bij de ontwikkeling
van de LOG’s. dit zijn de zogenoemde Landbouw
Ontwikkelings Gebieden, waar de bio-industrie haar
megastallen mag gaan bouwen. Bij een interview met
vertegenwoordigers van verschillende belangenorganisaties
(boeren, waterschappen e.d.) bleek ook
de Brabantse Milieu federatie (BMf) niet tevreden
te zijn. Maar geen nood, het zou volgens de andere
belangengroepen alleen een kwestie van tijd zijn
en dan kwam het ook met het milieu weer helemaal
goed. de directeur van de BMf moest alleen nog
even geduld hebben.
Regelmatig viel wel het woord ‘erfgoed’ en sommigen
leken te beseffen dat zonder kennis van erfgoed
een goede reconstructie van het platteland niet mo-
gelijk is. Tijdens een tweetal workshops stond erf-
goed zelfs min of meer centraal. het lijkt erop dat
men inziet dat de erfgoedsector veel relevante informatie
kan leveren voor een goede reconstructie.
Jammer genoeg blijft het daar dan bij. Alle betrokken
sectoren waren bij het congres Buitengewoon
Brabant vertegenwoordigd (en ook nog heel veel
ambtenaren), maar vertegenwoordigers uit de
erfgoedsector waren er nauwelijks. Er wordt met
erfgoed geflirt, maar een aanzoek schrikt blijkbaar
toch te veel af. het lijkt me daarom tijd dat de erfgoedsector
zelf actie gaat ondernemen. Brabants
heem gaat weliswaar een cursus Erfgoed en
Landschap organiseren, een goed begin, maar lang
niet genoeg. de erfgoedsector moet snel wakker
worden. het kan niet zo zijn dat cultuurhistorische
waarden bij de reconstructie van het Brabantse
platteland onderbelicht blijven. dan hebben we
straks zelf nog een reconstructie nodig.
Theo Cuijpers is werkzaam bij Erfgoed Brabant
als Adviseur Cultuurhistorie.
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 8 5
Lezerspost
Oproep
Wilt u reageren op
deze stelling? Of
heeft u zelf een
discussiepunt in
te brengen? stuur
een e-mail naar
inbrabant@erf-
goedbrabant.nl en
wellicht verschijnt
uw reactie in het
volgende nummer
van in Brabant.

Heemkundige agenda
3, 10, 17 en 24 november 2009
Hofzaallezingen
in het kader van het verschijnen van het boek
Bergen op Stoom. Productiebedrijven van Bergen
op Zoom van circa 1800 tot 1950 organiseert het
Markiezenhof historisch centrum in november
2009 een viertal lezingen. deze hofzaallezingen
worden gegeven door de auteurs van het boek en
vinden plaats op de dinsdagavonden 3, 10, 17 en 24
november van 20.00 tot 22.00 uur in de hofzaal
van het Markiezenhof.
Dinsdag 3 november:
Willem heijbroek,
Van meekrap naar alcohol en Sieraden en
hotelzilver.
Dinsdag 10 november:
Gijs Asselbergs en cees Boerhout,
Openbare nutsbedrijven en Van meekrap,
kachels en de geit op het Bleekveldje.
Dinsdag 17 november:
Toon franken en Gerrit Groeneweg,
Van zoete koek tot zoute drop...en een sigaar
toe! en Industriële revolutie binnen een eeuwenoud
ambacht.
Dinsdag 24 november:
Marc van der steen en henk franken,
De geschiedenis van de Bergse dorst!
Alleen aanmelding voor de gehele reeks van vier
lezingen is mogelijk. Kijk voor meer informatie
op www.markiezenhof.nl
14 november 2009
Uitreiking
Knippenberg prijs
de Knippenbergprijs is een samenwerking tussen
Brabants heem, de Leerstoel cultuur in Brabant
van de universiteit van Tilburg, de historische
vereniging Brabant en het Nederlands centrum
voor volkscultuur. Willy Knippenberg, naar wie de
8 6
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d
prijs is genoemd, heeft een grote bijdrage geleverd
aan de ontwikkeling van de Brabantse heemkunde.
de uitreiking van de Knippenbergprijs 2009
vindt plaats in hooge en Lage Mierde.
20 november 2009
Regionale Heemquiz
dit jaar organiseert heemkundekring ‘Jan uten
houte’ uit Etten-Leur de twintigste Regionale
heemquiz. deze zal plaatsvinden op 20 november
in de aula van het schoolgebouw van het
Munnikenheide college, Trivium 60 te Etten-Leur.
Bij deze quiz zijn alle heemkundekringen in West-
Brabant welkom. Elk team bestaat uit maximaal
tien personen. het inschrijfgeld bedraagt € 20 per
team, te voldoen bij aankomst. de avond begint
om 19:00 uur en zal tot ongeveer 23:00 uur duren.
in volgorde van aanmelding zullen de teams ingeschreven
worden. Meer informatie? Telefoon:
076–5034244. E-mail: janutenhoute@hetnet.nl
Willy Knippenberg op tachtigjarige
leeftijd, getekend door Hendrik de Laat,
1990. (part. coll.)

