Even buurten bij verborgen schoonheden - Gemeente Den Helder

1
Kop van Noord-Holland
Even buurten bij verborgen schoonheden
Open
monumentendag
2010
Wandel- en fietsroute

2
Steengoed
Niets blijft. Wij wonen in geleende ruimte, huizen
in tijd die ons niet langer toekomt dan hij duurt.
Maar toch, ooit bouwde Licht en Lucht steengoed,
uit noodzaak evenzeer als ter verheffing: wonen
moest ademen, want liefdeloos gestapeld steen
was de woestijn, minachting van menselijke maat.
Straten vol woningen stonden als een huis,
het gewone kleurde het bijzondere, ornamentaal
de eenvoud van leien, speklaag, kruiskozijnen.
Lang hield de tands des tijds gelijke tred met
een sloopdrang die leek ingehamerd. Huisgoden
grepen in en wat ontkwam, gloreert door te bestaan.
Neem eens de doorgang Van Galenstraat richting
het Poortgebouw. Wees even stil en hoor hiervan
de verre echo: steen dat groeide tegen de tijd in,
erfgoed dat steeds meer van zichzelf bedoelde.
Joop Leibbrand
(De stadsdichter van Den Helder
maakte dit gedicht ter gelegenheid van
Open Monumentendag 2010)

Inhoudsopgave
Gedicht ................................................................................ 2
Inhoudsopgave .................................................................... 3
Inleiding .............................................................................. 4
Gecombineerde fiets- / wandelroute
langs ‘verborgen schoonheden’ ........................................... 6
Routekaart ......................................................................... 38
Architect Krijnen trekt internationale belangstelling met
‘zijn’ Tuindorp .................................................................... 47
Kil onthaal voor woningplannen van baron Van Asbeck
in 1910 .............................................................................. 54
Nieuw leven voor een boer, metselaar en visser ................. 59
Gebr. Janzen: van timmerlieden tot vastgoedbaronnen ..... 61
‘Bruine kippenhokken’ in Huisduinen:
ooit verafschuwd, nu gewild ............................................. 68
Begrippenlijst ..................................................................... 71
Colofon ............................................................................. 75
Foto voorpagina:
‘Groet uit Den Helder’: een ansichtkaart uit 1896 met vijf foto‘s.
Evertsen: pantserschip - anno 1896 - vernoemd naar bevelhebbers in dienst van de
Republiek.
Kruisweg: op nr. 175 was de firma Prins (uitgever ansichtkaarten) gevestigd.
Binnenhaven: een kijkje de Nieuwstraat in met aan het eind de O.L.V.O.O.-kerk.
Badpaviljoen: op 8 juni 1890 werd in Huisduinen dit geheel in hout opgetrokken
gebouw geopend.
Molenplein: trasmolen ‘De Eendragt’ uit 1843 werd door aannemersfirma Gebr. Janzen
gebouwd.
3

4
INLEIDING
Veel nieuwe typen gebouwen
Door de industriële revolutie verschenen
er veel nieuwe typen gebouwen, zoals
fabrieken, watertorens, gemalen, postkantoren
en stationsgebouwen. Daarnaast ook
gebouwen, die symbool stonden voor de
nieuwe verworvenheden van de burgerlijke
samenleving: musea, warenhuizen en
theaters. Bij elk nieuw type gebouw werd
een bijpassend geachte stijl gezocht, waarbij
door architecten teruggegrepen werd op
de oude architectuur van de gotiek, de
renaissance en de barok. Oude bouwstijlen
werden opnieuw geïnterpreteerd:
De smaak
van de 19e eeuw
Open Monumentendag 2010: De smaak van de 19e eeuw.
Open Monumentendag 2010 heeft als thema De smaak van de 19e eeuw.
Met de keuze voor de negentiende eeuw staat op Open Monumentendag
een roerige eeuw centraal. Een eeuw met twee gezichten; dat van industri-
ele revolutie en technologische vernieuwingen enerzijds en dat van terug-
grijpen naar eerdere bouwstijlen anderzijds. Een combinatie, die heel wat
verrassende monumenten heeft opgeleverd.
de zogenoemde neostijlen (oude kunsttradities
in een nieuw jasje) ontstonden.
Vrijwel iedere stijl uit de geschiedenis had
in de 19e eeuw een neo-navolger.
Enkele vormen van neostijlen:
• Neoclassicisme, waarbij de vormentaal
van de klassieke oudheid werd toegepast
(de voormalige Hervormde kerk - Nieuwe
Kerkplein 2; het voormalig weeshuis/raadhuis
- Kerkgracht 1; het Kantongerecht -
Kerkgracht 4; ‘t Torentje - Hoofdgracht 3;
het Commandementsgebouw (’Het Paleis’)
- Het Nieuwe Diep 4; de gebouwen op het

westelijke gedeelte van de Oude Rijkswerf
Willemsoord; het voormalige gebouw voor
het Loodswezen - Het Nieuwediep 23-25;
het ‘Casino‘ - Duinweg).
• Neogotiek, waarbij de vormentaal uit
de middeleeuwse gotiek de basis vormde.
Neogotiek is een bouwstijl, die met name
in de kerkbouw veel en langdurig werd
toegepast (het pand Loodsgracht 47 heeft
neo-gotische gevelelementen).
• Neorenaissance, waarbij teruggegrepen
werd op motieven van de renaissance
bouwkust uit de zeventiende eeuw.
Daartoe behoren o.a. trap- en topgevels,
zuilen, speklagen en kruiskozijnen. Geveltableaus
verwijzen vaak naar historische
gebeurtenissen en personen (het voormalig
belastingkantoor - Koningsplein 9).
• Eclecticisme, verschillende historische
stijlen werden gecombineerd tot een nieuw
geheel (de basis is hierbij doorgaans het
neoclassicisme). De architect koos de neostijl,
die het best bij de functie van het gebouw
of de wensen van de opdrachtgever
lijken te passen (De pastorie - Weststraat
59 - bevat eclectische details; evenals het
woonhuis Westgracht 9).
Een kwestie van smaak
Neostijlen werden lange tijd weinig gewaardeerd;
er werd zelfs van ‘De lelijke tijd’
gesproken. Een kwestie van smaak, blijkt
maar weer, want met steeds meer verwondering
en waardering wordt er nu naar de
negentiende eeuw gekeken. De interieurs
waren rijk gedecoreerd, warm en huiselijk,
en daarbij voorzien van de nieuwste snufjes
op het gebied van verwarming en elektriciteit,
die nu beschikbaar waren gekomen
voor een grote groep mensen.
Open Monumenten dag
zaterdag 11 september 2010
in Den Helder
Naast aandacht voor het landelijke thema
wordt dit jaar met Open Monumentendag
in Den Helder specifiek uw aandacht
gevraagd voor fraaie panden en monumentale
straatjes, die meer dan de moeite
waard zijn om ‘ontdekt’ en ‘gezien’ te
worden: zgn. verborgen schoonheden. Op
Monumentendag gaat het vaak om grote,
monumentale gebouwen; er zijn echter ook
tal van woningen, die de status van monument
hebben. Ogenschijnlijk eenvoudige
gebouwen, maar wie oog voor details heeft
ziet hoe de geveltjes door kleine accenten
en versieringen mooier en karakteristieker
zijn gemaakt. Vaak ligt een aantal van die
woningen bij elkaar in één straat. Dit jaar
worden deze pareltjes – huizen èn straatjes
- in het zonnetje gezet. Met behulp van de
gecombineerde fiets- en wandelroute zult u
vele ‘verborgen schoonheden’ ontdekken.
De beschreven route heeft een kortere
versie; u komt in de verschillende wijken
van Den Helder. In dit boekje is ook een
langere versie opgenomen; naast een
bezoek aan de verschillende wijken van
Den Helder neemt de route u ook mee naar
‘verborgen schoonheden’ in Huisduinen.
U zult vast en zeker ook iets naar úw smaak
tegenkomen. Veel genoegen tijdens de
‘speurtocht’ naar deze vaak niet opgemerkte
bezienswaardigheden.
Open mOnumentendag 2010
5

6
Open Monumentendag 2010.
Gecombineerde fiets- en wandelroute langs ‘verborgen schoonheden’.
Kortere route: ...................................12½ + 1½ = 14 km.
Langere route: ................................12½ + 5 = 17½ km.
Beide routes gaan door verschillende buurten van de gemeente Den Helder.
L.A. = linksaf R.A. = rechtsaf R.D. = rechtdoor
Voor verduidelijking begrippen: zie Begrippenlijst elders in dit boekje.
Kon. Wilhelmina Mavo / Triade
1. Start: Triade - Middenweg 2.
De Stichting Triade - Centrum voor
Kunsteducatie - is gevestigd in de voormalige
Koningin Wilhelmina Mavo. Op 2
mei 1959 werd de toen nieuw opgeleverde
school in gebruik genomen. Tot in de jaren
negentig bleef deze functie gehandhaafd.
Aan de buitenmuur kunt u nog het muurreliëf
in hardsteen zien, getiteld ‘De opgroeiende
jeugd’ van de kunstenaar Dick Stins.
In 1985 fuseerden de Muziekschool (1953),
het Expressiecentrum (1973) en de dienst
Kunstzinnige Vorming Onderwijs (1974) tot
Triade. De activiteiten vonden op verschillende
locaties plaats. In 1997 bleek de Mavo
aan de Middenweg vrij te komen: de mogelijkheid
alle activiteiten op één locatie te
centraliseren. Het daaropvolgende jaar werd
met de aanpassing van het gebouw begonnen:
de noodgebouwen van de school werden
gesloopt; het resterende oorspronkelijke
langwerpige gebouw werd aan de oostzijde
uitgebreid. De klaslokalen doen nu dienst als
kantoor of als lesruimte. Medio 2001 werd
het gebouw door Triade in gebruik genomen.
Architect Bjarne Mastenbroek wist
het vroegere schoolgebouw in een cultureel
educatiecentrum te veranderen. De architect
ontving in 2003 de eens in de twee jaar uit
te reiken Arie Keppler Prijs voor het gebouw
Triade. Het juryrapport: ‘Met een robuuste
eenvoud is materiaal, kleur, licht en ruimte
samengevoegd, ontspannen en vanzelfsprekend,
maar steeds in bijzondere combinaties
en met trefzekere creativiteit.’ Later werd
het gebouw ook genomineerd als kandidaat
voor ‘De Gouden Piramide 2003’, de
jaarlijkse Rijksprijs voor inspirerend opdrachtgeverschap
in de architectuur (zie plaquette
in de hal bij de ingang).

2. L.A. over het trottoir – richting Linie.
De Linie, de Liniegracht en een remise
De aanleg van de Linie, een aarden wal met
gracht, die fort Erfprins met fort Westoever
verbond, was een van de directe gevolgen
van de Engels-Russische landing op de kust
in 1799. De Linie - zoals wij die kennen - is
pas in 1836 gerealiseerd. Remise: In de
periode 1886-1887 werden drie bomvrije
remises in de Linie gebouwd; onderkomens
voor militairen, maar ook voor buskruit,
wapens en voedsel. Twee remises zijn nog
aanwezig.
3. 1e L.A.: fietspad Liniepad.
4. Einde fietspad: Brakkeveldweg
oversteken; L.A.: Brakkeveldweg.
tuIndORp - OOSt
5. 2e R.A.: Asterstraat.
Asterstraat
Asterstraat 2-66 en 1-43: nu gerenoveerde
woningen. Architect Krijnen.
(Zie elders in dit boekje voor informatie over
architect Krijnen).
6. 1e L.A.: Asterplein.
Asterplein
7. 1e L.A.: Tuinstraat.
8. 1e R.A.: Brakkeveldweg.
Net als vroeger zijn hier veel winkels aan de
‘hoofdstraat’ van Tuindorp, de Brakkeveldweg,
te vinden.
Brakkeveldweg 71: Deze wat Oostenrijks
aandoende zogenaamde tuinmanswoning
werd in 1911 gebouwd in opdracht van C.
Adriaanse (agent voor hypotheekbanken,
raadslid en voorzitter van de Vereeniging
voor Volkshuisvesting ‘Helder’), die gehuwd
was met ‘een vermogende vrouw afkomstig
uit Oostenrijk’. Vandaar het uiterlijk.
Tuindorpschool
Tuindorpschool – Brakkeveldweg 5: Dit
schoolgebouw is zakelijk-expressionistisch
van vorm (de Amsterdamse School) en
dateert uit 1932 - een ontwerp van de toenmalige
directeur gemeentewerken A. Dokter.
De karakteristiek te noemen schooltoren is
17 meter hoog.
7

8
Brakkeveldweg
Brakkeveldweg 17-49: Woonhuizen van
architect Krijnen. Tuindorp is vernoemd
naar de uit Engeland afkomstige tuinstadbeweging.
De in 1910 opgerichte woningbouwvereniging
‘Helder’ wilde goede
en betaalbare woningen voor de van de
Amsterdamse marinewerf afkomstige wervianen
bouwen. Het plan ‘Tuindorp’ werd
in 1916 voltooid met 132 huizen aan de
Brakkeveldweg, Florastraat, Anjelierstraat en
Anemonenstraat. Het gezicht van Tuindorp
werd bepaald door de stadsarchitect Simon
Krijnen. Hij ontwierp zeker voor die tijd
ruime woningen met karakteristieke witte
topgevels en tuinen, afgescheiden door
gemetselde muurtjes. Boven de voordeuren
zijn nog de fraaie ovale contouren zichtbaar,
waar vroeger een glas-in-lood raampje zat.
Ruime straten; vrij veel groen.
9. 2e R.A.: Florastraat.
Florastraat 18-32: Karakteristieke witte
topgevels.
10. 1e L.A.: Anjelierstraat.
Hoek Florastraat / Anjelierstraat
Hoek Anjelierstraat 39 / Florastraat: Waarschijnlijk
nog het enige overgebleven ovaal
glas-in-lood raam boven de voordeur.
11. Einde Anjelierstraat: R.A.:
door het tunneltje.
12. Bij de verkeerslichten: kruising
oversteken en links aanhouden
(= vrijwel R.D.).
13. 1e R.A.: Ruyghweg.
Ruyghweg
De Ruyghweg, voorheen Zwartepad, is
genoemd naar Meindert Wiersma Ruygh
(1811-1893), de eigenaar van een langs
deze weg gelegen stoomhoutzagerij.
Ruyghweg 1c -43: Een ontwerp van
architect Krijnen.
VISBuuRt
14. 1e L.A.: fietspad Fabrieksgracht.
Fabrieksgracht
Fabrieksgracht 55-67: Samen met Van
Hogendorpstraat 1-20 één van de oudste
voorbeelden van volkswoningbouw in
Den Helder. Speciaal: Fabrieksgracht 59 -
plaquette: ‘Ter herinnering aan H.E. baron
van Asbeck luitenant t/z der 1e klasse
stichter der woningvereeniging Licht en
Lucht in 1911‘.

Deze woningbouwvereniging werd op 7
oktober 1910 opgericht en kan één van de
vier voorlopers van de huidige Woningstichting
worden genoemd. In mei 1924 ging
ook deze stichting op in de op 26 oktober
1922 opgerichte ‘Stichting tot bouw, beheer
en exploitatie van woningen te Den Helder,
genaamd Woningstichting’, later gewijzigd
in ‘Woningstichting Den Helder’, één van
de grootste woningbouwcorporaties in ons
land. (Zie elders in dit boekje voor informatie
over baron van Asbeck).
15. Bij Fabrieksgracht nr. 59:
OMKEREN; klein stukje terug.
Tussen huisnummers 61 en 63: L.A.
(over het trottoir): Van Hogendorpstraat
(wandelgebied).
Van Hogendorpstraat 1-19 en 2-20: eenlaagse
zgn. arbeiderswoningen uit 1915 met
een gepleisterde strook aan de bovenzijde.
Het complex van 27 woningen aan de
Fabrieksgracht 55 - 67 en Van Hogendorpstraat
1 - 20 (anno 1912) is in opdracht van
de woningbouwvereniging ‘Licht en Lucht’
uit Den Haag gebouwd naar een ontwerp
van de Haagse architect Z.J. Dammerman
jr. Het complex bevat drie typen woningen
met als belangrijkste onderscheid de
indeling van de plattegrond. Afwisselend
zijn de vensters of voordeuren gekoppeld
waarboven een topgevel, gedekt door een
zadeldak. De woningen zelf worden gedekt
door een zadeldak, met de nok parallel
aan de weg. De luifel boven de voordeur
is weer teruggekomen. De gevel boven de
vensters beneden is bepleisterd. De bredere
huizen langs de Fabrieksgracht hebben een
bredere topgevel. Na de renovatie zijn de
oorspronkelijke schoorstenen verdwenen en
in de Van Hogendorpstraat werden grote
dakkapellen aangebracht.
Even verderop: Op de hoek van het kruispunt
Van Hogendorpstraat / Jonkerstraat:
Van Hogendorpstraat 37-47: een rijtje van
zes woningen, ontworpen door architect
Krijnen.
Let op! Route: NIET voorbij deze 6 woningen,
maar bij het hoekhuis (nr. 37) de
Jonkerstraat in. Dus:
16. 2e L.A.: Jonkerstraat (woonerf).
De straat is genoemd naar de melk- en boterverkoper
Jan Jonker (1806-1891).
17. 1e R.A.: Jan in ’t Veltstraat.
O.L.V.O.O.-kerk en pastorie
Vroeger werd de Jan in ‘t Veltstraat
(genoemd naar een burgemeester) in de
volksmond de Kerklaan genoemd.
Jan in ’t Veltstraat 94: O.L.V.O.O.-kerk.
9

10
De voormalige R.K. kerk Onze Lieve
Vrouwe Onbevlekt Ontvangen is een
driebeukige kerk met recht gesloten koor
en een achtkantige dakruiter, gebouwd in
1875-1876 naar een neo-romaans ontwerp
van Th. Asseler. De toren bleef bij de bouw
achterwege; pas in 1884 werd ter gelegenheid
van het dertigjarige priesterfeest van
de toenmalige pastoor de kerk met een
torentje versierd. In 1917 werd de kerk
zelfstandig. De pastorie op nr. 92 - rechts
van de kerk - dateert van (waarschijnlijk)
1919; naar een ontwerp van R.N. van Os.
De eerste pastoor P.J. van Beuzekom was
degene, die kans zag een eigen rooms-katholieke
begraafplaats (1921) in Den Helder
te realiseren (aan de Jan Verfailleweg). De
grond waarop de kerk gebouwd is, werd
verkocht door aannemer J.S. Janzen en de
weduwe van zijn broer J.E. Janzen - twee
rooms-katholieke aannemers, die veel geld
verdiend hadden met bouw- en restauratiewerken
- aan het RK Parochiaal Kerkbestuur
onder de volgende voorwaarde: ‘genoemd
kerkgebouw zodanig te plaatsen, dat het
hart van die kerk één regte lijn zal vormen
met het hart der Nieuwstraat, terwijl de
gevel der kerk naar genoemde straat zal
gerigt zijn’. Zodoende hadden de zeelui, die
zich wilden vermaken na maanden op zee
geweest te zijn direct zicht op de kerk.
De kerk heeft een hoog middenschip met
een hoge lichtbeuk en lage zijbeuken. Er zijn
dubbele rondboogvensters; in de voorgevel
is een fraai roosvenster, allemaal gevuld
met glas-in-lood van de Utrechtse glazenier
Willem Mengelberg. Boven de dubbele
deur is een grote wimberg met daarin een
rondboog van gele steen gedragen door
hardstenen kapitelen, bekroond door een
hardstenen kruis. (Zie elders in dit boekje
voor informatie over de aannemer
Gebroeders Janzen).
18. Tegenover de O.L.V.O.O.-kerk:
L.A.: Nieuwstraat.
19. Bij kruising met Hartenstraat:
L.A. Hartenstraat (wandelgebied).
20. Doorrijden tot Vismarkt (bij
grasveld met speeltoestellen).
Ga naar het huis op de hoek
Vismarkt /Oranjestraat.
Hoek Vismarkt - Oranjestraat
Hoek Vismarkt / Oranjestraat 57: Een
ontwerp van architect Krijnen. Zeer waarschijnlijk
was de voordeur vroeger op de
‘afgeschuinde’ hoek.
21. OMKEREN - en nu L.A.: Vismarkt -
de oneven kant = rechts van het
grasveld met speeltoestellen
(wandelgebied).
De naam Vismarkt is afkomstig van de
vismarkt, die hier sinds 1851 korte tijd gehouden
is. Aan deze kant van de Vismarkt
ziet u de vroegere Vismarktschool (Vismarkt
3-5; anno 1862).
Vismarktschool

Het schoolgebouw was aanvankelijk gebouwd
voor zeshonderd leerlingen. In 1922
werden er nog enkele lokalen bijgebouwd.
Ook werd de school toen gesplitst: de als
school 6 bekend staande onderwijsinstelling
werd school 9 en er kwam nog een
school 10 naast te staan. In 1937 vond een
grondige verbouwing plaats. De ene school
bleef de openbare lagere school 10 (rechts),
in de andere kwam de christelijke U.L.O.
(’Marnixschool‘) (de linker helft van het gebouw;
tot 1959). Vijf jaar later werd school
10 - omgedoopt in de De Ruyterschool
- opgeheven. Nu vindt u er ‘Stichting Vissalon’
(13 ateliers voor kunstenaars; op nr.
3) en Avalon (vrouwenhulpverlening; op nr.
5). Bij het pleintje: een fraai kunstwerk van
een vis, gemaakt door leerlingen van het
technisch onderwijs.
22. Vismarkt vervolgen richting
Spoorgracht.
23. Nu R.A.: Spoorgracht.
Schoolwoning
Hoek Spoorgracht / Vismarkt: voormalige
schoolwoning - anno 1870 (dienstwoning
van het hoofd der school) – Vismarkt 1.
Dit pand, gebouwd op een gecementeerde
plint, bestaat uit één bouwlaag.
De gevel wordt afgesloten door een
geprofileerde lijst op klossen; het pand
heeft een schilddak. De dakkapellen zijn
waarschijnlijk van later datum.
EXTRA:
Op za. 11 september 2010 is i.v.m. Open Monumentendag in het gebouw van Avalon,
Vismarkt 5 - de vroegere school - van 11.00 uur tot 12.00 uur een tentoonstelling te
zien, waarbij op panelen informatie over de Visbuurt gegeven wordt. Dit jaar bestaat
deze buurt 200 jaar.
Ook is er ‘s middags vanaf 14.00 uur de mogelijkheid een wandeling o.l.v. een gids
door de Visbuurt te maken.
U kunt uw fiets in het midden van de Vismarkt bij het beeld stallen en doorlopen
naar nr. 5. Op de plaats van het pand van het Leger des Heils stond vroeger een
Fröbelschool (Nutskleuterschool de Goudsbloem). In dat gebouw was decennia
lang een ‘bewaarschool’ ondergebracht; bij een herstel van de Fröbelschool aan
de - toen nog - Vischmarkt werden de plannen van architect Krijnen uitgevoerd.
Later werd het pand onherkenbaar verbouwd tot onderkomen van het Leger des Heils.
11

12
24. Spoorgracht vervolgen.
Spoorgracht 41/42: Op nr. 41 was vroeger
een politiebureau gevestigd.
Spoorgracht 43-44: Vroeger een manufacturenzaak
‘De Kleine Winst’ (1910-
1943) van Oudkerk & Van Praag; in 1946
verbouwd tot hotel ‘Het Wapen van Den
Helder‘. Na de restauratie (2005) door Woningstichting
- waarbij de in 1946 verdwenen
ronde erker op de hoek in ere hersteld
werd - een opvang voor dak- en thuislozen.
Het pand heeft met aan Jugendstil verwante
details.
25. R.D.; Spoorgracht gaat over in de
Bassingracht.
Hoek Bassingracht
- Nieuwstraat
Bassingracht 1-2: Dit hoekpand (architect
J.C. van der Pas) is van 1927 heeft fraaie
winkelramen en een ingang op de ‘afgeschuinde’
hoek. Het bestaat uit twee bouwlagen
en heeft op de begane grond twee
grote winkelramen. Fraai is het balkon met
aan beide zijden een zogenaamd stolpraam.
Bassingracht - winkelpand
Plaquette
Botbrug
Bassingracht 4: Op de muur van de vroegere
slagerij ziet u de gietijzeren plaquette,
afkomstig van de vroegere Botbrug (dit was
een draaibrug; een smalle voetgangersbrug
anno 1862, aanvankelijk ‘nieuwe brug‘ genoemd,
de vervanger van de ‘magere brug’
uit 1843, de verbinding tussen de Nieuwstraat
en de Nieuwe Brugstraat). Deze Botbrug
- in 1975 vervangen door de huidige
brug - was de ontmoetingsplaats voor jong
en oud. De tekst op het bord: ‘Vervaardigd
in de fabriek de Prins Van Oranje. Weduwe
A. Sterkman & Zn te ‘s Gravenhage anno
1862’. (Het bord is door de toenmalige
slager uit de gracht gered).
Bassingracht 5/6: Dit dubbel pand, in 1909
door aannemer R.N. van Os gebouwd,
bestaat uit drie bouwlagen; het rechter
gedeelte is breder dan het linker: een brede
portiek waarin een voordeur met zijraam en
bovenlichten; daarboven een natuurstenen
draagbalk (latei). Op de derde verdieping
ziet u boven drie smalle ramen de uitkragende
goot met geprofileerde lijst. Onder
deze lijst een omlopend fries, waarin cirkelmotieven
zijn aangebracht., bekroond met
een tentdak. Het linker deel van het pand
heeft een smaller portiek met voordeur. De
middenpartij heeft op de eerste verdieping
een driezijdige erker, aan de onderzijde een
borstwering gevuld met panelen. Hierboven
wordt de gevel afgesloten door een
gootlijst, waarboven het schuin-oplopende
dakvlak (met een oorspronkelijke erker).
Het linker gedeelte heeft beneden een
smalle portiek, waarbinnen een voordeur.
Langs de bovenzijde zijn enkele verdiepte
vakken in het metselwerk aangebracht.

