In balans met hitte - Brandweer Zwolle

In balans met hitte
Amsterdam-Amstelland
B e h u l p z a a m D e s k u n d i g D a a d k r a c h t i g

Brandweer Amsterdam-Amstelland 2
Waarom deze brochure?
In het brandweerwerk hebben we te maken met
verschillende risico’s. Eén daarvan is hittestuwing
ten gevolge van blootstelling aan warmte.
In 2007 en 2008 zijn in opdracht van Brandweer
Amsterdam-Amstelland door TNO twee onderzoeken
uitgevoerd naar oorzaken en preventie van
hittestuwing bij brandweerpersoneel. Met
voorlichting en instructie wordt in ons korps
aandacht besteed aan het onderwerp hittestuwing
en het voorkómen ervan.
De brochure geeft antwoord op de vragen:
• Wat is hittestuwing en welke vormen van
hitte stuwing zijn er?
• Wat zijn oorzaken van hittestuwing?
• Wat kunnen we doen om hittestuwing te
voorkomen?

Wat is hittestuwing?
Om optimaal te functioneren
streeft het
menselijk lichaam altijd
naar een zogenaamde
‘warmtebalans’. Dat wil
zeggen dat de warmte
die men ontwikkelt, of
opneemt uit de omgeving
gelijk is aan de
warmte die men
afgeeft.
Hittestuwing is een
algemene benaming
voor de situatie die
ontstaat als het lichaam
meer warmte vasthoudt
dan het warmte kwijt
raakt. Hierdoor stijgt de
lichaamstemperatuur.
De kritische grens is een
kerntemperatuur van
38,5 °C.
We onderscheiden vier
vormen van hittestuwing
die deels door
verschillende en deels
door dezelfde oorzaken
ontstaan. De verschillende
vormen zijn
beschreven op pagina
vier en vijf. Ze hoeven
elkaar niet automatisch
op te volgen. Wel is
hitteberoerte een
ernstigere vorm van
hitte-uitputting.
3 Brandweer Amsterdam-Amstelland

Brandweer Amsterdam-Amstelland 4
Vormen van hittestuwing
Hitte-uitslag
Symptomen
Wat meteen te doen
Hoe te voorkomen
Hittekrampen
Symptomen
Wat meteen te doen
Hoe te voorkomen
Ontstaat door werken in hete, vochtige omstandigheden, waarbij men overdadig, langdurig
ononderbroken zweet en de huid continu vochtig en/of vuil is
Jeukende, rode huid en afgenomen zweten. Soms zijn er blaasjes op de huid zichtbaar
• Verminderen van de blootstelling aan hitte
• Huid schoon en droog maken, natte kleding omwisselen voor droge kleding
Huid schoon houden en deze regelmatig de kans geven te drogen
Ontstaat vooral bij mensen die wel voldoende water drinken, maar hun zouttekort niet
aanvullen
Pijnlijke spierkrampen
• Isotone sportdrank drinken
• Rusten in een koele omgeving
• Spiermassage
Vooraf extra zoutinname via voeding bij verwachting van zwaar werk in een hete omgeving

