Rondom bestand van 1997 14-4 dd 12-5-09 - Atlantis

1997 14/4 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving.
Lidmaatschap f. 27,50 per kalenderjaar.
Secretariaat: Postbus 409, 7770 AK Hardenberg
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:
Voorstraat 34, Hardenberg, tel.: 0523-265624
Bestuur:
Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand, voorzitter, Herenstraat 86, Slagharen, tel.: 0523-681935.
W.B. Meijer, secretaris, Sportstraat 14, Kloosterhaar, tel.: 0523-241249.
H. Hoving, penningmeester, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 0523-262048.
Ld. Bruins, vice-voorzitter, De Achterbrink 15, Hardenberg, tel.: 0523-262312.
L Timmerman, Tweede Elsweg 2, Mariënberg.
J. Hofsink, Hessenweg 2a, Hardenberg.
G. Gerrits, Elzenlaan 11, Hardenberg, tel.: 0523-267870.
Mevr. D. Hesselink-Zweers, Pinksterbloem 7, Hardenberg, tel.: 0523-272484.
Mevr. G. Jonkhans-Kampman, Stobbenhaarweg 20, Radewijk, tel.: 0523-216227.
R. Westerman, Karel Doormanlaan 40, Hardenberg.
Mevr. J. Luisman-de Jonge, Klaproos 51, Hardenberg.
Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16, Hardenberg.
Redactiecommissie:
Redactieadres:
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg.
(Postrek.nr.v.d.Bank: 812263) POSTBANK
rekeningnr. 2985515.
ISSN: 1380-3921
Inhoud
J.G.W. te Bokkel.
Mevr. D. Hesselink-Zweers.
Mevr. A. Blankemeijer-Jansen.
Mevr. J. Luisman-de Jonge.
J.B. Weitkamp.
K. Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-263104.
Beekberg 82, 7772 DS Hardenberg
Postbus 409, 7770 AK Hardenberg.
Van de redactie
De Ingang
Kinderschrik: van boezekerel tot maiskneuzer
Vrijen en trouwen
Huisslachting, noodzaak en folkloristisch sentiment
Eieren verven
Het hamel in de boom
Töfeltiesaomd komt er weer aan
Kinderspel: vroeger en nu
J. Luisman-de Jonge
K. Oosterkamp
D. Hesselink-Zweers
K. Oosterkamp
J. Luisman-de Jonge
K. Oosterkamp
De heer J. Boschma stelde uit zijn archief de oude ansichten op pag. 54 en 64 beschikbaar.
A. Blankemeyer-Jansen
J. te Bokkel
Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 23 februari 1998 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe
kregen toestemming van de redactie.
pag.
1
2
13
22
33
48
50
55
59

Van de redactie
De bonte verscheidenheid van artikelen in dit nummer doet misschien op het eerte
gezicht weinig onderlinge samenhang vermoeden. Toch heeft de redactie ze
alle willen rangschikken in een themanummer over oude volksgebruiken in
Hardenberg en omstreken. In elk artikel wordt een poging ondernomen om onder
woorden te brengen hoe een oud gebruik of een opvatting ooit functioneerde in
de samenleving van toen en hoe het zich in de loop van de tijd ontwikkelde en
veranderde.
De "ingang" was onder meer een uiting van de sterke sociale samenhang in vroeger
jaren: zo maakte men elkaar de kerkgang mogelijk en zelfs aangenaam. Het
plaatselijke volksgeloof in de waterdemon "boezekeerl" blijkt te passen in een
zeer breed volkskundig kader. In het artikel wordt echter ook aangetoond dat men
niet alleen vroeger gebruik maakte van dergelijke pedagogische hulpdiensten.
Het verkeren tussen de geslachten was aan allerlei regels gebonden die dienden
om de gevoelens en hartstochten enigszins te kanaliseren terwille van een leefbare
en voor elkaar verantwoordelijke samenleving.
Men moest zelf zorgen voor de inwendige mens: men produceerde en conserveerde
zelf meestal het voedsel. De huisslachting had in het systeem van de zelfvoorziening
een zeer belangrijke functie. De gebruiken eromheen geven aan hoe
belangrijk deze gebeurtenis was voor het gezin, de familie en de buurtschap.
Met pasen werden eieren gegeten. Deze eieren werden echter eerst geverfd: uiting
van een drang tot versieren. Opmerkelijk was het streven om dat te doen met
"eigen" produkten en materiaal: er hoefde niets voor aangeschaft te worden. De
nageboorte van een veulen werd hoog in een boom gehangen. Voor velen
ongetwijfeld een wat merkwaardig gebruik. Toch blijkt ook dit niet een lokale bijzonderheid
te zijn, maar het past in een zeer breed, zelfs internationaal, patroon
van gebruiken en opvattingen.
Gebruiken rond oud en nieuw mochten uiteraard in een dergelijk nummer niet
ontbreken. Ze worden nog eens op een rij gezet en hier en daar voorzien van wat
persoonlijke herinneringen.
Tenslotte een vertelling voor de jonge lezers waarin een vergelijking wordt gemaakt
tussen het Kniderspel van vroeger en nu.
Het geheel overziend menen we dit toch wel een themanummer over volksgebruiken
te mogen noemen. Het gemeenschappelijke komt dan tot uiting in de verschillende
pogingen om het leven van alledag enigszins te structureren en vorm
te geven binnen het sociale kader van de gemeenschap. Wij wensen u veel
leesplezier.
De redactie wenst iedere lezer veel heil en zegen in 1998
1

De Ingang J. Luisman-de Jonge
De 'ingang', of beter gezegd " 'n ingaank" was in vroeger tijden een begrip dat
voor de inwoners van Hardenberg en wijde omgeving geen nadere uitleg nodig
had. Het was een heel gangbare term die door generaties Hardenbergers gebruikt
is, zolang er een kerk in 't stadje gestaan heeft. Eigenlijk had 'de ingang' alles
met kerkgang te maken.
In de tijd dat men 's zondags nog te voet naar de kerk ging, was het voor kerkgangers
die veraf woonden de gewoonte om hun kerkboeken bij mensen ijl
Hardenberg in bewaring te geven, daar ook koffie te drinken om daarna te voet
de lange weg naar huis weer af te leggen.
Dat kerkboek met gouden of zilveren sloten, waar niet alleen de psalmen en gezangen
in stonden, maar ook de Heidelbergse Cathechismus, diverse formulieren
en het Nieuwe Testament, was te zwaar en onhandig om telkens mee naar
huis te nemen.
De kerkgangers die met kleedwagen en koets naar de kerk
kwamen, moesten een adres hebben waar ook het paard gestald
kon worden. Daarvoor was bij de Hardenberger neringdoenden
ruim de gelegenheid, want bijna elk huis in Voor-en
Achterstraat had een grote deel met een paardestal. Ook
hielden deze mensen in de eerste decennia van deze eeuw
er praktisch allemaal één of twee koeien op na.
Voorstraat, nog met keienbestrating
Hardenberg was
vroeger een uitgebreide
kerkelijke gemeente.
Gelovigen uit
alle omringende
buurtschappen zoals
Ane, Anevelde,
Loozen, Baalder,
Radewijk, Brucht en
Bergentheim gingen in
Hardenberg ter kerke.
Zelfs uit Sibculo,
Mariënberg en
Holtheme trokken de
mensen 'op' naar
Hardenberg.
Tot aan 1853 kwamen ook de Luttenaren langs de eeuwenoude 'Karkdiek' naar
de Stefanuskerk.
Willem Seinen heeft zo'n sfeervolle zondagmorgen uit de vorige eeuw beschreven
in zijn boek: 'Veldwachter van Laar'.
't Is zondagmorgen. Er heerst een gewijde stemming in Hardenberg, 't Is nog stil
in de Voorstraat. Alleen de winkeliers zijn druk bezig, want straks, even voordat
2

de kerk begint, zullen de mensen uit de naburige gehuchten en dorpen komen,
die hier hun 'ingang' hebben.
pe mooie kerkboeken met de gouden sloten, door de oude Philip Bromet nog geleverd,
liggen klaar in de laden van het kabinet. Alles op een vaste plaats, zodat
ieder zijn eigen kerkboek weet te liggen.
Ook worden de baanderdeuren in het achterhuis wagenwijd opengezet want ze
zullen komen, de vaste klanten, om hun dampende paarden op stal te zetten. Die
bekende families uit de buitenstreken, waar hun oude boerenhofsteden verspreid
liggen, en waar ze al geslachtenlang wonen.
Allen behoren ze tot de hervormde kerk van Hardenberg: Schuldink uit Engeland,
Leemgraven uit Holtheme, Wilpshaar en Kieft uit de Meene, Grimmerink uit Den
Velde, Ranter en Jonkhans uit Radewijk, Bouwhuis uit Lutten, Bolks, Koning en
nog anderen uit Bergentheim. Hesselink uit Mariënberg, Hofsink, Bakhuis en
Leemhuis uit Kloosterhaar. Ouderling Habers uit Ane en ouderling Richterink uit
Brucht. Welleweerd uit Wielen en de bejaarde Middag uit Sibculo. Her en der zetten
ze hun koetsen of kleedwagens op de markt, aan de Kromme Steeg, de
Achterstraat of het Oostereinde.
Na de kerkdienst gaat ieder naar het huis waar hij zijn ingang heeft om een praatje
te maken en koffie te drinken die gul geschonken wordt door de vrouw des huizes.
Dit gebruik heeft altijd al bestaan in Hardenberg en iedereen vindt het vanzelfsprekend,
evenals de beloning in natura voor al die bewezen diensten: Eieren
met Pasen en 's winters een stuk van de slacht.
Nostalgie in Stad-Hardenberg, anno 1997
3

Deze gewoonte van 'n ingaank is niet ontstaan om de gezelligheid te verhogen
maar puur om practische redenen. Men moet zich daarbij voorstellen dat er in die
tijd nog nauwelijks verharde wegen waren en van een goede afwatering was al
helemaal geen sprake. Daardoor waren de bestaande zandwegen, die voorzover
mogelijk via hoogten liepen, vaak modderwegen. Over een rit met paard en wagen
uit Radewijk Achterin deed men een uur.
Op oude kaarten ziet men dat die onverharde wegen vaak bochtig waren. Niet uit
het oogpunt van landschappelijk schoon maar om droge voeten te houden.
Daarom had men bij de ingaank in natte tijden vaak extra schoeisel staan om
droog en netjes in de kerk te komen.
In oude doopboeken van de hervormde kerk van Hardenberg ontdekken we dat
in vorige eeuwen de kinderen binnen acht dagen na de geboorte gedoopt werden.
Ook 's winters.
Als je bedenkt dat men met een kind van amper een week oud vanuit Holthone of
Mariënberg naar Hardenberg moest voor de doop, is het meer dan begrijpelijk
dat men een 'tussenstation' nodig had om zich even te warmen, iets te drinken,
naar het 'toilet' te gaan en de baby te verschonen. Ook toen al werd door neringdoenden
of particulieren gastvrijheid verleend aan de mensen van buitenaf. In
het doopboek lezen we:
JAN zoon van Wilhelmus Snel en Annichjen Waterink op den Mariënberg.
Geboren 24 mei 1810, gedoopt 31 mei 1810.
LUKAS zoon van Gerrit Leeferts en Elizabeth Kistemaker te Lutten.
Geboren 11 aug. 1810, gedoopt 19 aug. 1810.
FENNICHJE dochter van Beren U Meijlink en Gezina Alberta Meijlink te
Holtheme. Geboren 18 aug. 1810, gedoopt 26 aug. 1810.
JAN zoon van Willem Plasman en Jennechien Stroojans te Aane.
Geboren 14 jan. 1811, gedoopt 20 jan. 1811.
Aan het begin van deze eeuw begon men met het verharden van zandwegen.
Ook kwamen toen meer en meer de fietsen in gebruik. Dat betekende niet dat
men op de fiets naar de kerk ging, want tegen fietsen op zondag bestonden nogal
wat principiële bezwaren!
4

De monumentale pastorie (De Wheeme) van de hervormde kerk te Hardenberg, gebouwd
in 1866 - afgebroken ± 1975
Kerkgang had nl. alles met 'gaan' te maken en door te fietsen doorbrak men een
eeuwenoude kerkelijke traditie.
Hoe men in Hardenberg aan 't eind van de vorige eeuw tegen dat wonderlijke
fenomeen 'FIETSEN' aankeek, getuigt een gezegde uit die tijd: 'In Zwolle hebt ze
d'r iene eziene die voortgung zonder dat e met de voete(n) an de grond kwam!'
Het begrip 'de ingang' was niet alleen in Hardenberg bekend. Ook in andere
Overijsselse plaatsen, in Drenthe en de Gelderse Achterhoek kende men dit gebruik.
In Winterswijk sprak men over 'de angang'. Aan een dorpshuis aldaar is
zelfs de naam 'De Angang' gegeven.
Ook over de grens in Uelsen had men met dit gebruik te maken. In 'der
Grafschafter' lezen we dat men daar sprak van 'Drinkershüse'. Ook daar werden
veel gezinnen gastvrij ontvangen om op verhaal te komen na een lange zondagse
tocht te voet of met de wagen. De vergoeding bestond in de regel uit
'Naturalien'. De 'Drinkerbuur' bracht een voer turf of hij ploegde een akker voor
zijn gastheer.
5

Oudere mensen in Hardenberg weten nu nog de kerkgangers bij naam te noemen
die bij hen de ingang hadden. Ook mensen uit de buitendorpen herinneren
zich altijd nog de adressen waar ze vroeger het paard stalden en waar ze de
koetsen neerzetten.
We laten enkelen van hen aan het woord.
Jannie Potgiesser-Zweers (dochter van Garrad) weet nog heel wat van de tijd
toen haar ouders het café aan de markt hadden:
'Wij hadden een grote stalling voor de paarden, maar dat was service van de
zaak. 's Zaterdags moest alles netjes aan de kant gemaakt worden, want 's zondags
kregen wij altijd een heel regiment volk dat de kerkboeken bij ons had liggen.
Soms lagen er wel 50 klaar op 't biljart. Iedereen hier aan de markt had volk
voor de ingang, zoals bij Van Loo en Veurink, die beiden een koffiehuis hadden.
Mijn moeder heeft ook stoven klaar gemaakt, maar meestal deden de kosters dat
werk. De boeren uit Wielen hadden een stoof in de koets. Als er een kind gedoopt
werd, liepen ze vanaf ons huis naar de kerk met het kind in een doopdoek op de
arm. Na kerktijd kwam iedereen weer hier naar toe en kregen ze koffie met koek.
Mijn moeder heeft wat koffie geschonken, vooral na 't dopen, als de hele familie
meekwam! Bij ons in de werkplaats werden ook veel fietsen gestald. Wie hier allemaal
de ingang hadden? Nou, Koers en Nijboer van 'n Hoogenweg, Waterink
van Stobbenhaar, Bekman uit Venebrugge, Kuier, Reefman, Snoeijink en
Weiden uit Radewijk, Reints en Veltink uit Bruchterveld, en Herbers uit Brucht
Nadat er auto's kwamen, is alles veranderd.
De oude stadsdichter Berend Jan Waterink rijmde over de ingang het volgende:
'n Ingang in de stee
Dat was een groot gerief
De zakenman din was tevree
Din 't neudige kreeg van ow bedrief.
D'r was koffie, en 't karkboek lag in 't kammenet
Doarhaaln ie de warme stove vandan
Urn met warme vute te heuren de goddelijke wet.
En as 't Poasen was
Dan kregen die 'bewaarders'
Veur 't stallen van de peerde en de koffie
'n Maandtien eier van de eiergaarders
Luu uut het venne die gien kippen hadden in de renne
Gaven een vrachien törf...
Martha Blaauwkamp-Bosch herinnert zich het volgende over de ingang:
Mijn grootmoeder Mattha Meijer-Middendorp, geboren in 1859 woonde aan het
Oosteinde. Ze had daar een klein groentewinkeltje. Mijn grootvader heb ik nooit
gekend, want hij overleed in 1927. Verdronken in de Vecht. De gebroeders
Reints uit Baalder hadden bij mijn grootmoeder de ingang, 's Zondags zetten ze
hun koets achter 't huis waar nu de Marktstraat is en waar vroeger de Vecht
liep.
6

Nadat ze hun paard in de paardenstal op de deel gestald hadden liepen ze re
gelrechtdoor naar het kabinet om hun kerkboeken uit de la te halen Ze gingen
naar de Höftekerk.
Naast het winkeltje lag de woonkeuken. De vloer was van rode en blauwe leien
s Zaterdags strooide mijn opoe wit zand op die vloer in mooie patronen rond de
tafel en de stoelen. WIJ mochten er dan niet op lopen
Als tegenprestatie voor de koffie en het bewaren van de psalmboeken werden
opoe en ik een keer per jaar met de koets opgehaald door de gebroeders Reints
Dan waren we een hele dag te gast op de boerderij in Baalder. Bij die gelegenheid
droeg mijn opoe de witte muts. In de herfst kreeg ze ook altijd worst en spek
van Reints.
Over de galerij van de hervormde kerk in Hardenberg herinner ik me ook nog iets
bijzonders. Het was een oude gewoonte dat op de 'bönne' aan de kant van de
Voorstraat alleen Hardenberger jongens zaten en aan de kant van de
Achterstraat, de 'boerenbönne"zaten enkel boerenjongens. Dat was een gebruik
dat strikt werd nageleefd
Oosteinde; rechts
synagoge, links
Roel'f Bosch
7

Jan Bosch, die vroeger in de Achterstraat woonde, vertelt dat in zijn kinderjaren
de boeren al niet veel meer met de koets of de kleedwagen naar de kerk gingen
maar per fiets.
'Bij ons thuis 'stalden' ze particulier. De erven Melenberg uit de buurtschap
Engeland hadden bij ons de ingang. Albert was de oudste en de meest zuinige,
dan kwam Willem, de vlotste, die was dan ook in militaire dienst geweest en had
'de wereld gezien', Gerrit Jan was krom en zei niet zo veel. Fennigje was een
heel zachte vrouw, die ons van alles toestopte wanneer we eens met vader op de
boerderij kwamen. Ze zijn allemaal ongetrouwd gebleven. De Melenbergs dronken
staande koffie bij ons want o, wat hadden ze een haast. De hete koffie werd
soms op het schoteltje gegoten en als ze geen tweede kop wilden, werd het kopje
omgekeerd op het schoteltje gelegd. Ik geloof niet dat er steeds nieuwe afspraken
werden gemaakt over de 'beloning', maar dat er traditionele stilzwijgende
regels bestonden. Wij kregen eieren met Pasen en in het najaar iets van de
slacht. Het ploegen (bouwen) van een stuk grond dat we aan de Bruchterweg
("op 'n es") hadden, hoorde ook tot die tegenprestaties.
Naast ons huis aan de achterkant, in de Ganzestraat was een schuur die vroeger
van ons was en waar destijds op zondag de paarden gestald werden. Die schuur
is verkocht aan Grooters die er een kolenhandel had.
Achterstraat - Hardenberg
Tine Zweers-Hamhuis, geboren in de Fortuinstraat, dochter van de loco-burgemeester
weet nog heel wat over vroeger te vertellen.
Mijn ouders hadden 's zondags uit de kerk mensen uit Brucht op de koffie. Dat
waren Wubbegien, Jaan en Evert Oldewaterink. Ook Veltink en Ligtenberg uit
Brucht hadden bij ons de ingang.
Toen ik getrouwd was en aan de Oude Bosch woonde, kwam daar de familie
Meilink uit Ane. Wij waren gereformeerd en Meilink hervormd. We hadden een
8

heel vriendschappelijke band met elkaar. Over en weer legden
we bezoeken bij elkaar af. De Meilinks
hebben drie geslachten lang de ingang gehad
aan de Oude Bosch. Ze kwamen per koets en
de vrouwen droegen nog de witte muts.
Van de klederdracht herinner ik mij
verder nog de mooie pel-lerines en de
zwart-wolIen doeken. Als men in de
rouw was, werd er een gro- te zwarte
doek gedragen die in een punt tot op de grond
hing.
We legden 's zondagsmorgens hun psalmboeken klaar en ze dronken bij ons koffie.
In de winter maakte ik altijd drie stoven voor hen klaar. Het kooltje vuur in de
test was van lange turf.
Ik weet nog dat Evert Meilink gedoopt is. Ze kwamen aan in de koets en gingen
lopend de Eiermarkt over naar de hervormde kerk. Vader Roelof droeg bij deze
gelegenheid de hoge hoed. Dat was gewoonte. Als de doop achter de rug was
kwam de draagster met het kind direct terug om bij ons te wachten tot de kerkdienst
afgelopen was. Dan werd er koffie gedronken.
Als beloning voor deze diensten kregen we met Pasen eieren en twee keer per
jaar een grote ronde eigengebakken krentenstoet.
Hardenberg, Geref. Kerk met pastorie.
Tini Bakker, dochter van bakker Bakker uit de Achterstraat ziet in haar herinnering
alles weer gebeuren. Dat hele zondagse ritueel van kerkgangers die in koetsen
en op fietsen naar Hardenberg kwamen. Ook bij hen kwamen ze over de
9

vloer. Hurink uit Anevelde, Kamphuis en Broekroelofs uit Radewijk. Meester Van
de Meer en meester Lensink uit 'Roke' zetten de fiets bij hen op de deel.
Al die mensen waren ook klanten van ons. De koetsen werden achter ons huis
gezet. Vanuit Roke was het een uur 'varen' met de koets. We hadden een speciale
la waar de psalmboeken lagen en in een apart kastje werden de dameshoeden
bewaard. De vrouwen kwamen blootshoofds, om dan bij ons de hoed op
te zetten. Er werd ook altijd gebruik gemaakt van het 'toilet'. Hoewel... ver voor de
oorlog de vrouwen in hun rokkenvracht ook wel achter een muurtje even op de
hurken gingen zitten...
Vrouw Lotterman maakte stoven klaar. Haar man was koster in de gereformeerde
kerk. Als men druk was dronk men staande koffie. Jongeren gingen meestal
direct op de fiets naar huis terug. Op bid- en dankdagen deden de mensen ook
boodschappen.
We speelden wel eens stiekem in de koetsen want die werden nooit afgesloten.
Ze veerden zo mooi! Met Pasen kregen we eieren ten geschenke.
Jannie Hofstede-Kremer,
vroeger wonend
naast het bedrijf van
Bruins in de Sallandsestraat
vertelt dat ze
na het spelen in de
koetsen, die allemaal
bij Bruins geparkeerd
stonden, straf kreeg. Ze
moest van haar ouders de volgende zondag twee keer naar de kerk!
Wilhelminastraat (Achterstraat) in de jaren 50, v.l.n.r.: Garage De Jong, Slagerij Brunink
en Smederij Schuurman
10