Een asymmetrisch pand in een stijl, die
verwantschap vertoont met Jugendstil
(dezelfde architect heeft het woon-pakhuis
op nummer 16-17 ontworpen).
Bassingracht 7-8: Ook beeldbepalend zijn
de woon-winkelhuizen op nummer 7-8
uit 1917 (ontworpen door J. Boom).
Bassingracht 15: Een klein woonhuis
(anno 1909) met een zeer fraaie dakkapel.
Bassingracht 16/17: In 1911 werd dit uit
twee woonlagen bestaande winkel-woonhuis
gebouwd door aannemer J.L. van Os,
broer van de eerder genoemde R.N. van Os.
Rechts van het winkelgedeelte is een portiek,
waarin de deur naar de bovenwoning.
Een fraaie topgevel bekroont dit gedeelte.
26. Nu de volgende straat R.A. (= na
hoekhuis Bassingracht nr. 21):
Vijzelstraat.
Op dit punt van de Bassingracht - ter
hoogte van de Vijzelstraat - kunt u aan de
overkant van de gracht een voormalig pakhuis
zien op de Achterbinnenhaven nr. 15
- het wat hogere pand met Mansardekap,
compleet met stalen hijsbalk boven in de
gevel en zes fraaie siersmeedijzers. Ook de
reusachtige deuren in de gevel zijn nog
zichtbaar. Het is nu een woonhuis / toko
voor Indonesische etenswaren.
27. In de Vijzelstraat: 1e L.A.:
Bakkerbreetstraat.
Maranathakerk
Eerste steen
Glas-in-lood:
De ploeger
Bakker Breet
De Maranathakerk – Vijzelstraat 73. In de
buitenmuur ziet u fraaie glas-in-lood ramen.
Naast de voordeur een bordje: ‘Eerste steen
gelegd 18 april 1879 door A. Breet Cz‘. De
orthodox-hervormde broodbakker Cornelis
Breet (1836-1916) - zijn bijnaam ‘Zalige
Breet’ deed hem eer aan - begon bij zijn
woning vanaf ± 1869 z’n activiteiten als
evangelist. Voor de kinderen hield hij een
Zondagschool en voor de volwassenen
evangelische samenkomsten. De ruimte
werd door de groeiende belangstelling te
klein en hij besloot een kerk te bouwen.
Door de week diende het kerkgebouw als
bewaarschool voor kleine kinderen. Onder
Breet stond op de voorgevel: ‘Bethel tot heil
van allen’. Het gebouw heeft later dienst
gedaan als kolenpakhuis. Later, vanaf begin
jaren dertig van de vorige eeuw zette Hendrik
Kraak (1895-1970) hier het werk van
Breet voort. Onder Kraak stond gevelbreed:
‘Komt allen tot mij die vermoeid en belast
zijt’. Tot december 1970 heeft H. Kraak het
evangelisatiewerk voortgezet. Het gebouw,
later bekend als de Maranathakerk, heeft
dus bijna een eeuw lang als evangelisatiegebouw
dienst gedaan. In 1977 werd de
gemeente Den Helder eigenaar van het
gebouw. Aanvankelijk wilde de gemeente
het gebouw slopen, maar de Stichting
Visbuurtbelangen heeft het kerkje gered
door geld in te zamelen en het gebouw in
hetzelfde jaar te renoveren. Momenteel in
gebruik als o.a. peuterspeelzaal. (Zie elders
in dit boekje voor informatie over de glasin-lood
ramen).
13

14
28. 1e L.A.: Visstraat.
29. 1e R.A.: Bassingracht. Deze straat
uitrijden.
30. Bij kruising Bassingracht /
Ruyghweg: de Ruyghweg
oversteken en L.A. over de brug:
Havenweg.
gRaCHtengORdeL
De brug: ’Laurens Brandligtbrug (1723-
1803) ontwerper van de oorlogshaven Het
Nieuwe Diep‘ - de waterbouwkundige
Brandligt veranderde in 1781-1787 de getijdenkreek
met dammen in een haven.
31. Bij kruising Havenweg / Binnenhaven:
R.A.: fietspad Binnenhaven.
32. Direct 1e R.A.; dan bij T-splitsing:
L.A.: Achterbinnenhaven.
33. Achterbinnenhaven uitrijden tot
bijna aan het eind. Hier L.A. het
tegelpad op richting Binnenhaven.
34. Einde tegelpad: Hier L.A.: fietspad
Binnenhaven (richting centrum).
De Binnenhaven kent vele panden, die op
de lijst gemeentelijke monumenten staan.
Maar er zijn meerdere panden het bekijken
waard. Binnenhaven 126/125 – 124/123 –
119 – 118 – 117 – 116 – 115 – 114.
Binnenhaven 126/125 - 124/123
Binnenhaven 119-118-117-116-115-114
Binnenhaven 119-114: Een complex van zes
woonhuizen (anno 1907). Het geheel toont
nu nog vrij goed het oorspronkelijke rijke
karakter van deze woningen. De ingangen
zijn twee aan twee gekoppeld met op
de verdieping een houten balkon. In het
midden van dit complex bevindt zich een
gemetseld fronton. Let u ook eens op de
fraaie deuren en balkonhekken.
Binnenhaven 101: een breed woonhuis (8
meter; waarschijnlijk anno 1849) van één
bouwlaag met in het dakvlak een later
aangebrachte dakkapel. No. 94 en 91 zijn
kleiner, maar uit dezelfde bouwperiode.
35. Fietspad vervolgen. Bij verkeerslichten
oversteken. RD Binnenhaven.
De route voert langs de volgende fraaie
panden: Binnenhaven 61 – 54 – 43 – 27
– 26 – 25 (= ‘Käthe Kruse Museum‘) – 24
– 20 – 19/18 (19=’ ‘t Knijpie‘) – 17 – 16 –
9 – 1.
Binnenhaven 61: Een woonhuis van één
bouwlaag, gedekt door een zadeldak. De
vensters op de begane grond en de voordeur
zijn voorzien van een licht getoogde
bovendorpel en met getrokken lijstwerk
rondom de dagkanten. Het is een voorbeeld
van ‘burgerwoningbouw’ in Den Helder aan
het eind van de 19e eeuw.

Binnenhaven 54
Binnenhaven 24: Wellicht het oudste pand
aan deze straat. De gevelsteen geeft aan,
dat het in een sobere neo-classicistische stijl
gebouwde pand uit 1838 stamt. Het bestaat
uit twee bouwlagen en is geplaatst op
een gecementeerde plint. Ter hoogte van de
onderdorpels loopt een schortenband; ter
afscheiding van de twee bouwlagen is een
hoge geprofileerde lijst aangebracht. Bovenaan
bevindt zich een geprofileerde daklijst;
bovenop een rond omlopend schilddak.
Boven de voordeur is een gietijzeren levensboom.
Binnenhaven 20-19-18-17-16
Binnenhaven 1/3-5
Hoek Binnenhaven / Nieuwe Brugstraat:
hier heeft u een fraai gezicht op de Nieuwstraat
met aan het eind de O.L.V.O.O.-kerk
(met de deur naar de haven gericht).
36. De Binnenhaven gaat over in de
Zuidstraat. Fietspad Zuidstraat
vervolgen richting centrum.
Ook de Zuidstraat biedt een groot aantal -
al of niet op de monumentenlijst vermelde
- ‘verborgen schatten’: Zuidstraat - voor
de bocht: 86 – 78/77 – 72 – 71 (= ‘De
Razende Bol‘) – 67 (=‘De Kaper‘)
Zuidstraat - voor de bocht
Zuidstraat 77-78: Deze winkel met bovenwoning
is in 1927 verbouwd in de stijl
van de Amsterdamse School naar ontwerp
van de Helderse architect J.J. van der Leek
(opdrachtgever F.H.B.M. Riesselman had
hier zijn winkel in kruidenierswaren; hij was
ook de organist van de O.L.V.O.O.-kerk).
Het pand bestaat uit drie bouwlagen met
op de begane grond een donker gelakte
houten winkelpui. Rechts is de ingang van
de winkel; links die van de bovenwoning.
Boven de deuren en de etalage bevindt zich
een zwaar bovenlicht, bestaande uit iets
naar voren springende houten stijlen, met
glas-in-lood. Hier omheen is de onderpui
bepleisterd. De verdieping heeft een
tweekantig erkertje. De tweede verdieping
heeft een naar buiten gebogen drielicht
venster. De bovenzijde van de gevel wordt
afgesloten door vijf rijen rode daktegels.
– en na de bocht Zuidstraat 63 (= ‘Huize
Jeanne‘) – 62 - 61 – 60 (nieuw opgetrokken)
– 51 – 40 – 37 (naast Proton) – 31
– 29 – 28 – 23/22 – 21 – 15 – 14 – 13 (=
dichtgetimmerd).
15

16
Zuidstraat - na de bocht
Zuidstraat 14 e.v.: een kijkje
richting Binnenhaven
37. Einde Zuidstraat: vanaf het fietspad
R.D. het trottoir op; de brug
over en direct L.A. het trottoir
blijven volgen. Ter hoogte van de
wandelstraat (wandelgebied) het
kruispunt (Spoorgracht)
oversteken en rechtdoor de
Janzenstraat in.
SLuISdIJKBuuRt
Einde Zuidstraat - hoek Weststraat
De brugverbinding tussen Zuidstraat -
Beatrixstraat: In 1891 kwam hier een echt
antieke ijzeren (draai-)brug, de Keizersbrug.
De Janzenstraat is vernoemd naar de aannemers
Gebroeders Janzen.
38. Bij kruising Janzenstraat /
Janzendwarsstraat: L.A. (= dus
1e L.A.): tot einde straatje.
Steengracht 25: Kerkgebouw
Steengracht 25: Aan uw linkerhand ziet
u een kerkgebouw (‘Christelijk Gereformeerde
Kerk‘ stond er op een tekstband
van hardsteen, ingemetseld boven de deur)
- anno 1918, architect J. Visser. Gebouwd
op de plek, waar in 1909 een kleinere kerk
stond. Het is een zaalkerk op rechthoekig
grondplan, waarbij een open daktorentje
uit het oorspronkelijk ontwerp niet verwezenlijkt
werd. Het gebouw is geplaatst op
een donkerkleurige, gemetselde plint met
rollaag en bestaat uit één bouwlaag. In de
voorgevel is centraal de dubbele voordeur
geplaatst met een bovenlicht voorzien van
een korfboog. Het gebouw heeft spitsboogvensters
met kalf. In alle spitsbogen zijn
hardstenen sluitstenen gezet. De voorgevel
wordt begrensd door gemetselde hoekpilasters,
die zijn afgesloten door een natuurstenen
tandlijst. Langs de rand van de topgevel
is een uitgemetseld, klimmend boogfries
aangebracht. De top van de gevel is geplat
en is op de hoeken voorzien van korte pylonen.
Het pand is gedekt door een zadeldak.
Sinds 1993: Genootschap Vergadering van
Gelovigen.
39. OMKEREN – terug naar de
Janzenstraat.
40. Hier L.A. en Janzenstraat
vervolgen.

Janzenstraat
Janzenstraat 58 - 84 (anno 1909, gebouwd
door de aannemers Van Pelt) en 49 - 75
(anno 1910, gebouwd door H. Wijker).
De woningen zijn voor Den Helder zeer
kenmerkend; slechts één bouwlaag met direct
hierop de kap. De kracht van dit stukje
straat is het aantal van deze gave panden
bij elkaar. De bouwstijl is neo-renaissance,
vanwege het gebruik van oranjekleurige
verblendsteen in de cordonbanden en
ontlastingsbogen. Naast de in de meeste
gevallen nog originele voordeur - in een iets
verdiept portiek - zijn twee schuifvensters.
Boven de geprofileerde gootlijst is een
Mansardekap geplaatst. Iedere woning
heeft een fraai gedetailleerde dakkapel.
Een andere aannemer heeft de andere
panden in deze straat in dezelfde stijl
gebouwd. In 2001 is het merendeel van de
woningen zeer fraai gerestaureerd.
41. Na de bocht: bij de T-splitsing
klein stukje L.A.: Sluisdijkstraat
(ook wandelgebied).
Sluisdijkstraat 85: Duidelijk is nog te zien,
dat het tweede woonhuis van de hoek
vroeger een winkel was: ‘Heldersche boter-
en kaashandel‘.
42. OMKEREN.
43. Sluisdijkstraat - richting centrum
- vervolgen. R.A. en direct L.A.langs
het zgn. Kanonnenpleintje
naar de Beatrixstraat.
Op dit vroegere stukje Westgracht hebben
enkele karakteristieke trapgevelpanden
gestaan. Deze moesten verdwijnen bij de
aanleg van de nieuwe - bredere - Keizersbrug.
44. Bij de Beatrixstraat: stukje L.A.
Beatrixstraat 92: In het tweede huis van de
hoek (nr. 92; waarschijnlijk circa 1910) is nu
al meer dan een halve eeuw een Chinees
restaurant gevestigd. Twee zaken verderop
(nr. 88) is de gevel boven de eerste bouwlaag
bewaard gebleven. Dit pand met fraaie
ramen boven is gedekt met een zadeldak,
waarvan de nok loodrecht op de straat
staat. Nog eens twee zaken verder (nr.
76/78) een ongeveer even oud pand als nr.
92, gedekt met een zadeldak, waarvan de
nok evenwijdig aan de straat loopt (heden
ten dage een vishandel). De drie bovenvensters
van dit pand hebben korfbogen; de
boogvelden zijn witgestuct.
45. OMKEREN.
46. 2e L.A. (dus nog vóór de brug)
Westgracht.
17

18
CentRum
Westgracht 71: De voormalige pastorie.
Ontwerper C.J. Bollée, opzichter bij de
Hondsbossche Zeewering. Een riante woning
met twee bouwlagen, waarboven een
zolder (met dakkapel).
Westgracht 66 t/m
69A (hoek Breewaterstraat):
De
voormalige Evangelisch
Lutherse Kerk,
Achtkantige kerkje
een achthoekige
kerk (vaak het ‘achtkantige kerkje’ genoemd)
met dakruiter, gebouwd in 1854-
1855, eveneens naar een ontwerp van
C.J. Bollée; gebouwd door aannemersfirma
Gebroeders Janzen. Pas in 1856 was de
inrichting gereed en kon de kerk worden
ingewijd. Het gebouw heeft echter maar
enkele jaren als kerk dienst gedaan. De
gemeente werd in 1881 ontbonden. Daarna
heeft het lange tijd dienst gedaan als graanpakhuis;
vervolgens als opslagplaats voor
lompen en metalen; ook een expeditiebedrijf
is er gevestigd geweest.
De hoofdvorm, een octogoon, is zeer
herkenbaar sinds de latere aanbouw verwijderd
is. Men had voor deze cirkelvorm
gekozen, omdat een centraalbouw - waarbij
de gelovigen rond de kansel geschaard
konden worden - voor een preekkerk het
meest geschikt was, zo wordt vermeld. De
architectuur is eenvoudig van aard. Onder
de dakrand loopt een gecementeerde band,
waaronder een gemetselde boogfries. Op
de hoeken zware hoekpilasters. Op de top
van het dak heeft heel vroeger een bekroning
gestaan in de vorm van een open
lantaarn of iets dergelijks. Vanaf 1995 is het
een wooncomplex met een- en tweepersoons
appartementen van woningbouwvereniging
Nieuwediep. Bij deze laatste
renovatie werd op de top van het dak weer
een open lantaarn / torentje geplaatst.
Na een
bombardement
Westgracht 49: Veel woningen op deze
gracht bestaan uit twee bouwlagen Dit
witte huisje is een mooi voorbeeld van één
van de panden bestaande uit één bouwlaag.
Met zadeldak.
Westgracht 33: In 1915 gebouwd naar
een ontwerp van de opdrachtgever
P. Hoogenbosch. Het woonhuis bestaat uit
twee bouwlagen onder een schilddak. De
voordeur bevindt zich rechts in een portiek
met tegelwerk, zoals je die vrij veel aan
deze grachten ziet. Boven de schuifvensters
en het portiek zijn gecementeerde lateien.
De voorgevel wordt afgesloten door een
geprofileerde uitkragende goot op klossen.
Westgracht 24 - 23: Twee fraaie voorbeelden
van woningen bestaande uit twee
bouwlagen. Nr. 24 heeft een plat dak; het
hoekpand (nr. 23) heeft een zadeldak; verder
een zeer fraaie voordeur en een mooie
erker boven. Het bekijken waard.
Westgracht 9: een groot woonhuis van
twee bouwlagen, vier traveeën breed, anno
1891. De ramen zijn licht getoogd en voorzien
van een brede omlijsting. De bouwlagen
worden van elkaar gescheiden door een
rand siermetselwerk. Bovenaan wordt de
gevel afgesloten door een geprofileerde lijst.
Het pand vertoont eclectische details.
47. 1e R.A.: brug over (‘1862
Spoorbrug 1960‘) en direct
R.A.: de Keizersgracht op.

BuuRt WILLemSOORd
De Keizersgracht werd tot 1930 Achtergracht
Westzijde genoemd. Hier waren
woningen voor de ‘gewone werklieden’
gebouwd. Vanaf 1842 ligt hier een brug
over het Helders kanaal. Z’n vervanger
(in 1862) was een draaibrug, in de volksmond
de Martelaarsbrug genoemd.
Aan het begin van de Keizersgracht: Een
bakstenen urinoir uit de jaren dertig van de
vorige eeuw: Een verborgen schoonheid?
Misschien niet direct een ‘schoonheid‘,
maar toch een opmerkelijk bouwsel en
daarom een gemeentelijk monument. Een
gemetseld roodstenen hokje met een betonnen
afdak; een van de weinige urinoirs,
die er vandaag de dag te vinden zijn. Binnenin
is er een tegeltableau aangebracht
met de raadgeving: ‘gaat van hier behoorlijk
gekleed’.
Keizersgracht 83: Het woonhuis - op de
gemeentelijke monumentenlijst - bestaat
uit twee bouwlagen en dateert van 1913.
Langs de dakrand is fraai tegelwerk aangebracht.
Het pand links (no. 82) heeft er
vroeger hetzelfde uitgezien.
Keizersgracht 85/86: Oorspronkelijk een
pakhuis (anno 1924). Aan het eind van de
Keizersgracht - op no. 93 - de voormalige
Rehobothschool (lagere school).
48. Keizersgracht uitrijden; bij
Beatrixstraat L.A.
49. 1e L.A.: fietspad Weststraat.
School 7
Weststraat 110: Deze voormalig
‘Gemeenteschool’ is in 1904 ontworpen
door gemeentebouwmeester R. Kastelijn en
kwam in de plaats van een kleiner schoolgebouw
op deze plek. In 1905 gebouwd
door de Gebroeders Van Os. Een zeer
breed gebouw, van twee bouwlagen hoog,
dat wordt afgesloten door een omlopend
schilddak. Aan weerskanten van de gemetselde
topgevel (met hijsbalk) ziet u twee
‘dakkapellen’. De symmetrisch ingedeelde
voorgevel bestaat uit negen vensterassen,
met in het midden een licht risalerende
vooruitspringende ingangspartij met de
eerder genoemde opgemetselde topgevel.
Het boogveld boven de oorspronkelijke
voordeur is opgevuld met een tegeltableau.
Hierin de wellicht voor die tijd karakteristieke
tekst: ‘Leeren is leven - kennis is macht’.
Weststraat
Weststraat 82 - circa 1910 - heeft fraaie
houten erkers.
19

20
Weststraat 72
Weststraat 72: In 1900 gebouwd in opdracht
van T.C. Govers in neorenaissancestijl.
Het woonhuis heeft twee bouwlagen
en een ‘ín- en uitzwenkende’ topgevel.
Boven alle raamopeningen zitten ontlastingsbogen
met hoekblokken en sluitstenen.
De velden onder de bogen zijn versierd met
tweekleurig metselwerk.
Weststraat 66: Het pand is twee bouwlagen
hoog; op de verdieping is de gevel
omlijst door een uitgemetselde rand. In de
ontlastingsbogen in Tudorstijl zijn sluitstenen
en aanzetstukken gezet; in de boogvelden
is gekleurd tegelwerk. Als scheiding
tussen de twee bouwlagen bevindt zich
onder de onderdorpels een uitspringende
cordonlijst. De gevel wordt afgesloten
door een geprofileerde lijst. Het pand heeft
een schilddak; de dakkapel met fronton
heeft de oorspronkelijke vorm.
Weststraat 65: Een breed pand, bestaande
uit twee bouwlagen. De winkelpui op de
begane grond bestaat voornamelijk uit glas
en heeft aan de linkerkant een verdiept
portiek met ronde hoeken en eveneens
gebogen vensterglas. Best bijzonder.
Weststraat 65
De bovenlichten
bevatten glas-inlood.
Op de bovenverdieping
valt
boven de fraaie
raampartijen de
balustrade-achtige
dakafsluiting op.
Het pand heeft
een zadeldak.
Op een foto
uit 1870 is een
reusachtige ossenkop te zien in de nog altijd
aanwezige nis in het hogere middengedeelte.
Vandaar dat deze voormalige schoenmakerij
en lederhandel van de familie Hoogenbosch
’Magazijn De Ossekop’ heette. Rond
1870 werd het pand uitgebreid: het rechter
gedeelte van het pand. De uitbreiding is
aangepast aan het al bestaande woonwinkelpand.
Links, nr. 66 was het woonhuis
van de ondernemer.
Weststraat: Nr. 65 t/m 62 zijn nog herkenbaar
op deze foto. De foto laat ook nog het
verdwenen portierswachthuis bij de toegang
tot de Oude Rijkswerf Willemsoord zien.
Weststraat
Weststraat 59: Het pand is gebouwd als
pastorie van de Ned. Hervormde Kerk in
een bouwstijl, die gangbaar was in 1880.
Twee bouwlagen en een lagere zolderverdieping,
drie traveeën breed. De serre links
werd in 1932 aangebouwd; de oorspronkelijke
kap werd in 1960 vervangen door een
plat vlak.