11 december 2009
Themamiddag tradities
in West-Brabant
in het Regionaal Archief West Brabant (RAWB)
vindt op 11 december van 13.30 tot 16.00 een
themamiddag plaats die zal ingaan op tradities
in West-Brabant, aangezien 2009 is uitgeroepen
tot het Jaar van de Tradities. de kosten voor deze
themamiddag bedragen € 5 per persoon (inclusief
koffie/thee en iets lekkers). Opgeven voor deze
themamiddag kan via de website van het RAWB:
www.regionaalarchiefwestbrabant.nl
12 december 2009
Finale Brabants
kerstgedicht
de historische Kring ‘Land van cuijk’ houdt op
zaterdag 12 december de ‘Eindwedstrijd van
Kerstgedicht in Brabants dialect’, voor geheel
Noord-Brabant. Belangstellenden worden uitgenodigd
aan deze wedstrijd deel te nemen door
het inzenden van een kerstgedicht in het dialect
van eigen streek of plaats. Gedichten moet
vóór 22 november 2009 worden ingezonden.
Plaats: Zaal het vertrek, stationsstraat (tegenover
het station), Boxmeer. Aanvang: 14.30 uur.
Kijk voor meer informatie op www.historischekringlandvancuijk.nl
Oproep
Weet u een (cultuurhistorisch) evenement dat de lokali-
teit ontstijgt en interessant kan zijn voor heel Brabant,
geef de redactie dan een seintje via een e-mail aan
inbrabant@erfgoedbrabant.nl.
Wellicht ziet u het terug in de volgende heemkundige
agenda. Kijk voor een uitgebreid overzicht van agendapunten
op www.erfgoedbrabant.nl.
12 december 2009
Ravenstein bij
Kaarslicht
Zaterdag 12 december vindt Ravenstein bij Kaarslicht
plaats. deze vestingstad verkeert dan geheel
in kerstsfeer, met duizenden kaarsen, koren, ko per -
ensembles, verlichte pastorietuin, levende kerst -
stal en kaarsenmozaïek op de gracht. Kijk voor
meer informatie op www.ravensteinbijkaarslicht.nl
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9
8 7
Ravenstein
bij Kaarslicht.
(Foto:
Rachel James)

Ontwerpkantoor
wenst u een
leesfestijn in Brabant!
Aangenaam! u kent ons nog niet? Ontwerpkantoor vonk specht is een enthousiast bureau met een
brede expertise op het gebied van de visuele communicatie, en meer. u kunt voor het ontwerp van huisstijlen,
folders, brochures, boeken en jaarverslagen bij ons terecht, maar ook als u behoefte hebt aan
een website, een tekst voor uw brochure, een campagne of stand op een beurs.
Meedenken met u als klant is ons sterke punt, zeker als het gaat om het totale communicatieplan van
uw organisatie. Wij zijn in staat originele oplossingen te vinden om tot heldere communicatie te komen
en streven naar oorspronkelijkheid zonder de belangen van de opdrachtgever uit het oog te verliezen.
Als u nieuwsgierig bent geworden naar een selectie van ons werk, kijk dan op www.ontwerpkantoor.nl
onder de knop ‘gedane zaken’.
Geitenwaard 1
6913 KJ Aerdt
0316 37 00 15
www.ontwerpkantoor.nl