Hitte-uitputting
Symptomen
Wat meteen te doen
Hoe te voorkomen
Hitteberoerte
Symptomen
Wat meteen te doen
Hoe te voorkomen
Ontstaat door het verlies van grote hoeveelheden vocht ten gevolge van extreem zweten in
combinatie met verlies van zouten.
Als er geen behandeling plaats vindt, kan het leiden tot ‘hitteberoerte’
• Extreme vermoeidheid, slapte, wazig zicht, duizelig en hoofdpijn. Er is tevens sprake van
een hoge hartslagfrequentie, lage bloeddruk.
• Een klamme huid en overdadig zweten
• bleke gelaatskleur en soms bewustzijnsverlies
• Liggen in een koele omgeving
• Koelen van de huid met water of natte doeken. Losmaken, of in een veilige omgeving
uitdoen van kleding
• Isotone sportdrank drinken
Goede vochtbalans, voldoende zoutinname, voldoende rust
Ontstaat bij hoge fysieke inspanning en blootstelling aan hitte, waarbij de temperatuurregulatie
van het lichaam faalt en zweten niet meer helpt of zelfs volledig stopt.
Dit is het meest serieuze gezondheidsprobleem ten aanzien van werken in hete omstandigheden
en kan leiden tot de dood, tenzij het slachtoffer wordt behandeld.
• Rusteloosheid, geïrriteerdheid en mentale verwarring. Men gaat duidelijk fouten maken.
• Rillingen
• De lichaamstemperatuur is zeer hoog (>40°C)
• Vaak een hete droge huid (het zweten is gestopt)
• Hitteberoerte gaat vaak gepaard met stuiptrekkingen en bewustzijnsverlies.
• Directe professionele medische hulpdienst alarmeren
• Vóór het arriveren van professionele hulpverlening starten met agressief koelen
• Isotone sportdrank drinken
Goede vochtbalans, voldoende zoutinname, passende werk-rust cyclus, gezonde leefstijl,
fitheid, kunnen herkennen van oorzaken en symptomen
5 Brandweer Amsterdam-Amstelland

Brandweer Amsterdam-Amstelland 6
Wat zijn de oorzaken van hittestuwing
Hittestuwing ontstaat niet door een enkele oorzaak. Er zijn meer-
dere oorzaken die er samen voor kunnen zorgen dat problemen
optreden. De oorzaken kunnen onderverdeeld worden in de
volgende categorieën:
1 Kenmerken van de inzet
2 Kenmerken van de mens:
• Lichaamssamenstelling en fysieke fitheid
• Inspanningshistorie
• Vocht- en zoutenbalans
3 Kenmerken van de beschermende kleding
1 Kenmerken van de inzet
Aard van de inzet
Hittestuwing hoeft niet persé alleen op te treden bij hitte ten
gevolge van brandbestrijding; ook extreme weersomstandigheden
(bijv. warmte van de zon), kunnen ervoor zorgen dat hittestuwing
optreedt.
Tijdsduur en intensiteit
Hittestuwing kan optreden bij een hoge fysieke inspanning in
een warme omgeving (een kortdurende felle binnenbrand) in een
korte tijd, maar ook bij een lage fysieke inspanning in een normale
omgevingstemperatuur gedurende een langere tijd (een complexe
technische hulpverlening langs de snelweg). Ook in de winter kan
hittestuwing optreden als bijvoorbeeld de beschermende kleding
niet uitgedaan wordt ter voorkoming van kouvatten.

2 Kenmerken van de mens
Lichaamssamenstelling
Mensen met een relatief hoog vetpercentage houden warmte
makkelijker vast (lichaamsvet is een goede warmte-isolator); de
kans op hittestuwing neemt toe bij een hoger vetpercentage.
• Wat kun je er aan doen: een gezonde leefstijl, waarbij je niet
te veel en/of te vet eet, in combinatie met voldoende lichaamsbeweging.
Fysieke fitheid
Fysiek fitte mensen hebben een kleinere kans op hittestuwing
dan mensen die fysiek niet fit zijn.
• Wat kun je er aan doen: een goede fysieke fitheid is één van de
peilers van het adequaat uitvoeren van brandweertaken. Als
brandweerman/-vrouw ben je, ondersteund door de werkgever
(sportlessen onder leiding van gekwalificeerde sportinstructeurs),
zelf verantwoordelijk voor een goede fysieke fitheid.
Ook niet roken, matig met alcohol en voldoende ontspanning
dragen bij aan een goede fysieke fitheid.
Inspanningshistorie: repressieve inzet
Als er voorafgaande aan een (hitte)inzet een eerdere repressieve
inzet is geweest, dan verhoogt dit de kans op hittestuwing. De kritische
grens waarbij hittestuwing optreedt, wordt eerder bereikt.
• Wat kun je er aan doen: specifieke repressieve maatregelen zijn:
• Snel opschalen
• Snel aflossen
• Gebruik van maximaal één ademluchtfles
• (Gedeeltelijk) herstel door rust en drinken van water of isotone
sportdrank direct na het incident en tijdens de terugtocht in het
voertuig. Op de autospuit en de autoladder zijn bidons aanwezig.
Op het ademlucht voertuig is isotone sportdrank aanwezig.
• Koel extra met een natte handdoek in je nek of door je handen
in water te koelen. In het tweede onderzoek van TNO zijn
verschillende koelmethoden uitgeprobeerd. Van de verschillende
koelmethodes is gebleken dat deze twee methodes
eenvoudig toe te passen zijn en goed werken.
7 Brandweer Amsterdam-Amstelland