50. Ter hoogte van de entree van
Oude Rijkswerf Willemsoord B.V.:
L.A..: Nieuwe Kerkplein.
Toegang Rijkswerf
De oudste gebouwen van Rijkswerf Willemsoord
dateren van 1822. Deze entree is
van later datum. De toegangspoort tot de
werf is enkele keren gewijzigd. De huidige
brug is uit de jaren zestig van de vorige
eeuw. De oorspronkelijke Westerpoort werd
voor 1850 hier aangelegd. Het was de
achtertoegang; de hoofdtoegangen lagen
aan de oostzijde. Eerst was hier - aan de
‘achterkant’ van de werf - een vlotbrug;
deze werd vervangen door een dubbele
ophaalbrug (1863), in 1880 door een
ijzeren draaibrug. Daarbij kwam een dubbele
ijzeren poort en een eikenhouten paal
met ‘aanluidklok’. In 1906 is het eerste
portierswachthuis (anno 1857) vervangen
en vergroot. Waarschijnlijk zijn toen
pas de gemetselde kolommen (met
leeuwen) er gekomen. De natuurstenen
leeuwen op deze kolommen zijn ouder dan
deze kolommen zelf en hebben waarschijnlijk
heel vroeger een gebouw op de werf
gesierd. Boven de ijzeren poort was een
gebogen ijzeren plaat (met het wapen van
Nederland en de tekst ‘Rijkswerf’, die beide
kolommen verbond. De oude ijzeren draaibrug
was echter te smal en niet berekend
op zwaar verkeer. Voor de bouw van de
huidige brede ophaalbrug is toen het
wachthuisje gesloopt. De kolommen aan
weerskanten zijn behouden gebleven, maar
voor de bredere brug iets verplaatst.
De gebouwen (o.a. het hoge pand - gebouw
47 - en rechts daarvan gebouw 52;
anno 1824/1825) langs het werfkanaal
(‘Afsluitingskanaal’) zijn in een sobere neoclassicistische
stijl ontworpen. U kunt
deze stijl herkennen aan de symmetrische
verhoudingen en aan de halfronde bogen
van raam- en deuropeningen (gebouw 47:
het door Jan Blanken ontworpen Stoommachinegebouw
of Pompgebouw, d.i. het
eerste gereedgekomen gebouw op de Oude
Rijkswerf - nu ruimte biedend aan het kantoor
van Willemsoord B.V. en een vestiging
van de VVV; rechts hiervan gebouw 52 de
vroegere smederij en later de schilderswerkplaats).
Nieuwe Kerk
Nieuwe Kerkplein 2: Nu ‘De Ambassade’
(Evangelische Gemeenschap); de oudste
nog aanwezige kerk in Den Helder is de
Nieuwe Kerk (architect H.H. Dansdorp,
waterstaatsingenieur).
21

22
Een neoclassicistische kerk: een driebeukige
zaalkerk met ingezwenkte topgevels, Dorische
ingangspartij en een houten dakruiter
met achtkantige lantaarn. Deze dakruiter uit
1843 bevatte een klok uit 1641. In 1943 is
deze luidklok is echter verdwenen; zijn vervanger
kwam in 1951. Het gebouw is een
zogeheten waterstaatskerk. De hervormde
kerk werd op 1 december 1839 ingewijd.
De spitse houten toren kwam pas in 1843
tot stand (deze werd in de Tweede Wereldoorlog
ernstig beschadigd). Opvallend
is dat deze midden op het gebouw staat.
Het bouwwerk is, zo dicht bij de zee en de
haven, gevoelig voor zee- en weersinvloeden
en nadat de toren begin jaren negentig
al eens gerestaureerd was, volgde er in
2008 een nieuwe opknapbeurt. Het is een
grote kerk met een voor Helderse begrippen
imposant interieur met een orgel van één
van de belangrijkste orgelbouwers uit ons
land, Van Dam uit Leeuwarden.
De Nieuwe Kerk geniet enige bekendheid,
omdat het ook de kerk was waar François
HaverSchmidt predikte. Beter bekend als de
dichter Piet Paaltjens. Zie ANWB-plaquette
naast de deur: ‘François HaverSchmidt (Piet
Paaltjens) 1835 - 1894, dominee/dichter,
predikant te Helder (1862 - 1864)’.
Hij was er overigens slechts anderhalf jaar
predikant, van december 1862 tot juli 1864.
Zes maanden na zijn aanstelling vroeg hij
al zijn ontslag aan, omdat hij dacht niet
te kunnen voldoen aan de eisen van Den
Helder. Zijn medepredikanten konden hem
ervan overtuigen dat hij zichzelf te laag
inschatte. Hij werd gekweld door buien van
neerslachtigheid en pleegde in zijn volgende
standplaats Schiedam op 19 januari 1894
- na het overlijden van zijn vrouw in 1891 -
uiteindelijk zelfmoord. De hervormde kerk
bleef tot 1975 als zodanig in gebruik, maar
werd daarna verkocht aan de Volle Evangelische
gemeente en vervolgens aan de
evangelische gemeenschap De Ambassade.
Hoek Bierstraat - Molengracht
51. Brug over; R.D. Bierstraat in (Het
straatnaambordje is verdwenen;
er zijn altijd wel ‘liefhebbers’
voor dit bordje).
OOStSLOOtBuuRt
52. Bij T-splitsing: R.A.: Molenstraat.
School Molenstraat
Molenstraat 1: Net voorbij de bocht ziet
u een groot voormalig schoolgebouw uit
1918; vanaf 1936: de vierjarige U.L.O. In
1966 werd aan het Ministerie van Onderwijs
verzocht deze Juliana van Stolbergschool
voor U.L.O. op te heffen. Het gebouw
werd bestemd voor de Visserijschool
en later voor het geven van muziekonderwijs.
Nu is het in particulier bezit.
53. Direct na het voormalige schoolgebouw:
R.A., een klein stukje de
Ooststraat in.

Aan uw linkerzijde ziet u op de witte achtergevel
van een huis, Loodsgracht 68, een
gedicht van Victor Hugo staan (met een
lieveheersbeestje). De vorige bewoner van
deze woning vond dit zo’n mooi gedichtje,
dat hij besloot het op de achtergevel te
zetten:
Sa bouche fraîche était là ; / Je me
courbais sur la belle, / Et je pris la
coccinelle ; / Mais le baiser s‘envola. /
Les contemplations Victor Hugo
Haar frisse mond was daar; / Ik buig me
naar het schone toe, / En ik neem het
lieveheersbeestje ; / Maar de kus vliegt
weg./ De beschouwingen Victor Hugo
54. Om de route te vervolgen:
OMKEREN – R.A. de Oostslootstraat
vervolgen.
55. Nu de 4e L.A. (= de rechterkant
van het parkeerterreintje): 2e
Vroonstraat (woonerf). Deze
straat een stukje ingaan.
Onthulling gedenkteken
Gedenkteken: Het Vliegermonument (onthuld
op 30-08-1945), opgericht ter nagedachtenis
aan twee Engelse vliegers, die hier
op 18 juli 1943 zijn omgekomen.
Dit gedenkteken bestond vroeger uit een
gemetselde stenen bak met verhoogde
opstand en een donkere granieten plaat
met inscriptie, volgens een ontwerp van het
bestuur ’Buurtvereniging 2e Vroonstraat’. In
het begin waren de namen van de met een
Bristol Beaufighter vliegtuig verongelukte
bemanningsleden nog niet bekend en luidde
de inscriptie op de zwart marmeren gedenkplaat:
‘Hier vielen voor onze bevrijding
twee onbekende Britsche vliegers’. Later
werden de namen van de twee op 22-jarige
leeftijd omgekomen R.A.F.-vliegers vermeld:
Harrold C. Stevenson (navigator) en Earnest
F.G. Kidd. Enkele jaren terug is de gedenksteen
geheel veranderd; in 2001 werd een
tweede koperen plaquette onthuld.
56. Nu OMKEREN – en L.A. de
Oostslootstraat vervolgen.
57. Bij kruising Oostslootstraat /
Hoogstraat even stilstaan.
Bij de zijstraat even naar links kijken: u ziet
fraaie panden in de Hoogstraat; nr. 46 t/m
24. Doordat het eigen woningbezit zich op
een bepaald moment sterk ontwikkelde,
ontstonden nogal uiteenlopende goothoogten,
ramen, voordeuren en soms zeer
divers kleurgebruik. Vaak zijn het woningen,
afgaande op de boogramen en betegelde
portieken, die ongeveer een eeuw oud zijn.
58. Oostslootstraat uitrijden; R.A.:
Koningsplein.
23

24
Belasting- en Accijnskantoor
Koningsplein 9: Dit hoekpand is het voormalige
Belasting- en Accijnskantoor, een
tweelaags diep pand met neorenaissancedetails;
het dateert uit 1898. In 1924 werd
het pand inwendig verbouwd en in 1950
uitgebreid. Het bestaat uit twee bouwlagen
met een topgevel. Boven de vensters
zijn ontlastingsbogen met hoekblokken en
sluitstenen. Het pand is gedekt met een
zadeldak. In de gevel bevinden zich enkele
sierankers.
59. Koningsplein vervolgen, richting
dijk - tot de Postbrug.
Postbrug en Loodsgracht
In het verlengde van het Koningsplein ziet
u de Postbrug, waarvan de naam ontleend
is aan het postkantoor, dat tegenover de
brug aan de Kanaalweg stond en tijdens
de Tweede Wereldoorlog op last van de
bezetter werd afgebroken. In 1932 besloot
de raad de uit 1840 daterende draaibrug te
vervangen door een vaste stenen brug. De
brug werd in 1933-1934 gebouwd met expressionistische
hoekpylonen, vermoedelijk
naar een ontwerp van òf architect S. Krijnen
òf architect P. L. Kramer (deze laatste is ook
bekend van het Carillon).
De kern van de brug bestaat uit gewapend
beton; de frontmuren en de borstweringen
zijn van gemêleerde bakstenen. De brug telt
vier gemetselde hoog oprijzende pylonen
met aan alle vier zijden koperen lichtornamenten.
In de tweede helft van de vorige
eeuw zijn de stenen leuningen verlaagd.
De stijl van de brug sluit aan bij die van de
Amsterdamse School.
60. Nog vóór de Postbrug: R.A.:
Loodsgracht (Deze gaat even
verderop over in de Molengracht).
De werknemers in het loodswezen (veelal
afkomstig van Texel) zochten huisvesting
en kozen voor een woning in de ‘loodsenbuurt’,
de latere Loodsgracht en omgeving
aan de zuidzijde van het Helders Kanaal.
De Loodsgracht van nu mag er zijn; twintig
panden stonden of staan op de gemeentelijke
monumentenlijst.
Een aaneenschakeling van prachtige panden:
Loodsgracht 10/11 – 16 – 17 – 18
– 20 – 29 – 46 - Molenbrug - 47 - 48 - 52
- 53 - 54 - 55 - 60 - 61 - 69 -70.
Loodsgracht 10/11 - hoek Hoogstraat: Ook
dit woonhuis is een ontwerp van architect
S. Krijnen. Zeer fraai. Een prachtige toegang
op de ‘afgeschuinde’ hoek met een balkonnetje
er boven. Rondboogvensters, ontlastingsbogen,
betegelde boogvelden; kortom,
een plaatje!
Loodsgracht 16: Dit pand bestaat slechts uit
één bouwlaag, terwijl de meeste woningen
op deze gracht uit twee bouwlagen bestaan.
Opmerkingen: Verschillende huizen
aan de gracht hebben een balkon; een
enkel pand heeft een erker op de bovenverdieping.
Fraai zijn ook bij diverse huizen de
betegelde portieken en de betegelingen in
de boogvensters.

Loodsgracht 33 t/m 44
Loodsgracht 46: Pand met forse lijst -
twee bouwlagen. Fraai glas-in-lood in de
bovenlichten van de vensters op de begane
grond. Ter hoogte van de verdieping loopt
een gestucte schortenband. Inwendig
verbouwd.
Loodsgracht 47: Een pand uit 1893 met
neogotische details. De voordeur met
gemetseld bovenlicht bevindt zich binnen
een spaarveld, waarvan de bovenzijde
behandeld is als een boogfries. Hierboven
is de gevel afgesloten door een hardstenen
afdekking, waarvan het middelste gedeelte
getrapt is, bekroond door een natuurstenen
eikel. Beneden zijn de twee schuifvensters
onder korfbogen te zien. De boogvelden
zijn gevuld met kleurig tegelwerk. De
segmentvormige boog boven het raam op
de tweede bouwlaag was oorspronkelijk
ook met tegelwerk opgevuld geweest, maar
dat is verloren gegaan. De gevel wordt
afgesloten door een trapgevel. Onder deze
trapgevel is een boogvormige uitgemetselde
troefaas (= een figuur van drie elkaar
snijdende cirkelbogen). Over de gevel zijn
- ter hoogte van de dorpels - banden van
groengeglazuurde bakstenen verwerkt. Onder
het raam op de verdieping is een band
van gekleurd siermetselwerk. In de gevel
bevinden zich vijf sierankers.
Loodsgracht 48: Samen met no. 49 is dit
pand in 1913 (of 1916?) gebouwd. No. 48
telt drie bouwlagen en is geplaatst op een
hoog gecementeerde plint. Aan de bovenzijde
is een afgeknotte topgevel. De voordeur
is in Jugendstil-trant; het bovenlicht en
de schuifvensters hebben een glas-in-lood
bovenlicht. De tweede bouwlaag heeft een
grote vijfzijdige erker, ondersteund door een
natuurstenen console met een draagconstructie
van stalen balken. Deze erker is zeer
fraai gedetailleerd en heeft een borstwering
met panelen. Een balustrade op deze erker
dient als balkon. Het pand wordt gedekt
door een platte en gewolfde Mansardekap.
Burgemeester Driessen heeft op nr. 48 gewoond;
deze burgemeester ontving in 1935
H.M. Koningin Wilhelmina voor de onthulling
van het Nationaal Monument voor het
Nederlandse Reddingwezen (‘t Carillon).
Loodsgracht 49: Dit pand heeft twee bouwlagen;
beneden een portiek met tegelwerk
en twee schuifvensters onder gemetselde
ronde bogen waaronder rood-geel tegelwerk.
Ook onder de grote gemetselde boog
van de tweede verdieping is siermetselwerk
in het boogveld te zien. De gevel wordt
afgedekt met een geprofileerde lijst; op de
hoeken fraai metselwerk.
Loodsgracht 52: Anno 1904; gebouwd als
pakhuis met een bovenwoning. Het pand
bestaat uit twee bouwlagen, gedekt door
een kap, waarvan een gedeelte met de
nokrichting loodrecht en het andere parallel
aan de straat is. Rechts op de verdieping:
een ruime erker.
Loodsgracht 69 - 70: Dit dubbele woonhuis
(anno 1911) is in eigen beheer gebouwd.
Het pand is geplaatst op een hoge grijsgeschilderde
gecementeerde plint, gedeeltelijk
voorzien van groeven als imitatie van natuursteen.
De twee gevels zijn identiek. Aan
de linkerzijde is een hoge portiek, waarbinnen
zich een deur met een zijraam bevindt.
25

26
Naast de voordeur twee schuifvensters.
Boven de vensters zijn ontlastingsbogen van
oranje blendsteen aangebracht; hier en daar
is de al of niet originele bonte tegelvulling in
de boogvelden aanwezig. De gevel is afgesloten
door een uitkragende, doorlopende
gootlijst. Twee rondomlopende afgeplatte
schilddaken sluiten het pand af. De grote
dakkapellen zijn in de oorspronkelijke vorm
te zien.
Molenbrug t.o. Loodsgracht 73
De Molenbrug (anno 1858- toen een
houten ophaalbrug; vernieuwd in 1888;
hersteld in de oorspronkelijke vorm in 1981
- bijgenaamd Mosterdbrug) kreeg zijn naam
vanwege het feit, dat er ooit twee molens
bij de bocht van het Helders kanaal stonden:
de houtzaagmolen ‘De Onderneming’
(anno 1832) en ‘De Eendragt’ (anno 1843).
De Loodsgracht gaat voorbij de zijstraat
Ooststraat over in de Molengracht.
Molengracht 5: Een statig grachtenpand,
symmetrisch van opzet. In het bovenlicht
- boven de dubbele paneeldeur - zijn de attributen
van de Vrijmetselaarsbeweging als
ornament aangebracht: een passer en een
winkelhaak. De Helderse loge, opgericht in
1824, is genoemd naar de beschermheer
prins Willem Frederik Karel, broer van Koning
Willem ll. Pas kort na de Tweede Wereldoorlog
betrok deze vereniging dit pand.
Oorspronkelijk bestond het gebouw uit één
bouwlaag met een zadeldak. Halverwege
de vorige eeuw kreeg de loge het huidige
aanzien. Burgemeester Stakman Bosse is
voorzitter van de vereniging geweest, in de
periode waarin de vereniging nog ergens
anders de loge had.
Verdwenen: Molengracht 17
Molengracht 18a t/m 18h. Dit in 2005
opgeleverde appartementencomplex staat
op de plek van het vroegere Militair-tehuis
Ned. R.K. Volksbond (toen op Molengracht
nr. 17 - in neorenaissance-vormen),
waarvan de bouw naar een ontwerp van
de architecten Simon Krijnen en Albertus
Senderman in 1896 begon. De originele
naamsteen is boven in de voorgevel van de
nieuwbouw verwerkt.
Het oorspronkelijke gebouw van de Volksbond
heeft ook nog de functie van broodfabriek
gehad.
Molengracht en brug.
61. Einde Molengracht: R.A.:
Bierstraat.
62. Einde Bierstraat: Bij T-splitsing
L.A.: Molenstraat

CentRum
63. Vervolgens bij Y-splitsing links
aanhouden, de Molenstraat
vervolgen tot het eerste (witte)
huisje aan uw linkerhand.
Molenstraat 63 - interieur
Molenstraat 63 - een woning uit het midden
van de 19e eeuw: Het enige pand, dat
door de vereniging Hendrick de Keyser in
Den Helder is aangekocht. (Zie het bordje
naast de voordeur). Deze vereniging
zet zich in voor het behoud van architectonisch
of historisch waardevolle huizen
en hun interieur in Nederland d.m.v. het
verwerven van panden en ze vervolgens te
restaureren en te verhuren (De vereniging
is vernoemd naar de stadssteenhouwer /
beeldhouwer van o.a. het grafmonument
van Willem van Oranje in Delft).
Het woonhuisje met gaaf bewaard interieur
is één van de laatste oorspronkelijke arbeidershuisjes,
dat herinnert aan de ontwikkeling
van Den Helder van vissersdorp tot
marinestad. De Molenstraat ligt aan
de oostelijke grens van het oude vissersdorp,
in een buurtje dat tot ontwikkeling
kwam na de stichting van de Rijkswerf in
1812. In de loop der tijd is de oorspronkelijke
bebouwing van de straat grotendeels
verdwenen. Het huisje werd in 1904 gemoderniseerd.
Er kwam een tweede bouwlaag.
De voorgevel werd voorzien van pleisterwerk
in blokverband. Aan de achterzijde
loopt het dak door tot de eerste
bouwlaag; hier bevindt zich een prachtige
dakkapel: aan de bovenkant afgewerkt met
een driehoekig fronton; de zijkanten zijn
voorzien van spitsboogroeden op paneel.
Zeer bijzonder is het, dat bij deze verbouwing
getracht werd binnen de plattegrond
van krap 30 meter in het vierkant, geheel
de indeling te realiseren van een herenhuis
van omstreeks 1900. Zo werden voor- en
achterkamer gekoppeld door middel van
dubbele deuren met geëtst glas. De gang
kreeg een gemarmerde lambrisering; de
deuren en kozijnen werden voorzien van
een houtimitatieschildering. Dit alles is
bewaard gebleven en zorgvuldig gerestaureerd.
Van woningen uit het midden van de
19e eeuw met een a-symmetrische kap zijn
er maar weinig bewaard gebleven.
64. OMKEREN - een stukje terug tot
eerder genoemde Y-splitsing.
65. Hier L.A. - de Spoorstraat in.
Spoorstraat 105 / hoek 1e Vroonstraat:
een voormalig Chinees restaurant, naar een
ontwerp van architect Krijnen. Staat het
er nog? In mei 2010 is voor dit pand een
sloopvergunning aangevraagd; één van
inmiddels de ‘verdwenen schoonheden’?
66. Spoorstraat vervolgen (de straat
wordt hier wandelgebied).
Spoorstraat
27

28
Spoorstraat 69 / hoek Hoogstraat: café; een
ontwerp van architect Krijnen.
Spoorstraat 64: Een pand (anno 1895),
waarvan de bovengevel nog zeer redelijk
intact is. De winkel eronder heeft het
voormalige woonhuis ernaast (no. 65) erbij
getrokken. De sterankers en een gebeeldhouwde
mannenkop zijn nog te zien; evenals
de neorenaissancistische dakkapel.
67. R.A. stukje Hoogstraat in.
Het eerste huis rechts (Hoogstraat 125) is
het woonhuis geweest van decoratieschilder
Neyts, zoals in het glas-in-lood raam nog te
lezen is. Deze schilder voorzag winkelruiten
van hun naam. Hij schilderde de letters uit
de losse pols; zonder hulpmiddelen. Een
ware kunst!
68. OMKEREN – terug naar de
Spoorstraat. R.A., de Spoorstraat
vervolgen.
Spoorstraat 56: Algemeen Tehuis
voor Militairen
Spoorstraat 56: Het Algemeen Tehuis voor
Militairen - gebouwd in 1918. Bombardementen
in de oorlog hadden veel schade tot
gevolg, maar de bovengevel met onder de
ramen de acht oude emblemen en symbolen
is er nog wel (o.a. de tekst ’ga veilig hier
ten anker’).
Spoorstraat 45: Brand bij Nypels
Spoorstraat 45 (hoek Koningstraat): De winkel
met bovenwoning is gebouwd in 1910
in opdracht van de firma/eigenaar Nypels.
De architect S. Krijnen heeft de locatie (op
de hoek van twee straten) zeer sterk laten
meespelen. Het winkel-woonhuis bestaat
uit twee bouwlagen. De begane grond werd
ingrijpend verbouwd na de brand op vrijdag
10 juni 1955; het beschadigde pand werd
keurig hersteld. Het pand is afgesloten door
een plat schilddak; op de hoek is een ronde
arkel (het ‘torentje’) geplaatst, met een
door leien bekleed koepeldak en bekroond
met een open lantaarn. In de voorgevel is
een klok geplaatst. (Volgens overlevering
is de opwindklok afkomstig van een kerk
in Anna Paulowna. De grootvader van de
huidige eigenaar heeft deze nog steeds
werkende klok gekocht; de vele tandraderen
worden regelmatig onderhouden. Het
bijna kubusvormige raderwerk heeft zelfs
de eerder genoemde brand overleefd.) Een
hardstenen kalf en een latei lopen met de
ronding mee.

