Darde Klokke nr 153 - Historische Kring Ommen

Nam vader Jan Willem, de predikant, de Bijbel letterlijk, ja zelfs van kaft tot kaft, zoon
Jan Gerhard kon daar niets (meer) mee. ,,We menen dat de godsdienst, zooals zij in ons
landje door dominees, pastoors, rabbis enz. wordt geleerd, op den duur het volk ongelukkig
maakt. Ongelukkig, ten gevolge van domheid en onwetendheid. Wij nu wilden het
volk gaarne gelukkig zien hier op aarde, gelukkig door verstand en wetenschap. Daarom
en daarom alleen strijden wij tegen het geloof.”
Jan Gerhard gebruikte in ‘de drie geestelijken’, zoals het boekje in de volksmond ook wel
werd genoemd, spot eveneens als middel. ,,Als wij moeten lijden vanwege Eva’s zonden
hoe zit dat dan eigenlijk met de dieren, die waarachtig in den regel ook niet voor hun plezier
leven, heeft het eerste paard wellicht in het Paradijs verboden haver gevreten?”
Jan Willem zocht zijn troost in de Bijbel door bijvoorbeeld bepaalde verzen aan te strepen,
voor Jan Gerhard was dit pure schijn. ,,’t Is immers mogelijk, dat het met den godsdienst
gaat als met de jenever. Ook deze verzacht dikwijls het lijden en stemt tot vrolijkheid.
Daar is niets, zegt de Engelsche dichter Byron, dat iemand bij een schipbreuk of ander
gevaar zoo kalmeert als godsdienst en rum en men ziet dan ook bij zoon gelegenheid
de helft van de bemanning bidden en de andere helft bezig het
rumvaatje te ledigen.”
De auteur liet het boekje zelf drukken. De verkoopprijs bedroeg slechts tien
cent per exemplaar. In het eerste jaar na de verschijning werden er maar
liefst 50.000 van verkocht (met latere herdrukken erbij uiteindelijk zelfs
60.000). In ieder geval was ‘Dominee, Pastoor of Rabbi’ de meest verkochte
titel van de tweede helft van de 19 e eeuw in Nederland.
De directe formuleringen, de heldere taal, de humor en de spot, de vaart van
de vertellingen en het volstrekt ondubbelzinnige karakter waren de kracht
ervan en moeten als voornaamste oorzaken van de hoge verkoopcijfers worden
gezien. De conclusies in het boekje logen er niet om. ,,Indien God voor de schepping
bewustzijn gehad had, dan zou de schepping een niet te verontschuldigen misdaad zijn. En
de martelingen, vervolgingen en godsdienstoorlogen zijn geen historische onvolkomenheden,
wat de moderne theologie daarover ook mag beweren – alsof er zoiets bestaat als
vooruitgang in het geloof, alsof men zomaar opzij kan schuiven wat vroeger is verteld,
gepredikt en afgedwongen.” Als gezegd verscheen ‘Dominee, Pastoor of Rabbi’ anoniem.
Waarom? Zo vroeg ook kleinzoon Jan (Gerhard Arnold) ten Bokkel (1929) zich af, die
enige jaren geleden promoveerde op (onder meer) het gedachtegoed van zijn grootvader.
In zijn boek ‘Gids en Genieën’ (2003) schrijft hij: ,,Vanaf 1890 stond zijn naam als redactielid
vermeld op het titelblad van De Dageraad. Angst voor het verliezen van zijn overheidsbetrekking
kon dus geen rol hebben gespeeld. Het is denkbaar dat piëteit jegens zijn
vader die kort daarvoor was overleden of jegens zijn stiefmoeder, die nog in leven was,
een rol heeft gespeeld. Waarschijnlijker is echter dat hij aan de brochure de volle slagkracht
van de vrijdenkersvereniging De Dageraad wilde meegeven. Hij besefte bezig te
zijn met een escalatie van de antitheologische discussie. De signatuur van een onbekende
jonge schrijver zou daarvoor mogelijk onvoldoende zijn.” Jammer blijft het wel dat het
boekje anoniem werd uitgebracht. Mogelijk dat er anders veel meer over Jan Gerhards
jeugd in Ommen bekend zou zijn geworden.
Felle reacties
‘Dominee, Pastoor of Rabbi’ veroorzaakte buitengewoon felle reacties. De schrijver werden
hel en verdoemenis aangezegd. Ook werd hij door tegenstanders op één lijn met de
duivel zelf geplaatst. In eigen kring waren er eveneens kritische geluiden. Men vond de
brochure te plat, te grof en onnodig kwetsend jegens gelovige arbeiders. Jan Gerhard erkende
dit, maar vond de ‘kwaal’ erger en zag zijn scherpe taal als een ‘noodzakelijk kwaad’.
Kritiek kwam er evenwel ook van Ferdinand Domela Nieuwenhuis, de voorman van
de anarchistische Sociaal-Democratische Bond. Domela vond dat Jan Gerhard onvoldoende
aandacht gaf aan de sociale strijd en zich veel te veel focuste op de funeste invloed van
de kerken. Domela was zelf vroeger (doopsgezind) predikant geweest. Zijn geloof was
gevallen zoals dat met dominosteentjes gaat. Hij had echter geen reden zich er tegen af te
zetten, zoals Jan Gerhard dat wel had. Domela begreep wel dat mensen hun troost zochten
in de kerk, Jan Gerhard vond godsdienst juist de oorzaak van alle narigheid en die moest
daarom voor alles worden bestreden. Vertelt het volgende citaat uit ‘Dominee, Pastoor of
Rabbi’ ook niet iets over hoe Jan Gerhard zijn opvoeding had ervaren? ,,Door de eeuwige
voorpreeken van de tien geboden en andere bijbelsche voorschriften en het voortdurende
5
Familieboek van fam. Ten
Bokkel