Brandweer Amsterdam-Amstelland 8
Uit de praktijk
Soms zetten wel zelfs de straalpijp in onze duffelse jas, zo heet
hadden we het.
Het lijkt door de aandacht die hittestuwing thans krijgt of dit
fenomeen alleen maar bij de moderne beschermende kleding
voorkomt, maar niets blijkt minder waar. Jan de Graaf, bevelvoerder
B-ploeg op kazerne Zebra, vertelt.
“Het was begin jaren negentig en ik loste af van Zebra naar Nico. Het
was een mooie, hete, zomerse dag en we moesten net na het middageten
samen met Dirk uitrukken naar een brand in een gebouw dat
achter Paradiso ligt. Bij aankomst, Dirk was eerder ter plaatse, stond
het behoorlijk in brand. Wij moesten zorgen dat het vuur niet
oversloeg naar Paradiso zelf en legden van open water met lage druk
af. We hebben, net als de collega’s van Dirk, gewerkt als paarden en
hadden hem snel in de bek.
Maar in de korte tijd hadden we ons verschrikkelijk opgewarmd. De
meesten van ons werden duizelig, waren uitgeput en we zijn allemaal
eerst even gaan zitten, adembescherming af, de jassen van het
duffelse pak open. Ja, sommigen hadden het zo heet, die stopten
pardoes de deels geopende straalpijp in hun duffel om maar af te
koelen. Anderen hingen onder de brandkraan om maar water te
drinken of hun nek af te koelen. Zo’n service die we nu bij de A-wagen
hebben met die isotone drank, daar konden we toen alleen nog maar
van dromen.
Met de huidige beschermende kleding voel je wel eerder ‘nat’
worden en daardoor lijkt het wel of de hitte intenser wordt , maar
daardoor is het ook een goede graadmeter om op te letten. Dus, na
één ademluchtfles, niet meer naar binnen en zorgen of laten zorgen
voor snelle aflossing.”
Jan’s advies:
Bewustwording van de risico’s. Weten wat hitte en hittestuwing is. Bij
een binnenaanval snel voor aflossing zorgen en slechts één ademluchfles
gebruiken. Veel drinken, je bidon in de buurt.
En mocht je toch oververhit raken, doe dan een natte handdoek in je nek.
Inspanningshistorie: oefening en sport
Activiteiten zoals oefenen en sporten kunnen een
verhoging van de lichaamstemperatuur veroorzaken.
Het aantrekken van de beschermende uitrusting
bij een alarm tijdens of net na zo’n activiteit
zorgt ervoor dat je ‘opgewarmd’ het pak in gaat. In
het eerste onderzoek van TNO is gebleken dat intensief
oefenen en sporten en hardlopend/fietsend
naar het werk komen, vaker tot hittestuwing leidt
dan een eerdere repressieve inzet op de dag.
• Wat kun je er aan doen: Uit metingen is gebleken
dat het sporten in afwezigheid van een sportinstructeur
(onbegeleid sporten) in veel gevallen
tot hoge lichaamstemperaturen leidt. Zorg er
voor dat je tijdens onbegeleid sporten regelmatig
een afkoelingsperiode inlast waarin je even rust
neemt in combinatie met het drinken van (gekoeld)
water. Ga hierbij uit van 15 minuten sporten en vijf
minuten afkoelen. Laat bovendien de totale peri-
ode waarin je onbegeleid sport niet langer duren
dan één uur, gevolgd door persoonlijke verzorging;
opfrissen, droge kleding aan, water drinken en
eventueel wat eten. Houd een droog shirt bij de
hand wat je kunt aantrekken als het alarm gaat.
Inspanningshistorie: intensief fietsen/hardlopen
naar het werk langer dan vijftien minuten
Hierbij wordt een hogere lichaamstemperatuur
bereikt, waardoor je ‘opgewarmd’ aan je dienst
begint.
• Wat kun je er aan doen: zorg er voor dat je minstens
een kwartier, maar liever nog een half uur
voor aanvang van de dienst op de kazerne bent.
Het lichaam krijgt op die manier voldoende tijd
om af te koelen en te herstellen. Bovendien is
er dan tijd om wat te eten en te drinken. Op die
manier ben je bij aanvang van de dienst inzetbaar.