De gevel in de Spoorstraat is aan de linkerkant
afgesloten door een travee met topgevel,
waarin een halfronde houten erker is
opgenomen die rust op een uitgemetselde
console. In deze topgevel is een venster met
een getoogd bovenlicht. De topgevel zelf is
gedekt met een hardstenen plaat met aan
beide zijden uitgemetselde pilasters. In het
dakvlak is een dakkapel in een oorspronkelijke
vorm, gedekt door een lessenaarstaak.
De gevel in de Koningstraat is vrijwel gelijk,
maar heeft geen erker. Wel is de gevel
in deze straat langer. De toegang tot de
winkel zat vroeger precies op de hoek (een
hoekportiek), maar is na een verbouwing
verplaatst naar de gevel in de Koningstraat.
69. R.A.: Koningstraat.
Koningstraat
Koningstraat 89: Dit pand is in 1912 als
woonhuis gebouwd in opdracht van dhr.
C. de Boer, de eigenaar van de toenmalige
‘Drukkerij en Uitgeverij De Boer‘. Het asymmetrische
pand - naar ontwerp van architect
Krijnen - is geplaatst op een lage uitgemetselde
plint, afgedekt door een hardstenen
lijst. Het bestaat uit twee bouwlagen; de
rechter helft springt iets naar voren en is
voorzien van een topgevel. De deur heeft
een driedelig bovenlicht en een omlijsting
van natuursteen, voorzien van bijzonder
rijk beeldhouwwerk. De tweede bouwlaag
heeft een halfronde erker, die bekleed is
met natuursteen en rust op een hardstenen
console. De erker en de ramen ernaast hebben
bovenaan een hardstenen latei met fes-
toenmotieven. In de topgevel een driedelig
venster met gekromde bovenzijde.
Het pand is afgedekt door een omlopend
schilddak. Op de hoeken van de topgevel
en als afsluiting van de gevel links bevinden
zich kleine rondopgemetselde pilaren. Vroeger
is hier ook een bank gevestigd geweest;
de vroegere inloopkluis met muren van zo‘n
40 cm dik (plus een stalen kluisdeur) is nog
altijd aanwezig. Momenteel is hier Grand-
Café De Buuren van Pieck te vinden. Deze
naam is gekozen vanwege het feit, dat het
huis links van nr. 89 het geboortehuis is van
de bekende tekenaars Anton en Henri Pieck
(19 april 1895 - Koningstraat 87).
De plaquette op de muur van nr. 87 met
informatie hierover is helaas verdwenen.
Plaquette Koningstraat 87
70. 1e L.A.: Koningdwarsstraat. Bij
splitsing: R.A. en direct L.A. -
de Polderweg op.
71. Met de bocht mee de Polderweg
volgen.
29

30
Polderweg 64 - 66 - 68 - 70: Karakteristiek
door de wijze, waarop de gevels
‘verspringend’ aan de rooilijn zijn gezet.
Het hoekpand (no. 64) is voorzien van een
balkonnetje met een Jugendstil hekwerk
van smeedijzer.
Polderweg
Polderweg 72 t/m 90: een ontwerp van
architect S. Krijnen.
72. Na de bocht (net voor de
voetgangersoversteekplaats): R.A.:
de De Wetstraat (woonerf) in.
Van gaLenBuuRt
De Wetstraat
Deze straat - anno 1930 - is vernoemd naar
Christiaan de Wet, één van de strijdbare
Zuid-Afrikaanse boeren-generaals in de
strijd met Engeland. De ‘openbare ruimte’ in
deze buurt kreeg meer aandacht. Gebogen
straten, vaak met trottoirs, kleine plantsoentjes
en voortuintjes zorgden voor meer
ruimte en groen. Dit is toch ook al in de De
Wetstraat te merken.
De Wetstraat 30 - 14 / 39 - 21. De kleinschalige
eengezinswoningen zijn oorspron-
kelijk meest opgebouwd in één bouwlaag
en aan de aan de even kant voorzien van
een Mansardekap: de dakvlakken vormen
van goot tot nok niet één plat vlak, maar
vormen twee platte vlakken die elkaar in
een stompe hoek ontmoeten. De woningen
aan de oneven kant zijn voorzien van een
niet geheel doorlopend zadeldak.
73. Aan het einde van De Wetstraat
met de bocht mee naar links.
Beeldkeramiek
In het hofje

Aan uw linkerhand vindt u de toegang
tot het hofje De Wetstraat / Cronjéstraat
– ‘Anno 1922; gerenoveerd 1982‘. Boven
de doorgang naar het hofje: een beeldkeramiek
(‘Helder‘; de naam van de in 1910
opgerichte woningbouwvereniging). Het is
een woningbouwproject met vroeger een
kantoor en twee winkels. Het was het eerste
project van de Woningbouwvereniging,
waaruit later de Woningstichting geboren is.
Tot begin 1977 waren hier de administratie,
verhuur en directie van Woningstichting
gevestigd. Het gehele hofje is prachtig gerenoveerd!
Aan uw rechterhand: de doorgang
naar de Van Galenstraat. Dit poortgebouw
is in 1922 ontworpen door architecten S.
Krijnen en W. Verschoor.
Doorgang naar de Van Galenstraat
74. Neem de doorgang (poortgebouw)
naar de Van
Galenstraat; bij T-splitsing:
R.A. de Van Galenstraat in.
Van Galenstraat 99-100-101
Van Galenstraat 99-100–101 (links, boven
en rechts van de doorgang): Bouwjaar
1921; Amsterdamse School met Jugendstilornamenten;
architecten S. Krijnen / W.
Verschoor. Fraaie gemetselde bogen en
bouwkeramiek. Het eerste woningbouwproject
met waterclosets en spouwmuren.
Opvallend in de Van Galenstraat is de afwis-
seling van woonbebouwing met winkels
(vaak de hoekpanden). Zo waren er op
vrijwel elke hoek van de straat middenstanders
gevestigd.
Van Galenstraat 78 / hoek Krugerstraat: Een
ontwerp van architect P. Schraa, gebouwd
in 1923 in de stijl van de Amsterdamse
School (d.i. het pand werd door de architect
als één decoratief geheel opgevat. Kenmerkend
zijn de sterke horizontale accenten in
de gevelindeling). De borstwering is betegeld;
het woongedeelte boven de winkel is
vlak gedekt.
Van Galenstraat 76 / hoek Krugerstraat:
Ontworpen door architect J.J. van der Leek.
De winkeldeur staat - net als bij no. 34 -
‘schuin’ in de hoek van de straat.
Van Galenstraat 62 / hoek De Ruyterstraat:
In 1931 als winkel-woonhuis gebouwd door
de Helderse architect J.J. van der Leek. Het
opgaande metselwerk in een kleurige handvorm
gevelsteen met diepe lintvoegen. De
winkelpui is bekleed met groen geglazuurde
tegels. Het vlakgedekte kubusvormige pand
is gebouwd in de trant van de Amsterdamse
School.
Van Galenstraat 41 / hoek Piet Heinstraat:
Een breed winkelpand, in 1931 gebouwd
in opdracht van de firma Albert Heijn naar
een ontwerp van G. Onrust. Een voor deze
straat wel erg groot pand. Een blokvormig
bouwlichaam, bekroond met een hoog
schilddak met uitspringende gootlijst. In de
nok twee grote hoekschoorstenen. De winkelpui
is voorzien van een tegelbekleding:
op een hoge plint van donkere tegels zijn
fraai gevormde gemêleerde tegels (gefabriceerd
door de Porceleyne Fles te Delft)
aangebracht in art-deco stijl. Het pand heeft
diverse functies gehad, nl. kruidenierszaak,
café, videotheek e.d.
31

32
Van Galenstraat 14 t/m 20:
duidelijk herkenbaar
Van Galenstraat 16 -14 - 10 -12 en er
tegenover nr. 13 zijn het bekijken waard.
Van Galenstraat 13: Dit pand uit 1900 toont
een zgn. afgeknotte halsgevel. Onderaan
bevindt zich een gevelsteen waarop staat
‘GRS 18 juni 1895’.
75. Nu OMKEREN en 2e R.A.:
Wilhelminastraat (woonerf). Deze
straat uit tot de Van Speykstraat.
De bananenrijperij.
Wilhelminastraat: anno 1893 - één van de
oudste straten in de Van Galenbuurt; tijdens
de Tweede Wereldoorlog veranderde de
naam in Van Heemskerckstraat, op last van
de bezetter. Wilhelminastraat / hoek Van
Speykstraat 3 – 5: De voormalige bananenrijperij
‘De Banaan’ is in 1928 ontworpen
door architect J.J. van der Leek en werd op
13 juni 1929 geopend. De architect heeft
wat Amsterdamse School ornamenten
gebruikt. Het pand bestaat uit twee bouwlagen;
de hoofdvorm is een kubus met aan
één zijde een iets hoger uitstekend verticaal
gedeelte, waaraan een gedetailleerde
smeedijzeren vlaggenmasthouder bevestigd
is. Het pand heeft een plat dak. Op de
hoek wijken de gevels iets terug, zodat een
inpandige hoek ontstond, waarbinnen een
uitstekende betonnen luifel boven de voordeur
is aangebracht. Het pand is geplaatst
op een hoge plint van donkere klinkers.
Hiervoor is een hardere klinker gebruikt om
te voorkomen, dat het grondwater ‘omhoog
kruipt’ in de gevel. Beneden waren
het kantoor, een garage en de acht cellen
aangebracht; de bovenverdieping telde
twee bovenwoningen. In de acht ‘rijpcellen’
werden de groene bananen gerijpt.
76. Bij de T-splitsing: R.A.
Van Speykstraat.
De Van Speykstraat is genoemd naar de
zeeofficier, die op 5 februari 1831 zijn
kanonneerboot tijdens de Belgische opstand
bij Antwerpen in de lucht liet vliegen. Deze
daad oogstte grote bewondering in ons
land. Er werd een rouwperiode van drie
dagen afgekondigd. Sinds die gebeurtenis is
er steeds een schip bij de Koninklijke Marine
met de naam Van Speyk.
77. 1e L.A.: Emmastraat – richting
Singel.
78. Bij T-splitsing: R.A. Prins Willem-
Alexander Singel.

Oud - den HeLdeR
Gedichtje plan Krijnen
Op de gemetselde ronde muur aan het
begin van de Singel vindt u een plaquette
met een gedichtje, waar de naam van
architect Krijnen in voorkomt. Hij had het
plan opgevat deze gracht aan te leggen, om
zodoende het water van het Helders kanaal
te kunnen verversen, zodat de stank van
het stilstaand water zou verminderen of verdwijnen.
De Kerkgracht zou dan ‘doorstroming’
via deze Singel naar de Fortgrachten
krijgen. De tekst luidt:
Over ‘t Krijnen plan is gedacht / tot burgemeester
Houwing mij bracht / Nu spui ik bij
dag en nacht / schoon water door Helder’s
gracht / 1918 1921
79. Prins W.-A. Singel vervolgen
richting Kerkgracht.
80. Bij T-splitsing: R.A.: Kerkgracht.
Het weeshuis
Kerkgracht 1 - 3 - 4: Rechts van u ziet u
achtereenvolgens het voormalig ‘algemeen
wees- en armenhuis in Den Helder’ (op
nr. 1), een kapitaal pand (op nr.3) en het
Kantongerecht (op nr. 4).
Kerkgracht 1: Het voormalig weeshuis
(1852-1922) / raadhuis (1927-1987) is
een fors sober neoclassicistisch gebouw
met hoekrisalieten en een middenrisaliet
met balkon, fronton en achtzijdige klokkentoren.
Het werd in 1851 gebouwd naar
een ontwerp van A.J. Sevenhuysen, dat
uitgekozen was na een prijsvraag. Uit de tijd
van de verbouwing tot raadhuis (1926) dateren
o.a. de twee dienstwoningen aan de
achterzijde, de klokkentoren (met een klok
uit 1878; tijdens de oorlog geroofd en in
1953 vervangen door een nieuwe) en middenrisaliet
met balkon en de nieuwe ingang
met brede stenen trap en de timpaan (het
driehoekig bovenstuk).
Kerkgracht 3: Een ontwerp van gemeentebouwmeester
R. Kastelijn - anno 1906.
Oorspronkelijk waren op de begane grond
kamers voor het Burgerlijk Armbestuur
en een stemlokaal ontworpen (het enige
stemlokaal in ‘Helder’) en op de verdieping
de kamers van de gemeentebouwmeester
en van de opzichters. Het vrijstaande
gebouw bestaat uit twee bouwlagen en
wordt afgesloten door een uitspringende
dakrand met hierboven een oplopend afgeplat
schilddak waarin een dakkapel met aan
weerszijden een driehoekige dakkoekoek.
De iets uitspringende ingangspartij is bekroond
met een opgemetselde topgevel. De
ingang bevindt zich in een verdiept portiek,
waarboven een halfronde gemetselde boog.
Vroeger had het pand nog een tweede ingang
aan de voorkant op de plaats van het
raam met zijvenster.
Een stukje ringmuur
33

34
Kerkgracht 4: Het Kantongerecht kwam in
de jaren 1862-1863 tot stand op basis van
een standaardplan van A.C. Pierson (het
pand werd uitgebreid in 1910). Het gepleisterde
tweelaagse gebouw met middenrisaliet
en rondboogvensters is neoclassicistisch
van vorm. De gevel wordt afgesloten door
hoekpilasters. Aan de bovenzijde bevindt
zich een rondom lopende kroonlijst; gedekt
door een schilddak. Achter dit gerechtsgebouw
bevond zich een in 1903 afgebroken
‘kantonnale gevangenis’, zes cellen. Een
gedeelte van de ringmuur rond de wandelplaats
(voor ‘luchting’ van de gevangenen)
is in de zijstraat nog aanwezig. Het gerechtsgebouw
zelf had beneden de woonruimte
voor de cipier; boven werden de
zittingen van het kantongerecht gehouden.
81. Nu OMKEREN - Kerkgracht
uitrijden en R.D.: Helden der
Zeeplein, richting het Carillon.
82. Nu direct 1e R.A. - langs het
appartementengebouw aan het
Helden der Zeeplein.
De onthulling
Het uiteinde van het Heldersch Kanaal is bij
de aanleg van de PWA Singel gedempt en
er werd een plantsoen aangelegd. In 1935
verrees hier het Nationaal Monument voor
het Nederlandse Reddingwezen (± 15 m.
hoog) - ook wel het ‘Carillon’ genoemd;
een ontwerp van P.L. Kramer, dat op 4
juni 1935 door H.M. Koningin Wilhelmina
werd onthuld. Het is een grote bakstenen
pyloon, die oprijst uit de plecht van een red-
dingboot met beeldhouwwerk van Th. Vos
(de redder aan het stuurrad) en twee eretableaux
van J.C. Schultz en G.J. van der Veen
op een stevige fundering. De toren bevat
een klokkenspel; zowel links als rechts van
de toren is een redder aan het stuurrad te
zien. De eerste steen werd in 1934 door Piet
Bandsma gelegd, de zoon van de penningmeester
van het herdenkingscomité. Tijdens
de Tweede Wereldoorlog zijn de klokken
per schip over het IJsselmeer vervoerd; het
schip zonk echter en de schipper had ‘geen
flauw idee’ waar de klokken zich bevonden
op de bodem van het IJsselmeer. Zodoende
bleven de klokken uit handen van de bezetter
en konden ze na de oorlog weer teruggeplaatst
worden in het behouden gebleven
monument. Verdere informatie over het
monument vindt u op het informatiebordje
in het gras naast het trottoir.
83. 1e L.A.: Theodorus Rijkersstraat.
84. Bij het tweede hofje aan uw
rechterhand: R.A., straatje volgen
langs het borstbeeld van Dorus
Rijkers.
Dorus Rijkers op de fiets

Onthulling borstbeeld
Borstbeeld Dorus Rijkers: Een bronzen
borstbeeld op een stenen sokkel, met een
gedenkplaat. ‘Dorus Rijkers; heldhaftig redder
van schipbreukelingen’ luidt de tekst op
de plaquette onder het door het Dorus Rijkersfonds
geschonken beeld. Dit fonds was
in 1928 opgericht; het bracht geld bijeen
om oud-redders en hun nabestaanden een
kleine wekelijkse uitkering te kunnen geven.
Het borstbeeld van schipper Theodorus
Rijkers (1847-1928) - één van de bekendste
redders van schipbreukelingen (de ‘Koning
der Blauwe Zeeridders‘) - werd op 15 juli
1939 onthuld; echter op een andere plek,
namelijk vlakbij het Carillon. Tijdens de
oorlog heeft een gemeenteambtenaar het
beeld laten onderduiken om omsmelting
door de bezetter te voorkomen. In 1950
werd het borstbeeld op deze nieuwe plek
geplaatst.
Aan de huizen zijn tien tegelplateaus aangebracht,
waarop taferelen van visserij en
zeevaart te zien zijn. In de jaren zeventig
van de vorige eeuw moest een van de drie
hofjes aan de Theodorus Rijkersstraat worden
afgebroken om ruimte te maken voor
de verhoging van de zeedijk. Twee hofjes
zijn er gelukkig nog.
85. Einde straatje van dit hofje: R.A.;
Theodorus Rijkersstraat
vervolgen.
86. Nog vóór de bocht de eerstvolgende
straat L.A.: Adrianus
IJsbrand Kuiperstraat. Deze straat
gaat over in de Jacob van
Heemskerckstraat.
Jacob van Heemskerckstraat 1: Bij het pleintje
het voormalige Kledingmagazijn van de
landmacht (gebouwd in 1910- 1911 naar
een ontwerp van G.W.C. Westenberg); na
de Tweede Wereldoorlog bood het onderdak
aan Openbare Werken, het Streekbureau
Wederopbouw, de Marechaussee
kazerne (van 1954 tot 1977) en vervolgens
aan het Centrum voor kunsteducatie Triade.
Momenteel heeft o.a. Stichting De Wering
(Organisatie voor Welzijn en Maatschappelijke
Dienstverlening) zijn intrek in het
pand genomen. Samen met de voormalige
artilleriekazerne en het carillon is dit het
enige, dat nog over is van de oorspronkelijke
bebouwing van Oud Den Helder. Deze
wijk is in de oorlog op last van de bezetter
afgebroken.
Het pand, dat uit twee bouwlagen bestaat,
wordt afgesloten door een overstekend afgeplat
schilddak. Het overstekende dakvlak
wordt rondom ondersteund door houten
consoles. Het pand heeft een uitgemetselde
plint, afgedekt door een natuurstenen lijst.
De gevels zijn op de hoeken verzwaard
door lisenen. Onder de dakrand bevindt
zich een getrapt uitgemetselde fries.
De west- en de zuidgevel vertonen beide
een risalerende travee met een topgevel.
Het overstekende zadeldak van de topgevels
wordt verbonden door een houten
sierspantje. Boven de vensters bevinden zich
natuurstenen hoekblokken en sluitstenen.
35

36
De artilleriekazerne
Verderop, naast Van Heemskerckstraat
nummer 81, kunt u over het trottoir naar
het parkeerterrein / binnenterrein van een
wooncomplex. Dit wooncomplex bevindt
zich bijna aan het eind van de Jacob van
Heemskerckstraat (vroeger de Langestraat):
Het is de voormalige Artilleriekazerne, bestaande
uit een hoofdgebouw (links; sinds
1990 met 14 appartementen, nr. 35 - 61)
en de zogenoemde ‘paardenstal‘ (rechts;
een wooncomplex met 10 woningen; 81
- 89 en 79 - 71). Deze complexen werden
in 1848-1849 gebouwd op de plek van het
oude Garnizoensziekenhuis. In latere jaren
werd er nog veel aan- en bijgebouwd, zoals
een wachtgebouw, een hulpkazerne, een
kantine, een privaatgebouw en een woning
voor de adjudant. Deze gebouwen zijn in de
oorlog wel afgebroken, maar het hoofdgebouw
en de ’paardenstal’ zijn blijven staan
en na renovatie geschikt gemaakt voor
bewoning. Met name het langwerpige magazijn
(de ’paardenstal’) met de zo karakteristieke
19e eeuwse natuursteenblokken
in de baksteen muren en de fraaie houten
’uitgewerkte’ spanten onder de goten is een
heel mooi wooncomplex geworden.
87. Van Heemskerckstraat uitrijden;
rechts aanhouden en de brug
over; Huisduinerweg volgen
(fietspad op).
IndISCHe BuuRt - nOORd
Zonnewijzer: In het plantsoen tussen
beide rijstroken van de Timorlaan staat een
zonnewijzer. Gelakt metaal en een natuurstenen
gedenkplaat, op een gemetselde
bakstenen sokkel. Op de gedenkplaat
staat: ‘Ter herinnering aan het huwelijk
van H.K.H. Prinses Juliana en Z.D.H. Prins
Bernhard op 7 januari 1937 door de Oranjeverenigingen
te Den Helder het gemeentebestuur
aangeboden’.
KeuZe:
Op dit punt van de route gekomen kunt
u de beschrijving van de Kortere Route
volgen, zodat u via enkele locaties naar het
eindpunt (Triade) van deze route geleid
wordt. Ook kunt u kiezen voor de Langere
Route, welke u via locaties in o.a. Huisduinen
naar het eindpunt (Triade) van deze
route brengt.
KORteRe ROute:
88. 2e L.A.: Timorlaan (langs het
Timorpark).
Timorlaan
Timorlaan 39 - 41/ hoek Javastraat: Boven
de deur van nr. 39 is het V-teken uit de
Tweede Wereldoorlog te zien. Op 14
januari 1941 startte vanuit Engeland de zgn.
V-actie (‘V for Victory‘); enige maanden
later (op 17 juli 1941) werd de actie door de
Duitse minister van Propaganda overgenomen.