ARCHEOLOGIE MAGAZINE
BRENGT GESCHIEDENIS TOT LEVEN
Een Romeins schip, een Karolingische munt,
een stukje stof, een rotstekening - iedere
archeolo gische vondst vert elt een verhaal.
De beschaving die
verloren ging, het
oeroude ritueel
waarvan slechts
enkelen de
gehei men kenden,
de tragedie die
een een koninkrijk
te gronde
richtte.
1 jaar
voor slechts
€ 25, 00
KEESINGS HISTORISCH ARCHIEF
VOLLEDIG, BETROUWBAAR, ONPARTIJDIG
Journalisten en historici op zoek naar betrouwbare
informatie komen terecht bij Keesings Historisch
Archief (KHA). Al sinds 1931 destilleert KHA feitelijke
en geobjectiveerde informatie uit talloze kranten- en
tijdschriftenartikelen uit de gehele wereld. Abonnees
van KHA krijgen iedere maand een papieren editie die
zij kunnen invoegen in de verzamelband van dat
jaar. Daarnaast krijgen zij toegang tot de online
database waarop alle artikelen (inmiddels
meer dan 120.000) zijn verzameld.
Ja, ik neem een jaarabonnement (6 nrs.) op Archeologie Magazine
en betaal het eerste jaar slechts 25,– i.p.v. 35,–
Ja, ik neem een vrijblijvend proefabonnement (2 nrs.) op
Archeologie Magazine voor slechts 7,50
Ja, ik neem een jaarabonnement op Schrijven Magazine (6 nrs)
en betaal het eerste jaar slechts 25,– i.p.v. 30,–
Ja, ik neem een vrijblijvend proefabonnement op Schrijven Magazine
en ontvang twee nummers voor slechts 7,50
Ja, ik neem een jaarabonnement op Geschiedenis Magazine (8 nrs.)
en betaal het eerste jaar slechts 32,50 i.p.v. 52,50
Ja, ik neem een vrijblijvend proefabonnement op Geschiedenis Magazine
en ontvang twee nummers voor slechts 7,50
Ja, ik neem een jaarabonnement (12 nrs.) op de papieren editie van KHA
en krijg een jaar lang toegang tot de online database. Ik betaal het eerste
jaar slechts 109,– i.p.v. 225,– én krijg de Times Universele Wereldatlas
cadeau
WIE SCHRIJFT,
LEEST SCHRIJVEN MAGAZINE
Schrijven Magazine is het lijfblad
van iedereen die schrijft. Met heel
veel praktische tips, workshops en nuttige
adressen, maar ook
inter views met
redac teuren,
agenten,
beginnende
én gevestigde
auteurs.
1 jaar
voor slechts
1 jaar
voor slechts
€ 25, 00
ONTDEK DE GESCHIEDENIS
LEES GESCHIEDENIS MAGAZINE
De geschiedenis herschrijft zichzelf
voortdurend. Reputaties sneuvelen of
worden hersteld in hun vroegere glorie,
overwinningen
blijken neder lagen
en vice versa,
raadsels worden
opgelost of
brengen nóg
meer raadsels
voort.
”Keesings Historisch Archief is synoniem voor woorden
als betrouwbaar, juist en genuanceerd. Daarom ben ik er
een bijna dagelijkse gebruiker van.”
Peter Vandermeersch Algemeen hoofdredacteur
De Standaard en Het Nieuwsblad
“Keesings Historisch Archief is het pers bureau van het
verleden. Een beetje onderzoek begint en eindigt bij
Keesings.”
Geert Mak Auteur van onder meer Hoe God verdween
uit Jorwerd en In Europa
E e n a b o n n e m e n t c a d e a u g e v e n ? w w w . l e e s e e n s w a t a n d e r s . n l
Naam
Adres
Postcode
Telefoon
E-mail
Woonplaats
1 jaar
voor slechts
€ 32, 50
€ 109, 00 én de Times Universele Wereldatlas (winkelwaarde € 65,–) gratis
Proefabonnementen lopen automatisch af. Voor jaarabonnementen geldt dat opzegging schriftelijk dient
te geschieden uiterlijk 2 maanden voor afl oop van de abonnementsperiode. Cadeaujaarabonnementen
lopen wel automatisch af. De prijzen voor de jaarabonnementen zijn introductieprijzen en gelden alleen
het eerste jaar.
Stuur deze bon in een envelop naar Virtùmedia, antwoordnummer 7086, 3700 TB Zeist, Nederland.
(voor Nederland kan dit ongefrankeerd)
m/v