Derk Jan van de Veen die deze zomer op bezoek was in Nederland, wonend in
Zuid-Afrika, vertelt het volgende:
Vanuit Baalder gingen we op de fiets naar de
kerk. We woonden tegenover café Mulder. Wij
hadden de ingang bij Nijman, naast de Höftekerk.
De kleine deel stond daar altijd vol met fietsen. De
familie Kelder had daar ook de ingang. Nijman
kwam éénmaal per week met paard en kar bij ons
met kruidenierswaren. Met Pasen kreeg hij eieren
van ons. Voor de oorlog dronken we na kerktijd
ook koffie bij hen, wat later door mijn ouders is
afgeschaft omdat de preken niet zo lang meer
waren als ten tijde van ds. Verrij.
Kerkgang
Ook in Heemse 'verleende' men de ingang aan
kerkgangers uit Rheeze, Diffelen en Collendoorn.
Gerrit Jan Kerkdijk, die nu nog dicht bij de
hervormde kerk woont, herinnert zich dat zijn moeder kooltjes vuur voor de
stoven klaarmaakte, dat er bij hen kerkboeken in bewaring gegeven werden en
dat er koffie gedronken werd. De stoven hadden een ovale vorm en waren in
een bepaalde kleur rood geschilderd. Ze hadden een koperen hengsel. Later
lagen ze voor oud vuil in een schuurtje.
Kerkgang per koets, v.l.n.r.: H. Dorgelo, Snijders en zijn zoon, Zwaantje Tempelman en
mevr. A. Snijders-Kelder. Ze komen van de Rheezerbrink
11

Over 'de ingang' raakt men niet uitverteld. Er kwamen kostelijke anekdotes boven
water zoals over die koster van de Höftekerk die een gepeperde rekening
kreeg van dokter Boom. Hij hield mevrouw Boom er over aan in de Voorstraat. Ze
zei: 'Dokterswerk moet nu eenmaal goed betaald worden, beste man'. Aan 't eind
van dat jaar stuurde de koster een nota aan mevrouw Boom voor het stoven
klaarmaken. Zij op haar beurt vroeg uitleg daarover. 'Beste vrouw', zei hij, 'kosterswerk
moet nu eenmaal ook goed betaald worden!'
Bij Koeslag in
Heemse
Soms bleven kerkgangers
tussen de
middag over als er
in de namiddagdienst
bijvoorbeeld
een goede dominee
kwam preken.
Het verhaal gaat
dat een gastvrouw
vroeg:
12
"Bliev' i-j ok etten?" en als dat het
geval was, hield ze even de waterketel
boven de pan om de soep
aan te lengen.
Veel voorbeelden zijn er van goede
'noaberschop' in deze streek.
Kerkgangers, ook als ze naar verschillende
kerken gingen, namen
elkaar mee in de koets. 'Samen
onderweg' was heel vanzelfsprekend.
Maar tijden veranderen en gewoonten
worden afgeschaft.
Nadat de auto zijn intrede deed,
was 'de ingang' overbodig geworden.
Geruisloos verdween ze uit
de samenleving en enigszins
weemoedig kunnen we vaststellen
dat 'de ingang' nu alleen nog
een 'toegangspoort' naar het verleden
is.
Hervormde Kerk Heemse

Kinderschrik: van boezekerel tot maïskneuzer K Oosterkamp
Inleiding
In 1936 verscheen de prachtige streekroman "De grote stille knecht" van Aar van
de Werfhorst. In de opmaat tot het verhaal vertelt de schrijver hoe hij al rondzwervend
op het idee is gekomen het leven van de grote stille knecht in al zijn ups
en downs te vertellen. Toen hij eens wandelde in de buurt van de rivier in een
boerschap, hoorde hij hoe een moeder haar zeurend en huilend kind tot stilte
maande en het dreigde met de woorden: "Wacht meer, ik rope den groot'n still'n
knech!" Blijkbaar waren deze woorden voldoende om indruk te maken op het
kind, want het zweeg. Dit voorval zou de schrijver hebben doen besluiten om de
roman te schrijven.
Het dreigement van de moeder om het zeurende kind rustig en stil te doen zijn is
een mooi voorbeeld van "kinderschrik".
Met kinderschrik bedoelen we de verzameling van allerlei bedachte figuren uit
het volksgeloof, waarmee men kinderen bang maakt om te bereiken dat ze dingen
die ze niet mogen doen, zullen nalaten. Ook bedoelen we er de gestalten
mee waarin kinderangsten vorm hebben gekregen, of ze nu door de opvoeders
zijn "bedacht", of dat ze uit de kinderlijke fantasie zijn voortgekomen. Een aantal
van deze figuren is doorgedrongen in de oude volksverhalen zoals sprookjes en
sagen. In deze verhalen hebben allerlei menselijke angsten concrete vorm
gekregen. Eenzame oorden, uitgestrekte heidevelden en venen, donkere
bossen werden volgens de verhalen bevolkt door weerwolven, witte wieven,
dwaallichtjes, spoken. Zij gaven niet alleen vorm aan de angsten, maar verschaften
mensen ook een alibi om deze streken zoveel mogelijk te mijden.
Ongetwijfeld hebben ze ook gefungeerd als kinderschrikken: een veenmoeras
was gevaarlijk en om dit gevaar nog eens extra te benadrukken, opdat het kind
maar uit de buurt zou blijven, riep de opvoeder de hulp in van deze afschrikwekkende
wezens.
Ook Sinterklaas en vooral Zwarte Piet konden dienst doen als kinderschrik. Tot in
de jaren '50 werden ongehoorzame kinderen in de loop van november gedreigd
met Zwarte Piet: hij zou stoute kinderen de roe geven en in het ergste geval nam
hij ze mee in de zak naar Spanje en maakte pepernoten van hen. Als dit dreigement
ook maar een greintje geloofwaardigheid uitstraalde op het kind, moet het
naderhand toch wel heel vreemd naar die "lekkere" pepernoten gekeken hebben.
Er waren ook allerlei kinderlijke handelingen die door de volwassenen blijkbaar
als ongewenst werden beschouwd. We noemen de meest genoemde in deze
streek, hoewel ze niet direct streekgebonden zijn. Kinderen die koffie dronken,
kregen rood haar. Koffie was blijkbaar een volwassen drank. Een kind dat gekke
gezichten trok, werd gewaarschuwd dat het gezicht in de gekke stand kon blijven
staan, zeker als de klok twaalf sloeg. Als je je ouders sloeg, kon je hand eraf vallen.
Kinderen die met vuur speelden, plasten 's nachts in bed. Een "oude" waar-
schuwing voor iemand die een ander bespotte: "Oe spottershusien zal nog
wel 'es braanden." Sommige kinderschrikken kunnen volgens volkskundigen
terug gaan tot in de
voorchristelijke tijd, andere hebben een moderne gestalte. Hoe dan ook: kinder-
13

angsten zijn van alle tijden. In het vervolg van dit artikel bespreken we enkele kinderschrikken
in historisch perspectief. Enkele oudere Hardenbergers verschaften
daarvoor informatie en die wordt vergeleken met een steekproef van bescheiden
omvang in twee derde klassen van een school voor voortgezet
onderwijs in Hardenberg, dus jongeren in de leeftijd van ca. 14 jaar. Als achtergrondinformatie
is gebruik gemaakt van enkele afleveringen van de Volkskundeatlas.
"Kinderschrik in het korenveld"
Volkskunde-atlas kaart 20
(overgenomen met toestemming van het PJ.Meertens-Instituut te Amsterdam)
14

Korenschrik
Wanneer vroeger de rogge met mooie, grote halmen op de akkers prijkte, was
dat niet alleen een lust voor het boerenoog. Ook de jeugd vond dat prachtig: om
verstoppertje in te spelen, om de rogge-akker om te toveren tot een doolhof, om
korenbloemen, klaprozen en ganzebloemen te plukken. Vanzelfsprekend was de
boer hierover niet enthousiast. Het werd kinderen dan ook ondubbelzinnig te verstaan
gegeven om uit het roggeveld te blijven, laat staan dat ze er in mochten
spelen. Om dit verbod nog wat te versterken, werd verteld dat er iemand in het
koren huisde, die je zou meenemen en dan zou je nooit terug komen. In Oost-
Groningen werd die iemand de roggemoeder genoemd, ook wel korenmoeder in
Zuidoost-Drenthe. Niet zo verwonderlijk, omdat het meest verbouwde koren in
het oosten rogge was. In Drenthe werd ook gesproken van een roggewijf of korenwijf,
of iets vriendelijker met een verkleinwoord: het roggewiefien. Daarnaast
kwam ook voor het spinwijf of spinwief, soms voorzien van een eigennaam: Spin-
An. Het is overigens opvallend hoe vaak in oude volksverhalen spinnende vrouwen
een rol spelen: altijd een beetje geheimzinnig en vaak verbonden met het
bovennatuurlijke. Wellicht gaat het spinwijf terug op de voorchristelijke schikgodinnen
die op het spinnewiel het levenslot van de mens sponnen. En die moest je
niet storen of anderszins ontstemmen. Ook achter de Groningse roggemoeder
vermoedt men een voorchristelijk wezen: een soort van vegetatiedemon die de
akker bezielde en die je niet moest verontrusten. Hoewel de kaart "Kinderschrik
in het korenveld" geen opgave voor deze streek geeft, lijkt het redelijk om aan te
nemen dat kinderen ook hier in deze omgeving met iets dergelijks vroeger zijn
bang gemaakt. Er is immers vaak een grote mate van eenheid in voorstellingen
en gebruiken in de plattelandscultuur van oostelijk Nederland.
Kinderen van nu staan niet meer zo aan de verleiding bloot om in een roggeveld
te gaan spelen of om er bloemen te plukken. Er zijn niet veel rogge-akkers en als
ze er al zijn, groeien er niet zoveel bloemen meer in. De akkers op onze zandgronden
worden nu massaal beplant met maïs.
15

Deze maïsakkers zijn echter net zo verleidelijk voor de plattelandsjeugd als vroeger
een rogge-akker was. Zeker als de kolven zich ontwikkelen, oefenen de gele
korrels onweerstaanbare aantrekkingskracht uit: met maïs kun je bijv. in een
katapult prima schieten. Ook de moderne boer ziet liever niet zijn maïsveld in
een speelveld veranderen, vandaar voor kinderen het verbod om er te komen.
En ook dit verbod wordt anno 1997 kracht bijgezet met moderne
kinderschrikken. We noemen een aantal.
- dan komt de boze boer en die heeft een geweer.
- kom niet in de maïs, dan word je doodgereden door een trekker.
- want dan komt de maïskneuzer en die rijdt je dood.
- daar lopen wilde katten en die verscheuren je.
- daar zit een kinderlokker in.
- dan komt de boer, die neemt je mee en eet je op.
- dan word je door de maïskneuzer gehaald en dan kom je eruit als maïskorreltjes.
Opmerkelijk is dat de schrikken realistisch zijn geworden: maïskneuzer, trekker,
boer. De gevolgen hebben, voor een deel althans, nog wel een hoog fantasiegehalte:
veranderen in maïskorrels en kannibalistisch boeren! Maar wat zal de
schrik effectief zijn: probeer maar eens van dichtbij door kinderogen te kijken
naar die grote maïskneuzers, het moeten wel helse machines zijn met grote tanden
die het op jou gemunt hebben.
Waterschrik
De oudere Hardenbergers zullen zich hem nog wel herinneren: hij zat in het water,
bij voorkeur in de Vecht, en als je te dicht in de buurt kwam, pakte hij je en
sleurde je mee naar zijn onderwaterverblijf; je kwam nooit weer terug als je in zijn
handen viel: de boezekerel. Niet dat ze hem ooit hebben gezien, maar de (waterschrik
zat er goed in. Een enkele dacht hem ook te kunnen aantreffen in het
koren, een andere vermeed het moeras om zijnentwille, de meesten wisten vrijwel
zeker dat hij zich in de Vecht ophield.
Op de volkskundekaart van watergeest en waterschrik kunnen we zien dat het
gebied waar in de boezekerel werd geloofd, bestond uit Zuidoost-Drenthe en het
stroomdal van de Overijsselse Vecht en het Zwarte Water. Hoewel het kaartbeeld
bij de landsgrens ophoudt, is het tamelijk aannemelijk om het verspreidingsgebied
zeker ook in het Duitse deel van het stroomgebied van de Vecht
door te trekken. In Zuidoost-Drenthe zal de boezekerel zich in vroeger tijden
waarschijnlijk het meest hebben opgehouden in het veen(moeras).
De naamsverklaring van "boezekerel" is een beetje ingewikkeld. Men denkt in
eerste instantie waarschijnlijk aan overeenkomst met het Duitse woord "böse",
dus" boze man", een betekenis die enigszins voor de hand ligt. Het etymologisch
woordenboek wijst echter een andere kant op: het verbindt "boeze" met het
Nederduitse "Büsemann" en het Hoogduitse "Butzenmann", een benaming voor
een dwerg. In het Middelhoogduits betekende "Butze" een huisduivel of spook in
de gedaante van "een verschrompelde dikke gestalte". Als we dit willen aannemen,
hebben we in de boezekerel waarschijnlijk nog een mooi voorbeeld van een
typische kinderschrik die terug zou kunnen gaan op een voorchristelijke periode.
16

WATERGEEST EN WATERSCHRIK
Watergeest en waterschrik Volkskunde-atlas, kaart 19 vergenomen met
toestemming van het PJ.Meertens-Instituut te Amsterdam)
17

Een soort waterdemon die de eeuwen heeft getrotseerd en de oudere generatie
nog de stuipen op het lijf kon jagen.
Het is opvallend dat geen van de veertienjarigen uit de steekproef vermeldde dat
ze ooit bang gemaakt waren voor de boezekerel. Ze kenden hem niet meer en
als ze ooit de naam eens hadden gehoord, was dat iets wat ze verbonden met
vroeger, niet met iets om je nu nog over op te winden. Bovendien gaf niemand
een andere waterschrik op om uit de buurt van het water te blijven. Heeft het water
zijn dreiging verloren als gevolg van het zwemonderricht dat de kinderen, althans
de meesten, al op zeer jonge leeftijd volgden?
Voor de meeste kinderen was er ook geen veen- of moerasschrik meer. Venen
en moerassen zijn immers verdwenen. Aardig om te vermelden is dat leerlingen
uit de omgeving van de Engbertdijksvenen iets dergelijks zich terdege konden
herinneren. Enkele voorbeelden:
- dan kwam het moerasmonster en dat nam je mee het moeras in (Sibculo).
- er zijn eerder turfstekers ingegaan en die zijn nooit meer teruggekomen
(Bruchterveld).
- dan nemen de witte wieven je mee (Kloosterhaar).
- dan kom je een (veen)lijk tegen en dat vermoordt je. (Kloosterhaar)
- er zit iemand in het veen en die pakt je bij de benen (Kloosterhaar).
- dan zou ik gevangen genomen worden door de veenman en nooit terugkomen
(Vriezenveen).
"Enge mannen".
Opvoeders wilden vroeger, en nu is dat niet
zo veel anders, graag dat de kinderen zich
ophielden binnen een gebied waar men
hen kon controleren. Men had liever niet
dat ze gingen dwalen met de kans op
verdwalen, liever niet naar eenzame plekken
en graag op tijd, als het enigszins kon
voor donker, thuis. Anders zou de kinderschrik
hen pakken en meenemen. In vroeger
tijd werd dit type kinderschrik vaak gekoppeld
aan personen die vreemd waren
voor de dorpsgemeenschap, maar zich er
wel eens tijdelijk, op doorreis, ophielden:
marskramers, woonwagenbewoners en
zigeuners. Ze hadden vaak iets bij zich om
een kind in te ontvoeren: een mars, mand,
korf of zak.
De meeste dorpen en buurtschappen
hadden vroeger wel een ingezetene die
zich in de ogen van de inwoners vreemd of
afwijkend gedroeg.
En zo'n enge man nam je mee in zijn mand
18

Ook deze personen traden wel op als kinderschrik, getuige het in de inleiding
aangehaalde voorbeeld van de grote stille knecht.
Inmiddels worden genoemde personen niet meer opgevoerd als kinderschrik,
maar de kinderlokker is als kinderschrik nog in al zijn verleidelijke en verderfelijke
hoedanigheid aanwezig. Het was de schrik die door de meeste leerlingen anno
1997 werd genoemd.
Een bloemlezing uit de reacties:
- neem nooit snoepjes aan van een vreemde, hij ontvoert je en eet je op.
- als je niet op tijd thuis bent, komt er een kinderlokker en die neemt je mee.
- als je nog in het donker op straat loopt, komt er een kinderlokker.
- een kinderlokker is een grote man met snoepjes, hij ontvoert je.
- het is een slordige man met een lange jas: daar stopt hij de kinderen onder.
- dan komt er ineens een kinderlokker uit de bosjes.
- hij lokt je met snoepjes en neemt je mee in zijn auto.
- het is een grote man met vieze kleren en wilde haren, hij zit in de maïs.
- hij doet vieze dingen met je en maakt je dood.
Opvallend is dat de kinderlokker nog steeds een vreemde is: het onbekende boezemt
nog steeds angst in. Ook het element "donker" is nog steeds bedreigend.
De kinderlokker is steeds een man, opvallend vaak herkenbaar aan zijn uiterlijk.
Treffen we hier niet de verouderde opvatting uit de karakterkunde aan dat de innerlijke
kwaliteiten van een mens in zijn uiterlijk zichtbaar waren. Dus iemand met
een slecht karakter zag er ook slecht uit: slordig, vies, wilde haren, e.d. Als
plekken waar een kinderlokker zich kon ophouden, werden genoemd: onverlichte
weggetjes, donkere steegjes, bosjes, onverlichte parken, afgelegen weggetjes,
(fiets)tunneltjes, kerkhoven.
Nadrukkelijk werd enkele malen een concrete plek genoemd, waar ooit "iets" was
gebeurd: een aanranding, verkrachting, ongeluk of moord. Daardoor had die plek
een speciale betekenis gekregen en oefende op de voorbijganger een bepaalde
beklemming uit.
De boodschap aan de kinderen was duidelijk: op tijd en voor donker thuis.
Wanneer dat op wat latere leeftijd niet meer haalbaar was, werd het parool: kom
nooit alleen naar huis, kom altijd in een groepje, anders halen we je. Dat laatste
geeft heel duidelijk aan dat ook voor de volwassen opvoeder de kinderlokker niet
"slechts" een kinderschrik is, maar een zeer realistisch gevaar. Een aantal gruwelijke
gebeurtenissen uit het zeer recente verleden heeft dat nog weer eens bevestigd.
Tenslotte
Hoewel het vergelijkingsmateriaal van nu uiterst gering van omvang is, kunnen
we toch voorzichtig een conclusie trekken. Het lijkt onmiskenbaar dat er in de kinderschrikken
van vroeger en nu een ontwikkeling is aan te wijzen van legendarische
fantasiefiguren naar realistischer verschijningsvormen. Als opvallend voorbeeld
daarvan is de maïskneuzer genoemd, maar ook de boze boer en de
kinderlokker passen in deze ontwikkeling. Ondanks het veel hogere realiteitsgehalte
van deze figuren, kan men ze toch kinderschrikken blijven noemen als we
letten op de inhoud van het dreigement en de functie ervan.
19