89. L.A.: Javastraat (= tegenover
entree Timorpark).
IndISCHe BuuRt - ZuId
90. 2e R.A.: Dit is bij de oversteekplaats
het trottoir over en tussen
de twee woonblokken door naar
de Balistraat. Hier aan de achterzijde
van deze woonblokken even
blijven staan kijken.
Balistraat
Balistraat 1 – 47 en 2 – 56. Gerenoveerde
panden in een prachtige straat. Zestien
gelijksoortige woningen bevonden zich
vroeger aan de Javastraat, op de plaats
van de twee woonblokken. Deze woningen
zijn oorspronkelijk gebouwd door de
Marine-Woningbouw-Vereeniging ‘Algemeen
Belang’, die in 1923 is opgegaan in
Woningstichting Den Helder.
91. OMKEREN – terug naar de
Javastraat en deze vervolgen.
Javastraat 56 – 60 – 62/64 – 66: Het bekijken
zeker waard. Deze woningen zijn fraai
bewaard gebleven.
Javastraat 56: De voordeur in een verdiept
portiek; gedekt met een zadeldak.
Javastraat 60: Een prachtig, vrijstaand pand;
gedekt door twee haaks op elkaar staande
zadeldaken.
Javastraat 62/64: Twee-onder-een-kap.
Beide woningen hebben beneden een erker.
Een mooi voorbeeld van een gebroken kap,
de zgn. wolfskap.
Javastraat 66: Deze vrijstaande woning
heeft zowel aan de voorkant als aan zijkant
fraaie raampartijen; gedekt met een
zadeldak.
92. Eerstvolgende straat R.A.:
Sumatrastraat.
Sumatrastraat 16: Het Apostolisch Genootschap.
De plaats van samenkomst dateert
van 1937. Karakteristiek voor het gebouw
zijn het groene koperen torentje en het
bijzondere metselwerk in ketting of Noors
verband met diepe voegen. In de loop van
de tijd hebben er enkele verbouwingen
plaatsgevonden. Bij de laatste ingrijpende
verbouwing in het jaar 2000 bleven slechts
de muren en het dak overeind staan. Bij
deze renovatie is het gebouw uitgebreid
met een ontvangsthal.
93. Sumatrastraat vervolgen en 1e
R.A. (= bij kruising).
94. Weer 1e R.A.: Ceramstraat.
Apostolische Kerk en Ceramstraat
Ceramstraat: De woningen, die hier na de
bouw van de kerk (hoek Sumatrastraat /
Ceramstraat) zijn gebouwd, zijn aan de
bouwstijl van de kerk aangepast. Verder ziet
u de opvallende ‘pilaren’ van blauwe tegeltjes
tussen de voordeuren van de woningen.
37

38
Gecombineerde fiets-/wandelroute
Open Monumentendag

40
95. 2e L.A.: Timorlaan.
96. Nu bij de verkeerslichten (= bij
kruising met Middenweg) R.D.
geLeeRdenBuuRt
97. Na de twee-onder-een-kap
woningen aan uw rechterhand
(Sportlaan 2 - 4) direct R.A. -
het trottoir over en het straatje
volgen richting Triade, het
eindpunt van deze route.
LangeRe ROute:
88. RD Huisduinerweg – richting
Huisduinen.
LInIeBuuRt
89. In Huisduinen: RD –
Badhuisstraat.
HuISduInen
Badhuisstraat: Oostenrijkse woningen.
Direct na de Tweede Wereldoorlog was de
woningnood hoog. Om zo snel mogelijk in
dit tekort te voorzien, zorgde de rijksoverheid
voor de import van noodwoningen
(‘semi-permanente’ huizen; montagebouw)
uit o.a. Scandinavië en Oostenrijk. Het
gemeentebestuur besloot Oostenrijkse
woningen aan te schaffen; zo werden in
Huisduinen 38 huizen en in Den Helder 10
stuks - aan de Borneolaan te vinden - in
elkaar gezet. (Zie elders in dit boekje voor
informatie over de Oostenrijkse woningen -
‘Bruine kippenhokken’).
90. 2e R.A.: Rembrandtstraat (dus
niet de 1e - naar de garageboxen,
maar de 2e).
91. 1e L.A. (nog vóór het ‘pleintje‘):
het trottoir op; tegel-/klinkerpad
H.W. Mesdagstraat.
Walvisvaarderhuisjes
Dit gedeelte van de huidige H.W. Mesdagstraat
werd oorspronkelijk Mangelweg
genoemd.
Walvisvaarderhuisjes: Net voorbij de knik
in dit pad ziet u aan uw linkerhand twee
en aan uw rechterhand één zogenoemd
walvisvaarderhuisje.
H.W. Mesdagstraat 13 (nu echter: Badhuisstraat
25): bouwjaar vermoedelijk 1850;
daarnaast H.W. Mesdagstraat 15; H.W.
Mesdagstraat 11: bouwjaar vermoedelijk
ook 1850.
Nergens in ons land woonden zoveel commandeurs
ter walvisvaart als op het voormalige
eiland Huisduinen. Dit stukje straat
geeft nog goed de sfeer van het voormalige
vissersdorp weer. Anton Pieck heeft in 1974
een prachtige tekening van deze huisjes
gemaakt.
92. Einde klinkerpad: L.A.:
H.W. Mesdagstraat.
93. Bij T-splitsing: R.A.:
Badhuisstraat – richting dijk.

Kerkje en dorpsschool in 1915
Badhuisstraat 23-25: Het in 1863 in gebruik
genomen schoolgebouw was de vervanger
van zijn kleinere voorganger. In 1909 en in
1917 werd het gebouw (links) uitgebreid
in dezelfde stijl. In de jaren vijftig van de
vorige eeuw kreeg de schoolwoning (rechts)
een nieuwe voorgevel (Waarschijnlijk is
alleen een gedeelte van de zijmuur nog van
1863).
Het eigenlijke schoolgedeelte - geplaatst op
een gecementeerde plint - bestaat uit een
weinig naar voren springende ingangspartij
met portiek, bekroond door een topgevel.
Hierin een tekstband van natuursteen met
‘Gemeenteschool’. Links de iets naar voren
springende aanbouw (een derde lokaal) uit
1917. Het pand is gedekt door een rondomlopend
flauwhellend schilddak.
De schoorstenen en pirons zijn verdwenen.
Het topgevel-raam en het hoge smalle
zijraam zijn dichtgezet. Het gebouw fungeert
heden ten dage als dorpshuis van de
vereniging Huisduiner Belang.
Opvallend is de sierbestrating vóór de
school - uit 1993 (voor informatie: zie
plaquette aan de muur van de voormalige
school).
Iets verderop, op nr. 19, staat een fraai wit
pand met balkon (‘De Kust’- Bed & Breakfast).
Dit was oorspronkelijk een directeurswoning;
vanaf 1913 het meisjesweeshuis.
Badhuisstraat 26: Huisduiner kerkje.
In de kleine consistoriekamer van het
Huisduiner kerkje hangt een ingelijste tekst
uit de Tweede Wereldoorlog: ‘Bestemd voor
Huisduinen: 1 klok. De inspecteur kunstbescherming.
De Nederlandsche Regeering
heeft een zeer beperkt aantal klokken als
historische gedenkstukken van de grootste
betekenis van vordering vrijgesteld en richt
tot de bevelhebbers der militaire macht
van andere mogendheden het dringende
verzoek deze met een M gemerkte klokken
te sparen.’ De bezetter respecteerde dat
verzoek. Waar overal in het land de klokken
uit de kerken werden verwijderd om omgesmolten
te worden voor de oorlogsindustrie,
bleef de luidklok van het Huisduiner kerkje
hangen. En terecht. De klok is in 1537
gegoten door Gobel Zael en belandde vanaf
dat jaar in alle elkaar opvolgende kerken in
het dorp.
In Huisduinen woonden vooral vissers en
walvisvaarders. Eeuwenlang voerden de
bewoners strijd tegen de oprukkende zee.
De oorsprong van Huisduinen ligt dan ook
ergens buitengaats, waar nu bij storm de
golven op de zandbanken van de Haaksgronden
beuken. Die verbondenheid met
het water blijkt onder meer uit het rondschrift
van de klok:
‘Nicolaes heet ick / Den Levendighen roep
ick / Den dooden overluy ick / Goebel Sael
goet my int jaer M CCCCC XXX VII’.
Met Nicolaas wordt de beschermheilige van
de zeevarenden bedoeld en met Goebel
Sael de klokkengieter Gobel Zael. De klok
‘overluy’ nu alleen nog bij uitvaarten en
tijdens huwelijksplechtigheden. Voor het
overige hield hij zich de laatste jaren koest.
Gaandeweg is het dorpsplein rond de kerk
bebouwd met huizen en de bewoners vonden
dat zondagse gebeier niet altijd even
vreugdevol. In de kerk hangt het scheepsmodel
van een walvisvaarder. Dat werd in
1787 gemaakt. De kroonluchters in de kerk
zijn overigens nog ouder.
41

42
Zij dateren van 1650. De huidige Huisduiner
kerk verrees in 1896, feitelijk op de fundamenten
van de vorige. Dat was een houten
kerk, waarvan het dak en delen van het
interieur werden hergebruikt bij de nieuwbouw.
De hervormde kerkvoogdij deed het
kerkje in 1993 in de verkoop. Voorwaarde
was wel dat het gebouwtje als kerk of als
sociaal-cultureel centrum in gebruik bleef.
De Woningstichting kocht het aan, knapte
het op en sindsdien wordt het kerkje beheerd
door de Stichting Beheer Huisduiner
kerk. Er vinden regelmatig concerten en
exposities plaats.
94. 1e L.A.: Kijkduinlaan.
95. Bij splitsing: Links aanhouden:
Tillenhof.
96. 1e L.A.: Tillenhof.
Tillenhof
Tillenhof 3 - 5 - 7: Dit doodlopende straatje
is vernoemd naar dominee Salomon van
Till (1643-1713), die gedurende ruim tien
jaar predikant te Huisduinen was. Zijn
woning werd ‘De Tillenhof’ genoemd. Grote
bekendheid kreeg deze predikant tijdens
de Zeeslag bij Kijkduin (1673), waarbij een
vloot van Engelsen en Fransen vóór de
kust van Huisduinen in strijd kwam met
de Hollandse vloot onder leiding van De
Ruyter. De predikant droeg - staande op
een duintop - het benauwde vaderland aan
de God van hemel en aarde op. Zijn bede
werd verhoord; De Ruyter behaalde de
overwinning (zie plaquette aan muur van
het Huisduiner kerkje).
Het huidige Tillenhof is ongeveer een eeuw
geleden gebouwd als directiegebouw
tijdens de verbouwingen aan fort Kijkduin
(1913). Het is in feite één langwerpig houten
gebouw, gedekt door een schilddak.
97. Aan het einde van het straatje
door het hek en R.D.
98. Over het O.S.& O.-terrein – langs
de loods – richting poortgebouw.
Gebouwen O.S.& O.-terrein ( ‘Ontwikkeling,
Sport & Ontspanning’): De grote
loods (artilleriewerkplaats) bestaat uit één
bouwlaag onder een zadeldak met flauwe
dekhelling. Het dak is gedekt met zwarte
Hollandse pannen. De loods is 12 traveeën
diep. De constructie bestaat uit 11 spanten
van gewapend beton en 2 kopgevels. Op
de hoeken van het pand zijn bakstenen
steunberen aangebracht, bekroond door
sierbetonnen afdekstenen. In de topgevel is
een embleem van de Duitse marine (stuurwiel,
anker, kanonslopen; ‘Artillerie Mechaniker‘)
aangebracht. Het werd gebouwd
in 1942 door of op last van de bezetter. In
1991 nam de Helderse kunstenaar Rudi van
de Wint het gebouw in gebruik als constructiewerkplaats.
Dit O.S.& O -terrein werd waarschijnlijk
vroeger het Galgenveld genoemd. (Andere
bronnen geven voor het Galgenveld aan:
‘eenige roeden bezuyden Kijkduin’ - roede=
oude lengtemaat. Naar alle waarschijnlijkheid
werd echter met deze plek de zich ten
zuiden van Kijkduin bevindende ’Gerichtplaats’
bedoeld en bevond het Galgenveld
zich inderdaad op het stuk grond, wat nu
als O.S.& O.-terrein bekend staat) .

Poortgebouw
in 1982
Poortgebouw: Dit gebouw uit ± 1942
bestaat uit een poort met twee doorgangen
en twee wachthuisjes aan weerszijden. (Als
u door de poort gaat, ziet u aan uw linkerhand
het Anton Pieckhof).
99. Na het poortgebouw direct R.A.:
Duinweg.
Administratiekantoor
Administratiekantoor (neoclassicistisch;
bouwjaar ± 1941): Direct aan uw rechterhand
komt u langs een complex, dat bekend
staat als het ‘Casino’; in de volksmond
zo genoemd, omdat de Duitsers er gedurende
de oorlog feesten organiseerden. Het
gebouw bevatte echter kantoren, tekenkamers
en een kantine van de bezetter. Uit
veiligheidsoverwegingen bij een eventueel
bombardement werd vanuit het gebouw
een onderaardse luchtgang gemaakt. De
gang welke ongeveer 20 meter voor het
gebouw uitmondt is nog steeds aanwezig.
Onder een gedeelte van het gebouw zijn
kelders aangebracht. De drie zalen zijn gelegen
aan drie verschillende zijden van het
gebouw en zijn bereikbaar via de bordessen,
waarop zuilengalerijen zijn geplaatst
(neoclassicistisch). Op 10 juni 2009
heeft een brand het - toen nog gedeeltelijk
in originele staat verkerende - interieur
en het dak verwoest. De grote Loods, het
Poortgebouw en het ‘Casino’ maken deel
uit van een voormalig Duits militair complex
(anno 1942) als onderdeel van de Atlantikwall.
De drie objecten zijn sedert 1998
rijksmonument. Het ‘Casino’; één van de
bijna verdwenen ‘verborgen schoonheden’.
Driehuizen
Duinweg 10-12-14: Vroeger ‘Villa Driehuizen‘.
Oorspronkelijk geschakelde vakantiehuisjes
(anno 1928), die gemeubileerd
verhuurd werden; later zgn. weduwenwoningen.
Andere oorspronkelijke vakantiehuisjes
in het dorp zijn verdwenen; de
vroegere naam is weer in ere hersteld.
Oostenrijkse woning: Aan uw linkerhand
ziet u - het tweede huis van de hoek: Badhuisstraat
68b - een Oostenrijkse woning in
de meest originele staat. Geen uitbreidingen
van recentere datum; de schuur staat ook
nog los van het huis.
100. Bij de splitsing: Rechts
aanhouden. Duinweg
vervolgen.
Bijna aan het einde van de Duinweg even
rechtsaf een doodlopend straatje in; naar
Duinweg 34. Dit hotel is gevestigd in het
voormalige ‘oude mannenhuis Avondrust’
(anno 1936), maar dit pand is oorspronkelijk
gebouwd als meisjes- en kinderhuis
van de Weesinrichting ‘Huisduinen’ (1929).
Ontwerp van architect S. Krijnen.
43

44
101. Bij de kruising: R.D. -
Duinweg gaat over in de
Tuintjesweg.
102. Eindje Tuintjesweg: R.A.:
fietspad Huisduinerweg.
LInIeBuuRt
103. 1e R.A.: Kerkhoflaan.
Algemene Begraafplaats Huisduinen: oud
en waarlijk een monument.
De Algemene Begraafplaats bestaat ruim
vierhonderd jaar en is een van de oudste
begraafplaatsen van ons land. Vermoedelijk
is de begraafplaats aangelegd aan het
eind van de 16e eeuw, toen het Huisduiner
kerkje werd buitengedijkt. De oudste kaart,
waarop de begraafplaats is te zien, dateert
uit 1606; nl. de kaart van Oogduinen (met
daarop het woord ‘Kerckhoff’) van de Huisduiner
schoolmeester en landmeter Pieter
Pietersen. De oudste grafzerk is van 1672.
Het historische deel van de begraafplaats
is van grote cultuurhistorische waarde vanwege
de ouderdom en omdat er een aantal
belangrijke personen uit de historie van Den
Helder begraven ligt.
In 1594 werd het oude eiland Huisduinen
voor het laatst overspoeld door de zee.
Toen de kerk en het kerkhof dat jaar wederom
in zee verdwenen, besloot men een
nieuwe begraafplaats aan te leggen op het
hoogste punt van het duingebied, midden
op het toenmalige eiland Huisduinen; zonder
kerkgebouw. Op de begraafplaats heeft
dus nooit een kerk gestaan. Dat was in de
17e en 18e eeuw tamelijk uitzonderlijk. Veel
algemener was een kerkhof (N.B. De naam
van de toegangsstraat - Kerkhoflaan - is
dus eigenlijk niet juist). Het historische deel
van de begraafplaats bestaat uit de vier
grafvelden G, R, A, en F. De aanleg is sober
en rechtlijnig en nog steeds is de bolling te
zien van de duinen waarop de oorspronkelijke
begraafplaats is aangelegd. Tussen de
velden is een bijna kruisvormig padenstelsel
aanwezig.
104. Straatje rechts van het
plantsoen; bij de aula rechts
aanhouden en vervolgens RD
naar het drenkelingenhuisje.
Ter nagedachtenis ….
Dit huisje had oorspronkelijk een andere
bestemming. In de Franse tijd groeide de
Joodse gemeenschap van Den Helder.
Daarom werd in 1824 besloten ten westen
van de bestaande begraafplaats een Joodse
begraafplaats aan te leggen. In 1936 werd
het metaheerhuisje (Metaheirahuisje of
metaarhuisje) gebouwd, bedoeld voor het
ritueel reinigen van de overledene. Het metaheerhuisje
vertoont de stijlkenmerken van
de Amsterdamse School en Nieuwe Zakelijkheid.
De tekststeen links van de deur geeft
informatie over de eerste steenlegging. Aan
de andere kant van het gebouwtje is een
plaquette aangebracht: ‘Ter nagedachtenis
aan de Joodse inwoners van Den Helder, die
in de oorlog 1940 - 1945 zijn weggevoerd
en vermoord, vanwege hun Joods zijn.

Moge hun zielen gebundeld zijn, in de
bundel des levens’. De Vereniging Sufah
nam het initiatief voor deze gedenksteen,
welke op 13 april 2005 onthuld werd. Let
ook op de mooie glas-in-lood raampjes aan
de zijkant van het huisje.
105. OMKEREN – en direct
1e grindpad R.A.
106. Bij kruispunt: L.A.
Bij dit kruispunt van grindpaden:
Vrijwel in het midden van het historische
deel van de begraafplaats treft u een opvallend
praalgraf aan, nl. van de oudste van
de gebroeders Janzen, J.S. Janzen en zijn
echtgenote, D. Janzen-Walraven. Dit praalgraf
is als het ware een klein monumentje;
een gedenkteken om de herinnering aan de
overlevende levend te houden. Vandaar het
woord grafmonument.
Vlak achter dit praalgraf ziet u het opvallende
grafmonument (een obelisk op piëdestal)
van ‘Karel Johan Cornelis Stakman Bosse,
geb. te Amsterdam 27 april 1809 - overl. te
Helder 26 juni 1880‘. Mr. K.J.C. Stakman
Bosse was gedurende 35 jaar burgemeester
van Den Helder (van 22 juli 1853 tot aan
zijn overlijden op 26 juni 1888) - langer dan
welke burgervader dan ook - en is van grote
betekenis geweest voor de ontwikkeling
van de stad. Onder zijn leiding kreeg Den
Helder een waterleiding en een gasfabriek
en werd de stad aangesloten op het spoorwegnet.
Naar deze geliefde burgemeester
werd later een straat vernoemd.
107. T-splitsing grindpad: rechts aanhouden
- het parkgedeelte in.
Links aanhouden - richting aula.
NB. Bijzondere zerk: Als u echter op deze
splitsing 15 stappen naar links gaat, ziet u
een interessant monument, nl. de grafzerk
van Diewer Pieters, waarop bovenaan een
orgel is afgebeeld. De in 1672 overleden
Diewertje heeft waarschijnlijk geld nagelaten
voor de aanschaf van een orgel in het
Huisduiner kerkje. Voor een dorp als Huisduinen
was het vrij uitzonderlijk, dat men
reeds in de 17e eeuw over een kerkorgel
beschikte. Het orgel is door de landing van
het Engelse invasieleger in 1799 vernield.
Plantsoen architect L.A. Springer:
In de 20ste eeuw werd de begraafplaats
aan de noordkant uitgebreid in romantische
stijl door ontwerper L.A. Springer. De aanleg
bestaat uit een strook van slingerende
paden, begeleid door bomen, heesters
en struiken. NB. Bij de volgende splitsing
(in het plantsoen) kunt u ook even rechts
aanhouden. U ziet dan de plaats, waar 53
burgerslachtoffers van de bombardementen
in de Tweede Wereldoorlog onder 37
naamstenen begraven zijn en u ziet het op
5 mei 2006 onthulde oorlogsmonument
met de tekst: ‘Ter nagedachtenis aan de
burgerslachtoffers van de bombardementen
op Den Helder in de Tweede Wereldoorlog
1940-1945 Mannen, vrouwen en kinderen
die daarbij om het leven kwamen, liggen
hier begraven’. Burgemeester Ritmeester
beloofde tijdens de begrafenis van de 38
slachtoffers, op 28 juni 1940, een gedenkteken
op te richten. Het gemeentebestuur
van Den Helder heeft deze belofte in 2006
waargemaakt.
108. Via het park van Springer – langs
de aula (van circa 1920) – naar de
Kerkhoflaan.
De aula
45

46
De aula: In 1925 werd het dienstgebouw
geplaatst met ruimte voor de opzichterwoning,
de werkplaats en de aula.
Inmiddels is het totale - in Amsterdamse
stijl opgetrokken - gebouw in gebruik als
aula.
109. Halverwege de Kerkhoflaan:
R.A. - Tuinderspad (dit pad
gaat over in een voetpad).
110. Voorbij de bocht: 1e L.A.;
fietsers bruggetje over
(boosterrijders kunnen
eventueel R.D.).
Boosterrijders:
Bruggetje een opstakel?
Alternatieve route naar eindpunt:
111. Voetpad (klinkerpad)
vervolgen.
112. Einde voetpad: L.A. op
trottoir.
113. Bij het hoekhuis: hier bij de
afgeschuinde rand het trottoir
af; L.A. Jan Verfailleweg -
richting rotonde.
114. Bij rotonde: 2e afslag -
richting centrum.
nIeuWLandBuuRt
115. Marsdiepstraat vervolgen naar
het eindpunt van de route
(Triade - Middenweg 2) in de
Geleerdenbuurt.
Fietsers:
111. R.A.: Lichtbaaklaan.
112. Bij splitsing: rechts aanhouden
- Linieweg.
113. 2e R.A. - langs hotel.
114. Bij T-splitsing: rijbaan
Marsdiepstraat oversteken
en L.A.
nIeuWLandBuuRt
115. Marsdiepstraat vervolgen naar
het eindpunt van de route
(Triade - Middenweg 2) in de
Geleerdenbuurt.