Vocht- en zoutbalans
Het op peil houden van deze balans is van zeer
groot belang bij het voorkómen van hittestuwing.
Voldoende vocht en zouten
Een belangrijke manier om de in het lichaam
opgebouwde warmte kwijt te raken is zweten. Door
het verdampen van zweet koelt het lichaam af. Als
er tijdens een inzet, of tijdens sport veel is gezweet,
gaan behalve warmte ook vocht en zouten
verloren. Vocht en zouten moeten worden
aangevuld om de vochtbalans op peil te houden en
dus de kans op hittestuwing te verkleinen.
• Wat kun je er aan doen: Tijdens fysieke inspanning
waarbij je veel zweet, volstaat het drinken van
1 glas water per kwartier (1 liter per uur). Doe dit
ook als je geen dorstgevoel hebt. Het is aan te
raden om na inspanning (inzet, sporten, enzovoorts)
extra water te drinken eventueel in combinatie
met een isotone drank.
Koffie en cafeïnehoudende dranken
Koffie en andere cafeïnehoudende dranken
(energiedranken en cola) hebben een versneld
vochtafdrijvend effect. Dit verstoort de vochtbalans
en vergroot het risico op hittestuwing.
• Wat kun je er aan doen: vermijdt overmatig
drinken van koffie, cola en energiedranken. Van
het drinken van meer dan vijf kopjes koffie per
dag is bekend dat het de vochtbalans negatief
beïnvloedt. Laat het drinken van koffie dan ook
altijd gepaard gaan met het drinken van een glas
water.
3 Kenmerken van de beschermende kleding
De beschermende kleding van Brandweer
Amsterdam-Amstelland is met zorg geselecteerd en
getest door een grote groep collega’s uit de uitrukdienst.
De kleding voldoet aan de Europese norm voor
brandweerkleding en is het beste wat op dit moment
op de markt is. (EN 469; ‘Protective clothing for fire
fighters - Performance requirements for firefighting’,
2002) De kleding beschermt niet alleen tegen hitte en
vlammen, maar ook chemicaliën en blus- en regenwater.
Door de aanwezigheid van een waterdamp- en
luchtdoorlatend membraam kan zweet naar buiten,
terwijl water en chemicaliën niet naar binnen kunnen.
Reiniging en onderhoud
Er is gebleken dat beschermende kleding vaak niet
volgens protocol gewassen wordt. Uit de resultaten
van het eerste onderzoek van TNO blijkt dat de
hittebeschermende eigenschappen van de huidige
beschermende kleding zijn verminderd, maar nog
wel aan de norm voldoen. De hittebeschermende
eigenschappen betreffen bescherming tegen hitte,
vlammen en de aanwezigheid van een waterdampdoorlaatbaar
membraan. De kans op hittestuwing is
door verkeerd wassen niet toegenomen. Behalve de
hittebeschermende eigenschappen, biedt de kleding
ook bescherming tegen water en chemicaliën. Voor
een goed behoud van alle beschermende eigenschappen,
dient de beschermende kleding altijd
volgens protocol gewassen te worden.
• Wat kun je er aan doen: volg de wasinstructie
nauwkeurig op om alle beschermende eigenschappen
te behouden. De uitrukjas en uitrukbroek
bestaan uit een binnen- en een buitendeel, die
afzonderlijk moeten worden gewassen. Gebruik de
verschillende voorgeprogrammeerde wasprogramma’s
en speciale wasmiddelen. Laat de kleding bij
schade repareren.
9 Brandweer Amsterdam-Amstelland