Bronnen:
1. Volkskunde - atlas voor Nederland en Vlaams-België, samengesteld door P.J.Meertens
en M.de Meyer:
a. kaart 18 met commentaar van J.J.Voskuil: Kinderschrik, 1960
b. kaart 19 met commentaar van H.de Visser en J.J.Voskuil: Watergeest en waterschrik,
1958
c. kaart 20 met commentaar van J.J.Voskuil: Kinderschrik in het korenveld, 1964
2. Enkele reacties op vragen naar het voorkomen van kinderschrik.
3. "Enquête" in klas M3a en M3d van het Vechtdal College, oktober 1997
Maar toch ............ !
Hiervoor is nu wel de stelling verdedigd dat de boezekerel een legendarische waterdemon
was, ontsproten sinds lang vervlogen tijden aan de menselijke fantasie,
er zijn echter lezers die er behoefte aan hadden dit verhaal enigszins te nuanceren
"vanuit eigen beleving" . Als zodanig een verhaal van iemand die om
begrijpelijke redenen haar naam niet genoemd wil hebben (begrijpelijk, als we
kennis nemen van de inhoud van het verhaal) over haar belevenissen met de
boezekerel.
De Boezekeerl
Mien geboortedorp Lutten hef in 1990 zien 750-joarig bestoan evierd. Met een
grote historische optocht is an dit feit grote luuster bi-j-ezet. Umdat ik arg geïnteresseerd
bin in streekhistorie, was ik beni-jd noar de uutgezöchte onderwarpen in
die optocht. Nou, 't was geweldig urn te zien hoe alle buurten vertegenwoordigd
waren met mooi versierde wagens. Uutebeeld waren de Watertoren, Witte
Wieven op 't Lutterharde, eerappeloogst in Old-Lutten en de olde tram en nog
veule meer.
Maar mien ogen ontdekten nog meer moois. Tussen al die versierde wagens en
fietsen ontwaarden ik een klein karregie, en in dat karregie, verborgen tussen
riet, bladen en gros, een griezelig monster. Op het bördtie dat er an höng stund
vermeld: "De Boezekeerl". De jury was er zo van onder de indruk dat ze an disse
creatie een eerste pries gaf.
Echt, een eerste pries. Veur zon twiefelachtig onderwarp as "de boezekeerl"!
Had dit figuur dan bliekbaar historische weerde?
Vrogger stund hi-j bekend as de bonte hond, maar 't was gien hond! Gieniene
had hum ooit in warkelijkheid eziene en toch wus iederiene wie de boezekeerl
was, tot an het kleinste kind.
As ik hum mos umschrieven, zol ik zeggen dat 't een soort waterdemon was, een
angstanjagend monster, levend in de Dedemsvoart en soms opdukend in alleriei
putten en trekgaten.
Misschien was e te vergelieken met "het monster van Loch Ness". Loch Ness is
een groot meer in Schotlaand, van zon 220 meter diepte. In 't veurseizoen duukt
in de kraanten steevaste de berichten op dat "Het Monster" weer signaleerd is.
Met as gevolg dat de hotels rond het meer overspuuld wordt met toeristen. Het
bestoan van dat monster is echter nooit bewezen.
In Lutten an de Dedemsvoart hadden ze eigenlijk met die boezekeerl hetzölfde
geintie uut mutten halen!. Maar an die mogelijkheid hebt ze niet edacht. Was dit
wel het geval ewest dan hadden d'r an 't Haantie of an 't Jachthuus misschien
20

grote hotels estoane en dan
hadden de meeste Luttenaren van
't toerisme kunnen leven! Wat
deden ze wel? Zi-j gooiden de
Dedemsvoart dichte en greuven
zodoende
heur eigen graf .....en dat van
de boezekeeri!
Gieniene hef zich het lot van dit
legendarische dier anetrök-ken.
Ok het Wereldnatuur-fonds niet,
dat zich deurgoans toch ontfarmt
over allerlei diersoorten die met
uutstarven bedreigd wordt. Maar
veur dit exemplaar is nooit actie
evoerd.
D'r giet trouwens een verhaal, en
dat is niet veur kinderoren
bestemd, dat de boezekeeri
toentertied toch nog ontkom-men
is ....
Umstreeks de tied dat 't leste
stukkie Dedemsvoart nog over
was, bint er op een morgen an 't
Haantie moddersporen van hele
grote voeten evunden. Toen mut
de boezekeeri uuteweken ween
noar een ofgelegen kolke in 't Engelandse bos, die met een olde Vechtarm in
verbinding stund. Vandoaruut zol e de Vechte bereikt kunnen hebben.
Woarschienlijk hef e doarnoa dezölfde route eneumen woarlangs toentertied dat
spectaculaire Wavinbuizentransport edreven is. Via de Vechte en 't Zwatte Water
noar 't IJsselmeer, richting Wadden.
Maar dat is een heel aander verhaal. De keerls die dat vervoer eregeld hebt, had
den niks met de boezekeeri te maken, want zi-j waren buizenkeerls.
Hoe het ok ween mag ....... de boezekeeri is in dizze regio nooit weer boven wa
ter ekommen. Zeker is 't niet, maar misschien hef e asiel evroagd in Pieterburen.
Toch leeft hi-j voort in de verbeelding van veule mensen, getuge dat kleine karre-
gie in de historische optocht van Lutten.
D'r mut nog heel wat water deur de Vechte goan veurdat de boezekeeri vergeten
is.
Wie wet woar e ooit nog is weer opdok.
pas maar op!
21

Vrijen en Trouwen Dinah Hesselink-Zweers
Tot in de zestiger jaren was trouwen één van de belangrijkste gebeurtenissen in
het leven van mannen en vrouwen. Door te trouwen kreeg men zelfstandigheid
en een zekere status. Kinderen moesten verwekt worden binnen het huwelijk.
Vrouwen die niet trouwden, kregen al snel het toch wel negatieve stempel van
oude vrijster. Mannen noemde men echter vrijgezel, want van hen ging immers
het initiatief uit om te trouwen. Als je niet trouwde, woonde je voor de rest van je
leven in het ouderlijk huis, je werd de inwonende oom of tante. Het alternatief was
om ergens als knecht of meid in betrekking te gaan. Uitdrukkingen als 'de ware
Jakob vinden, op ieder potje past wel een deksel of de boot hebben gemist' wijzen
nog op de belangrijkheid van het huwelijk.
In de eerste helft van deze eeuw waren de werkdagen lang en had men weinig
vrije tijd. Een geschikte partner was niet altijd makkelijk te vinden. Van huis uit
kreeg men niet veel vrijheid, zelfs het verenigingsleven van de kerk hield de jongens
en meisjes gescheiden. Als meisjes moesten oppassen, kwamen de jongens
er op de één of andere manier snel achter dat er een "los huus" of "gespin"
was. In de loop van de avond kwamen ze even een kijkje nemen. Meestal moesten
de vrijers buiten blijven en dan werd er allerlei kattenkwaad uitgehaald. Op
de zogenaamde bijzondagen, zoals paasmaandag en hemelvaartsdag, was er
wel eens wat te doen voor de jongelui. Op een voetbaltoernooi of muziekfestival
kon men de toekomstige bruid of bruidegom treffen. Ook op het feest in Den
Velde 'het Vildegerfeest' kwam menige verkering tot stand. Op zaterdagavond
trok de jeugd uit Hardenberg en de omliggende buurtschappen naar de
Voorstraat. Dan waren de winkels geopend en de etalages verlicht. Men
slenterde heen en weer tussen de Vechtbrug en de hoek bij het kerkhof. Als men
een oogje op iemand had, vroeg men om een pepermuntje of gebruikte een
soortgelijk smoesje. Heel veel meisjes wilden op zaterdagavond wel even een
boodschap voor moeder doen.
Als je verkering had, zag je elkaar op woensdagavond,
'bok-oamd', en op zaterdag- en eventueel zondagavond.
De jonggeliefden kwamen over het algemeen in
het eerste jaar niet bij elkaar over de vloer. Er werd afgesproken
om elkaar ergens buiten te ontmoeten. De
jongens floten of gebruikten de fietsbel om hun aanwezigheid
kenbaar te maken. In de veertiger jaren had
Max van Praag een tophit met :"Als ik twee maal met
m'n fietsbel bel..".
Waarschijnlijk speelde het volgende zich iets eerder af:
Jantje uit Diffelen had een scharreltje met een westerling
en had afgesproken dat hij moest bellen. De bel
kon hij echter niet vinden en de familie keek vreemd op toen er opeens een
vreemde vrijer 'op de kokken' stond.
De vrijerij in de wintermaanden speelde zich af in portieken, schuren, keten van
de werkverschaffing of in een leegstaande paarden-omnibus.
22

Er werd dan veel kou geleden, maar men warmde elkaar. Seksuele voorlichting
werd er niet gegeven, maar men wist wel dat het beter was om te blijven lopen
'Pas op da'j nie van de biene komt' of, zoals iemand vertelde, om een pepermuntje
tussen de knieën te houden.
Regelmatig kwam het voor dat het meisje zwanger raakte, dan moest men trouwen.
Er gaat een verhaal van een onwillige bruidegom: deze werd, in een soort
volksgericht, door de buurt op een kar bij zijn zwangere bruid afgeleverd. Behalve
in de eigen omgeving kwam ook de gehele kerkgemeente te weten dat een stel
moest trouwen. In de kerk werd bij de huwelijksafkondiging er speciaal bij gezegd
dat er was gezondigd tegen het zevende gebod. 'Die mut ok trouw'n' ging dan als
een lopend vuurtje door Hardenberg en omstreken. Na de bevrijding werden veel
meisjes ongehuwd moeder. Voor hen geen trouwerij, geen 'Gaat heen en vermenigvuldigt
u". Sommige Canadezen vermenigvuldigden zich en gingen heen! In
doopboeken uit de 17de en 18de eeuw lezen we dat ook 'vreemdelingen' zoals
soldaten, een kerel uit Coevorden of een heer uit het Laar verantwoordelijk waren
voor het 'bezwangeren' van jongedochters en voor 'onegt' nageslacht hebben
gezorgd.
Als de verkering vaste vorm aannam, had men het 'kloar', de wederzijdse ouders
kwamen met elkaar kennismaken en er konden plannen gemaakt worden voor
de bruiloft. In gegoede kringen ging men zich eerst verloven en hierbij hoorde
een ring. Bij gebrek aan goud werden broches, bijbelsloten enzovoort hiervoor
omgesmolten. Op het verlovingsfeest kreeg men cadeaus, zoals een cassette
(bestek) of iets anders voor de uitzet. Na ongeveer een jaar werd er getrouwd,
door woningnood of de oorlogsjaren was men soms wel erg lang verloofd.
De ansichtkaart werd in 1908 door mijn opa aan zijn liefje verzonden evenals de op ingenieuze
wijze gevouwen brief met spreuken en tekeningen"
Soms kwam de bruid uit een andere streek, dit hing ook van het weer af. Als het
flink gevroren had, maakten de jongens lange tochten op de schaats en ontmoetten
dan in den vreemde hun bruid. Wanneer men in Hardenberg in betrekking
ging, had men al snel een vrijer. Een nieuw gezicht had een enorme aantrekkingskracht.
Het was voor de jongens niet altijd makkelijk om zo'n meisje uit
de buurtschap naar huis te brengen. De jongens uit die buurt bewaakten hun territorium
en scholden de vreemde vrijer uit 'er was wel eens trammelant'.
23

Als men een vrijer van een ander geloof had gaf
dit grote problemen. Iemand uit het roomse
Slagharen had niets in het protestantse Lutten te
zoeken. Ook verbintenissen tussen gereformeerden
en hervormden werden sterk afgeraden.
In de vorige eeuw werd er onder de veenarbeiders
vaak pas voor de wet getrouwd, nadat men al
enkele kinderen had. Men was dan meestal wel al
over de 'puthaak' getrouwd. De puthaak werd
gebruikt voor het verslepen van de planken waarover
de kruiwagens gingen. Voor de ceremonie
werden eerst enige liters jenever gebrouwen.
Deze eigengestookte foezel werd in een emmer
meegenomen naar het veen. De ijzeren stang, de
puthaak, werd over de emmer met foezel gelegd
en onder grote belangstelling moest het paar hier
gearmd overheen stappen. De foezel werd opgedronken
en in de ogen van de gemeenschap gold
"De ansicht met de postzegel-
men als getrouwd.
taal is van na de oorlog"
In deze tijd, toen de winkels nog op zondag geopend
waren, gingen de boeren na de kerkdienst boodschappen doen, ondertus
sen mochten de jongelui om de veertien dagen naar de herberg om daar boeren
zondag te houden, en 'zo kwaamp Gait bij Gaitdiene'.
Toen het slenteren over straat wat minder werd, omdat
er popmuziekgroepen kwamen optreden bij zaal Mulder
in Baalder, kwam de middenstand met een variant: de
Jennechiesmarkt. Dit volksvermaak werd als zomeractiviteit
gehouden in Hardenberg. Aan de jongens en meisjes
werden genummerde kaarten uitgedeeld. Zij die het
eerst hun partner met hetzelfde nummer hadden gevonden,
werden in bruidskleding gestoken, door de klepperman
in de echt verbonden en kregen een 'huwelijkscadeau'.
"Wat kost een huwelijksvoltrekking in 1936?"
Als men in ondertrouw was gegaan, 'zi'j bint hen
inschriev'n', werd dit bekend gemaakt door de aankondiging in de kast aan het
gemeentehuis. Vroeger stond de gemeentebode 's zondags na de kerkdienst
onder de toren om de voorlezing te doen over huwelijksplechtigheden,
geboorten, verkopingen, enzovoort.
Familie en vrienden werden uitgenodigd voor het feest. In het begin van deze
eeuw kwam dan de 'brulfteneuger' aanzeggen, hij klopte met zijn 'goastok' op de
deur en nodigde de familie voor de bruiloft. Als beloning werd hem een borrel ingeschonken.
Later verstuurde men de uitnodigingen per brief of kaart en verschenen
er soms advertenties in de krant.
24

Bij boerenfamilies werd de ondertrouw gevierd op de deel. De buren hielpen de
gasten bedienen en werden later apart uitgenodigd voor het 'naoberfeest'. Bij rijke
boeren kreeg de bruidegom een bruidegomspijp. Deze was versierd met
mooie linten. Nadat hij de pijp had gerookt, kreeg deze een ereplaats in de huiskamer.
De bruid zorgde voor het linnengoed in het kabinet. Deze uitzet werd dan versierd
met een mooi rood lint. Op de bruiloft of in de weken erna mochten genodigden
het beddelinnen en de verdere huisraad komen keuren. Er werd met argusogen
gekeken of het doodshemd wel in het kabinet lag en op de hilde werd
gecontroleerd of de planken voor de doodskist er wel lagen. De ouders van de
bruid hielpen met de uitzet en betaalden de bruiloft. Iemand die als dienstmeisje
werkte, kreeg van haar baas een hele rol linnen en een bed met toebehoren.
Vaak trouwde het bruidspaar bij de ouders in en begon men direct met een grote
huishouding.
"De bruiloft met koetsen van Herman Kerkdijk uit Heemse en Mina Geugies uit Baalder. Zij
kwamen op het portret nabij huize Welgelegen te Heemse op 13 mei 1927. De klederdracht
wordt al iets minder gedragen, de muts maakt plaats voor de hoed."
"Sallands Volksblad,
mei 1927"
25

Op de trouwdag werd de bruid door de bruidegom en zijn familie van huis gehaald.
Er werd een koffiemaaltijd met krentenbrood geserveerd, in sommige
buurtschappen werd ook wel de onvermijdelijke borrel geschonken.
"Een trouwpartij in het gemeentehuis te Heemse, circa 1927. Achter de boom is nog een
wagenwiel te zien"
De stoet ging met koetsen of kleedwagens naar het stadhuis. Later huurde men
ook wel taxi's of een bus bij garage Smit. Vanaf Lutten en Slagharen werd er door
de bruiloftsgasten ook gebruik gemaakt van de tram. Het eindstation was bij het
gemeentehuis van Ambt Hardenberg tegenover hotel Koeslag aan de
Hessenweg te Heemse. Hier werden ook de kleedwagens en koetsen geparkeerd,
de paarden werden gestald bij Koeslag en Kampman. De zitplaatsen in de
wagens waren voorzien van opklapbare deksels. Daaronder had men doorgaans
de drank geborgen voor het 'schatten': onderweg werd het bruidspaar door een
over de weg gespannen lint er toe gedwongen te stoppen. Er werd dan getrakteerd
op een borreltje of geld. De machinisten van de tram, zoals Deuzeman,
Brouwer, Lenters en Zweers, hielden wel
van een grapje en verwisselden eens de
inhoud van de flessen met schoon wate-
ter...
Van 1920 tot 1963 was de heer
Boekhoven werkzaam op het gemeentehuis.
In deze tijd heeft hij als ambtenaar
van de burgerlijke stand meer dan 4000
paartjes in de echt verbonden. Kort voor
zijn afscheid bevestigde hij Gert en
Hermien Timmerman in het huwelijk. Op
de foto's ziet u de heer Boekhoven in een
26

pak, enkele jaren voor zijn aftreden droeg hij tijdens de plechtigheid een zwarte
toga met het wapen van Hardenberg op de linkerarm.
Vanzelfsprekend was de bruid gekleed in haar beste japon en de 'knippiesmutse'.
Op deze bijzondere dag was de muts voorzien van een mooi blauw lint. Tot in
de veertiger jaren trouwde de bruid, evenals de bruidegom in het zwart. Nadat de
klederdracht was afgelegd, ging de bruid ook gekleed in mantelpak. Het zwarte
bruidskleed veranderde in donkerblauw, grijs of lichtblauw. In de vijftiger jaren
zag men in Hardenberg de eerste bruid in het wit, dit was een groot succes, evenals
de champagnekleurige jurk met daarover witte kant. Als hoofdbedekking
werd de witte anjer of het kransje opgevolgd door de sluier of hoed. Het boeket
en de zilveren beugeltas completeerde het geheel. De bruidegom bleef in het
zwart, de pantalon kreeg echter meer fantasie. In deze slechte economische tijd
was het echter ook gebruikelijk dat men uit dezelfde lap stof zowel voor de bruid
als bruidegom een pak liet maken. Het bruidspaar liet meestal wel een huwelijksportret
maken bij de plaatselijke fotograaf.
27