Architect Krijnen trekt internationale
belangstelling met ‘zijn’ Tuindorp
Bedenker van spuikanaal wordt bedreigd
door werkvolk
Een man die heel nadrukkelijk zijn sporen
heeft nagelaten in Den Helder is Simon
Krijnen (1859-1940). Als ‘stadsarchitect’
ontwierp hij tal van gebouwen. Een aantal
daarvan is verdwenen, maar er zijn er
gelukkig ook die thans als monument
worden gekoesterd.
Simon Krijnen.
De naam van Krijnen is vooral verbonden
aan de Prins Willem Alexandersingel.
De aanleg van dit spuikanaal moest een
einde maken aan de stankoverlast van het
doodlopende Heldersche kanaal, doordat
er nu een open verbinding ontstond
met de fortgrachten rond Erfprins. Een
plaquette in de monumentale muur bij
het begin van de singel herinnert aan
hem: ‘Over ’t Krijnen-plan is gedacht tot
burgemeester Houwing mij bracht. Nu
spui ik bij dag en nacht schoon water
door Helder’s gracht, 1918-1921’.
Krijnen was betrokken bij de oprichting
van de Woningstichting in 1910; Tuindorp
is zijn schepping. Behalve met sociale
woningbouw hield hij zich ook bezig
met de bouw van winkels en van allerlei
bijzondere projecten in de stad. Hij was
vooral in Den Helder actief. De benaming
‘stadsarchitect’ is dus niet overdreven.
Zijn vader Jelle was loodsschipper, afkomstig
van Texel. Na de lagere school moest
Simon ook naar zee, zo was de bedoeling,
maar toen hij een schipbreuk overleefde,
wilde hij daar niets meer van weten. In
advertenties in ’t Vliegend Blaadje komen
we hem tegen als timmerman, aannemer,
handelaar in bouwmaterialen, makelaar,
maker van tekeningen en bestekken en
tenslotte als architect. Hij leerde het vak
in de praktijk. En dat bleek een goede opleiding.
Hij was nieuwsgierig, creatief en
zat vol ideeën. Daardoor ontwikkelde hij
zich tot een kundig, veelzijdig en productief
ontwerper.
Aanvankelijk werkt hij samen met de
Helderse architecten A. Senderman en
Th. Moorman. Hun eerste gezamenlijke
project is de bouw van twee woonhuizen
aan de Stationsstraat in 1895, de bouw
van de rooms-katholieke Volksbond aan
de Molengracht (1896) en de bouw van
een café en winkelhuis aan de Zuidstraat
(84-85) in 1897. Vanaf 1899 - hij is dan
al 40 jaar - opereert hij als zelfstandig
architect.
47

48
De opdrachten druppelen binnen: een
woning en zomerverblijf in Huisduinen,
de bewaarschool aan de Laan voor de
vereniging ‘Fröbel’, de herbouw van het
afgebrande ‘Grand Café Central’ aan de
Kanaalweg voor Z. Panbakker, de bouw
van een zaal achter café ’t Centrum aan de
Molenstraat en van drie woningen aan de
Vlamingstraat.
Spectaculaire brand
Zo roemt ’t Vliegend Blaadje in 1902 de
bouw van het woon- en winkelhuis aan de
Weststraat 87-90 voor J. van Willigen als
‘een sieraad voor de gemeente’. Krijnen
wordt in de jaren daarna ook betrokken bij
de uitbreiding en modernisering van het
bedrijf. Hij voorziet de voorgevel van ruiten
van zes meter lengte, tot dan toe de langste
maat ooit in Den Helder geplaatst, en
een draaideur, ook nieuw voor de marinestad.
Maar kort na de heropening in 1932
ontstaat er een brand, zo spectaculair dat
oudere generaties er nu nog over praten.
De rookwolken trekken zelfs op Texel de
aandacht. Het vuur legt het kolossale pand
volledig in de as. Voor de bouw van een
houten noodwinkel op een terrein bij de
Nieuwe Kerk doet Van Willigen weer een
beroep op zijn ‘huisarchitect’.
Over de bouw van een winkelhuis met
twee bovenwoningen aan de Spoorgracht
45 en 46 voor de firma Oudkerk & Van
Praag schrijft ’t Vliegend Blaadje: ‘De
eertijds niet in aanzien staande Spoorgracht
heeft door het optrekken van dit
groote winkelgebouw, weder enorm in
de welstand gewonnen. Reeds van verre,
van de Nieuwebrug afkomende, maakt dit
magazijn met de sierlijke torenbouw een
aangenamen indruk’. Dit gebouw uit 1911
kennen we thans als het Wapen van Den
Helder en biedt, na een prachtige restauratie
door de Woningstichting, waarbij
het markante ronde torentje in ere werd
hersteld, huisvesting aan daklozen.
Werktekening van Krijnen met het torentje
van ‘Het Wapen van Den Helder’. De Woningstichting
heeft bij de restauratie van
het pand dit torentje in ere hersteld, nadat
het in de oorlog was gesloopt.
‘Het Wapen van Den Helder’ zonder torentje.
Het pand is tot de oorlog in gebruik
geweest van de fa. Oudkerk & Van Praag.
Daarna maakte de firma Joustra er een
voddenopslagplaats van. In 1945 vestigde
J. van der Linden er een hotel, café en
restaurant. Sinds enkele jaren dient het
gebouw als opvang voor daklozen.
Den Helder krijgt grootstedelijke allures
wanneer Herschel in 1932 een modemaga-

zijn aan de Koningstraat opent met….
een overdekte passage van 28 meter
lengte naar de Stationsstraat. Winkelpassages
zijn dan juist in opkomst. Herschel
biedt deze passage aan de gemeente
aan als openbare weg voor de burgerij.
Burgemeester W.F.G.L. Driessen opent de
doorgang en zegt: ‘Met deze passage is
een illusie verwezenlijk van de architect, de
heer Krijnen, die iets dergelijks al vaak had
gepropageerd. De kortere verbinding die
hierdoor wordt verkregen met het station,
zal velen aangenaam zijn.’ De passage
leidt slechts een kortstondig bestaan. In
1940 koopt de eigenaar van ‘Formosa’ de
winkel van Herschel. Hij maakt het gebouw
geschikt voor horeca-activiteiten. Daarbij
moet de passage wijken voor de keuken en
de garderobe. Restaurant Spijz zit nu in dit
pand.
In opdracht van P. Pluijlaar maakt Krijnen
in 1925 het plan voor de bouw van het
lunapark Dennenheuvel in Huisduinen, dat
bij veel ouderen nostalgische herinneringen
oproept door de bijbehorende speeltuin
met uitzichttoren (11 meter hoog), glijbaan
(25 meter lang), schommels, wipplanken,
slingerpaal, zandbak en vijver. De oudfotograaf
Chef Kreuger neemt de uitspanning
in 1926 over en zwaait er jarenlang de
scepter.
Het bestuur van de ‘Vereeniging Ambachtsschool
voor Helder en Omstreken’
schakelt hem in voor de bouw van een
school aan de Laan (1907). Voor de vereniging
‘Laat de kinderkens tot Mij komen’
ontwerpt hij de Christelijke Mulo aan
de Kanaalweg (1920). Beide gebouwen
worden tijdens de Tweede Wereldoorlog in
opdracht van de Duitsers tot de grond toe
afgebroken.
Het bestuur van de ‘Veilingsvereeniging
te Helder’ vertrouwt hem het ontwerp
toe voor een groenteveiling op het terrein
achter het Kantongerecht (1925). En voor
J. Burger, eigenaar van de Victoria Bar in de
Spoorstraat, bouwt hij tussen het Bondsgebouw
en hotel Bellevue een kegelhuis met
concert-, biljart- en vergaderzaal (1928).
‘Verwerpelijk’
Zijn betrokkenheid bij de opvang van
weeskinderen en voogdijkinderen – vanaf
de oprichting in 1900 is hij bestuurslid van
de ‘Vereeniging tot opvoeding van weezen,
half weezen en onverzorgde kinderen’
te Huisduinen – levert hem ook brood op
de plank. Hij maakt eerst een bestaand
pand geschikt voor de huisvesting van de
kinderen. In 1906 ontwerpt hij een directeurswoning
met zaal ten behoeve van de
Weesinrichting ( thans bed & breakfast De
Kust). En in 1928 presenteert hij de tekeningen
voor een meisjes- en kindertehuis
op het voormalige terrein van ‘De Tuintjes’.
De adviescommissie van Noordhollandsche
Gemeenten voor bouwontwerpen en
uitbreidingsplannen veegt echter de vloer
aan met dit ontwerp. Zij spreekt zelfs over
een‘verwerpelijk’ plan. Te traditioneel en
het gebouw wekt de indruk dat wezen
hier worden ingesloten en niet tot vrije,
zelfstandige mensen kunnen opgroeien. In
een brief aan burgemeester en wethouders
schrijft de commissie: ‘Een geheel gesloten
in zichzelf gekeerd gebouw, geen open
verbinding met tuin of speelplaats, geen
openslaande ramen of deuren, maar slechts
schuiframen met uiterst kleine ruitjes. Wij
menen dat dit geen architectonisch aannemelijke
vormgeving van een modern
weeshuis is.’
49

50
Omdat het een openbaar gebouw betreft
neemt de commissie de vrijheid zich ook
een oordeel aan te matigen over de inrichting:
‘Volstrekt onvoldoende verlichting en
ventilatie der slaapzaken en de uiterst primitieve,
onverlichte waschhokjes.Een zoo
benauwde, onhygiënische inrichting moet
ontoelaatbaar geacht worden. Wij wijzen
verder op de voor 22 kinderen te smalle en
steile trap en de smalle gang daarnaast, op
het tekort aan toiletten, op het ontbreken
van een galerij of ruim balkon; dat boven
den ingang is geheel ondoelmatig.’
De commissie pleit voor een modern
gebouw, maar burgemeester en wethouders
leggen het negatieve advies naast zich
neer. Na de oorlog wordt het pand geschikt
gemaakt voor huisvesting van ouderen
(‘Avondrust’). Nu is het in gebruik als
hotel onder de naam ‘The Baron Crown’.
In Huisduinen is Simon Krijnen ook actief
voor de N.V. ‘Zeebad Huisduinen’. Hij
ontwerpt een hotelpension (1928) en een
badpaviljoen (1934). En voor dr. H.W.
van Urk, de apotheker van het hospitaal,
ontwerpt hij een buitenhuis. De aanleg van
de Afsluitdijk leidt ertoe dat het strand verdwijnt
en de glorie van Huisduinen als badplaats
verbleekt. De oorlog en de ophoging
van de zeedijk vormen de genadeslag voor
de creaties van Krijnen.
Drie boerderijen in de polder Het Koegras
danken hun ontstaan aan de Helderse
stadsarchitect. Aan de Doggersvaart bouwt
Krijnen in 1916 een fabrieksgebouw en
machinistwoning voor de N.V. Heldersche
Visch- en Krabbenmeelfabriek. Ook de
winkel van kapper Stuurman aan de Langevliet
in Julianadorp is van zijn hand.
‘Juweeltje’
Voor de bouw van rusthuis ‘Parkzicht’
worden drie ontwerpers uitgenodigd een
plan in te dienen. Krijnen is een van hen.
Zijn plan wordt gekozen, samen met
dat van architect D. Saal uit Alkmaar, de
ontwerper van de Vakschool voor meisjes
aan de Vijfsprong, nu het kantoor van de
Woningstichting Den Helder. De samenwerking
tussen Krijnen en Saal leidt tot een
‘juweeltje van moderne bouwkunst’, zoals
de Heldersche Courant op 18 juni 1936
schrijft. Na de oorlog neemt de gemeente
het rusthuis in gebruik als ziekenhuis. In
1982 moet ‘Parkzicht’ wijken voor het
Gemini-ziekenhuis.
Er ontglipt Krijnen ook wel eens een aantrekkelijke
opdracht. Zo wordt in 1916 zijn
ontwerp voor het Algemeen Tehuis voor
Militairen aan de Spoorstraat afgewezen.
Het bestuur kiest uit de inzendingen van
zes architecten voor het plan met de meest
praktische inrichting en dat is van A. Mulder
uit Den Haag.
Tot de bijzondere bouwwerken die aan
Krijnen worden toegeschreven, behoort de
Postbrug (1932). Maar er bestaat onduidelijkheid
over de werkelijke ontwerper. Er
zijn ook bronnen die zeggen dat het plan
uit de koker komt van de Amsterdamse
architect P.A. Kramer gezien de overeenkomsten
met een ander ontwerp van zijn
hand, het Nationaal Reddingsmonument
(1935).
Vanaf de oprichting in 1910 tot 1939 is
Krijnen het gezicht van de Woningstichting.
Honderden arbeiderswoningen in de
Van Galenbuurt, Tuindorp, Vogelwijk en de
Visbuurt ontstaan op zijn tekentafel.

De eerste ‘sociale woningbouw’ van zijn
hand vinden we aan de Polderweg. In
1912 levert hij een plan voor 38 woningen.
Bouwkosten per woning: 2000 gulden.
Hoewel de woningen klein zijn, om te
voorkomen dat de huurprijs te hoog wordt,
slaagt Krijnen erin zó te bouwen dat de arbeiders
zich in hun huis als in een kasteeltje
wanen. In zijn ontwerpen past hij variatie
en afwisseling toe om te voorkomen dat de
rijtjeswoningen een massale indruk maken.
Met speelse accentjes en versieringen geeft
hij de voorgevels iets karakteristieks mee.
In 1915 wordt de eerste steen gelegd voor
de bouw van 132 woningen op een terrein
aan de Brakkeveldweg. Voorzitter C.
Adriaanse zegt bij die gelegenheid: ‘Het
plan voor dit tuindorp is afkomstig van de
heer Krijnen, die slechts opdracht kreeg een
aantal woningen te bouwen en met dit plan
voor de dag kwam.’ Alsof het een spontane
opwelling van Krijnen was. Maar hij volgt
de ontwikkelingen op zijn vakgebied nauwgezet.
Tuinsteden, ontstaan in Engeland,
doen internationaal opgang. Ze kenmerken
zich door lage eengezinswoningen met een
voor- en achtertuin en omringd door groen.
De trots van architect Krijnen: Tuindorp.
Het valt overigens niet mee om Tuindorp
in Den Helder groen te krijgen. De jeugd
vernielt de pasgeplante boompjes. De Woningstichting
besluit in 1919 een commissie
van Tuindorp-bewoners aan te stellen
voor de bewaking van het groen. Een der
bewoners wordt aangesteld tot onbezoldigd
rijksveldwachter om verbaliserend te
kunnen optreden. Was het toen het groen,
nu is het (zwerf-)vuil een van de grootste
kopzorgen.
Op voorstel van de leden besluit de
Woningstichting in 1919 eens een andere
architect in de arm te nemen. De woningen
van Krijnen zijn te mooi en lijken onvoldoende
op ‘arbeiderswoningen’, zo luidt
het oordeel. De keuze valt op architect
Verschoor uit Den Haag, die het ontwerp
levert voor 62 woningen aan de Brakkeveldweg,
het plan Potteman. Een volgend
project op een terrein tussen de Polderweg
en de Van Galenstraat doen Verschoor en
Krijnen samen. Toch bevalt dit ‘uitstapje’ de
Woningstichting minder goed, zodat alle
opdrachten voortaan weer naar haar eigen
technisch adviseur gaan.
Bij het twaalfeneenhalfjarig bestaan van
de Woningstichting in 1923 zegt vicevoorzitter
dr. C.H. Ketner: ‘De heer Krijnen
heeft als architect het zijne ertoe bijgedragen,
dat de Vereeniging ook ver buiten
onze gemeente een goede naam heeft. In
het bijzonder is dit ten opzichte van het
Tuindorp het geval.’ Krijnen oogst met zijn
Tuindorp internationale waardering. Op
een tentoonstelling in Engeland wil zelfs
de Britse koningin Mary meer over zijn
ontwerp weten.
Het spreekwoord ‘Hoge bomen vangen
veel wind’ gaat ook op voor Krijnen. In
zijn loopbaan krijgt hij heel wat kritiek te
verduren. Men verwijt hem onder meer te
weinig opdrachten te gunnen aan Helderse
aannemers, te weinig arbeiders uit Den
Helder bij zijn projecten te betrekken,
51

52
en te weinig inspanning te leveren voor de
kosten die hij in rekening brengt. Bovendien
zou hij het plan voor het spuikanaal
als oplossing voor de stankoverlast van het
Heldersche kanaal hebben gepikt. Krijnen
lijkt onverstoorbaar, maar hij moet soms
de blaren op zijn tong praten om zich te
verweren.
Doordat hij in 1898 raadslid wordt, is het
risico van belangenverstrengeling niet
denkbeeldig. In 1916 besluit de gemeenteraad
het plan van Krijnen voor de aanleg
van een spuikanaal te realiseren. Het plan
is het resultaat van een prijsvraag voor
waterbouwkundigen, waarop 80 inzendingen
binnenkomen. Krijnen wil zijn plan zelf
uitvoeren. Dat levert problemen op met de
raad, die deze werkzaamheden niet verenigbaar
achten met zijn lidmaatschap.
Het wordt een gevecht tot aan de hoogste
instanties. Met als resultaat, dat … Krijnen
zijn raadszetel niet hoeft op te geven. Hij
blijft aan tot 1919, dan wordt de ergernis
over de ‘rooien’ (S.D.A.P.) in de gemeenteraad
hem te veel. Een van de privileges
die hij daarvoor moet opgeven zijn de ritjes
met paard en rijtuig naar het stadhuis.
Raadsleden worden in die tijd met veel
egards behandeld. De gemeente haalt hen
op voor de raadsvergaderingen en brengt
hen na afloop terug naar huis.
Bij de aanleg van het spuikanaal ontstaat
er een harde confrontatie tussen Krijnen
en het werkvolk. Het karwei moet worden
uitgevoerd door werklozen, maar in zijn
ogen zijn ze ongeschikt voor dit werk en
daardoor te duur. Krijnen besluit daarom
machines in te zetten. De arbeiders zien dat
als een bedreiging van hun broodwinning
en ze lopen massaal te hoop voor zijn woning,
een villa aan de Javastraat. ‘Ze wilden
mijn vader vermoorden’, vertelde dochter
Souwtje later. ‘Mijn moeder huilen.
Maar mijn vader was helemaal niet bang.
Hij ging naar buiten om met ze praten en
daarna dropen ze af.’
In 1938 krijgt Krijnen wèl een vlekje op
zijn blazoen. Er komen gebreken aan het
licht bij 12 woningen die de gemeente in
de Smidstraat in Ouwe Helder heeft laten
bouwen. Binnen een jaar na oplevering
ontstaan er scheuren in de muren doordat
de fundering verzakt. Uit onderzoek door
de gemeente blijkt dat de verzakkingen te
wijten zijn aan het onvoldoende draagvermogen
van de bouwgrond, de aanwezigheid
van een sloot die met minder goed
materiaal is gedempt en de drassigheid van
het aangrenzende terrein.
Krijnen, architect, uitvoerder en toezichthouder
bij dit project, had de bouwlocatie
vooraf beter moeten onderzoeken, vinden
burgemeester en wethouders. Het college
stelt hem aansprakelijk voor deze fout.
Omdat een gerechtelijke procedure duurder
is, besluiten B. en W. een schikking te
treffen. Na langdurige onderhandelingen -
‘waarbij de houding van den heer Krijnen
allesbehalve bereidwillig en behoorlijk is
geweest’ - komen ze met Krijnen overeen
dat hij 750 gulden betaalt als gedeeltelijke
schadevergoeding in de kosten van herstel
(2400 gulden).
Op 16 januari 1940 overlijdt Krijnen, 80
jaar oud. Voorzitter P. van Dalen van de
Woningstichting wijst er bij de uitvaart op
dat ruim 900 woningen naar zijn ontwerp
en onder zijn toezicht zijn gebouwd.
‘De heer Krijnen heeft zich met hart en ziel
gegeven om goede woningen tegen lage
huurprijs te verkrijgen.

Daarbij moet worden opgemerkt dat alle
technische adviezen en vele ontwerptekeningen
pro Deo werden gegeven.
‘De heer Krijnen bezat de gave om voor
weinig geld toch iets goeds te bouwen’,
zo vervolgt Van Dalen. ‘Wij waren er
getuigen van toen er een keer sprake van
was om voor een bepaald plan eens een
andere architect te nemen, de Inspecteur
van Volksgezondheid, speciaal belast met
de woningbouw, dit ernstig ontraadde.
Hij achtte alleen de heer Krijnen de meest
geschikte om met de middelen die ter
beschikking waren, een goede woning te
doen bouwen.’
Dochter Souwtje heeft ooit bij de gemeente
pogingen ondernomen om Tuindorp te
vernoemen naar haar vader. Dit wijkje met
arbeiderswoningen was zijn grote trots.
Hij begreep niet dat er inwoners van Den
Helder waren die weigerden hier te wonen,
omdat Tuindorp op een vroegere vuilnisbelt
was gebouwd.
Personalia
Simon Krijnen wordt geboren op 2 november
1859 in Den Helder. Hij is de zoon
van loodsschipper Jelle Krijnen (Texel) en
Antonia Christina Bijl (Den Helder). Simon
trouwt op 13 november 1884 met Grietje
Pijper (Enkhuizen). Zij krijgen elf kinderen
van wie er vijf kort na de geboorte overlijden.
Zoon Jelle (1885) wordt architect
en trouwt met Maria Pranger uit Anna
Paulowna. Hij brengt het Tuindorpontwerp
van zijn vader naar Rusland. Dochter Wilhelmina
Paulina (1888) trouwt in 1925 in
Los Angeles met Jacob Kellenbach uit Rotterdam.
Dochter Antonia Christina (1890)
trouwt in 1915 met officiermachinist Jan
Anthonie Rietdijk. Dochter Souwtje (1899)
trouwt in 1926 met marineofficier Johannes
Bernardus Berck. Zoon Simon (1903) wordt
banketbakker en heeft enige jaren een
winkel in de Koningstraat. Hij trouwt met
Maartje de Vries uit Amsterdam. In 1903
nemen Krijnen en zijn vrouw een pleegkindje
in huis: Ludwig Jamöck uit Wenen.
De vrouw van Krijnen, Grietje Pijper,
overlijdt op 24 december 1924. Zij is dan
60 jaar oud. Doodsoorzaak is, volgens een
dochter, verdriet, doordat haar man een
verhouding kreeg met een veel jongere
vrouw, Ida M. Boer, 33 jaar, directeur van
de Fröbelschool aan de Laan. Vijf maanden
na de dood van zijn eerste vrouw trouwt
Simon Krijnen met haar.
Monumenten van Krijnen
• Loodsgracht 10-11, gebouwd in 1910.
• Spoorstraat 45, gebouwd in 1910 voor
H. Nypels.
• Koningstraat 89 (De Buuren van Pieck),
gebouwd in 1912 voor C. de Boer.
• Postbrug (waarschijnlijk), gebouwd in
1932.
Beeldbepalende panden van Krijnen:
• Anemonenstraat 1 t/m 23.
• Anjelierstraat 2 t/m 14 (even) en 5 t/m
39 (oneven).
• Brakkeveldweg 17 t/m 49.
• Florastraat 18 t/m 32 (even).
• Van Galenstraat 99-101.
(Bronnen: ’t Vliegend Blaadje, Heldersche
Courant, Interview van Marinus Vermooten
met een dochter van Krijnen voor de
Lokale Omroep Stichting Den Helder, Jack.
Sweep, Wim Kalkman en Cees Paarlberg,
Gemeentearchief Den Helder, Gemeentelijke
lijst van monumenten en beeldbepalende
panden.)
53