Uitgave
9 0
In Brabant Tijdschrift voor Brabants heem en erfgoed in Brabant is een uitgave van de
historische vereniging Brabant, de stichting Brabants heem en de stichting Erfgoed Brabant.
de historische vereniging Brabant wil de belangstelling voor en actieve beoefening van de geschiedenis
stimuleren. daarin vinden liefhebbers en beroepsbeoefenaren uit het historische veld elkaar.
het lidmaatschap bedraagt € 22,50 per jaar (2009). hiervoor ontvangt u het tijdschrift in Brabant en
een exemplaar van het Noordbrabants historisch Jaarboek. Leden krijgen doorgaans aantrekkelijke
kortingen op activiteiten als studiedagen, excursies, lezingen en contactdagen.
Historische Vereniging Brabant
Postbus 672
5201 AR ’s–Hertogenbosch
E-mail: secretaris@hvbrabant.nl
Website: www.hvbrabant.nl (binnenkort weer te bereiken)
de stichting Brabants heem verenigt meer dan 110 Brabantse heemkundekringen en historische
vereni gingen, waar ruim 26.000 heemkundigen bij zijn aangesloten. de stichting neemt in Noord-
Brabant een unieke positie in wat betreft de beoefening van de heemkunde, maar ook als centrum
van vrijwilligerswerk. Zij vervult vanouds een overkoepelende functie ten opzichte van de aangesloten
heemkundekringen en -verenigingen en streeft ernaar daarbij te functioneren als spreekbuis, dienstverlener,
belangenbehartiger en actienemer.
Stichting Brabants Heem
Postbus 1203
5200 BG ’s-Hertogenbosch
Website: www.brabantsheem.nl
Erfgoed Brabant is dé organisatie voor erfgoed in Brabant. iedereen die geïnteresseerd is in de cultuur
en geschiedenis van deze provincie kan bij ons terecht. Erfgoed Brabant spant zich in om dit erfgoed te
behouden. dat doen we door de rijke cultuur en geschiedenis van onze provincie onder uw aandacht te
brengen via spraakmakende activiteiten en evenementen. Ook laten we het verleden leven op scholen
door middel van educatieve projecten. En we ondersteunen erfgoedbeheerders in hun taak om het
erfgoed te bewaren voor de generaties die na ons komen. Zodat iedereen – nu en in de toekomst – het
Brabantse erfgoed kan ontdekken en ervaren.
Stichting Erfgoed Brabant
Postbus 1325
5200 BJ ’s-Hertogenbosch
Telefoon: 073-6156262
Fax: 073-6156263
E-mail: inbrabant@erfgoedbrabant.nl
Website: www.erfgoedbrabant.nl
i n b r a b a n t T i J d s c h R i f T v O O R B R A B A N T s h E E M E N E R f G O E d

In Brabant
Tijdschrift voor Brabants heem en erfgoed
Jaargang 1
Nummer 0 2009
Een uitgave van de stichting Brabants heem,
de historische vereniging Brabant
en de stichting Erfgoed Brabant.
Redactieadres:
Tijdschrift in Brabant
Postbus 1325
5200 BJ ’s-hertogenbosch
Telefoon: 073-6156262
fax: 073-6156263
E-mail: inbrabant@erfgoedbrabant.nl
Redactie:
Leo Adriaenssen, Jac. Biemans,
Arnoud-Jan Bijsterveld, harrie Boot,
Ad van den Bulck, Theo cuijpers,
christian curré, Ester van dooren,
Joss hopstaken, henk Roosenboom,
Liesbeth Theunissen, helma Thiers,
Ottie Thiers, Emy Thorissen,
Nanette vugts.
Hoofd/eindredactie:
Jurgen Pigmans
Ontwerp:
Ontwerpkantoor vonk specht
www.ontwerpkantoor.nl
Lay-out:
Ontwerpkantoor vonk specht
www.ontwerpkantoor.nl
Druk:
Koninklijke Bdu, Barneveld
Abonnementen en losse nummers:
in Brabant verschijnt zes keer per jaar.
Prijs losse nummers: € 5,-
Abonnementen: € 24,- per jaar.
voor leden van heemkundekringen aangesloten
bij de stichting Brabants heem: € 19,50 per jaar.
Betaling abonnementen na toezending factuur.
Abonnementen kunnen ingaan in het lopende of
eerstvolgende kalenderjaar. Berekening geschiedt
per kalenderjaar. Wanneer opzegging de uitgever niet
uiterlijk 1 december bereikt, wordt het abonnement
automatisch voor het nieuwe kalenderjaar verlengd.
Opgave abonnementen en verkoop losse nummers:
Tijdschrift in Brabant
Postbus 1325
5200 BJ ’s-hertogenbosch
Telefoon: 073-6156262
fax: 073-6156263
E-mail: inbrabant@erfgoedbrabant.nl
ISSN 1879-4599
Illustratie omslag:
een glas-in-loodraam van het woonhuis van architect
Jan van der valk (1873-1961) in detail.
(foto: Joost Op ’t hoog)
i n b r a b a n t N u M M E R 0 O K T O B E R 2 0 0 9 9 1
Colofon

in dit nummer onder meer:
6 Erfenis van een ‘Konijn’
20 het Tilburg van Jan van der valk
30 Monumenten voor overleden kinderen
44 stern von Brabant
58 de bevrijding van Brabant
62 Een dorpsjongen in de stad
in Brabant is een uitgave van de stichting Brabants heem, de historische vereniging Brabant en de stichting Erfgoed Brabant