Vaak ging men vanaf het gemeentehuis te Heemse lopend over de Brink naar de
kerk te Hardenberg. Tijdens de restauratie van de Hervormde Kerk aan de
Voorstraat werden de huwelijken ingezegend in het kerkgebouw te Heemse. Als
men uit de kerk kwam, werd er met rijst, maar meer nog met centen gestrooid.
Na dit symbool van gulheid werd er feest gevierd. Bij de boeren op de deel en
bij de burgers in een café. De gasten hadden vaak een mooi gedicht gemaakt en
er werd op de accordeon gespeeld. Doordat er geen grote zalen waren kon er niet
gedanst worden. Naast geld werden er ook huwelijkscadeaus in natura gegeven,
zoals kopersulfaat (soort kunstmest) of een schilderij 'ter herinnering aan uw
huwelijksdag'.
Bij thuiskomst trof men vaak een boog aan, deze erepoort was door de buren, onder
het genot van een borrel, gemaakt. Als verrassing vond het bruidspaar 's
avonds een borstel in bed of was er rijst tussen de lakens gestrooid. De bruid
werd door de bruidegom over de drempel van de (baander)deur gedragen. Er
was een bruid die er een hersenschudding aan overhield.
Tot het eind van de 18de eeuw werd het jawoord alleen in de kerk gegeven. Na
Vrijheid, gelijkheid en broederschap' liet men zich ook inschrijven bij het gemeentelijk
bestuur. In 1811 trad ook in Hardenberg de wet van Napoleon in werking,
die iedereen verplichtte om het huwelijk te laten registreren in de Burgerlijke
Stand. De kerkelijke trouwboeken in Heemse zijn bewaard gebleven vanaf 1662
en die van Hardenberg vanaf 1708.
Het aanstaande bruidspaar liet zich bij de dominee inschrijven en deze kondigde
het voorgenomen huwelijk op drie achtereenvolgende zondagen af vanaf de kansel.
De trouwdienst was, evenals de inschrijving, meestal op zondag. De pastor
werd in natura betaald. Herhaalde malen staat in het trouwboek van Heemse dat
het bruidspaar de hoenderen nog niet had betaald.
Veel bruidsparen hadden reeds 'vleselijke conversatie' voor het huwelijk en kregen
hun eerste kind dan ook spoedig na de bruiloft. Hendrik uit Loozen trouwde
op 2 februari 1749 en zijn dochter Fenne werd de dag erna geboren. Op 1 oktober
1852 toog de ambtenaar van de Burgerlijke Stand naar Lutten om daar, wegens
ongesteldheid (ziekte) van de bruid, het huwelijk van Willem en Luggertje
aan huis te voltrekken. Uit het geboorteregister blijkt dat de bruid enkele dagen
eerder, op 26 september, was bevallen
van een zoon.
In 1680 werd het voorgenomen huwelijk
van Lambert en Grietje ingeschreven.
Er bleek reeds een zoon
geboren te zijn, die bij het huwelijk
werd geëcht.
In de tijd dat men in ondertrouw was
of soms op de huwelijksdag zelf,
ging men naar de schout of zoals
28

men nu zou zeggen naar de notaris. Niet alle bruidsparen lieten een akte opstellen.
Het betrof meestal mensen die al kinderen hadden uit een vorig huwelijk of zij
die als eerste in een gezin trouwden. In het eerste geval werden mombers (voogden)
aangesteld en de kinderen door de nieuwe partner als eigen kinderen aangenomen.
In het tweede geval beloofde men, als er ingetrouwd werd, om de ouders
te verzorgen, evenals de nog thuis wonende kinderen. De ouders kregen
bijvoorbeeld jaarlijks een zak-stuiver, vlas of boekweit om in het veen te zaaien.
Broers en zusters moest men vaak een geldbedrag uitkeren en, als zij trouwden,
voorzien van een bedde met toebehoren. In de huwelijkse voorwaarden van
Albert en Geertje werd in 1795 het volgende beschreven: 'Als de zusters
Zwaantje en Lubberta komen te trouwen, behoren door de bruidegom en bruid
uitgekeerd te worden aan een ieder een zwart bruidskleed met zijn toebehooren,
daarenboven vijf schagten linnen; een eigen gemaakt onder-en bovenbedde,
waarin te zaamen vijfendertig pond veeren, met een dobbelsteenen overtreksel,
voorts kussens, peuluwen (het peul) en kussensloopen en vijf laakens vlassen,
vier stoelkussens en twee stoelen, beddegordijnen, dertig ellen vijftehalf vierendeels
linnen, en twaalf ellen tierrentein, een dregtig koebeest en eene kaste en
vierentwintig ellen gansch-oogen linnen. Verders zullen dezelven zo lange ongetrouwd
zijn, eenen vrijen intrek in hun
ouderlijken huis behouden en door bruidegom
en bruid aldaar worden onderhouden
en verzorgd, en dezelven bij
ziekten en onpasselijkheden behoorlijke
verhandreikinge doen.'
"...is tereeren Gods en tot voortplantinge des
menschelijker! Geslagts....(huwelijkse voorwaarden
1731)"
29

In de 18de eeuw werd het bruiloftsfeest gevierd van
Jan Zwijse op het Odink te Den Velde. Hij schrijft
hierover het volgende in zijn dagboek: '1755, den 6
Juli zin ik en Jennigien Lambers ten Hardenberg
trout, op de brulfte: 2 toen bier, 20 poent stokvis, 20
poent rijs, 24 poent syroop, 1 schepel erften, 2 poent
loessen suijker. 13 huze nugt'. De dertien genodigde
families kregen dus ook een maaltijd aangeboden.
Ook in onze eeuw kregen bruiloftsgasten nog een
rijstmaaltijd voorgeschoteld. De rijst werd 'in de zak'
gekookt en geserveerd met pruimen. Het geheel
werd dan overgoten met vleesnat. Iemand die nog
niet getrouwd was geweest, werd, ook al was men
60 jaar, jongedochter of jongeman 'jonggesel'
genoemd. Naast jonggehuwden waren er ook
weduwnaars en weduwen die hertrouwden. Dit
gebeurde vaak uit bittere noodzaak. Vooral degenen
met jonge kinderen of zij die de zorg hadden voor een
hele familie zien we, soms binnen het jaar, opnieuw
in het huwelijk treden.
Het trouwrecord in Hardenberg, vóór 1900, is van de
klompenmaker Engbert van Faassen te Lutten. Hij
gaf zes maal zijn jawoord, in 1838 aan Harmanna
Flim, 1843 Jantje Giethoorn, 1845 Arendina Nijeboer,
1847 Gezina Likkel, 1855 Willemina Rundervoort en in "Statistiek augustus 1958"
1860 aan Louisa Wille.
Dat het niet altijd rozengeur en maneschijn was, blijkt uit onderstaand verhaal
over een verbroken huwelijksbelofte:
Twee eeuwen geleden woonde op het erve Egberink te Ennevelde 'één der gegoedste
boeren in dit schoutampt'. De zoon des huizes genaamd Jan was verliefd
op Geertje Waterink. Hij wilde graag met haar trouwen maar Geertje had liever
een ander 'die haar vrijde'. Zijn vriend Derk Jan raadde hem aan om een
ander te gaan vrijen.
Jan nam deze raad ter harte en troostte zich met zijn dienstmeid Christina
Waterink, een meisje van ongeveer 19 jaren. Bij verschillende gelegenheden
verkondigde hij dat Christina zijn meisje was en dat ze zouden gaan trouwen.
Toen in de zomer van 1803 Franse officieren bij Egberink waren ingekwartierd,
wilden deze met de meiden stoeien. Jan had hen duidelijk gemaakt 'van deze
moet gijlieden afblijven (haar ter zelver tijd omarmende) deze is de mijne of zal
mijne vrouwe worden, aan welke ik mijne trouw gegeven hebbe.' Met het hooien
hadden de getuigen gezien dat Jan haar bij zich in een opper hooi 'hadde gesmeeten',
hij had toen gezegd 'of gij hier kwaad om wordt, kan mij niet schelen,
zij is toch die geene met wien ik vrije en die mijne vrouwe wordt.' Christina had
ook enige stukken zilvergeld 'op trouw' van hem gekregen, hij vroeg zelfs herhaaldelijk
of zij de bedden, die zij van haar ouders ten huwelijk zou meebrengen,
al klaar had. 30

'Werd de zak door de ouders door doorgegeven?"
Kort na het overlijden van zijn moeder klaagde Jan dat Christina hem niet genoeg
in het openbaar hare wederliefde betoonde. Zijn vriend antwoordde daarop 'dat
koomt zij is nog jong en dus schaamagtig voor 't andre dienstvolk'. Na al deze
liefdesverklaringen had Jan de moed haar eensklaps de trouw op te zeggen,
met bijvoeging dat Christina met het geld dat hij haar 'op trouw' gegeven had,
maar zou heenlopen. Al snel kwam zij erachter dat hij een ander vrijde. Het bleek
Jan's eerste geliefde te zijn. Geertje had namelijk van haar vrijer 'de zak
gekregen'.
Christina was aan de kant gezet en ten einde raad. Herhaalde malen bezocht zij
Jan om hem te herinneren aan zijn aan haar gegeven huwelijksbelofte. Jan hield
de boot af, hij liet zich geen vrouw opdringen en haar moest hij helemaal niet.
Daarop stapten Christina en haar vader Teunis naar de procurator J. Soeters. Zij
wilde dat hij een gerechtelijke brief aan Jan zou sturen. Nadat de scholtus van het
kerspel Hardenbergh J.G. Pruim zijn toestemming had verleend, ging de onderscholte
Jan Vrens met de brief op pad en leverde hem af op het erve Egberink te
Anevelde. In dit schrijven van 23 januari 1804 werd Jan geconfronteerd met de
volgende vragen: Dat het hem zeer wel bewust is, dat hij zich plechtig aan
Christina geëngageerd heeft, om zich met haar in de echte te begeven. Dat zij
herhaaldelijk bij Jan is geweest om aan de gegeven belofte van trouwen te voldoen.
Zij moet echter vernemen dat Jan zich met 'deze en gene nietige voorgevens'
zich hier aan wil onttrekken. Om een kostbare procedure uit te sparen, wil
Christina op deze manier een duidelijk antwoord op de vraag wanneer Jan denkt
dat ze kunnen gaan intekenen voor hun huwelijk. Zij wil graag binnen drie maal
vierentwintig uur antwoord waarna zij verder zal handelen na bevindinge. De
heer Sandberg stuurt namens Jan Egberink het volgende antwoord aan Teunis
Waterink als vader en voogd van Christina. In antwoord op zijn insinuatie voegt
hij hem toe dat Jan ontkent dat er een plechtig engagement heeft plaatsehad
tussen Christina en hem. Hij heeft nooit toestemming gevraagd om met
haar te
mogen trouwen. Ten overvloede voegt hij hier aan toe dat hij zich nimmer
een vrouw wil laten opdringen, hij zal de dochter 'immer of ooit' tot zijn vrouw ne-
31

men. Hij wil ook niet met verdere vorderingen lastig gevallen worden en protesteert
tegen de gemaakte kosten.
Er worden zelf vragen over deze kwestie gesteld aan Derk Jan Cremer, Jan Iden
op het Holt en Jan Seijnen. Ook de knechten van Egberink: Jan van den Pol en
Gerrit Plasman en de meid Hendrica Seijnen worden verhoord.
In januari kreeg Christina de bons, 'de zak', en het duurde maar even of Jan en
Geertje togen naar de dominee om te gaan intekenen. Als op 12 februari 1804 de
tweede huwelijksproclamatie van Jan en Geertje in de kerk heeft plaatsgehad
heeft Christina nog geen duidelijkheid, alhoewel..? Zij probeert toch nog, samen
met haar vader en broer, het aanstaande huwelijk tegen te houden 'de geboden
te stuiten'. Christina en haar vader trekken echter aan het kortste eind. Wegens
gebrek aan financiële middelen, 'zij kunnen niet veel lijden', wordt het proces niet
doorgezet. Jan trouwt met zijn Geertje en binnen 10 maanden wordt hun eerste
kindje geboren op het erve Egberink.
Tot na de Tweede wereldoorlog bleven de gewoonten en gebruiken rond vrijen
en trouwen in hoofdlijnen ongewijzigd. We hebben om ons heen kunnen constateren
dat er vanaf de jaren zestig belangrijke en ingrijpende veranderingen optraden.
De huwelijkskeuze werd door de toegenomen mobiliteit aanzienlijk uitgebreid,
de sociale controle nam af en er werd steeds meer genuanceerd gedacht
over huwelijk en samenwonen. We mogen hopen dat, ondanks alle veranderingen
in gebruiken en opvattingen, waarden als liefde, respect en trouw het samenleven
zullen blijven bepalen.
Bronnen:
Interviews met inwoners uit Baalder, Bergentheim, Bruchterveld, Hardenberg, Heemse en
Lutten, Rijksarchief Zwolle, Gemeentearchief Hardenberg, Studiezaal Oudheidkamer:
kranten, fotoarchief en verzameling genealogische werkgroep.
Klederdracht, beddelinnen, goastok, bruidegomspijp enzovoort zijn te zien in de
Oudheidkamer.
32

Van de bestuurstafel
Aan het einde van het jaar is het vaak gebruikelijk
een overzicht te geven van de geneurtenissen
in dat jaar. Dit willen wij doen in het volgende
nummer van de Stephanoten en u dan
tevens uit te nodigen voor de algemene ledenvergadering.
Het jaar 1997 is voor de vereniging
een jaar geweest met veel veranderingen
en ook een jaar met groei. Het ledental gaat
naar de 1300 toe.
In de vorige Stephanoten hebben wij u gevraagd
een naam te bedenken voor de nieuwe
combinatie 'Museum Oudheidkamer Hardenberg
en de Historische Vereniging Hardenberg
en Omgeving', een naam die voor beiden de
laden dekt en waaronder beiden gezamelijk
kunnen werken. Een aantal leden heeft dit gedaan
en de naam gekozen van Het Raadhuis of
het oude Raadhuis. Het bestuur is van mening
dat deze naam niet de lading dekt die beide
organisaties te bieden hebben en wil dan ook
de naam "HISTORIEKAMER HARDENBERG", als
werknaam voor beiden invoeren. Wij hopen dat
deze naam spoedig algemeen mag worden.
Het bestuur wenst alle leden een voorspoedig
en gezegend 1998 toe.
Verenigingsiokaliteit
Het verenigingslokaal in de Oudheidkamer te
Hardenberg is geopend: maandag-, dinsdag-,
donderdag- en vrijdagmorgen van 9.00 uur tot
1 2.00 uur. De 1e zaterdag van de maand van
1 0.00 uur tot 13.00 uur. °P afspraak. Telefoon:
0523-265624.
Stephanoten
Mededelingen van het bestuur en werkgroepen
Bijlage Rondom den Herdenbergh december 1997
Nr.9
Tentoonstellingswerkgroep
Onze groep wil graag in het bezit komen van
een houten schouw, zoals die in het begin van
deze eeuw in gebruik is geweest en waaronder
een haard of kachel heeft gestaan. Hebt u of
weet u zo'n schouw te staan geef dan even een
berichtje aan de secretaris. Wij willen deze
schouw graag lenen voor een periode van vijf
jaar.
Toneelvereniging Heisa Baalder
Ter gelegenheid van het 50 jarig bestaan van
Heisa Baalder is er een boek uitgegeven met de
geschiedenis van Baalder. Dit boekvol met wetenswaardigheden
over Baalder zoals het was is
voor f. 34,75 verkrijgbaar in de boekhandel.
Stadspompen
De gemeente Hardenberg zou graag de beschikking
krijgen over afbeeldingen en foto's van
de zeven stadspompen die in Hardenberg
gestaan hebben. Ook beschrijvingen van deze
pompen zijn welkom. De gemeente wil deze
gegevens graag hebben voor restauratie en
onderhoud van de nog aanwezige pompen en
om in de toekomst in staat te zijn eventueel
nieuwe historisch juiste pompen te plaatsen.
Foto's en verhalen kunt u opsturen naar het secretariaat
van de vereniging.
Indië-tentoonstelling
Deze tentoonstelling duurt nog tot en met 30
december 1997.

Aktiviteiten seizoen 1997-1998
20 januari 1998 Thea Kroeze
"Overijsselse Streekgerechten"
Thea Kroese, o.a. bekend van RTV Oost, gaat
ons van alles vertellen over streekgerechten,
hoe maak je ze klaar, waarom in die bepaalde
tijd, steekt er nog meer achter ? Ze vertelt
erover maar laat ons ook proeven. De Schakel
Hardenberg, aanvang 20.00 uur.
3 maart 1998 Adri Roding/John Manrho
"Luchtoorlog WO II"
Adri Roding en John Manrho, beiden betrokken
bij het Luchtvaartmuseum te Enschede, vertellen
over de ontwikkeling van de luchtoorlog
boven ons gebied en over neergestorte machines.
Maar wat weet u? Wie weet bijvoorbeeld iets
over het Duitse jachtvliegtuig dat in 1944 aan de
Hoogenweg is neergekomen. Adri Roding zou
hier graag iets meer over weten. De Schakel
Hardenberg, aanvang 20.00 uur.
21 april 1998 Jaarvergadering
De Schakel H'berg aanvang 19.30 uur.
En na de pauze .... Piet Abbringh
Natuurlijk, wie kent hem niet van radio en
televisie met zijn bekende heemkunde programma's.
Piet komt op deze avond vertellen
van feesten het jaar door. Hij doet dit op zijn
bekende humoristische wijze. Komen dus!!!!!!!!
Leden-administratie
Wilt u bij verhuizingen zo snel mogelijk uw
nieuwe adres doorgeven aan het secretariaat -
Postbus 409, 7770 AK Hardenberg. Wij zorgen
er dan voor dat u de 'Rondom den Herdenbergh'
op het juiste adres ontvangt. Het scheelt moeite
en kosten.
Vrijwilligers
Voor de diverse werkgroepen van onze vereniging
zijn wij nog op zoek naar vrijwilligers. Hebt
u tijd en wilt u iets doen voor de vereniging
neem eens contact op met de secretaris.
Lidmaatschap
Het lidmaatschap wordt aangegaan voor een
kalenderjaar. Het wordt automatisch verlengd
voor een jaar, tenzij twee maanden voor het
einde van het kalenderjaar schriftelijk wordt
opgezegd.
Aanwinsten
- A.ter Wijlen Hardenberg, fotokopien van
stukken gevonden in Huize Welgelegen in
Heemse. Wie weet waar de orginelen nu zijn ?
- H.Rundervoort Amsterdam, 1 foto kopie van
school Holthone leerjaar tussen 1902-1908.
- Mevr. G.Bouwhuis Collendoorn, 4 foto's kopie
t.w. NS-Station in aanbouw - Oosteinde -
Muziekgroepje met in ieder geval Jo van Beest
en Groepje jongeren op plein in Gramsbergen.
- Mevr. I.M.Venemans Gouwe Groenekan.
Tinnen tasbeugel en originele turfkachel.
- Mevr. Bamard-Fredriks Hardenberg.Twee
foto's t.w. ULO schoolreisje Ede 1931 en
Chr.Jongelingsvereniging voor gebouw Christelijke
belangen.
- Van de toneelver. WIK het jubileumboekje.
- Van de voetbalvereniging Kloosterhaar twee
exemplaren van het jubileumboek ter gelegenheid
van het 75 jarig bestaan; Een, twee, wie
gaat er met ons mee....
- C.Lina Hardenberg: Honderd Nationale jaren.
Boek over de geschiedenis van de Nationale
Nederlanden verzekering 1863 -1963.
- Bertus Zomer Almelo. Parentelen van Jan
Kelder en Zwaantje Huisjes (1750-1996) en
Frederik Stuiver en Frederika Olsman en Geesjes
Kelder (1742-1996).

- M.Ros Rheeze. Enquête 1940-1945,verslag
van de enquêtecommissie regeringsbeleid.
Facsimile uitgaven van De Standaard 1872-
1903-1920-1940-1944, idem van kranten met
berichten over Olympisch Goud, 1928-1936-
1948 en 1964, idem met berichten over koningshuizen
1918-1935-1936.
- N.J. v.d. Gragt Hardenberg. Haarlemsche
Courant 22-4-1943; De Waarheid 29-8-1945;
Het Parool 1-4-6 en 7 mei 1945.
- Mevr. op de Haar- Spijkers Emmen. Fotocopie
ansichtkaart 'Entree Hardenberg' uit ± 1930.
- R. van Otten Hardenberg. Handleiding voor de
locale en regionale geschiedbeoefening in
Overijssel. Drs. G.G.J.Rensen. 1985.
- A.Zomer Almelo. Parentelen families Kelder en
Stuiver
- J.Snijders Canada (vh Bergentheim). Schoolschrift
Stoommachines.
- Mevr. Hofstede-Kremer Hardenberg, Ansichtkaarten
(fotokopie) stad Hardenberg.
- Mevr.Blankesteijn Hardenberg, foto's
Chr.kleuterschool Groeneweg.
- H.J.Kerkdijk Hardenberg, diverse papieren van
de Landbouw Crisis Organisatie (WO II) en
Verkenningen no.10 Landarbeiders, Distributiekrant
24-12-1941, 3 ansichtkaarten oud Har
denberg, foto kopie personeel distributiedienst
1943.
- Everdine van Meerveld Hardenberg, scriptie
"Het distributiesysteem in Hardenberg".
- Mevr.Sickman Hardenberg, diverse foto's uit
Kloosterhaar.
- H.Otten Hardenberg, foto personeel ANOZ
Hardenberg.
-Toneelvereniging Heisa Baalder, Boalder
vertelt zien geschiedenis.
- Mevr.H.Reinders Hardenberg, een audioband
radioprogramma met Piet Abbringh.
- Brenda van Wijk Hardenberg, scriptie 'Hoe
heeft de Baalder-Esch en de omgeving zich
ontwikkeld in de 20e eeuw.
- Marion Beldman en Maaike Veenendaal,
scriptie 'Hoe was de economische ontwikkeling
van de Brink?'
- Maaike Wind Hardenberg, scriptie' De ontwikkeling
van de Nederlandse economie in de
20ste eeuw aan de Bruchterweg.'
- Mevr. T.Hoving Hardenberg, De nuttige handwerken,
handboekje ten dienste van de lagere
school 1911; De vrouwelijke handwerken voor
school en huis 1902.
- Kwartierstaat van Hendrik Bril te Vlaardingen.
- Geschiedenis van het geslacht Grendelman
van G.J. Grendelman, Meppel.
- De grens van het graafschap Bentheim bij
Striepe en Balderhaar door B.J. Boerrigter,
Geleen. (5 ex., 2 Ned. en 3 Duits).
- Kwartierstaat Kok, door J. Schluter te Erica.
- Kwartierstaat Johannes Karel Joseph Korte
door Mevr. Schepers-Korte te Albergen.
- Nageslacht Wolters-Van den Hof van W. van
den Hof.
- Parenteel van Loo van/door Dierx te Zwolle.
- Parenteel van Evers van Klaas Jansen te Doorwerth.
- Nageslacht Wolters te Lutten/Duitsland van A.
de Roo.
- Nageslacht Weehkamp van B. Wehkamp te
Lutten.
- Gegevens Hagedoorn
- Stamreeks Klaas Vinke van Fam. Vinke-
Drewes.
- Kwartierstaat Nijhuis van Hilbrand Nijhuis.
- Kwartierstaat Dam van W. Dam te Baalder.
- Stamboom Bouwhuis van/door Gerry Bouwhuis,
Ommen.
- Kwartierstaat Lamberdina Joh. Bruggeman.
- Kwartierstaat Jacoba Alberta Hakkers.
- Kwartierstaat Berend Hendrik Middendorp.
- Kwartierstaat Bernard Lambers.
- Kwartierstaat Jan Mink, van H.J. Bennink.
- Gegevens Fam. Croese van dhr. de Vroom te
Almelo.
- Gegevens Fam. Timmerman (Albert).