54
Kil onthaal voor woningplannen van
baron Van Asbeck in 1910
Charmant complex aan Fabrieksgracht nu
gemeentelijk monument
Kwam hij met koningin Wilhelmina of prins
Hendrik naar Den Helder, dan werd hij met
open armen ontvangen. Kwam hij met
het bestuur van ‘Licht en Lucht’, dan was
de ontvangst kil. Weinigen zullen Herman
Erwin baron van Asbeck (1870-1922) kennen.
Toch wordt zijn naam in Den Helder in
leven gehouden.
H.E. baron van Asbeck, oprichter van
woningvereniging ‘Licht en Lucht’
(familiearchief).
Het is mede aan hem te danken dat
honderd jaar geleden op de hoek Fabrieksgracht/
Van Hogendorpstraat zo’n
charmant blokje wit bepleisterde woningen
werd gebouwd. Dat zijn nu gemeentelijke
monumenten. Boven de deur van
Fabrieksgracht 59 is een gedenksteen
gemetseld, waarin staat gebeiteld:
‘Ter herinnering aan H.E. baron van Asbeck,
luitenant t/z der 1e klasse, stichter der
woningvereeniging Licht en Lucht in 1911.’
De draad tussen H.E. baron van Asbeck
en Den Helder was maar heel dun. Alleen
tijdens zijn opleiding aan het Koninklijk
Instituut voor de Marine (1886-1890)
woonde hij hier. Voor de rest verbleef hij
op zee, in Nederlands-Indië, of was hij
elders in het land. Hij kwam wel regelmatig
naar Den Helder. Met hoog gezelschap:
koningin Wilhelmina en/of prins Hendrik.
Tussen 1907 en 1912 was hij hun adjudant.
En bij bezoeken werd zijn naam steevast
genoemd in de krant. Zijn broer, Willem
Dirk Henrik, had in die jaren meer met Den
Helder van doen. Hij was commandant van
het K.I.M.
Hart voor Den Helder
Ondanks zijn beperkte betrokkenheid bij
Den Helder moet Herman Erwin wél hart
voor de stad hebben gehad. En voor de
mensen die hier woonden. Al had hij reeds
eerder blijk gegeven van zijn sociale betrokkenheid.
Zo was hij na de ramp met de
veerboot ‘Berlin’ voor Hoek van Holland in
1906, waarbij 128 slachtoffers vielen, nauw
betrokken bij de totstandkoming van de
‘Nationale Bond voor reddingwezen en eerste
hulp bij ongelukken Het Oranje Kruis’.
Baron van Asbeck richtte in Den Haag
een vereniging op met het doel de volkshuisvesting
in Den Helder te verbeteren.
‘Licht en Lucht’, zoals de vereniging werd
genoemd, wilde woningen bouwen die

vooral bestemd waren voor het lagere personeel
van de marine. Een bijzonder avontuur
voor iemand die zich in het dagelijkse
leven met heel andere zaken bezig hield:
hij diende op verscheidene marineschepen,
deed historisch onderzoek, bestudeerde
het torpedowezen, schreef boeken (over
Michiel de Ruyter, de Japans-Russische
zee-oorlogen en onze kustverdediging),
was secretaris van een staatscommissie
voor het reddingswezen en begeleidde het
koninklijk paar bij tal van bezoeken.
De Woningwet die in 1901 was ingevoerd,
bood de mogelijkheid om als woningcorporatie
voorschotten te krijgen voor de
bouw van volkswoningen. ‘Licht en Lucht’
diende in 1910 een verzoek in bij de
gemeente Den Helder om 47.000 gulden
beschikbaar te stellen voor de bouw van
27 woningen. Deze waren gepland op
een stukje grond aan wat toen nog de
Molenvaart heette maar nu bekend staat
als Fabrieksgracht. Een doodlopend water
dat naar de vroegere houtzaagmolen van
de gebr. Janzen leidde, vreselijk stonk en ’s
winters nooit bevroor.
Negatief advies
Wie denkt dat de gemeente blij zou zijn
met dit soort initiatieven, heeft het mis.
Burgemeester en wethouders stelden het
verzoek in handen van de Gezondheidscommissie
voor advies. Op een eerder
verzoek van de Vereeniging voor Volkshuisvesting
‘Helder’ om een voorschot van
78.000 gulden voor 38 woningen adviseerde
die commissie negatief. Een huurprijs
van f. 1,85 tot f. 2,50 per week was
in haar ogen te hoog voor de toekomstige
bewoners. Toch besloot de gemeenteraad
het voorschot te verlenen.
Ook nu kwam de Gezondheidscommissie
om dezelfde reden met een negatief ad-
vies. Ze droeg nu echter nog meer tegenargumenten
aan. De oppervlakte van de
woningen was slechts 30 vierkante meter
- het minimum dat volgens artikel 20 van
de Bouwverordening in deze gemeente
werd toegelaten – en dat rechtvaardigde
geen huur van f. 2,30 per week. Voorts
stond de bouwplek in een kwade reuk
door de slechte hygiënische toestanden in
die omgeving.
Het college stelde de gemeenteraad voor
het gevraagde voorschot toch te verlenen.
Maar een aantal raadsleden deelde de
bezwaren van de commissie. ‘Naar mijn
mening is de woningnood niet zo groot
om mee te werken aan het in het leven
roepen van nog meer van dergelijke verenigingen’,
zegt E.J. Bok. ‘Wanneer we op
de ingeslagen weg voortgaan, is er weldra
geen einde meer aan.’
Volgens P.P. Hartendorf helpt de soort
woningen die ‘Licht en lucht’ wil bouwen,
niet om de mensen voor wie de Woningwet
in het leven is geroep, uit het slop te
halen. Een huur van f. 2,30 is voor hen
niet te op te brengen. ‘Zeker niet wanneer
men bedenkt dat de mensen vaak
naar Indië moeten, waardoor gezinnen in
die tijd niet het volle inkomen van de man
genieten.’
Hartendorf heeft nog een ander bezwaar.
‘Deze woningen zullen worden betrokken
uitsluitend door marinemensen. Ik denk
dat dit op den duur niet bevalt. Het zal
voor de mensen zelf beter zijn, indien ze
meer gedistribueerd zijn over de gehele
bevolking. Zo’n complex woningen, bewoond
door één categorie van mensen,
lijkt me niet wenselijk.’
55

56
Gedenksteen boven de deur van de woning Fabrieksgracht 59.
Precedentwerking
Het lijkt als spijkers op laag water zoeken,
maar ook P. de Geus vindt een argument
om het verzoek af te wijzen. Hij vreest
voor precedentwerking. ‘Die woningen zijn
bedoeld voor een bepaalde categorie van
personen. In de toekomst zouden verschillende
groepen van mensen om een voorschot
kunnen komen. Wanneer dit eenmaal
is toegestaan, zou er geen enkele reden zijn
om het anderen te weigeren.’
De socialist A.G.A. Verstegen bevestigt dat
de woningen bestemd zijn voor mindere
schepelingen van de Marine. ‘Maar ze gaan
de draagkracht van de mensen niet te boven.
Op het ogenblik verwonen ze dezelfde
prijzen en genieten daar veel minder van.
Ik ken mensen die zich tevreden moeten
stellen met een woninkje van 90 cent, maar
heel graag 2,30 gulden zouden willen
betalen voor een solide woning. Bovendien
komt er door het werk van deze vereniging
ruimte vrij voor anderen die hun woonsituatie
willen verbeteren.’
Hij wijst erop dat de vereniging wettelijk
is toegelaten. ‘Ze is in de lijn van de wet
werkzaam. Wat heeft haar bewogen, om
woningen te stichten, uitsluitend voor mindere
schepelingen? Wanneer de mensen
na drie jaar uit Indië terugkeren, moeten ze
drie of vier maanden wachten voordat ze
hun gezin naar hier kunnen laten overkomen.
Dan zijn ze vaak genoodzaakt aan De
Kooi of in Koegras een woning te zoeken.
Uitsluitend, om die mensen tegemoet te
komen, is deze vereniging opgericht.’
W.J. van Neck spreekt tegen dat de woningen
uitsluitend bestemd zijn voor mensen
bij de Marine. Zij hebben alleen voorkeur.

Woningnood
Volgens burgemeester A.J.J. van Steijn is er
wel degelijk sprake van woningnood in Den
Helder. Mochten er geen verenigingen zijn
die woningen willen bouwen, dan moet de
gemeente dat zelf doen. En dat kost meer
geld, waarschuwt hij. ‘Als men opmerkt dat
de woningen niet mooi gelegen zijn, niet
op een mooie plaats, dan ben ik juist het
tegenovergestelde van mening. Ze wonen
daar vlak bij hun werk. Is men bevreesd
dat de prijs te hoog is, dan moet men
bedenken dat er hoogstwaarschijnlijk een
opschuiving zal plaats vinden. Mocht die
achterwege blijven, dan kan de gemeente
nog altijd een bijdrage geven in de huur.’
Het bevreemdt raadslid W. Biersteker dat
het bestuur van ‘Licht en Lucht’ in Den
Haag zetelt en dat zelfs de architect, H.J.
Dammerman Jzn., in Den Haag woont.
Toch vindt hij het verlenen van een voorschot
een goede zaak. Wanneer het na
een uitvoerige discussie op een stemming
aankomt, zeggen vijf van de 21 raadsleden
‘tegen’. Dat zijn: L.A. Hartsinck , K.F.
Oortgijsen, Th. Terra, E.J. Bok en W.C. van
Breda.
Aan de verstrekking van het geld zijn wel
bepaalde voorwaarden verbonden. Zo
behoudt de gemeente zich het recht voor
‘om te allen tijde alle bezittingen van de
vereniging met de daarop rustende lasten
en verplichtingen en alle schulden’ over te
nemen. Tien jaar nadat W. Lastdrager in
Den Helder de 27 woningen voor ‘Licht en
Lucht’ voor een bedrag van 42.000 gulden
heeft gebouwd, wordt deze bepaling
actueel.
De honderd jaar oude woningen van
’Licht en Lucht’ zijn nu monumenten.
Dwarsliggen
De gemeente wil meer invloed uitoefenen
op het bouw- en huurbeleid en probeert
daarom de vier woningbouwverenigingen
in Den Helder in één stichting te laten opgaan.
Bovendien maakt dat de exploitatie
voordeliger, vindt zij. Maar dan gaat ‘Licht
en Lucht’ dwarsliggen. Zij is niet bereid om
de woningvereniging te ontbinden en haar
eigendommen over te dragen aan de nieuwe
woningstichting, ondanks een financiële
compensatie. Overleg met het bestuur leidt
tot niets. Na twee jaar besluit de gemeenteraad,
op advies van de minister van
Arbeid, Handel en Nijverheid, tot naasting
over te gaan. Vanaf dat moment krijgen de
huurders van ‘Licht en Lucht’ te maken met
de Woningstichting Den Helder.
Die gedwongen overname is H.E. baron
van Asbeck bespaard gebleven. Hij
overleed in 1922 in… Den Haag. In zijn
nalatenschap bevindt zich een glasdia met
een zelfportret die volgens een speciale
methode is gemaakt. Eigenlijk had koningin
Wilhelmina op dat portret moeten staan, in
plaats van baron van Asbeck. De uitvinder
van het speciale procedé had zich bij
het Hof gemeld met het verzoek of hij ter
promotie van zijn kleurenfototechniek de
koningin mocht portretteren. Hare Koninklijke
Hoogheid weigerde en liet haar
adjudant voor dit klusje op draaien.
57

58
Personalia
Herman Erwin baron van Asbeck is geboren
op 24 oktober 1870 in Weesp. Hij is
het negende kind van de tien die Gerrit
Ferdinand baron van Asbeck, arrondissements-betaalmeester,
en jonkvrouwe
Caroline van Hogendorp kregen. De man
naar wie de Van Hogendorpstraat is
genoemd, Gijsbert Karel (1762-1834), was
zijn opa. Na het vertrek van de Fransen in
1813 vormde die samen met Frans Adam
van der Duyn van Maasdam en Leopold
van Limburg Stirum het Voorlopig Bewind
en zij lieten de Prins van Oranje terugkomen
naar Nederland.
Herman Erwin volgde het voorbeeld van
twee van zijn oudere broers Willem Dirk
Henrik (1858) en Gijsbert Karel (1865), die
marineofficier waren geworden. In 1886
werd hij toegelaten tot het Koninklijk Instituut
voor de Marine (K.I.M.). De carrière
van Willem bij de marine eindigde in 1911
als commandant van het K.I.M. Daarna
werd hij gouverneur van Suriname. Gijsbert
overleed op 30-jarige leeftijd in Den
Helder. Een andere broer, Frederik Willem
Alexander, maakte carrière bij de artillerie.
De oudste broer, ir. Dirk werd gezant in Tokio
en Warschau. Broer Gerard Carel werd
president van de Algemene Rekenkamer.
Herman Erwin begon zijn loopbaan in
Oost-Indië. Hij moest meevechten in de
Atjeh-oorlog. Als beloning voor zijn gedrag
bij krijgsverrichtingen op de oostkust van
Sumatra en bij de Tamiangrivier werd hij
onderscheiden met de gesp Atjeh 1873-
1896 en Tamiang 1893. Er zouden nog
veel andere onderscheidingen volgen.
Van 1907 tot 1912 was Herman Erwin
adjudant van koningin Wilhelmina en prins
Hendrik. Daarna vertrok hij opnieuw naar
Oost-Indië, waar hij tot 1916 het bevel
voerde over een mijnenlegger. Wegens
lichamelijke gebreken – hij werd blind
- kreeg hij in 1917 eervol ontslag. Vijf jaar
later, op 10 januari 1922, overleed hij, 51
jaar oud. Van zijn zes kinderen trad Carel
Erwin (1913) ook bij de marine in dienst.
(Bronnen: ’t Vliegend Blaadje,
De Heldersche Courant, Woningstichting
Den Helder, H.E.E. baron van Asbeck.)

Het verhaal achter drie glas-in-loodpaneeltjes
in het Maranathakerkje
Nieuw leven voor een boer,
metselaar en visser.
Kerken hebben veel van hun schatten te
danken aan gulle gevers. Schilderijen,
beelden, bijbels, kandelaars, liturgische
gewaden en attributen die tijdens de
eredienst worden gebruikt, zijn veelal
afkomstig van schenkingen. Vaak zijn ze
gemaakt door kunstenaars. Het Maranathakerkje
in de Visbuurt, dat al een aantal
jaren in gebruik is als kinderdagverblijf,
heeft ooit enkele glas-in-lood-ramen
cadeau gekregen. Het is vooral het verhaal
achter deze schenking dat met recht
gesproken kan worden over ‘verborgen
schoonheden’.
Wie naar de ramen van het kerkje kijkt, zal
ontdekken dat in drie ervan een glas-inloodpaneeltje
zit. De orthodox-hervormde
broodbakker Cornelis Breet (1836-1916),
die het kerkje in 1879 liet bouwen voor
zijn evangelisatiewerkzaamheden, hield
niet van opsmuk. Zijn latere opvolger
Hendrik Kraak (1895-1970) vond dat het
interieur wel enige sfeerverbetering kon
gebruiken. Sinds de dood van Breet was
het gebouw immers een aantal jaren in
gebruik geweest als kolenpakhuis. Om de
sporen daarvan weg te wissen, ging Kraak
te rade bij de Helderse glashandelaar Kröder,
een gelovig man en trouw volgeling.
‘Heb jij niet wat voor mijn kerkje?’, vroeg
hij hem.
Kröder hoefde niet lang na te denken. Hij
had in zijn atelier nog enkele glas-in-loodpaneeltjes
staan, restanten van de grote
tentoonstelling uit 1925 over de Stad Den
Helder. Allerlei ondernemers en bedrijven
presenteerden zich toen in de Atjehloods
om het 100-jarig bestaan van het
Noord-Hollands kanaal te vieren. Kröder
liet bij deze gelegenheid enkele proeven
van bekwaamheid zien. Hij had in glas en
lood drie beroepsgroepen uitgebeeld als
kenmerk van de bedrijvigheid in deze stad.
Mocht ‘broeder’ Kraak voor deze kleurrijke
paneeltjes belangstelling hebben, dan
wilde hij ze graag beschikbaar stellen.
< Een van de glas-in-loodpaneeltjes:
de metselaar.
59

60
Geen godsdienstige taferelen
Kraak, behalve evangelist ook commies
bij de Belastingdienst, toonde zich zeer
ingenomen met dit aanbod. Het waren
weliswaar geen godsdienstige taferelen,
maar bij beelden van een boer die ploegt,
een metselaar, en een visser was zonder
moeite een bijbelse uitleg denkbaar.
Kröder verwerkte de paneeltjes in drie
grotere gebrandschilderde ramen en
plaatste ze in het Maranathakerkje.
Een afbeelding van een visser:
de haringtrekker.
Na de dood van Kraak in 1970 raakte het
gebouw in verval. Zijn weduwe verkocht
het pand in 1977 aan de gemeente. Die
wilde het aanvankelijk slopen, omdat het
in een zeer slechte staat van onderhoud
verkeerde. De Stichting Visbuurtbelangen
redde het echter van de ondergang.
Zij sprokkelde 425.000 gulden bijeen om
het te kunnen restaureren. Daar was geen
cent bij van de gemeente.
Bij de herstelwerkzaamheden werden de
ramen eruit gehaald. Die verkeerden in
erbarmelijk staat. Alles werd naar de
firma Kröder gebracht. De zoon van de
oude Kröder, de maker van de ruitjes,
bewerkstelligde dat de oorspronkelijke
paneeltjes in het glasatelier van de firma
in Beverwijk werden gerestaureerd.
De kosten daarvan nam hij, in verband
met de bijzondere voorgeschiedenis, voor
eigen rekening.
De firma Kröder werkt tegenwoordig
onder de naam Veromco met als directeur
Bouke Westerdijk, de schoonzoon van
Kröder.
In 1985 werden de paneeltjes, die er weer
uitzagen als pareltjes, teruggeplaatst in
de ramen van het gebouw. Niet alleen
de Maranathakerk, maar ook de boer, de
metselaar en de visser, symbool voor nijvere
werkers, kregen zo een nieuw leven.
(Bron: Henry Ottervanger.)

Gebr. Janzen: van timmerlieden
tot vastgoedbaronnen
Grondeigenaren van Nieuwstad laten
monumenten als erfenis na
Als gelukzoekers kwamen ze vanuit Duitsland
naar Den Helder; hun leven eindigde
hier in een praalgraf. De gebroeders
Janzen ontwikkelden zich van eenvoudige
timmerlieden tot wat we tegenwoordig
vastgoedbaronnen zouden noemen. De
Visbuurt is gebouwd op hun grond. Als
aannemers, vastgoedhandelaren en grootgrondbezitters
verwierven ze veel invloed
en aanzien. Het werden de rijkste burgers
van de stad. Ze lieten zich echter ook
kennen als weldoeners.
De Janzenstraat, dat mooie, intieme
straatje met zijn gave monumentale pandjes
– echt een ‘verborgen schoonheid’
- dankt haar naam aan deze Janzens:
Johannes Stephanus (1801) en Johannes
Eilardus (1803). Zij verrijkten deze stad
onder meer met twee molens, het Loodskantoor
en de achtkantige Evangelisch-
Lutherse kerk. De molens zijn verdwenen,
het kerkgebouw en het gebouw voor het
Loodswezen zijn monumenten geworden.
Den Helder was twee eeuwen geleden
een stad in opkomst. Het werd de basis
voor de oorlogsvloot, er werd een rijkswerf
aangelegd, de verdedigingswerken
werden uitgebreid en door de aanleg
van het Noord-Hollands kanaal werd het
ook de toevoerhaven naar Amsterdam.
Er was volop werk aan de winkel. En de
twee timmerlieden uit Lindern in Oldenburg,
waarschijnlijk meegelokt door een
aannemer uit Amsterdam, pakten gretig
de mogelijkheden aan die hier voor het
oprapen lagen.
Gemeenteschool
We horen voor het eerst van hun bestaan
in 1829, bij de aanbesteding van de
gemeenteschool nr. 4 met onderwijzerswoning
aan de Hoofdgracht. De
gebroeders Janzen zijn met een bedrag
van 8.460 gulden de laagste inschrijvers
en de gemeente gunt hun het karwei.
Ondanks ongunstig weer slagen ze erin
het pand tijdig en tot tevredenheid van
de opdrachtgever op te leveren. Op een
leeg terrein bij de school plaatsen ze een
opslagloods, die ze in eerste instantie ook
gebruiken om er te wonen. Later bouwen
ze er hun eigen woning.
De Hoofdgracht blijkt een strategische
plek te zijn. Van daaruit kunnen zij
gemakkelijk de woningbouw rondom de
rijkswerf, aan de Weststraat en de Zuidstraat,
voor hun rekening nemen.
In 1839 krijgen Janbaas en Chrisbaas,
zoals de gebroeders worden genoemd,
opdracht voor de bouw van de pastorie
naast de rooms-katholieke kerk aan de
Kerkgracht. Daarmee verdienen ze 6.800
gulden. Blijkbaar hebben ze al financiële
reserves, want zonder problemen accepteren
ze dat dit geld pas vier jaar later
wordt uitbetaald.
61

62
Johannes Stephanus Janzen,
ook wel Chrisbaas genoemd.
In 1840 beginnen ze met de bouw van het
Marinehospitaal, dat op 1 januari 1842 in
gebruik wordt genomen. Op de ziekenzalen
is ruimte voor een paar honderd
patiënten. Het gebouwencomplex bevat
ook dienstwoningen voor apotheker, officieren
van gezondheid en enkele administrateurs.
Aanneemsom: 136.140 gulden.
Voordien was de ziekenverpleging bij de
marine hoogst gebrekkig.
De zieken werden in de regel opgenomen
op een zogenoemd ziekenschip, dat in de
Binnenhaven lag gemeerd, en bij ernstige
gevallen werden zij naar het Rijks-
Hospitaal in Utrecht vervoerd.
Het Marinehospitaal wordt bij de bombardementen
tijdens de Tweede Wereldoorlog
verwoest. Op de fundamenten rust nu
‘Het Klooster’, het schoolgebouw van het
Koninklijk Instituut voor de Marine.
Buitenspel
Samen met de Helderse aannemer
M. Schouten nemen de Janzens de bedijking
aan van de Waard- en Groetpolder
voor de kapitale som van 663.500 gulden.
Ze zetten hiervoor 1500 grondwerkers
in van wie een groot aantal uit België
en Duitsland. Die moeten met schop en
kruiwagen een dijk van ruim drie meter
hoogte aanleggen over een lengte van
elf kilometer. Toch zal dit project hen nog
lang heugen. Al kort na het begin van
de werkzaamheden ontstaan er ongeregeldheden
over het salaris van f. 1,75
per dag. Zo’n 500 ‘poldergasten’, die een
loonsverhoging willen tot f 2,50 per man,
leggen het werk neer en verschansen zich
op een eilandje bij Kolhorn. De Alkmaarse
officier van justitie laat soldaten aanrukken
om de stakers te verwijderen. Dat mislukt.
Dan doet hij een beroep op de marine.
Wanneer die met twee kanonneerboten
verschijnt, geven de mannen hun verzet
op. Drie ‘putbazen’ worden gearresteerd.
De rest verklaart zich bereid het werk te
hervatten voor het oude loon.
De onrust onder de ‘poldergasten’ is het
gevolg van de geruchten dat Schouten en
Janzen hun financiële verplichtingen niet
kunnen nakomen. Dat blijkt inderdaad het
geval te zijn. Door allerlei machinaties van
een groep mensen rond een concurrent,
de machtige aannemer Langeveld & Co.,
worden Janzen en Schouten in een zodanige
financiële positie gedwongen, dat zij
het werk moeten opgeven. Hun geldschieter
Smits rekende erop dat een kapitaal
van 60.000 gulden voldoende zou zijn om
het werk te starten. Wanneer uit herberekeningen
blijkt dat buiten het materiaal er
minstens een ton nodig is, draait de financier
de geldkraan dicht. Waar Langeveld
& Co op aasde, gebeurt. Het bestuur gunt
hun de verdere bedijkingswerkzaamheden.
De Janzens staan buitenspel.