Brandweer Amsterdam-Amstelland 10
Wat kunnen we doen
om hittestuwing te voorkomen
Hieronder een overzicht van alle genoemde maatregelen om hittestuwing te voorkomen:
Wanneer
WANNEER?
Algemeen
Algemeen
Voorafgaande
aan Voorafgaand een inzet
aan een inzet
Tijdens een inzet
Tijdens een inzet
Direct na een inzet
Direct na een inzet
Bij oefening of sporten
Tijdens oefenen
of sporten
Fietsen/hardlopen
naar Hardlopen het werkof
fietsen
naar je werk
Wat
• Zorg voor een goede algemene gezondheid
• Zorg voor een goede fysieke fitheid
• Wees inzetgereed als je dienst (beroeps), of uitruk (vrijwilligers) begint
• Zorg ervoor dat je de tekenen van hittestuwing kent en herkent, niet alleen bij jezelf, maar
ook bij je collega’s
• Zorg voor een goed gewassen en onderhouden pak door dit bij aanvang van de dienst en
na afloop van een uitruk te controleren
• Vul je bidon bij aanvang van elke dienst met vers water
• Eet evenwichtig en regelmatig
• Vermijd overmatig gebruik van koffie en andere cafeïnehoudende dranken zoals
energiedrank en cola
• Vermijd overmatige inspanning zoveel mogelijk
• Zorg er voor dat je huid schoon en droog is bij aanvang van een uitruk
• Schaal snel op
• Los af na één ademluchtfles
• Wees je bewust van de (voor)tekenen van hittestuwing en houdt collega’s goed in de gaten
• Voer zwaar werk zoveel mogelijk samen met collega’s uit
• Blijf zoveel mogelijk op afstand van een hittebron
• Vermijd onnodige fysieke inspanningen zoveel mogelijk (ren niet als dat niet nodig is)
• Verwijder, of open in een veilige omgeving je beschermende kleding en uitrusting
• Verblijf zoveel mogelijk in een koele of schaduwrijke omgeving
• Drink water, eventueel aangevuld met isotone drank
• Communiceer en wees eerlijk over hoe je je voelt
• Koel extra met een natte handdoek in je nek of door je handen in water te koelen
• 15 minuten fysieke inspanning, vijf minuten rust
• Maximaal één uur onbegeleid sporten
• Drink regelmatig water, ook als je geen dorst hebt (elk kwartier een glas)
• Houd bij inspanning een droog shirt bij de hand
• Minimaal 15 minuten voor aanvang aanwezig zijn om je warmtebalans te herstellen
• Breng je vochtbalans op peil

Uitgave:
Brandweer Amsterdam-Amstelland
Postbus 92171
1090 AD Amsterdam
Telefoon 020 555 66 66
www.brandweer-amsterdam-amstelland.nl
Uitgave: juli 2010
Tekst:
Brandweer Amsterdam-Amstelland
Vormgeving:
Brink & de Hoop, Amsterdam
Drukwerk:
Drukkerij Brummelkamp, Hoofddorp
11 Brandweer Amsterdam-Amstelland