- Foto's van J.J. Meijer te Nieuwe Pekela en K.
Hittema-Brunink.
- Videoband Oud Hardenberg van Fam. Breukelman.
- Parentelen Zweers van G.H. Zweers, Kamerkamp
14,1991 DA Velsenerbroek.
- Ansichtkaarten Hardenberg van R. Ubels te
Hardenberg.
- Mevr. Pullen Hardenberg,een drietal Psalmboekjes.
- Mevr. Jenny Beldman-Jeuring Hardenberg,
een legpuzzel van de Londen-Melboume-race.
- K.Rigterink Zeist, verhalen van vroeger mbt
Albino-winkel.
- G.H. v.d. Water Nijkerk, foto van de militaire
begraafplaats Indië, graf van J.H.Herbers.
- G.J.Hamberg Collendoorn, diverse boeken
over landbouw - veeteelt - godsdienst.
In memoriam
B.Klement, Margrietstraat 7 Pijnacker.
Wij wensen de nabestaanden alle sterkte toe
om dit verlies te dragen.
Nieuwe leden
Mevr. B. Dierckxsens-Alsters,
De Welhaak 11, 7908 NH Hoogeveen.
Familie Veneberg,
Hongerdijk 16, 7695 SH Bruchterveld.
H. Roelofs,
Wielenweg 8, 7791 HA Radewijk.
Mevr. L.G. Brüheim-Nelissen,
Kerkweg60, 4414 AD Waarde.
Wim Hobers,
Huizum Dorp 96, 8934 BS Leeuwarden.
Mevr. P Woelderink,
Stationsstraat 35, 7692 AB Mariënberg.
B. Hulsegge,
Weidehuisstraat 24, 7771 WD Hardenberg.
H.G. van der Schaaf,
Eiberhof 32B, 7772 GM Hardenberg.
H.Smid,
Frans Halsstraat 33, 7771 WS Hardenberg.
P Tempelman,
Stationsweg 37, 7692 AB Mariënberg.
F.J.A. Borgers,
Grensweg 8, 7778 HB Loozen.
Mevr. H. Ekkel,
Kleine Pollen 76,7772 KH Hardenberg.
W. Heerspink,
Pericleslaan 6, 9404 EP Assen.
Mevr. I. Hofsink,,
Kanaalweg West 80,7691 CB Bergentheim.
H. PLaggenmarsch,
Zonnehof 29, 7772 GA Hardenberg.
J.L. Ubels-Wamelink,
Van Hauwesstraat 7,7721 BV Dalfsen.
Mevr. H. Woertink-Timmerman,
Rheezerweg 93, 7794 RJ Rheeze.
B.J. Heusinkveld,
Kloosterdijk 107, 7693 PP Sibculo.
J. Ekkel,
4154
De Mulderij 132, 7772 HK
Hardenberg.
Fam. Veneberg,
Hongerdijk 16, 7695 SH Bruchterveld.
R. van Laar,
De Jongstraat 3, 7002 AH Doetinchem.
E. Altena,
P Potterstraat 23, 7771 XA Hardenberg.
J.B.Zweers,
F.Schurerstraat 3, 8802 ZV Franeker.
G.B. Spijker,
Sluiskade NZ 66 7602 HT Almelo.
IE. de Vroom,
Kloosterweg 4, 7602 PM Almelo.
H.Huisjes,
Wulpstraat 12, 7771 AE Hardenberg.

Huisslachting,
noodzaak en folkloristisch sentiment K.Oosterkamp
Inleiding
In 1670 schilderde Hendrick ten Oever, een Zwolse kunstenaar, een geslacht
varken. Het opengesneden dier hangt met een kromstok aan een ladder. De
vrouw des huizes (?) staat toe te kijken en de kinderen vermaken zich door de
varkensblaas op te blazen.
Hendrick ten Oever
(Zwolle, 1639- 1716)
Het geslachte varken, 1670
olieverf op doek, 95 x 105 cm
Stedelijk Museum Zwolle
In een beschouwende toelichting op
dit schilderij wordt het geslachte varken
beschreven als een waarschuwende
verwijzing naar de eindigheid
van het leven, een soort "memento
mori", een waarschuwing dat het
sterven ons allen te wachten staat.
Het opblazen van de varkensblaas
zou dit nog eens versterken: de varkensblaas
zal ongetwijfeld dienst
gaan doen als voetbal en zeer snel
stuk gaan. Ook nu weer een verwijzing naar eindigheid en vergankelijkheid.
Bovendien wordt dit alles benadrukt door het geschilderde pestkruis op de muur.
Het samen voorkomen van deze drie motieven op een schilderij maakt de uitleg
vrij aannemelijk. Toch heb ik de indruk dat het een uitleg van de stad is, een burgerlijke
manier van kijken. De plattelandsbevolking zal ook toen ongetwijfeld op
een andere manier naar het schilderij, althans naar een geslacht varken, hebben
gekeken. Voor hen betekende het slachtdier toch in de eerste plaats voedsel: er
zou weer spek, vlees en worst in voorraad zijn voor de naderende winter. Vol
trots werd het dier getoond aan buren en familie en men nam vergenoegd de
complimenten over de kwaliteit van het dier in ontvangst. De slachtdagen gaven
drukte op de boerderij, maar voor velen was het een gezellige drukte, met meer
mensen over de vloer dan doorgaans. Er was veeleer sprake van een feestelijke
stemming, meer dan een door de dood van een dier veroorzaakte bedrukte
stemming.
Het zal in dit artikel gaan over de betekenis en de traditie, de gewoonten en gebruiken,
de veranderingen in de loop van deze eeuw van en rondom de huisslachting.
33

Het slachtdier
Er werden voor de Tweede Wereldoorlog verschillende diersoorten aan huis geslacht:
varkens, runderen, schapen en geiten. We zullen ons voornamelijk beperken
tot de absolute koploper: het varken. Bij de gegoede boeren werd ook wel
een koe of een stier geslacht. Voor de oorlog betrof dat meestal een al wat ouder
dier van acht a negen jaar die haar taak als melkkoe al had vervuld. Na de oorlog,
toen ook de economische omstandigheden het mogelijk maakten iets hogere eisen
te stellen aan de kwaliteit, slachtte men liever een jonger dier, van ongeveer
een jaar.
Het varken dat men voor de eigen slacht had bestemd, werd vaak apart van de
andere dieren gehouden en speciaal gemest. Uiteraard kreeg het dier het gebruikelijke
voer van allerlei afval, gekookte aardappelen, en rogge-, haver- en/of
gerstemeel aangemaakt met water of, als men daarover kon beschikken, wei. Als
het enigszins mogelijk was, werd het dier de laatste vijf, zes weken extra verwend
met koemelk. Dat leverde mooier, blanker en vetter spek op en vooral tot en met
de oorlogsjaren was dat zeer gewenst. Bovendien was het in de oorlogsjaren een
uitstekend ruilmiddel tegen allerlei andere fel begeerde artikelen. Ook arbeiders
en vaak ook burgers, hadden een varken gemest voor de slacht. Was dat'bij
een burgerfamilie niet mogelijk, dan kocht men vaak een slachtvar-ken bij een
boer en liet men het daar ook slachten waarna de slachtprodukten verder thuis
werden verwerkt en geconserveerd.
Het varken wordt met een schietmasker bedwelmd.
De slachter is dhr. H.Huisjes
Het touw wordt vastgehouden door A.J.Klokkert.
34

Een varken kon zonder officiële plichtplegingen geslacht worden. De
Vleeskeuringswet van 1919 stelde het onderzoeken en beoordelen voor en na
het slachten verplicht. In een groot aantal plattelandsgemeenten, waaronder
Hardenberg, werd voor de huisslachting van varkens ontheffing van de keuring
verleend wegens de moeilijkheden en de kosten die aan de uitvoering van de
keuringen verbonden zouden zijn.
pas in het slachtseizoen van 1951 - 1952 zouden ook alle huisslachtingen van
varkens in Hardenberg aan keuring worden onderworpen. In de oorlogsjaren waren
ook maatregelen afgekondigd om huisslachtingen verplicht te keuren, maar
de realisatie had schipbreuk geleden op o.a. gebrek aan voldoende geschoold
personeel, zoals blijkt uit een schrijven van de Inspecteur van de
Volksgezondheid van 13 oktober 1943. "Van dezen datum (1 september 1943) af
zal de keuring van huisslachtingen slechts dan behoeven te geschieden, indien
voldoende bevoegd personeel aanwezig is." Ook het streven om de dieren te laten
slachten in een centraal slachthuis stuitte op grote uitvoeringsproblemen.
Alleen het vervoer al werd een onoverkomelijk probleem genoemd, al moeten we
wel veronderstellen dat de bereidheid om mee te werken onder de bevolking niet
groot geweest zal zijn.
Voor de oorlog moest men een koe "aangeven" bij de belastingdienst. Bij de aangifte
moest de boer ook de geschatte waarde van het dier vermelden. Een rund
slachten werd door de wetgever kennelijk beschouwd als luxe en daarom moest
over de waarde van het slachtdier belasting worden betaald. Uiteraard had de
boer er geen enkel belang bij om de waarde te hoog aan te geven, maar een te
lage aangifte leverde ook behoorlijke risico's op. Na het aangeven kwamen de
kommiezen controleren en een te lage taxatie werd beboet als frauduleus handelen.
Het zal een aardig spel van touwtrekken geweest zijn tussen boeren en
kommiezen. Wat zullen er pogingen ondernomen zijn om de "heren" in te pakken
met een kop koffie en een goede sigaar. Als de kommiezen akkoord gegaan waren,
kreeg het rund een loodje in de staart en kon het dier legaal worden geslacht.
Uiteraard lokte deze regelgeving ook allerlei pogingen uit om de wet te ontduiken
en vooral op afgelegen boerderijen zal er menigmaal clandestien zijn geslacht.
Zo vertelt H.W. Heuvel in Oud-Achterhoeks Boerenleven "(.....) Bij nacht en ontij
wordt geslacht: voor het licht worden moest alles aan de kant, geborgen onder
het brandhout, in een boschje, en zoo. Alle raampjes met zakken dichtgestopt,
want de kommiezen zijn wachtsch. Bij de Pothaar, eenzaam in 't Broek, hadden
ze bij "klaarlichte dag" gesmokkeld (= clandestien geslacht). Daar kwamen in de
verte "de heeren" aan. De knecht als de drommel naar den balken, smeet rogge
af, alsof men dorschen wou, het heele beest er onder. Onder Reurle - vertelt
buurman uit zijn eigen geboorteland - hadden ze bij een Roomschen boer ook
gesmokkeld. Daar zien ze de kommiezen. Gauw de vensters dicht, 't Heele gezin,
elk met 't gebedenboek, om den haard, al maor bidden". "Wi'j hebt 'n doojen
in huus," zegt de boer en dat was waar. De heeren trokken stil weer af." (pag. 45-
Wellicht dat men in de oorlogsjaren, toen het clandestien slachten door menigeen
min of meer als een verzetsdaad werd gezien, profijt heeft gehad van deze
ervaringen.
35

Het slachten en keuren
In verband met de mogelijke invoering van de verplichte keuring van huisslachtingen
werd er in 1942 een aardige berekening gemaakt. Er zouden ongeveer
2500 varkens worden geslacht. Dit zou gebeuren in de periode van oktober tot en
met maart. Daarvoor en daarna werd er niet (meer) geslacht. Het aantal slachtingen
in de maanden oktober en maart was zeer beperkt: men schatte die in totaal
op 100 en in februari op 200. Dat betekende dat er ongeveer 2200 varkens in de
maanden november, december en januari werden geslacht. Deze huisslachtingspiek
in enkele maanden was er in 1942 nog de oorzaak van dat de verplichte
keuring niet haalbaar bleek.
In elk geval is het duidelijk dat de huisslachting een karwei voor de wintermaanden
was. Op tijd werd de afspraak gemaakt met de huisslachter, ook wel boerenslachter
genoemd. Hij werd nooit "slager" genoemd. Hoewel het woordenboek
geen verschil geeft in betekenis tussen "slager" en "slachter", merkte ik bij
menig taalgebruiker toch een zekere neiging tot betekenisverschil. Zo werd het
woord "slager" gebruikt voor de ambachtsman in de stad die in zijn winkel de
slachtprodukten te koop aanbiedt, het woord "slachter" is dan gereserveerd voor
de huisslachter. Ook beluisterde ik het verschil ais zou de slachter degene zijn
die het dier doodt en verder verwerkt, de slager zou de dieren in geslachte toestand
aangevoerd krijgen en verder alleen uitbenen en verwerken. Het komt mij
voor dat het woord "slager" de gangbare benaming is in de algemene standaardtaal,
terwijl het woord "slachter" een enigszins gewestelijke,(oostelijke) kleur
heeft gekregen en daarom ook in eerste instantie gebruikt wordt voor degene die
bij de traditionele huisslachtingen was betrokken.
Het varken hangt op de ladder om losgesneden te worden. Het is tijd voor een borrel, hier
aangereikt door mevr. Huisjes.
36

pe huisslachter had geen speciale opleiding voor zijn vak gevolgd. Meestal was
de kennis en de vaardigheid omtrent het slachten van vader op zoon doorgegeven
en in de praktijk geleerd. Het was ook geen echt beroep, in de zin dat men er
van kon bestaan. Men deed het erbij, bij wijze van nevenverdienste.
Als het enigszins mogelijk was, werd een rund vroeg in de morgen geslacht.
Vaak het liefst nog voor acht uur. Een varken na acht uur, als het licht werd. Het
dier werd uit het hok gehaald: het was zo ver: "Now mut ie an de balken". De bek
werd vastgebonden met een touw, zodat de kop in de gewenste stand gehouden
kon worden. Een klap op het voorhoofd met een zware hamer of bijl verdoofde
het dier, waarna de slachter met een mes de keel doorstak. In de oorlogsjaren
werd door de bezetter het gebruik van het schietmasker verplicht. Dat was een
schietapparaat waarmee men een pen in het voorhoofd van het dier schoot,
waardoor het dier ogenblikkelijk bedwelmd en bewusteloos raakte. De invoering
droeg er toe bij dat het gehele gebeuren iets diervriendelijker werd. Dit
slachtmoment, het doden en steken van het dier was het meest emotioneel.
Men had het dier hiervoor verzorgd en gemest en zonder slachten was er geen
spek en vlees, maar toch. Het was wel een dier dat men een jaar lang had verzorgd,
dat vrolijk knorde als het zijn vreten kreeg en dat men had zien groeien
van biggetje tot volwassen varken. Als dit al voor een varken kon gelden, zeker
gold het ten aanzien van een koe. Bovendien blijkt uit de diverse verhalen over
de huisslachtingen dat het uitstromende bloed bij de meeste mensen toch gevoelens
van afkeer en huiver opriep. Maar dat uitstromende bloed moest wel opgevangen
worden, meestal een karwei voor de meid of de boerin. Het werd opgevangen
in een platte schaal of pan, een bezigheid die soms kokhalzend werd
verricht. Het bloed moest men blijven roeren tot het afgekoeld was, anders zou
het stollen. De slachter haalde er met zijn hand nog even de bloedvezels uit, zodat
het mooi dun bleef en geschikt voor verdere verwerking. Wanneer het varken
was doodgebloed, werd het op een ladder gerold en op een paar tonnen op
werkbare hoogte getild. Inmiddels was er heet, kokend water. Het was niet best
als het water niet op tijd aan de kook was, hoewel de timing met turf- en
houtgestookte fornuizen en kachels vroeger niet zo eenvoudig was. Met dit
kokende water werd het varken "gebroeid" en de haren werden met speciale
schrapers, een soort metalen horentjes, verwijderd. Een lastig en tijdrovend werk
dat in onze taal het spreekwoord "wij zullen dat varkentje wel eens even wassen"
heeft achtergelaten voor "een lastig karwei opknappen". Dit "broeien" maakte het
nodig dat het slachten van een varken altijd buiten gebeurde: binnenshuis op de
deel zou het werken met zoveel water geleid hebben tot een onacceptabele
knoeiboel. Omdat een koe niet gebroeid werd, maar gevild, gebeurde het slachten
van een rund meestal wel op de deel. De huid werd van het dier gestroopt om
daarna verhandeld te worden. De huiden uit onze streek gingen doorgaans naar
een leerlooierij in Zwolle.
Wanneer beide kanten van het varken mooi schoongeschraapt waren, werd het
dier van achteren een eindje ingesneden met het doel de poten in horizontale positie
te kunnen aanbinden. De achterpoten werden bij de pezen vastgebonden
aan een stevige knuppel. Heel vroeger gebruikte men daarvoor een
zogenaamde "kromstok" zoals ook nog goed te zien is op het schilderij van
Hendrick ten
37

Oever. De knuppel werd stevig met touw bevestigd aan de ladder, waarna met
vereende krachten ladder met varken in verticale positie werd gebracht. Als het
een zwaar varken was, was de hulp van "de naobers" wel wenselijk. Dan was het
ook nodig tijd voor een borrel, uiteraard als beloning voor de hulp, maar er werd
ook gezegd dat de sterke drank een ontsmettende werking had op de eventueel
slechte adem van de slachter of op de darmlucht van het varken. Of men deze
ontsmettingstheorie nu geloofde of niet, zij verschafte in elk geval een aardig alibi
om nog een borrel te nemen. Bovendien was het vaak koud, in de winter en
buiten!
Het varken is klaar voor de keuring. Tong en
lever worden opgehangen
Nadat het dier nog eens was schoongespoeld,
meestal werkte men zo hygiënisch
mogelijk, werd het dier aan de
buikzijde opengesneden met een mes,
de borstkas werd opengehakt met een
speciaal hakmes. De organen als hart,
longen en ook de tong werden apart opgehangen,
de ingewanden werden
voorzichtig losgesneden en eruit gehaald.
Vroeger kwamen ze vaak te liggen
in een korenwan die ook nog eens
bekleed was met een schoon laken. Toen
de keuringen van huisslachtingen van
varkens in 1951 in onze gemeente
verplicht werd, moest men tijdig, d.w.z.
ten minste één week voor de slachtdatum,
aangifte doen op het gemeentehuis.
In 1951 werden de volgende keurlonen
ingesteld: voor een koe f6,-, een vaars
jonger dan twee jaar f4,-, een pink
beneden het jaar f3,-, een kalf niet ouder dan drie maanden f2,-, een nuchter kalf
f0,75, een varken geslacht aan de boerderij f5,-, bij een slager aan huis f3,- en
voor een schaap f0,75. De gemeente werd daarvoor in verschillende wijken verdeeld
die elk een vaste keuringsdag kregen. Dit betekende uiteraard ook dat er
per wijk een vaste slachtdag kwam.
Veel boeren wilden het liefst 's morgens zo vroeg mogelijk slachten, zodat 's
avonds het afsnijden en uitbenen kon gebeuren. Dan was men er in één dag van
af. De meeste slachters hadden liever dat er een dag tussen zat. Dan kon het
vlees besterven, afkoelen en verstijven. Het was dan veel beter en gemakkelijker
te snijden en te verwerken. Toen de keuring verplicht werd, werd het een eis dat
er 24 uur zat tussen het slachten en de verdere verwerking. De keurmeester
kwam dus een dag na het slachten. Het gebeurde zelden of nooit dat een geheel
dier werd afgekeurd. Als er wat afgekeurd werd, waren dat vaak de organen zoals
longen, nieren en lever. Het was bekend dat één van de keurmeesters de ge-
38

vvoonte had om altijd de longen af te keuren uit een soort voorzorg: er kon zoveel
mis mee zijn: ziekte, stof en soms voerresten. Menige boer vond die keuringsdienst
eigenlijk maar niks: nieuwerwetse fratsen, het was toch vroeger altijd goed
gegaan en de huisslachter had er toch ook wel voldoende kijk op. Bovendien
werd er nooit wat weggegooid, dat was toch zonde! Omdat de keurmeesters hun
pappenheimers wel kenden, maakten ze de afgekeurde organen onbruikbaar
door er een vloeistof over te gieten. Dat het toch wel vaak voorkwam dat er iets
mankeerde aan de longen, was een ervaringskennis bij veel boerinnen, lang
voordat er sprake was van vleeskeuring. Als in de kookpot de organen als hart,
lever en longen werden gekookt, liet men het uiteinde van de luchtpijp buiten de
pot hangen: "Daor wil wel 'ns vieze rommel uutkomen en dat wil ik liever niet in de
pot hebben."
Het varken is goedgekeurd: blauw stempel
van de keurmeester, speciaal voor de huisslachting.
In de oorlogsjaren werd het slachten aan
banden gelegd: de dieren moesten
worden geregistreerd en alleen een varken
mocht nog aan huis geslacht worden.
Een bepaald slachtgewicht mocht
men voor eigen consumptie behouden,
het overige moest worden ingeleverd bij
het slachthuis te Hardenberg. Op de naleving
van deze bepalingen werd toegezien
door de controleurs van CCD, de
Crisis Controle Dienst. En dus werd er
clandestien geslacht. Een aardige truc
die nogal eens werd toegepast om clandestien
geslacht vlees toch bestempeld
te krijgen, was dat er twee varkens tegelijk
werden geslacht: één legaal en één
clandestien. Voor de oorlog was het
huisslachten omgeven door sociale
contacten van buren en familie, nu kon
men er beter niemand bij gebruiken. Er hoefde nog niet eens verraad in het spel
te zijn, gewone loslippigheid kan al dramatische gevolgen hebben. Ais dan de
controleur kwam om het legale slachtdier te wegen en te stempelen, werd hij met
veel goede woorden mee naar binnen geloodst voor een kopje koffie.
Ondertussen werd vliegensvlug het stempel uit de fietstas gehaald en het clandestien
geslachte dier gestempeld.
Wanneer het dier opengesneden aan de ladder hing, kwamen de buren eens kijken
naar de kwaliteiten van de slacht: het zogenaamde vetpriezen of de vetten
priezen. Er werden schattingen gemaakt van het gewicht en de hoeveelheid vet,
de kwaliteit van het vlees werd geroemd, de eigenaar gefeliciteerd met het vooruitzicht
van een onbezorgde wintertijd en er werd uiteraard eentje op gedronken.
Als er vroeger een koe was geslacht, kwamen 's avonds de familieleden op
39

slachtvisite en onder hun toeziend oog en "deskundig" commentaar moest de
slachter zijn werk doen. Ook dan werd er een schatting gemaakt van de hoeveelheid
vet: hoe vetter, hoe beter. Men zou kunnen zeggen dat de hoeveelheid vet
van het slachtdier mede bepalend was voor de status van de boer in de buurtschap.
Het vet werd zorgvuldig uit het dier gehaald en van de organen en de darmen
geplukt. Dat werd in een zak gedaan en op een bascule gewogen. Het is wel
eens voorgekomen dat een boer stiekem de zak met een steen verzwaarde om
extra indruk op de omgeving te maken. De verplichte keuring die overdag plaatsvond,
waarna het uitbenen en afsnijden dadelijk begon, was er mede oorzaak
van dat het gebruik van de slachtvisite begon te verlopen en tenslotte helemaal
verdween. De slachter was die dag te gast bij de boer en at mee aan tafel. Als hij
het goed had getroffen, was een overvloedig maal zijn deel: twee stukken spek,
een stuk vlees, een stuk worst en aardappelen. Bovendien kon hij kiezen uit twee
vetkommen: één met jus en één met reuzel.
Het verwerken
De boerin had de leiding bij het verwerken van het slachtdier. Vaak werd ze daarin
bijgestaan door de meid(en) en soms ook hielpen buurvrouwen of familieleden
mee.
Het uitbenen: schouderblad en buikspek
worden aan stukken gesneden voor speklappen.
Uiteraard staken ook de mannen de helpende
hand toe als dat zo uitkwam. Het
was echter voorwaarde dat een vrouw
niet ongesteld was. Als ze tijdens de
slachtdag menstrueerde, mocht ze niet
meehelpen, in bepaalde gevallen was
het zelfs aanleiding om de slachtdag uit
te stellen. Men was er van overtuigd dat
de menstruatie een negatieve, bederfelijke
invloed zou hebben op het vlees en
dat ook de geweckte produkten zouden
gaan bederven. Naar het zich laat aanzien
hebben we hier te maken met een
zeer oud taboe. Wellicht beluisteren we
een twintigste-eeuwse echo van een
reinheidsgebod uit de bijbel, bijv. uit
Leviticus 15: 18 e.v. waar staat:
"Wanneer een vrouw vloeit - namelijk de
bloedvloeiing van haar lichaam heeft - dan zal zij zeven dagen in haar maandelijkse
onreinheid blijven." Ook de voorwerpen die zij aanraakt, zouden daarmee
onrein worden. Het is kenmerkend voor de plattelandscultuur dat er alleen aandacht
was voor de onreinheid bij vrouwen, terwijl bijv. datzelfde gedeelte uit
Leviticus in dezelfde termen spreekt over de onreinheid bij mannen als zij een
zaaduitstorting hadden gehad.
40

Het opgevangen bloed werd met blokjes spek, roggemeel, kruiden (gruus) en
zout gekookt. Vroeger werd het mengsel in zakken gedaan, die van te voren waren
gemaakt van - schone - oude lakens of ander oud en enigszins versleten textiel.
Later gebruikte men daarvoor gekochte, geprepareerde papieren zakken, in
praktische zin ongetwijfeld een vooruitgang. De bloedworst bleef ongeveer drie
weken houdbaar. Er was dus enige consumptiehaast geboden, maar buren en
familieleden waren in voorkomende gevallen best bereid tot helpen. Het spek
werd door de slachter in grote stukken gesneden en ingezouten in grote kuipen
of tonnen. Vanwege de mogelijke kwalijke adem werd uit voorzorg weer een
borrel gedronken. Als na drie weken het zout er goed ingetrokken was om zijn
conserverende taak te verrichten, werden de stukken aan haken opgehangen
aan de zolder om te drogen, een proces dat langzaam verliep en als het goed
ging, uitmondde in droog en hard spek. Soms zo hard dat eerst een poos in water
moest worden geweekt, voordat het klaargemaakt kon worden voor de
consumptie. Dagelijks werd een stukje voor de maaltijd afgesneden. Ook het
vlees onderging dezelfde bewerking. Na de Eerste Wereldoorlog kwam het wecken
in gebruik. Het voorgekookte, later ook wel gebraden, vlees werd in glazen
potten gedaan, afgsloten met een deksel, een rubber ring en een klem. In een
grote ketel werden de weckflessen in water aan de kook gebracht, waardoor de
inhoud werd gesteriliseerd en tegelijkertijd van de buitenlucht werd afgesloten
doordat er enigszins een vacuüm in de fles ontstond. Als het goed gelukte, kon
de inhoud lange tijd worden bewaard, hoewel in het algemeen het raadzaam was
om in een jaar tijd de geweckte produkten op te eten, omdat de smaak en kwaliteit
toch langzaamaan verminderde. Het wecken bleef tot na de Tweede
Wereldoorlog populair als conserveringsmethode, eigenlijk tot de komst van de
diepvriezer.
Een heel speciaal en ook wel smerig werkje was het schoonmaken van de darmen.
De dikke darm werd gebruikt als omhulsel voor de leverworst, de dunne
voor de metworst. Heel vroeger - voor de Eerste Wereldoorlog- werden de darmen
in een ton met zout bestrooid en daarna met voeten getreden, zodat de ongerechtigheid
al trappend eruit werd geperst. Later werden de darmen binnenstebuiten
gekeerd en met een stomp mes - of de rugzijde ervan - of een lepel
schoongeschraapt. Een nauwkeurig en een glibberig karwei, maar er werd
meestal niet al te veel over geklaagd: het moest gebeuren om worst te maken en
worst was lekker.
Voor de leverworst kon men van alles gebruiken: uiteraard de lever, maar ook het
hart, de longen, restvlees zoals het halsvlees van de steekplek. Sommigen sneden
ook de tong erdoor, anderen hadden deze echter ontdekt als een aparte delicatesse.
Het mengsel werd met zout, peper en een kruidenmengsel (gruus) op
smaak gebracht en tot de juiste dikte gebonden met boekweitmeel. Een enkeling
41

voegde er nog wat rijst aan toe. Hiermee werd de schoongemaakte dikke darm
gevuld. Later gebruikte men ook hiervoor geprepareerde papieren zakken. Voor
de metworst werd vlees fijngehakt of gesneden. Later kreeg men soms de
beschikking over een worstmolen. Allerlei restanten konden worden gebruikt,
vooral het wat spekkige vlees. De massa werd weer gezouten en gekruid en met
behulp van speciale vulhorentjes in de dunne darm gestopt die op de gewenste
lengtes werd afgebonden. De metworsten kwamen aan de zolder te hangen om
te drogen. Het eerste woorddeel "met" is een zeer oud Germaans woord dat
vooral in het oosten werd gebruikt voor "gehakt varkensvlees". De grondbetekenis
moet geweest zijn: spijs of voedsel. Metworst is dus spijsworst. Aardig om op
te merken is dat in het Engels het gewone woord voor vlees "meat" is, in feite hetzelfde
woord.
De kop werd in stukken gezaagd en gekookt. Als het vlees helemaal gaar was,
kon het gemakkelijk van het bot worden verwijderd en fijngesneden. Er werd
zout, peper en kruiden aan toegevoegd, enkele fijngesneden uien, een scheut
azijn en als bindmiddel enkele verkruimelde beschuiten. Na vermenging en koken
en afkoelen had men dan hoofdkaas: een slachtprodukt waaraan menigeen
nog een heel speciale smakelijke herinnering heeft. Hoofdkaas was niet lang
houdbaar, maar de consumptie hoefde nauwelijks gestimuleerd te worden. De
poten en de oren werden ingezouten en bewaard voor de snert. De hersenen
werden vaak weggegooid, hoewel een enkele ze gebraden koesterde als een
lekkernij. Het staartje was eveneens bestemd voor de snert. Kinderen werd wel
eens wijsgemaakt dat ze niet meer zouden groeien als ze het puntje zouden
eten. De nieren werden extra goed bekeken: het waren immers een soort filters in
het lichaam dus er kon wat mis mee zijn. Als ze goed waren, werden ze gekookt
en als broodbeleg gebruikt. De blaas werd opgeblazen en waarschijnlijk in zeer
korte tijd stuk gevoetbald.
Het was hard werken om alles zo aan de kant te krijgen zoals men het wilde hebben.
De meesten hebben het echter wel ervaren als een gezellige drukte met ook
extra eten en drinken en vanwege het wat grotere en gemengde gezelschap gezellige
praat met veel grappen en kwinkslagen. Het gehele slachtritueel schiep
een onderlinge band en als dan de kuipen gevuld waren, de weckglazen in de rij
stonden, de worsten aan de zolder in de "wieme" hingen, was men voldaan en
trots, want men was wat dat betreft klaar voor de winter: er was weer genoeg te
eten.
Het zijn dit soort gevoelens geweest die ervoor gezorgd hebben dat de huisslachting,
zeker in het oosten van ons land, zo lang heeft standgehouden. In
1948 werd een pleidooi gehouden door de Veterinair Inspecteur van de
Volksgezondheid om de ontheffing van de keuringen van de huisslachtingen in te
trekken. Hij spreekt van een onhoudbare toestand met het oog op de volksgezondheid.
En dan merkt hij op: "Voor de keuring van deze huisslachtingen, welke
levend en geslacht op de boerderij zal geschieden ten einde de belanghebbende
de last en de onkosten van vervoer naar en van de centrale slachtplaats te besparen
en het folkloristisch sentiment, hetwelk rond de "huisslachting" hangt, te
behouden, zullen, benevens één of meer hulp - keurmeesters, de practiserende
dierenartsen in de kring worden ingeschakeld". Het zou echter nog drie jaar duren
voordat de keuring verplicht werd.
42

Het "folkloristisch sentiment" rond de huisslachting hield ook in dat anderen meedeelden
in de tijdelijke overvloed. De slachter kreeg zijn loon in geld uitbetaald,
maar in de oorlogsjaren ontving hij meestal daarboven een stuk spek - een zeer
gewild ruilartikel tegen allerlei waardevolle zaken. De buren kregen een portie
van de slacht: een worst, een stuk leverworst, een stuk spek, een stuk vlees of
ruggebotje, een stukje hoofdkaas. Ook de dominee of de pastoor - uiteraard al
naar de kerkelijke richting - werden bedacht. Van één predikant die zeer indringend
op het gemoed van de kerkgangers kon inpreken, werd eens gezegd "dat
hij zo mooi kon preken, hij preekt oe de worsten van de zolder". De boer of de
boerin brachten zelf de slachtgift met de woorden: "Ik kom oe even een stukkien
van de vetten brengen". Ook de familie bij wie 's zondags de "ingang" was, ontving
een slachtgift.
Na de Tweede Wereldoorlog loopt het aantal huisslachtingen geleidelijk aan terug.
Steeds meer burgers kopen hun vlees en vleesprodukten bij de slager in de
winkel. Het houden van slachtvee in de bebouwde kom wordt door regelgeving
nagenoeg onmogelijk gemaakt. En ais de welvaart begint toe te nemen, wil men
dat "gedoe" niet meer aan huis. In bijgevoegd overzichtje zien we in zes jaar tijd
het aantal huisslachtingen, toen ook gezinsslachtingen genoemd, gehalveerd
worden.
Staat V: Gezinsslachtigen van 1952 t.e.m. 1958
Een grote verandering in de verwerking en conservering van het slachtdier
bracht de komst van de diepvriezer. Het apparaat deed zijn intrede in de jaren
'60. Vrij snel zag de plattelandsbevolking de grote voordelen en het gemak van
het diepvriezen in: betere kwaliteit en grotere houdbaarheid. Het werd allemaal
wel duurder: het zouten en drogen had vroeger nauwelijks iets gekost, het wecken
vergde al een zekere investering in materiaal, terwijl de aanschaf van een
diepvriezer toch een behoorlijk uitgave was. De toenemende welvaart maakte
het echter mogelijk. Het betekende voor de huisslachters een totaal andere techniek
van afsnijden en uitbenen. In plaats van grote stukken voor de kuip, moesten
er nu netjes lapjes worden gesneden: diepvries- en consumptieklaar.
43

Geleidelijk kwam er een einde aan de traditie van de huisslachtingen. De heer
Huisjes, die mij veel informatie verschafte, stopte in 1992, naar zijn zeggen was
hij "de laatste der Mohikanen".
Tarievenlijstje van de gezamenlijke huisslach-
ters.
Sallands Volksblad
2 december 1949
Als iemand hedentendage nog een eigen
dier voor de slacht heeft bestemd, wordt
dit gedaan in een speciaal daarvoor ingerichte
slagerij. Een varken wordt nu bewusteloos
gemaakt door een elektrische
stroomstoot en daarna gestoken, een
rund wordt nog steeds bedwelmd met behulp
van een schietmasker. Het wassen
van het varkentje is wel gemakkelijker geworden:
waar vroeger een huisslachter
drie kwartier stond te zwoegen, is het
beestje nu in anderhalve minuut schoon
door de schrapmachine. Het dier wordt
volledig uitgebeend: spek en vlees worden
in diepvriesporties gesneden. Op ambachtelijke wijze worden resten en organen
verwerkt in bloed -, lever - en metworst. Voor het vet is de belangstelling
danig verdwenen, vanwege de vrees voor teveel calorieën en cholesterol. Een
enkeling wil nog een gedeelte van de ham in zout leggen en daarna drogen vanwege
de speciale smaak van het nagelhout: een broodbeleg met de smaak van
vroeger. Longen, maag en pens worden niet meer verwerkt. De kop van het rund
wordt opgehaald, in elk geval de hersenen, het ruggemerg, de ogen en de tonsillen:
dit alles wordt in speciale bedrijven vernietigd met het oog op het BSE - gevaar.
Ook nu nog is november de piek in dit type "huisslacht". De motieven om een eigen
dier te laten slachten zijn voor een deel nog steeds van financiële aard: per
saldo is het voordeliger en men heeft het aangename gevoel om een flinke voorraad
binnen handbereik te hebben. Daarnaast wordt ook het gezondheidsmotief
genoemd: de eigenaar weet wat het dier gegeten heeft en wat er mee is gebeurd.
Enig wantrouwen - terecht of niet - ten opzichte van de zgn. bio-industrie klinkt
hier duidelijk door.
De moderne mens raakt steeds meer vervreemd van de natuur, wordt wel beweerd.
Vaak wordt de herkomst van de produkten niet meer herkend. Voor een
stadskind is het soms een openbaring dat de melk uit de koe komt en de aardappel
uit de grond. Zo is ook de dierlijke herkomst van een hamburger niet waar te
nemen. De plattelander die zelf een dier had gemest, liet slachten en verwerkte,
kende dit soort vervreemding niet. Zij wisten wat en van wie zij aten. Dit geldt nog
steeds, hoewel het "folkloristisch sentiment" eromheen is verdwenen.
44

De huisslachting als onderdeel van het systeem van de zelfverzorging.
Nog aan het begin van deze eeuw was het noodzaak om voedsel te conserveren.
De overvloed van de oogsttijd moest op de een of andere manier zodanig worden
bewerkt dat het bewaard kon worden, althans dat het bederf enige tijd werd uitgesteld.
De conservering van groente, fruit, spek en vlees was vooral de taak van
de vrouw des huizes, daarin zonodig bijgestaan door de andere gezins- of familieleden.
De huisvrouw ontleende daaraan ook voor een belangrijk deel haar status
en prestige: als de voorraad was opgeslagen in potten, kuipen en flessen was
men klaar voor de winter en vol trots toonde men de voorraad aan elkaar, waarbij
enige onderlinge wedijver in buurtschap en familie niet geheel afwezig geweest
zal zijn. Men was ervan afhankelijk: de aanvoer en distributie van vers voedsel
was gebrekkig en in bepaalde tijden zelfs afwezig. Vaak was er niets te koop, bovendien
had men er niet het geld voor (over). De plattelandsbevolking leefde voor
een groot deel nog in een gesloten economie met een eigen produktie en ruilhandel.
Men "betaalde" elkaar bij voorkeur met gesloten portemonnee. De toenemende
invloed van de geldeconomie deed dit wel langzaam verdwijnen, maar tot
ver in onze eeuw circuleerde er weinig geld op het platteland.
Gereedschap voor het slachten van een varken. Van links naar rechts:
- schietmasker
- twee horentjes om de huid te schrapen
- haak om de klauwtjes van de poten te trekken
- drie slagersmessen
- een leren messenkoker
- hakmes
- ophangknuppel waarmee het varken aan de ladder werd gehangen
45

Er is landelijk gezien nogal een groot verschil in het tempo waarin de huisslachting
en de daarbij horende vleesconservering verdween. In het westen en in
Friesland was het na het eerste kwart van de eeuw nagenoeg verdwenen, terwijl
in het oosten en het zuiden meer dan de helft van de bevolking tot na de Tweede
Wereldoorlog door huisslachting voorzag in de vlees-, spek- en vetbehoefte.
Het tijdstip van de invoering van de Vleeskeuringswet van 1919 werd aan de
plaatselijke overheid overgelaten. Men kampte met grote personele problemen:
niet voldoende geschoolde keurmeesters, afgelegen en moeilijk bereikbare boerderijen,
een enorme piek in enkele wintermaanden. Wellicht is men ook wel
enigszins beducht geweest voor het verzet van de lokale bevolking tegen al te
veel overheidsbemoeienis met een eeuwenoud gebruik. Het slachtdier bij
uitstek op de oostelijke zandgronden was het varken. In het begin van deze eeuw
waren er veel kleine tot zeer kleine bedrijven waar men in eerste instantie
produceerde voor eigen gebruik. De meeste arbeiders hadden ook zelf een
varken, als biggetje gekocht en verder zelf vetgemest. Het hoofd van de
keuringsdienst vermeldt in 1955 (!) dat er een vermindering is in het aantal huisslachtingen.
Naar hem ter ore was gekomen, lag de reden in het feit dat de biggen
dat jaar te duur waren geweest voor de arbeiders. Een lagere biggenprijs zou
ervoor zorgen dat de meeste boerenarbeiders wel weer tot huisslachting zouden
overgaan. Het gevolg van de hoge biggenprijs was dus dat in menig arbeidersgezin
dat seizoen geen spek of vlees op tafel kwam.
Grote boeren slachtten behalve een of twee varkens vaak ook een rund. Dit was
niet zozeer luxe, als wel noodzaak omdat een grote boerderij een werkgemeenschap
vormde met een relatief groot aantal mensen, inwonende grootouders,
knechten en meiden, die allemaal meeaten uit de pot. Er moest dus gewoon
meer in voorraad zijn.
Ook de conservering verschilde nogal per streek. In sommige delen van het land
werd het spek en het vlees na gezouten te zijn, altijd gerookt, in andere streken,
waaronder Hardenberg, deed men dat eigenlijk nooit. Hier werd het gedroogd,
nadat het enige weken in pekel had gelegen. Ook de worsten werden gedroogd
en opgehangen aan een speciale plek aan de zolder: de "wieme" genoemd.
Smaakverlies en kwaliteitsverlies had men maar voor lief te nemen: soms werd
het te hard, in andere gevallen lukte het drogen niet geheel en werd het produkt
ranzig. Weggegooid werd het echter niet: er was niets anders. Het wecken dat na
de Eerste Wereldoorlog in zwang kwam, betekende al een aanzienlijke verbetering,
hoewel de investering in het begin alleen werd opgebracht door de wat meer
kapitaalkrachtigen. Menigeen herinnerde zich nog de bijzondere en lekkere
smaak van geweckt vlees. Dit is niet alleen nostalgie: gedroogde, gerookte en
ook geweckte produkten hadden vaak in een bepaald stadium, ongeveer na drie,
vier maanden, de lekkerste smaak, daarna werd het er vaak niet beter op. Het
geweckte vlees was toch wel wat luxe, meestal werd het gebruikt voor de zondagse
maaltijd. Door de week at men spek. De welvaart na de Tweede
Wereldoorlog maakte het geleidelijk aan mogelijk dat er steeds meer vlees kon
worden geconsumeerd, waardoor ook de samenstelling van de maaltijden drastisch
veranderde. Bovendien waren er nieuwe inzichten op het gebied van de
voedingsleer en ging men andere en hogere eisen stellen aan smaak en kwaliteit.
46

Het huishoudonderwijs en ook de voorlichtingskanalen van de plattelandsorganisaties
zorgden ervoor dat men kennis nam van deze inzichten. Bovendien verbeterde
de aanvoer en distributie van (vers) voedsel aanzienlijk, de diversiteit in het
aanbod groeide, men had er meer geld voor over. De komst van de diepvriezer
heeft de achteruitgang van de huisslachting niet meer kunnen tegenhouden. Hier
en daar verdwijnt nog wel een eigen slachtdier in de vriezer, maar we kunnen ook
hier op het platteland niet meer spreken van een algemeen voorkomend gebruik.
Opvallend is dat er nog wel met de nodige ijver en hartstocht wordt gewerkt om
diepvriezers vol te krijgen met de produkten uit de eigen moestuin. Hoe dan ook:
de economische noodzaak is verdwenen, men doet het nu uit vrije keus waarbij
als motieven vooral het gemak van een voorraad binnen handbereik, de veronderstelde
betere kwaliteit en ook de kosten worden genoemd.
In haar boek 'Van pekelvat tot diepvrieskisf' beschrijft Josien Jobse van Putten
de geschiedenis van de zelfvoorziening In Nederland. Zij wijst erop dat de zelfvoorziening
als algemeen maatschappelijk verschijnsel ook positief werd gewaardeerd.
Men ontleende er ook status en prestige aan. Als het allemaal goed
gelukt was, was men een goede huisvrouw, dan kon men een winter lang het gezin
weer voeden. Deze positieve waardering heeft er ongetwijfeld toe geleid dat
het systeem van de zelfverzorging zo lang heeft kunnen standhouden en dat elementen
daaruit nog voorkomen tot op de huidige dag. Tot besluit een kenmerkend
citaat uit het genoemde boek: "De positieve instelling ten aanzien van de
zelfvoorziening die zich in het oosten en zuiden tot ver in de twintigste eeuw heeft
weten te handhaven was in de eerste plaats een gevolg van de nog lange tijd
alom heersende armoede. Door deze geringe welvaart duurde het langer dan elders
eer de economische omstandigheden zo wezenlijk veranderd waren, dat de
zelfvoorziening haar noodzaak verloren had. Omdat het voor zichzelf zorgen hier
ook een meerwaarde had, deed men er bovendien niet gemakkelijk afstand van,
zelfs niet toen uiteindelijk ook hier de noodzaak ertoe verdween. Hoe zeer deze
instelling in de loop der tijd tot hoeksteen van de samenleving is geworden, blijkt
onder meer uit het feit dat nog steeds talrijke plattelandsbewoners jaarlijks hun
diepvrieskist of -kast tof de rand toe gevuld proberen te krijgen, zij het dat men
daarbij nu ook vaak gebruik maakt van gekochte produkten. Het is duidelijk dat
een bepaalde levensinstelling niet tegelijk met het veranderen van de omstandigheden
verdwijnt."
Bronnen:
J. Jobse van Putten: Van pekelvat tot diepvrieskist. Publicatie van het P.J.Meertens -
Instituut, Amsterdam 1989
Interview met de heer H.Huisjes, Löhnisweg 4, Loozen. (Deze oud-huisslachter heeft enkele
fraaie foto's uit zijn archief voor dit artikel beschikbaar gesteld.) Een aantal
reacties op een vragenlijst over de huisslachting. Informatie van de heer Van
Raalte, (huis)slachter in Lutten.
47

Eieren verven J. Luisman-de Jonge
Men neme: Uienschillen, sprietjes van de winterrogge, wilgekatjes, madeliefjes,
eieren en oude lapjes.
Nee, dit is geen recept voor één of andere soep,
schreef Letty Claus in het maart-nummer van 'de
Plattelandsvrouw' in 1960 nadat ze een fotoreportage
gemaakt had bij de familie Vedelaar aan de Jachthuisweg.
Het eieren verven met Pasen is een oude Saksische
gewoonte en wij hier in Hardenberg en wijde omgeving
schenen dat alleen maar te kunnen: Eieren verven
zonder verf!
Terwijl men in andere delen van ons land druk in de
weer was met verf en kwastjes, werden bij ons de kinderen
er op uit gestuurd om blaadjes en bloemetjes te
zoeken.
Ook kwam er behangselpapier aan te pas waar op z'n minst mooie gekleurde figuurtjes
op moesten staan.
Het eigenlijke werk werd door de moeders of
grootmoeders gedaan en dat was lang niet eenvoudig.
Op oude lapjes werd een mengseltje uitgespreid
van 'siepel-schellen' die voor dit doel al heel lang
gespaard waren. Aan alle kanten moest het ei
goed ingepakt worden met het groen, de 'meibloempjes'
en de andere ingrediënten. Als de eieren
mooi in de lapjes gewikkeld waren, werd er
een stevig touwtje om geknoopt. Alles bij elkaar
een heel lastig karweitje. In een grote pan met
ruim water vermengd met 'buisman' (koffie-stroop) of koffiedik werden de eieren
aan de kook gebracht. Na 20 minuten waren ze goed hard gekookt. De hele boel
werd afgekoeld en dan volgde het hoogtepunt van de ceremonie. De vies-bruine
bundeltjes konden uitgepakt worden, waarbij de kinderen mochten helpen. Het
was een kwestie van geluk of het goed uit zou vallen. Het mooiste was als je de
afdruk van een madeliefje of een roggesprietje zag. De eieren vertoonden
allerlei tinten bruin en waren allemaal verschillend. Met wat boter werden ze
ingewreven, zodat ze een mooie glans kregen. De mooiste werden in een
zelfgehaakt netje gedaan. Meestal kwam er een dikke sinaasappel
onderin, daarop wat walnoten en bovenop de 'kuul-eier'. Op Paaszondag
gingen de kinderen 'eier kulen' in een weide dicht bij huis.
48

Overal zag je ze lopen en spelen met het eiernetje om de hals. Je kon met die
hardgekookte eieren heel ver en hoog gooien zonder dat ze braken. Een wedstrijd
was wie met z'n ei het verst durfde gooien en het langst z'n ei heel hield.
Meestal brak het tegen een steentje of als je het per ongeluk liet vallen. Deze
oude gewoonte van eieren verven en eieren 'kulen' raakt meer en meer uit de
mode. Andere gewoonten komen er voor in de plaats: Het verstoppen van eieren
of een wedstrijd in eieren schilderen. Het nostalgische gebruik van het verven
met 'siepel-schellen' en
meibloemjes zal het waarschijnlijk
op den duur helemaal
afleggen tegen al deze nieuwe
gewoonten. Maar zolang er nog
een generatie oma's bestaat
die het van moeder op dochter
overnam zal het aloude eieren
verven nooit verloren gaan! Het
recept blijft in ieder geval
beschikbaar en zo zien we met
Pasen in onze Saksische
dreven nog altijd de kinderen
lopen met een netje vol bruingevlamde
kuul-eier met zowaar vJ.n.r. Hendrikje Vedelaar-Nijman, Hermina Vede-
hier en daar... een meibloempje iaar-Otten, Mien Rieks-Vedelaar, Liesbeth Rieks
erop.
Zolang er nog oma's zijn..
49

Het hamel in de boom K Oosterkamp
De geboorte van een veulen was en is op de boerderij een bijzondere gebeurtenis.
Het betekende doorgaans voor de boer meer dan de geboorte van een kalf of
van een ander boerderijdier. De emotionele betrokkenheid met het paard, het
edele dier, was groter. Het was niet eens altijd de economische waarde die dat
bepaalde, het was vooral de sociaal-emotionele waarde: met het paard had de
boer een bijna persoonlijke band, het paard verleende hem status. Hoe de geboorte
van een veulen op de boerderij werd beleefd, beschreef wijlen mevrouw
G.J.Slingenbergh - Jonkhans op sfeervolle wijze in mooi dialect. Haar man, de
heer H.J.Slingenbergh, verleende toestemming haar verhaal hier op te nemen.
As 't peerd een vul mos kriegen
As 't peerd an 't ende van de dracht was, weud e wat ontziene. Allene vlak veur
de tied as e 't ier (uier) vol had, dan mos e wal is 'n nommedag hard warken, urn
te kunnen zien of 't neudig was urn d'r 's nachts bi-j op te zitten. A'j 't ier weg konden
mennen dan was 't nog niet neudig, mar as dat niet het geval was dan weud
't tied umme d'r bi-j te waken. Nou ja, waken, dat gong dan ok vake zo, da'j een
bettien heuj in de kruppe gooien en i-j deunen dan een touw umme 'n arm en 't
aandere ende van 't touw weud vaste maakt an 't halster van 't peerd. Zo ko'j teminste
nog wat sloapen en 't overkwaamp ow dan niet. Dit kon mangs wal ien tot
twie wekke angoan veurdat e hars an de titten kreeg en 't d'r echt op an gong. De
knuppelties met touwgies lagen allange kloar en as 't zowied was, dan weun, a'j
'n koldbloed peerd hadden ok de noaste noaber evroagen of e helpen wol.
Mangs kon 't peerd zich allene wal redden met 't vullen en dan was 't gauw veur
mekaar.
De honderdjarige boerderij waar ooit het hamel in de stekkelbos hing.
De Steeghe 6 te Ane
50

gi-j 'n warmbloed peerd gong 't vullen vake makkelijker. As 't hamel d'r of was,
weud e zo hoge meugelijk in 'n stekkelbos egooid. Dit was 'n stuk bi-jgeleuve urn
't vul te behuun veur ziekten. As de noaber holpen had en 't vul was 'n hengst,
dan gonk e met hèn koffiedrinken en as 't een moervul was, dan zat er een borrel
an en as 't vul dood was, gonk e zo weer noar 't hoes.
Eem later gonk iederiene weer hen kieken of 't vul al stund en of e de titte al vun-
nen had. Was dit niet zo en wol 't met hulpe ok nog niet best lukken, dan weun ze
jnesmeerd met dik sukerwater of met stroop.
As de luu zagen dat er een peerd met een vul in 't laand leup, dan weud er wal is
evroagd of ze een bettien peerdemelk konnen kriegen, want öeze Mina hef zo'n
zomersproeten."Doar kree'j zo'n mooi blaank vel van.
As een boer meer dan ien peerd had, dan kreeg 'n peerd dat 'n vul had 'n tied
rust, maar was 't een ienpeerdsboer, dan mos het peerd al gauw weer an 't wark
en dan zag i-j vake dat 'n boer an 't bouwen was en dat 't vul teegn 't peerd deur-
leup. Dan ko'j mangs eem stille stoan en dan kon 't vullegie drinken en 't peerd
was rustiger en had dan ok niet zo'n wéns noa 't vul.
Of 't komp dat 'n peerd een edel dier is, wee'k nie, maar de hoesholding was al-
tied volle nauwer betrokken bi-j 'n peerd dan bi-j 'n biest of 'n varken.
Het vervolg van dit artikel zal gaan over het aspect van de nageboorte. Over wat
ermee in de verschillende streken in Nederland en Vlaanderen gedaan werd, is
door de Centrale Commissie voor onderzoek van het Nederlandse Volkseigen in
de jaren 50 door middel van een vragenlijst een onderzoek gedaan, dat geresulteerd
heeft in een aflevering van de volkskunde-atlas. De feitelijke gegevens zal
ik in hoofdzaak ontlenen aan dat onderzoek, aangevuld met enkele mededelingen
van autochtone Hardenbergers. In deze streek werd de nageboorte, 't hamel
of 't haam genoemd, opgehangen in een boom en wel zo hoog mogelijk. Soms
was dat een hulstboom, een stekkelbos, anderen verzekerden mij dat het moest
hangen in een wilg (anders zou het niet werken!). Het lijkt zo te zijn dat de boomsoort
verschilde van buurtschap tot buurtschap en misschien wel van boerderij
tot boerderij. Het hing er dan maar van af welke boom er toevallig groeide. Wel
werd met nadruk verzekerd, dat het steeds die ene, bepaalde boom was, nooit
een andere. Elders in het land noemde men ook vaak een vruchtboom, als een
appel- of een pereboom. Ook een eik werd in een aantal gevallen genoemd. In
den lande werden verschillende motieven voor dit oude gebruik genoemd. De
belangrijkste waren
- dan zou het veulen later een goede draver worden.
- dan zou het veulen een fiere gang, met opgeheven kop, krijgen.
- dan zou het veulen geen ziekten krijgen. -
dan zou het veulen niet verdrinken.
- dat zou goed zijn voor de vruchtbaarheid van de merrie.
'n deze omgeving werd als reden steeds genoemd dat het veulen dan gespaard
zou blijven voor ziekten, of meer in het algemeen dat het geluk voor het veulen
zou brengen.
In grote delen van Nederland werd aan de nageboorte van het paard een geneeskrachtige
werking toegeschreven. In verse toestand zou zij een heilzame invloed
hebben op o.a. winterhanden, in gedroogde toestand, na een periode in de
51

Uit: Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België
kaart 30 met commentaar doorJJ. Voskuil (1969)
Overgenomen met toestemming van het PJ. Meertens - Instituut te Amsterdam
52

oom gehangen te hebben, werd ze gebruikt als uitwendige wondbedekking, als
een soort pleister. Het gebeurt wel eens dat de geneeskrachtige werking van een
oud gebruik later bevestigd wordt door wetenschappelijk onderzoek. In zulke gevallen
berust een soort van voorwetenschappelijk vermoeden dan niet enkel op
fantasie of bijgeloof, maar bevat ook een kern van waarheid. Navraag bij enkele
van onze dierenartsen leverde wat dit betreft een negatief antwoord op. Naar hun
weten werd ook in de dierfarmacie de nageboorte van het paard niet gebruikt als
"grondstof" voor bepaalde medicamenten.
Het gebruik om de nageboorte in een boom op te hangen heeft in menige buurtschap
in elk geval stand gehouden tot aan de Tweede Wereldoorlog, in sommige
streken en op sommige boerderijen wel tot in de jaren 60 en naar mij verzekerd
werd, het zou best nog wel eens gedaan worden. Het is natuurlijk de vraag of hef
geloof in de magische werking van het ophangen nog wel voor de honderd procent
beleden wordt. Menigeen geeft toe dat het natuurlijk een oud bijgeloof is.
Toch blijft het dan opmerkelijk dat het gebruik zich zo lang heeft kunnen handhaven
in een streek die toch traditioneel zeer kerkelijk meelevend was en is.
Wellicht is het meer een vasthouden aan de traditie geweest: men had het altijd
zo gedaan, dus waarom ineens niet meer? Bovendien kan er ook de gedachte
"baat het niet, het schaadt ook niet" hebben meegespeeld. Men kon nooit weten.
Het gebruik was zeker in Nederland en Vlaanderen vrij algemeen bekend en is
waarschijnlijk van zeer oude datum. Uiteraard hebben volkskundigen geprobeerd
het te verklaren. De meningen lopen echter nogal uiteen. Sommige onderzoekers
hebben in het ophangen van de nageboorte een soort van ritueel paardenoffer
willen zien. Het zou dan een offer betreffen aan de Germaanse
oppergod Wodan en zijn begeleidende raven. De nageboorte diende in deze visie
dan als plaatsvervangend deel voor het gehele paard. De heer Voskuil merkt
in zijn commentaar op de Volkskundekaart echter op dat soms ook de nageboorte
van een koe, en soms zelfs ook van een schaap, werd opgehangen. Bovendien
is het gebruik van het ophangen beslist niet beperkt tot de "Germaanse"
landen: het is een mondiaal verschijnsel. Zo komt het evengoed voor bij
sommige Indianenstammen in Noord-Amerika als op een aantal eilanden in de
Indonesische archipel. In dat geval lijkt de wens van een uniek Germaans
verschijnsel eerder de vader van de gedachte.
Anderen zien in het gebruik een overblijfsel van de primitieve verwondering en
huiver rondom het mysterie van de geboorte bij mens en dier: ineens is er dan het
veulen en er is ook de nageboorte; het ene leeft, het andere niet. Toch hebben
deze twee alles met elkaar te maken. Dit besef moet al voldoende reden zijn geweest
om niet onverschillig of achteloos met de nageboorte om te springen.
Soms zag men de nageboorte als de uitwendige zetel van de ziel, soms werd het
ook gezien als een soort van doodgeboren tweelingbroer of- zuster. Uiteraard
waren vermoedens van dergelijke sympathische betrekkingen aanleiding tot bepaalde
rituele handelingen.
De nageboorte van het paard wordt in deze streek nog steeds in het dialect
'haam" of "hamel" genoemd, een zeer oud woord dat in diverse Germaanse dialecten
voorkomt. De betekenis is "omhulsel", een rake typering voor de functie
van de nageboorte. Het woord "haam" komt ook als woorddeel voor in ons woord
"lichaam", dat opgevat dient te worden als "lic + haam". Het woorddeel "lic" is in
53

de standaardtaal "lijk" geworden en heeft de betekenis gekregen van "dood lichaam".
Oorspronkelijk betekende "lic" echter "vlees". Een lichaam was dus "een
vleselijk omhulsel".
De nageboorte bleef in de boom hangen tot het min of meer was vergaan. Soms
duurde dat wel een jaar. In andere gevallen versnelden vogels het proces: eksters
en kraaien, in het dierenrijk toch nog verwant aan de heilige raven van
Wodan.
Tegenwoordig begraaft men de nageboorte, niet vanwege een bepaalde rite,
maar als een hygiënische maatregel: op die manier zorgt men ervoor dat honden
en katten er niet mee aan de haal gaan, verslepen en verscheuren. In streken
waar vroeger de nageboorte als magisch gebruik werd begraven, bleef men het
begraven, ook toen er in de werking van dat gebruik niet meer werd geloofd. In
onze streek is er dus duidelijk een verschil tussen ophangen en begraven. Het
ophangen in een boom was gekoppeld aan het geloof in de heilzame werking.
Dat is dan ook de reden dat het hamel - bijna ?- nergens meer in de boom hangt.
Gramsbergerweg omstreeks 1940. De bomen rechts zijn allang verdwenen. 54

Töfeltiesaomd komt er weer aan Anneke Blankemeijer-Jansen
Din allerlest'n dag van 't joar Dut toch wel
een bettie zeer Al stiet de flesse dan ok
kloar Wat e'west is ... komp niet weer
Zéw et ok niet meerd're moal'n: "De tied
is Joa niet bi'j te hoal'n'" Toch bief de liefd',
in 't oale joar e 'doan ok in 't ni'je
voortbestoanl
(H. de Ruiter-Bos, Beerzerveld in 'feestdagen in december, 1990)
Nog een paar weken en dan is het zover. De Oudjaarsavond met de traditionele
oliebollen en appelflappen. In Overijssel is de Sylvesteravond echter bij velen beter
bekend als Töfeltiesaomd. Dit eeuwenoude gebruik om de 'restjes van het
oude jaar' op te maken wordt nog in een groot aantal plaatsen en buurtschappen
in de regio rondom Hardenberg gevierd. Opvallende spijzen op de rijkgedekte dis
zijn dan rode kool, worst, karbonades en stoofpeertjes. Na middernacht wordt
ook het oude gebruik van het 'slepen' nog veel beoefend.
In menig gezin werd in vroeger jaren het middagmaal overgeslagen om ruimte
voor de avonddis over te houden. De vrouw des huizes poetste de hele dag dat
het een lieve lust was om te zorgen dat eventuele gasten in een net huis binnenkwamen.
De boer zorgde ervoor dat het land er netjes bij lag, ook de boerderij en
het omliggende erf dienden een nette indruk te maken. De knecht en de meid
kregen de middag vrij om thuis bij de eigen familie oud en nieuw te vieren en kregen
naast de verse worst ook vaak een eigengebakken 'krentenwegge' mee. De
grote schoonmaak was niet alleen bedoeld om het huis een net aanzien te geven,
want iedereen was zeer beducht voor het 'slepen'. Dit eeuwenoude gebruik
bestond uit het verslepen van wagens en landbouwwerktuigen die niet achter slot
en grendel stonden. De rechtmatige eigenaren moesten er niet verbaasd over
zijn hun eigendommen de volgende ochtend te zien staan aan het andere eind
van het dorp. Een andere gewoonte, die nog minder werd gewaardeerd, was het
'eggen van glasplaten op de schoorstenen van de huizen. Hierdoor ontstond een
grote rookontwikkeling in de kamers, die kort daarvoor nog zo ijverig door de
vrouw des huizes waren gepoetst en geschoond.
Kerkdienst
Rond de klok van twee op de oudejaarsmiddag ging men ter kerke. Belangrijke
redenen om een middagdienst te houden, in plaats van de "normale" avonddienst,
waren de niet verlichte buitengebieden, de winterse ongemakken en de
niet al te beste wegen, weet Grietje Jonkhans-Kampman zich nog goed te herinneren.
"In Radewijk en Heemse begonnen de diensten om 14.00 uur. Daarna
was er nog voldoende tijd over voor de laatste voorbereidingen voor het avondmaal",
vertelt ze. Ze weet zich het voorlezen van psalm 90 nog goed te herinneren
als belangrijk moment van bezinning: "Het vergankelijke van een mensenle-
55

ven werd daarin benadrukt en de in dat jaar overleden gemeenteleden werden
herdacht. De klokken werden geluid als bij een zondagse kerkdienst. Na de
dienst was er nog tijd voor wat laatste boodschappen. Tenminste, als het om
een door-de- weekse dag ging", aldus Jonkhans. "De jongelui kochten nog wat
nieuwjaarskaarten. Het waren romantische met goud overladen kaarten,
hoewel er ook veel spotkaarten werden verstuurd aan vrienden, bekenden en familieleden.
Op de spotkaarten stonden vaak dingen die men niet direct durfde te
zeggen, maar omdat de afzender anoniem was, konden deze kaarten ervoor
worden gebruikt. Dat niet elke ontvanger er erg gelukkig mee was, spreekt voor
zich."
De vader van Jan Dijkhuis bezocht met zijn broer op de oudjaarsmiddag al vast
zijn ouders. "De vrouwen waren daar niet blij mee", weet Dijkhuis zich nog te herinneren.
Na de dienst haastten de vrouwen zich naar huis om de laatste hand aan de 'töfeltiesaomd'
te leggen. "De oliebollen kwamen het meest bij de burgers op tafel",
herinnert Jonkhans zich. "De boeren aten hun eerste oliebollen, nadat de aardappelen
waren gerooid. Bij de koffie werden de platte, opgerolde of opgevouwen
knieperties en iezerkoek'n gepresenteerd, hoewel ze meer bedoeld waren voor
de nieuwjaarsborrel.
Smullen
De laatste warme maaltijd werd feestelijk en overvloedig opgediend. De uitwonende
kinderen kwamen naar het ouderlijk huis. "Ik weet me nog goed de geur
van gebraden vlees, worst en stoofpeertjes met kaneel te herinneren", vertelt
Grietje Jonkhans.
Ook de 68-jarige Jan Dijkhuis heeft levendige herinneringen aan de töfeltiesaomd.
"Overdag aten we oliebollen en appelflappen met knieperties en iedzerkoekng
die door mijn opoe in het fornuis werden gebakken. Ik weet ook nog dat
sommige van mijn oudtantes soms een lapje stof in het deeg meebakten en zich
'doodlachten' als de gasten er in beten en maar bleven trekken", vertelt hij.
Op tafel kwamen vanaf een uur of zes naast de aardappelen en de rode kool, het
gebraden en gekookte pekelvlees, ook gedroogde en gekookte koeribben die
zorgvuldig waren bewaard aan haken aan de 'zolder' van de keuken. Voor velen
was er ook een lekkernij, weet Grietje Jonkhans nog. "Bokworst werd gekookt,
gebraden en ook wel in plakjes gesneden. Een goede combinatie werd gevormd
door de rijst met pruimen, krenten en rozijnen en natuurlijk de 'verlopen' of gesmolten
boter. Over de rijst kwam tenslotte nog een schep bruine suiker en dan
was het smullen maar. Ook weet ik nog dat in veel gezinnen beschuitenpap werd
gegeten met een klontje boter erin en bestrooid met bruine suiker. Een stevige
gele pudding dichtte de laatste gaatjes, al dan niet met bessensap er over heen."
Drank
De drank om het overvloedige eten mee te weg te spoelen werd meestal in het
plaatselijke café gekocht. "De rode en zoete winkelwijn werd bij de kruidenier ingeslagen,
samen met de zoete citroenen, waarvan je lippen aan elkaar bleven
56

plakken", vertelt Jonkhans. "Ook schonk men de zogenaamde 'kinderwijn', een
zeer zoet stroperig vocht in heel fraaie kleuren."
"Wij kochten onze voorraad in bij Frielink en later bij Akkerman, het restaurant
aan de Stationsweg. De "olde klare", jonge jenever, brandewijn of likeur waren
naast de crème de cacao bedoeld voor de stevige drinkers. Voor de weinige niet
alcoholdrinkers was er een 'glaesie weck' , vertelt Dijkhuis. Het glaesie weck bestond
uit een bowl van eigen, ingeweekte vruchten als kersen, aalbessen, kruisbessen
en pruimen. Na het tafelen werd veelal de rest van de avond
doorgebracht met sjoelen.
In Hardenberg ging aan het begin van deze eeuw de klepperman nog rond om
middernacht aan te kondigen met zijn roep 'twalef heit de klok, de klok heit
twaalf'. "Als de klok twaalf had geslagen, zeiden we allemaal 'Volle heil en zeeng
in 't ni'je joor", vertelt Dijkhuis.
Na middernacht kwamen de buurtbewoners bijeen rond de klok van de
Nederlands Hervormde kerk om het jaar uit te luiden. Daarbij werd het bekende
'Uren, dagen, maanden, jaren, vliegen als een schaduw heen' in koor gezongen.
Dijkhuis:" We zongen uit volle borst onder de toren. Daarna knalden we al met de
carbidbussen, gooiden we de gillende keukenmeiden in het rond en knalden we
rotjes."
Een ander speciaal gemaakt voorwerp was het zogenaamde schietlood, dat
soms door de smid werd vervaardigd. In een holte werden luciferkoppen gestopt,
die ontploften door met kracht tegen de muur te slaan. Degenen die geen schietlood
hadden, konden het ook met een sleutel doen, maar dat maakte veel minder
lawaai.
Nachtzingen
In veel plaatsen in Salland en Twente maakte de nachtwacht na de klok van
twaalf zijn ronde met de nieuwjaarswens. In Gramsbergen legde de laatste
nachtwaker Harm Evers in 1927 zijn functie neer, waarmee in het dorp een einde
aan het traditionele nachtzingen kwam onder leiding van Evers. Echter toen de
gemeenteraad vervolgens ook het luiden van de klokken rond 12 en 9 uur
afschafte, werd een vereniging opgericht om de oude gebruiken in stand te
houden. De heilwens van Evers is vereeuwigd in het boek Folkloristische omzwervingen
door Twente, Salland en de Gelderse Achterhoek:
Twalef uur, de klok heeft twalef
daar roept de nachtwacht met zijn stok
Hij roept - twaalf uur heeft de klok
Hij doet zijn eerste ronde
En zijn voetjes gaan er van klap, klap, klap
En zijn voetjes gaan er van stap, stap, stap
O ja, de klepperman van twalef, 't is nog geen nacht
Het oude jaar is weer verschenen
Het nieuwe zijn we ingetreden
Twaalf uur, de klok heeft twaalf
Sluit uw deur en venster dicht
57

ik moet waken en gij moet slapen
dat is mijn plicht Vreest God en Zijn
gebod twaalf uur, de klok heeft
twaalf
De rondgang van de nachtwaker eindigde in Gramsbergen voor het huis van de
burgemeester die een speech hield. Namens de gehele bevolking was het dan
de taak van de nachtwachter om hem het gelukkg nieuwjaar te wensen.
Gezamelijk werd daarna het Wilhelmus gezongen en trok men terug naar de stad
om de klepper tot het volgend jaar op te bergen.
Nieuwjaarsdag
Nadat iedereen enkele uren later op de eerste nieuwe dag van het jaar was op~
gestaan, werden overal in de wijde omtrek de bezoeken aan de familieleden en
bekenden afgelegd. Grietje Jonkhans vertelt er over: "Sommigen 'zaten' het jaar
uit, de ouderen gingen het meest rond een uur of één naar bed. 's Middags hoorde
je dan de explosies van carbidbussen, een niet ongevaarlijk gebruik. De jongeren
kregen klappertjespistolen en 'sputterkeersen', die je na het töfeln' nog wel
even buiten mocht 'knappen."
In Bruchterveld, Brucht, Collendoorn, Radewijk, Gramsbergen en Beerzerhaar
wordt nog altijd het 'nieuwjaar gewonnen'. Bij dit gebruik gaan de jonge kinderen
de buurt langs en kregen ze na hun nieuwjaarswens koekjes, iets te drinken of
soms zelfs een cent. De typische koekjes die werden gegeten waren de zogenaamde
'plassies', ronde koekjes gevuld met een 'plasje' van stroop. Een bekend
oud rijmpje luidt: 'gelokkig nijjaor, staot de borrel al klaor, iezerkoek'n d'r bee, da's
goed veur mee.'
Gelukkig nieuwjaar!
Bronvermelding:
- Feestdagen in december, 1990
- P.J. van der Ven: Folkloristische omzwervingen door Twente, Salland en de Gelderse
Achterhoek, 1977
- D.E.L de Boer: Beerze, Beerzerveld en Mariënberg: heden en verleden, 1994
- Onderzoek in de jaren 70 door K. Oosterkamp onder 78 leerlingen van Chr.Mavo
"Vechtstede" uit Hardenberg, Beerzerveld, Bruchterveld, Heemse, Gramsbergen,
Radewijk, Lutten en Mariënberg.
58

Kinderspel; vroeger en nu J te Bokkel
Roy speelt met Albert
Roy is een jongen van tien jaar. Hij is geboren in 1987 in Baalder en woont
daar nog steeds, Hij is op bezoek bij Albert, die 70 jaar geleden op dezelfde
plek woonde en op het moment van het bezoek, in 1927, tien jaar oud is. U
denkt vast: Dit kan niet. U hebt gelijk, we kunnen de tijd niet terugdraaien.
Maar honderd jaar geleden had niemand gedacht dat we afstanden ooit zo gemakkelijk
zouden kunnen overwinnen als nu het geval is. Op vakantie in Zuid-
Afrika? Dat was toen een belachelijk idee. U blijft het onmogelijk vinden en de
vergelijking klopt niet. Akkoord, maar 't levert wel een aardig verhaal op...
"Zullen we een spelletje doen? Waar is je speelgoed?"
Roy kijkt Albert aan. Waarom reageert hij niet?
"Ik bedoel, ken je Lego... of speel je met blokken? Waar speel je mee, als je binnen
bent?" Roy kijkt rond in het vertrek. Stoelen, een tafel, een kachel, een kast.
Nergens ziet Roy een aanwijzing voor de aanwezigheid van speelgoed. "We
kunnen wel buiten spelen," antwoordt Albert. "Ik heb gisteren met Gerrit en
Harm dorsmachine gespeeld. Zullen we dat doen?" Albert ziet wel dat Roy hem
vragend aankijkt. "Kom maar mee, dan zal ik het je laten zien." Albert stapt de
deur uit, de deel over, langs de kalme koeien en opent de grote deur achter op
de deel. Roy kijkt zijn
ogen uit in het halfduister
van de deel en knijpt zijn
ogen dicht als hij buiten
komt. Wat lijkt het licht
hier fel! "Kom dan!"
Albert staat al bij de
schuur en loopt er om
heen. Daar ligt een hele
stapel takken. "Kijk, hier
stonden we op. Kom
maar." Albert doet het
voor en samen staan ze
op de stapel hout.
"Wacht, ik ben de schep
vergeten. Ik ben zo terug!"
5
9

Albert springt van de hoop af en laat Roy achter op de zacht schommelende takkenbos.
Als Roy beweegt, lijkt de stapel hout wel te leven. Albert is snel terug.
Hij neemt een hele schep zand en legt die voorzichtig op de stapel. Dan klimt hij
er ook weer op.
"Nou gaan we dorsen. Kijk, dan moet jij de stapel schudden," en Albert begint ritmisch
op en neer te dansen. Roy doet vanzelf mee. "Kijk dan, nu gaat de rogge
in de machine..."
Voorzichtig laat Albert het zand van de schep glijden. Het zand valt op en tussen
de takken, steeds verder naar beneden.
"Zo dorsen wij, ken je dat niet?" Albert kijkt nu Roy vragend aan. Die schudt van
nee.
"Heb je nog nooit een dorsmachine gezien? Kom mee dan, hier in de schuur
staat er een."
Albert springt al weer van de stapel af en rent weg. Roy pakt de schep en gaat
hem achterna.
"Kijk, hier, dit is een dorsmachine. Hier gaat een lange riem om en dan gaat alles
draaien en schudden en dan komt iedereen helpen en dan gooien we van boven
de schoven er in en kijk hier, daar komen alle graankorrels er weer uit en die gaan
dan in zakken."
Roy staat een beetje bedeesd te kijken. Hij begrijpt nauwelijks wat Albert allemaal
vertelt, maar dat hij het ontzettend mooi en interessant vindt, is hem wel duidelijk.
Albert merkt zijn aarzeling: "Speel jij nooit met takken, of zo?"
Een hut van takken in het Engelandse bos
60

"Natuurlijk wel," lacht Roy. "Wacht, kijk eens wat ik hier heb." Hij zoekt in zijn jaszak.
"Kijk eens, onze hut, mijn vader heeft er een foto van gemaakt. Laatst zondags
hebben mijn vriendje Patrick en ik een mooie hut gemaakt in het
Engelandse bos."
Albert kijkt naar de foto. "Heeft jouw vader die gemaakt?" "Nee, wij natuurlijk.
Het was een heel werk, al die takken sjouwen." "Nee, ik bedoel die foto. Maakt
jouw vader een foto van een hut van takken die jullie gebouwd hebben?"
"Ja, hij heeft er verschillende van gemaakt en ik mocht deze aan Patrick geven.
De rest plak ik in mijn album."
"Wij hebben ook een foto. Daar staan opa en oma op."
"Meer niet?"
"Nee."
"Dus jij staat nergens op de foto?"
"Nou, op school sta ik op de foto, maar die hebben wij niet zelf."
"Albert, Albert, mag ik met jullie spelen? Zullen we nog een keer sleetje rijden?"
Een meisje huppelt naar hen toe. "Nee, Zwaantje, dat kan niet. Het karton is
kapot."
Albert legt het aan Roy uit. "Kijk, wij hebben een scheurkalender en elke dag gaat
daar een blaadje af. Nu hadden we pas het lege karton en door het gat had ik een
touw geknoopt. Toen mocht Zwaantje op het kartonnen blad zitten en trok ik haar
over de deel." "Dat lijkt me leuk."
Roy kijkt Albert en Zwaantje aan. "Misschien heb ik wel wat om mee te spelen.
Kijk hier." Hij haalt een computerspelletje uit zijn jaszak.
"Dit speel ik vaak in de auto. Hier moet je hem aanzetten en hiermee kan je links
en rechts sturen en daarmee draaien en schieten, zie je wel?" Verwachtingsvol
kijkt Roy naar Albert. Die toont geen overdreven interesse: "Op school hebben wij
een lei en een griffel." Er klinkt geen verlangen in Alberts stem naar deze
attributen en Roy is blij als Zwaantje haar pop laat zien. "Kijk, die heb ik
vanmorgen gekregen van moeder. Mooi hé?" Met een snelle beweging stopt
Roy zijn computer weer in zijn zak en steekt zijn hand uit: "Mag ik eens zien?"
Zwaantje is blij met de aandacht. "Ik wou zo graag een pop en mama had nooit
tijd en ze wou er altijd nog een voor me maken en ineens had ze vanmorgen er
een gemaakt. Ik vind hem heel lief en mooi, jij ook?"
Roy bekijkt aandachtig de pop en knikt. Met een strik om een lap is een kop gemaakt.
Het lijf is opgevuld met lappen en er zijn nergens benen te bekennen.
Roys gedachten dwalen af naar de etalages van Intertoys en De Speelboom.
Wat staan daar een poppen, prachtig in de kleren, echte dametjes, wat een uitstalling!
Hoe zou deze pop daar tussen staan? Nee, daar kan hij zich geen voorstelling
van maken.
Zwaantje heeft nog iets om te bewonderen. Ze graait in haar schort. "Kijk eens,
mooi hé?"
61

Roy kijkt in een groezelige, geopende meisjeshand.
"Ja, dat zijn mooie steentjes."
"Steentjes...! Nee, sufferd, dit zijn s c h e u r t i e s!"
Roy beseft dat hij iets verkeerds gezegd heeft. "Scheurties, noem je die zo?"
Ja, scheurties."
"Maar... hoe kom je daaraan?"
"Nou, die kun je gewoon op het land vinden. Albert helpt me wel eens zoeken of
hij brengt er wel eens wat mee. Kijk, ze zijn allemaal anders. Hier, deze, dat is
een mooie." Ze draait er een om. Er staat een bloempje op.
Roy pakt het scheurtie. Het lijkt wel een klein scherfje.
"Wil je hem houden? Dat mag wel."
"Maar, dat kan toch niet."
"Tuurlijk wel. Je moet hem goed bewaren, hoor!"
Roy begrijpt dat Zwaantje hem iets bijzonders geeft en durft niet meer tegen te
sputteren.
"Nou, dank je wel." Verlegen stopt Roy het scheurtie in zijn broekzak.
Voor Albert heeft het nu lang genoeg geduurd. "Kom, ga je mee? Laten we wat
anders gaan doen."
Hij loopt weg en Roy gaat achter hem aan.
"Wat gaan jullie doen? Weer plukhoartie trekken?"
"Nee!" roept Albert en hij zet het op een lopen.
62

Roy rent achter hem aan: "Wat is dat, plukhoartie?"
"Ach niks," weert Albert af.
"Toe, zeg nou," dringt Roy aan.
"Nou, wij hadden gisteren een appel. Wij sneden er elke keer een stukje af en als
iemand uit de groep jongens een stukje pakte en in zijn mond stak, nou, die mag
je dan heel hard aan zijn haar trekken, tot hij het op had."
"Doet dat geen pijn?"
"Natuurlijk, joh! Gait was er gisteren ook bij. Hij riep: 'Au, au, ik heb het al op! Au!'
Wij zeiden van: 'Eerst je mond open!' Hij deed zijn mond open. 'Nee hoor, wij zien
nog wat. Jij hebt het nog niet op!' En wij trokken door. Maar Gait had zo'n zeer en
ging naar zijn moeder toe. Die kwam later bij mijn moeder klagen. Gait had een
hele kale plek op zijn kop, zei ze."
Albert en Roy zijn in de schuur aangeland. Ze gaan op een stapel stro zitten.
Roy heeft in korte tijd meegemaakt, hoe kinderen in 1927 spelen. Speelgoed
hebben ze niet, tenminste als je kijkt naar wat er in 1997 gewoon is. Maar daarom
spelen de kinderen niet minder, maar wel heel anders.
Roy denkt ineens aan zijn grootmoeder. Die vertelde eergisteren - in 1997 - aan
zijn moeder, dat ze geen cadeautjes voor haar kleinkinderen wilde kopen.
"Ze hebben alles al. Die kinderen bulken van 't speelgoed. Vroeger hadden wij
aan een houtje en een plasje water genoeg en nu, je struikelt er over en ik weet
niet eens hoe het allemaal heet en wat je er mee doen kunt! Ik doe er niet meer
aan mee!"
"Rustig maar, mam," had Roy's moeder gezegd en toen de deur van de kamer
dichtgedaan.
Roy weet nog goed dat hij het toen niet eerlijk vond. Hij wist meer dan genoeg
dingen op te noemen die hij nog niet had.
Maar nu komt er een ander idee bij Roy op: Hij zal oma vertellen dat ze in plaats
van voor hem beter cadeautjes voor Albert en Zwaantje kan kopen!
63

Aardappelkrabben, misschien wel op de Heemser Es.
De jeugdherberg " 't Weidehuis", stond op de plaats, waar nu de Weidehuisstraat
64