Loodskantoor
Op 16 augustus 1847 kondigt het Weekblad
van Den Helder en het Nieuwediep
aan, dat er in de loop van dit jaar ‘twee
schoone gebouwen’ zullen verrijzen: een
gebouw voor het loodswezen aan de kade
van de haven en een gebouw voor de
werkinrichting. ‘Beide fraaije werken zijn
aangenomen door de Heeren Gebroeders
Janzen.’ Het Loodskantoor bevat behalve
een wachtkamer voor het loodspersoneel
ook drie woningen.
Het statige pand aan het Nieuwediep heet
nu ‘Staetenhuys’, is een rijksmonument
geworden en biedt onderdak aan het
automatiseringsbedrijf DRM.
De werkinrichting aan de Kerkgracht dient
om werklozen een bestaan te verschaffen.
Een van de initiatiefnemers van dit project
is Eilard Janzen als lid van het Burgerlijk
Armbestuur. In het gebouw ‘Loon naar
werk’ komen een touwpluizerij, mattenmakerij,
hoedenmakerij en een breierij.
Later krijgt het gebouw andere bestemmingen,
zoals gemeenteziekenhuis, teken-
en industrieschool, en politiebureau. Op
de plek van de werkinrichting staan nu
appartementen.
Aanval op handelsbeperkingen
Het aanzien van de Janzens stijgt wanneer
de gebroeders samen met een aantal
grote ondernemers de handelsbeperkingen
aanvechten, die sinds de aanleg van het
Noord-Hollands kanaal aan Den Helder
zijn opgelegd (‘onvrij territoir’). Om als
doorvoerhaven de ontwikkeling van
Amsterdam niet te dwarsbomen, is het
verboden om zeeschepen in de Helderse
haven te laden en de lossen. Er mogen
evenmin opslag- en werkplaatsen rond
de haven worden gebouwd. Maar Den
Helder neemt niet langer genoegen met
zijn positie van voorhaven, het wil een
handelsstad worden.
Een wijziging van de Wet op de Middelen
biedt in 1849 de mogelijkheid om
onder dit gehate regiem uit te komen. Een
commissie onder leiding van wethouder
C. Bakker Bz. met ondernemers als B.R.
de Breuk van hotel ‘Den Burg’, notaris
P.J. Beets, E. Taylor van scheepswerf ‘De
Hoop’, S. Lastdrager van de gelijknamige
scheepswerf en J.T. Zur Mühlen van de gelijknamige
rederij en de gebr. Janzen doet
een aanval op het bewuste statuut. En met
succes: op 3 oktober 1851 besluit minister
van Financiën Van Bosse om Den Helder
tot los- en laadplaats voor zeeschepen aan
te wijzen. Er breekt een gouden tijd voor
Den Helder aan.
In 1853 wordt de gebroeders Janzen de
bouw van de kerk voor de Evangelisch-
Luthersche gemeente aan de Westgracht
gegund. Het ontwerp van dit achtkantige
gebouw is het resultaat van een prijsvraag.
De winnaar, C.J. Bolle, opzichter bij de
Hondsbossche zeewering in Petten, wordt
afgescheept met 75 gulden. De aannemers
komen met de kerkenraad een bedrag van
16.000 gulden overeen. De bouw wordt in
1855 voltooid; toch duurt het tot augustus
1856 voordat de kerk wordt ingewijd.
Baldadige jongelui maken misbruik van
deze situatie door de ramen van de kerk in
te gooien. Het gebouw doet slecht korte
tijd, tot 1881, dienst als kerkruimte. De
opening van het Noordzeekanaal in 1876
veroorzaakt een economische terugslag
voor Den Helder. Onder de mensen die
vertrekken, bevinden zich zo veel lidmaten
van de Evangelisch-Lutherse gemeente,
dat het financieel te zwaar wordt om het
gebouw als kerk in stand te houden.
63

64
Broodbakker M. Witsenberg koopt het
voor 4.700 gulden om er graan in op te
slaan. Later vestigt J.J. Vos er een lompen-
en metalenhandel. Vervolgens neemt expeditiebedrijf
Van der Eyk het pand over.
Uiteindelijk gaat het over in handen van
de woningbouwvereniging Nieuwediep,
die het verandert in een appartementengebouw.
Goudkust
In december 1857 koopt de gemeente van
het Rijk de domeingronden waarop het
zgn. ‘strooien dorp’ is ontstaan. De hutten
en andere schamele onderkomens met
daken van riet en stro worden geruimd.
Hier moet de wijk Nieuwstad komen,
tegenwoordig beter bekend als Visbuurt.
De gebroeders Janzen ruiken nu hun kans.
Ze kopen grote stukken grond op voor
woningbouw. De eerste twee huizen verrijzen
aan de Bassingracht, hoek Brouwerstraat,
bestemd voor bakker Jan Dunselman
en zijn neef, kruidenier Jan Walraven,
beiden afkomstig uit Medemblik. Zo wordt
Nieuwstad voor hen een goudmijn.
De gemeente van christelijke
afgescheidenen (gereformeerden) neemt
de Janzens (rooms-katholiek) in de arm
voor de bouw van een kerk aan de
Kanaalweg, bij de Postbrug. Het resultaat
mag er zijn, zo schrijft de Heldersche en
Nieuwedieper Courant op 27 november
1862 over de eerste Bethelkerk.
‘Reeds het uitwendig aanzien maakt een
goeden indruk, die nog aanmerkelijk
wordt verhoogd door de bezigtiging
van het inwendige van het gebouw, dat,
gelijk men ons verzekerde, voor 500
à 600 personen plaatsruimte aanbiedt.
De bouwmeester, de heeren
Gebr. Janzen, verdienen allen lof voor de
goede zorg aan de daarstelling van dit
gebouw besteed.’
In hetzelfde jaar wordt Hendrik, de tweede
zoon van Johannes Stephanus, al een
prachtig werk gegund: het kantongerecht,
dat nog altijd aan de Kerkgracht staat. Op
deze manier blijven de bouwopdrachten in
de familie.
De Janzens nemen ook buiten Den Helder
werk aan. Ze bouwen in Anna Paulowna
het Polderhuis, de Nederlands hervormde
kerk en het logement Veerburg. Burgerbrug
en Warmenhuizen voorzien ze van
een rooms-katholieke kerk.
Draaibruggen
Ze zijn overigens op veel meer terreinen
actief. Zo leggen zij de duinwaterleiding
aan vanaf Huisduinen naar Nieuwediep,
verrichten onderhoud aan de verdedigingswerken,
de zeewering en de zeehaven
en ze bouwen (draai)bruggen bij
Erfprins, Westoever, Fabrieksgracht, Keizersgracht
en Bassingracht. Vooral de 22
meter lange draaibrug bij de Zeedoksluis,
aangenomen voor 62.765 gulden, oogst
lof. De Schager Courant van 5 november
1863 bericht hierover het volgende: ‘Naar
wij vernemen is de brug aan het Nieuwediep,
waarvan de beproeving zoo bovenmate
aan de verwachting heeft voldaan,
op eene na de grootste beweegbare brug
op het vasteland van Europa. Het ontwerp
is van den ingenieur J. Strootman,
wien daarvoor de meeste eer toekomt.
Het geheele werk is aangenomen door de
heeren J.B. Janzen Ezn. en Co te Nieuwediep,
terwijl de ijzeren brug is vervaardigd
aan de fabriek De Prins van Oranje van de
heeren de wed. A. Sterkman en Zn. te
’s Gravenhave.’

Draaibruggen zijn niet ongevaarlijk. Op
27 oktober 1867 signaleert de krant;
‘Gisteren namiddag is alhier een jongetje
van omstreeks 9 jaren op eene verschrikkelijke
wijze verwond geraakt. Staande
aan den kant van de Spoorwegbrug nabij
de Nieuwe Kerk is de voet van het kind
letterlijk van het been afgescheiden toen
de draaibrug na het doorlaten van een
vaartuig werd gesloten.’ En dan met een
vermanend vingertje: ‘Wij hopen dat vele
ouders door dit hoogst treurig voorval
zullen worden aangespoord om hunnen
kinderen ernstig te vermanen niet te digt
nabij te komen als de bruggen worden
neergelaten of digtgedraaid.’
De Janzens verdienen goud in Den Helder.
Toch hebben ze niet altijd de wind mee.
In 1869 kopen ze op een veiling voor 888
gulden het Noorse brikschip Judith, dat
op de Noorderhaaks is gestrand. Enkele
dagen later blijkt het schip door de storm
te zijn stukgeslagen. Het wrak wordt
teruggevonden op de Zuidwal. De lading
balken wordt een prooi voor jutters.
De gemeente wil het ophalen van het
huisvuil en de poeptonnen in 1885 in eigen
hand nemen. De speurtocht naar een
beschikte opslagplaats levert twee locaties
op, allebei in het bezit van de familie Janzen:
een terrein ten westen van Nieuwstad
(400 gulden huur per jaar) en een terrein
in ’t Brakkeveld bij fort Dirksz Admiraal
(gratis, maar de aanleg van een toegangsweg
van 1100 meter lang en 2,5 meter
breed komt voor rekening van de gemeente).
Vanuit Nieuwstad regent het protesten
wegens stankoverlast. Het bestuur van de
rooms-katholieke parochie, het bestuur
van het rooms-katholieke weeshuis, 38
woningeigenaren en 145 woninghuurders
dienen een bezwaarschrift in.
De gemeenteraad twijfelt. Het plan
Brakkeveld is voor de gemeente duurder.
Uiteindelijk kiest de raad toch voor deze
oplossing na een pleidooi van burgemeester
Stakman Bosse. Hij ontraadt de opslag
van huisvuil en faecaliën bij Nieuwstad,
omdat hij ‘rust en tevredenheid bij de
burgers wil bevorderen’.
Korenmolen ‘De Eendragt’ aan de Molengracht,
in 1916 afgebroken.
Molens
Het meest in het oog springende werk
van de gebr. Janzen is de bouw van twee
molens: trasmolen ‘De Eendragt’ aan de
Molengracht (1843) en houtzaagmolen
‘De Goede Verwagting’ (1862) tussen
de Janzenstraat en de Ruyghweg. Tras is
gemalen tufsteen, een vulkanisch materiaal
dat wordt gebruikt als metselspecie.
Maar vanaf 1863 houdt ‘De Eendragt’
zich voornamelijk bezig met het malen van
meel, want dan wordt de molen voorzien
van een poetsmachine, voor het reinigen
en breken van graan, en een builmachine,
voor het builen van het gemalen graan.
De behoefte aan een eigen houtzaagmolen
ontstaat doordat eigenaar L. den
Berger van houtzaagmolen ‘De Onderneming’
aan de andere kant van de Molengracht,
overlijdt en de erfgenamen zijn
bezit verkopen. Die molen wordt afgebroken
en verhuist naar Barsingerhorn.
65

66
Door hun hoogte zijn de molens een
kwetsbaar object bij onweer. In 1850,
1888 en 1890 worden ze getroffen door
de bliksem. Dat levert heel wat schade op.
Maar de bliksem die ‘De Goede Verwagting’
op 8 september 1897 treft, is alles
verwoestend. ’t Vliegend Blaadje meldt
daarover: ‘Zaterdagmiddag werden de
buien afgewisseld door een hevige donderbui,
die bij donkere lucht over de plaats
onzer inwoning heentrok, ongelukkig niet
zonder schade aan te richten. Een felle
bliksemstraal werd gevolgd door een ratelenden
donderslag, die bij menigeen de
gedachte opwekte:’t weer slaat ergens in.
‘En ’t was zoo. De houtzaagmolen van de
heeren Janzen & Co., achter de Sluisdijkstraat,
was door ’t hemelvuur getroffen,
zoodat een oogenblik later vlammen en
dikke rookwolken in ’t luchtruim opstegen.
De brandklokken begonnen te luiden en
spoedig daarna zag men van alle zijden
brandspuiten aansnellen, omringd van
een menigte nieuwsgierigen, die zich op
de plaats des onheils verzamelden. ’t Eerst
werd water gegeven door de brandspuit
van ’t wachtschip. Den molen te redden
bleek, ondanks alle inspanning, onmogelijk;
die stortte na eenigen tijd met hevig
gedruisch in elkander. Men bepaalde zich
dus tot ’t beveiligen van de loodsen en
van den houtvoorraad. Toen de molen was
ingestort, was ’t gevaar geweken, zoodat
de meeste spuiten zich weldra konden verwijderen.
Naar men ons mededeelde, was
alles tegen brandschade verzekerd en zal
de molen niet meer worden opgebouwd.’
In 1916 wordt meelmolen‘De Eendragt’
afgebroken. ‘Er is stellig geen Nieuwedieper,
die heeft durven vermoeden, dat de
molen nog eens zou verdwijnen’, schrijft
de Heldersche Courant op 30 augustus.
‘Onze oude, mooie korenmolen in de
omringende huizenblokken, waaraan
vreemdelingen wel eens hun bijzondere
aandacht hebben besteed. Onze typische
molen, die deze gemeente zoo’n echt
Hollandsch karakter gaf en waarnaar de
Molengracht en de twee Molenstraten
en het Molenplein waren vernoemd. En
toch is het zoo. De ‘Eendragt’, die den
ouderdom van vier-en-zeventig jaren heeft
bereikt en in dien langen tijd een beduidende
massa graan tot meel verwerkte,
zal voortaan niet meer malen en is na een
waarlijk werkzaam bestaan tot slooping
veroordeeld.’
Liefdadigheid
De Janzens maken ook naam als weldoeners.
Wanneer ze in 1866 met pastoor Van
Buchem een tochtje per rijtuig door de
nieuwe wijk maken, schenken ze hem een
royaal perceel grond aan de Jonkerstraat
voor de bouw van een naai- en bewaarschool.
In 1875 stellen ze voor een klein
bedrag (700 gulden) een stuk grond van
2234 vierkante meter beschikbaar voor
de bouw van O.L.V.O.O-kerk. Wel onder
de voorwaarde dat ‘het hart van die kerk
een regte lijn zal vormen met het hart der
Nieuwstraat terwijl de gevel der kerk naar
genoemde straat zal gerigt zijn.’
De weduwe van Eilard Janzen laat voor
haar rekening een weeshuis voor jongens
en meisjes bouwen aan de Jonkerstraat.
Jaarlijks schenkt ze 1000 gulden om het
Louisegesticht in stand te houden.
Ze stelt ook grond beschikbaar voor de
bouw van een ‘oudeliedenhuis’ aan de
Jan in ’t Veltstraat.
Erfgenamen van de gebr. Janzen doneren
bij tijd en wijle ook geld voor goede
doelen in Den Helder. Een van hen is J.S.B.
Janzen, het jongste kind van Stephanus,

die ter ondersteuning van armen de
St. Vincentiusvereniging opricht.
Dorothea Walraven, de vrouw van
Chrisbaas.
Personalia
De gebroeders Janzen zijn afkomstig uit
Lindern in Oldenburg en komen in 1829
naar Den Helder. Johannes Eilardus (1803)
trouwt in 1829 met Clara Meijer uit
Minden en krijgt drie kinderen. Johannes
Stephanus (1801) trouwt in 1833 met
Dorothea Walraven uit Medemblik en
krijgt acht kinderen.
In 1851 laten de geboeders zich naturaliseren.
Stephanus wordt gekozen in de
gemeenteraad. Van 1852 tot 1877 maakt
hij deel uit van het stadsbestuur.
Een zoon van Eilard, Johannes Bernard,
treedt in de voetsporen van zijn vader
en zet een bedrijf op in samenwerking
met aannemer J.C. Slebe (bouwer van de
school aan de Vismarkt). Hij vestigt zich
bij korenmolen ‘De Eendragt.’ Tot uitbouw
van dit bedrijf komt het nauwelijks, want
Johannes Bernard overlijdt in 1864, op
30-jarige leeftijd. Zijn vader Eilard wordt
twee jaar later naar de begraafplaats in
Huisduinen gebracht. Clara Meijer sterft
in 1892.
Stephanus werkt aanvankelijk samen met
zijn tweede zoon Hendrik, die trouwt met
Maria Terwindt, dochter van een steenbakker
uit Pannerden. Hendrik gaat in
1872 een nieuwe vennootschap aan met
August Brandt en Jan Oortgijsen onder de
naam ‘Firma H.J. Janzen & Co.’ In Haarlem
sticht hij een nieuwe houthandel. Wanneer
zijn vader Stephanus in 1890 sterft, trekt
hij zich terug uit de Helderse onderneming.
Vier jaar later overlijdt de weduwe
van Stephanus, Dorothea Walraven. ‘Zij
vermande hare kinderen met kracht en
vol wijsheid, en paarde een mannenmoed
aan de tederheid der vrouw’, staat op haar
bidprentje te lezen.
Het praalgraf van de Janzens op de
algemene begraafplaats in Huisduinen.
Monumenten van de gebr. Janzen
Het Loodskantoor aan het Nieuwe Diep
23 t/m 25
Achtkantig kerkje, Westgracht 66 t/m 69a
De Janzenstraat (met monumenten 49 t/m
73 en 58 t/m 84) is naar hen vernoemd.
(Bronnen: Heldersche en Nieuwedieper
Courant, ‘t Vliegend Blaadje, Weekblad
van Den Helder en het Nieuwediep,
Schager Courant, ‘De arbeidersopstand te
Kolhorn in 1844’, Herman Vries, Bundel
50 (1983) van het Historisch Genootschap
Oud West-Friesland.)
67

68
‘Bruine kippenhokken’ in Huisduinen:
ooit verafschuwd, nu gewild.
Ze waren bedoeld als ‘noodwoningen’,
maar na ruim 60 jaar staan ‘de bruine kippenhokken’,
zoals ze destijds met enige
afschuw werden genoemd, nog steeds als
een huis. Bomen en struiken onttrekken
hen gedeeltelijk aan het zicht. Maar wie
door de straatjes tussen de Badhuisstraat
en de Duinweg dwaalt, ontdekt ‘verborgen
schoonheden’.
De Oostenrijkse woningen in Huisduinen
geven het dorp een bijzonder cachet.
Door vorm, materiaal en kleur doen ze
denken aan vakantievilla’s. Bovendien
hebben ze een bijzondere geschiedenis.
In Den Helder staan ze op de lijst van
‘beeldbepalende panden’. Drenthe heeft
soortgelijke woningen in Hoogeveen tot
provinciale monumenten verklaard.
Den Helder verliest in de Tweede Wereldoorlog
een groot deel van zijn woningvoorraad.
De inwoners die in verband met de bombardementen
zijn geëvacueerd, willen
zo snel mogelijk terug naar hun stad. De
beslissing van het kabinet dat de marinebasis
in Den Helder blijft, maakt de druk
op de woningmarkt nog groter. Een van
de oplossingen om de woningnood te
lenigen is systeembouw.
Het ministerie van Wederopbouw en
Volkshuisvesting besluit 800 Oostenrijkse
woningen te kopen. Die worden als
kant-en-klare-pakketten van 17.000 kg
per stuk geleverd en kunnen snel worden
gebouwd. Omdat er een groot voedseltekort
is in Oostenrijk betaalt Nederland in
natura: met zaden, gedroogde groenten
en visconserven. De woningen worden
via de provincies verdeeld of verkocht aan
particulieren en bedrijven zoals Philips
en de Staatsmijnen. Bijna 50 gemeenten,
waaronder Den Helder, maken gebruik
van deze mogelijkheid om op korte termijn
noodhuisvesting te bieden.
Thermofolie
De firma Thermobau G.M.B.H. in Wenen
is de leverancier van de prefab-woningen,
waarvan het ontwerp is aangepast aan
de Nederlandse smaak. De buitenwanden
zijn voorzien van thermofolie, voor die
tijd ongebruikelijk. Naar hedendaagse
maatstaven is de isolatiewaarde daarvan
echter zeer beperkt. De ‘thermowoningen’
worden, voorzien van een Oostenrijkse
en Nederlandse handleiding, in
pakketten (balken, planken en complete
wandpanelen) per trein naar Nederland
vervoerd, waar ze, eenmaal op de plaats
van bestemming, door aannemers in
korte tijd in elkaar kunnen worden gezet.
In december 1947 besluit de gemeenteraad
van Den Helder over te gaan tot
aankoop van 48 Oostenrijkse woningen
en daarvoor 1 miljoen gulden beschikbaar
te stellen. Voor raadslid J. Kreuger (PvdA)
mag het aantal ook worden verdubbeld,
gezien de huisvestingsproblemen, al
schrikt hij wel van de prijs, ruim 20.000
gulden per woning! Wethouder J. van
der Vaart verzekert dat het Rijk financieel
bijspringt, afhankelijk van het verschil tussen
rendabele en onrendabele kosten. Er
komen 38 woningen in Huisduinen en

10 bij het Timorpark aan de Borneolaan.
De levensduur wordt geraamd op 25 jaar.
De meeste huizen zijn in Huisduinen geprojecteerd
zodat ze daar in de toekomst
bruikbaar blijven als seizoenwoningen.
Gebreken
Ondertussen komen er elders uit het land
berichten over gebreken aan de Oostenrijkse
woningen. Ze zouden onvoldoende
weerstand bieden bij storm, het dak buigt
door als de pannen er op komen, het hout
is van slechte kwaliteit en de woningen
zijn duurder dan stenen woningen van
dezelfde grootte. Het Ministerie van Wederopbouw
en Volkshuisvesting stelt een
onderzoek in en rapporteert daarover het
volgende:
- De sterkte van de woningen is berekend
door de in de technische wereld zeer
bekende professor Mélan in Wenen en de
Stichting Ratiobouw in Den Haag. Beide
berekeningen zijn met elkaar vergeleken
en hebben ertoe geleid geringe wijzigingen
aan te brengen in enkele onderdelen
van de constructie.
- De eerste vijf proefwoningen werden
in Bennekom gebouwd. Hiervan was het
hout inderdaad van slechte kwaliteit, terwijl
onderdelen hebben geleden tijdens het
vervoer. Bovendien heeft het bij de bouw
ontbroken aan juist inzicht ten aanzien van
de montage en de verankeringen. Een onderzoek
naar de Oostenrijkse woningen in
Vught, Vlijmen, Best, Uden, Doetinchem,
Zelhem en Renkum wijst uit dat de woningen
goede en aardige woonhuizen zijn,
wanneer zij met zorg worden behandeld
en met vakkennis worden gemonteerd.
Bij deze woningen bleek de kwaliteit van
het hout aanzienlijk beter.
- Toegegeven moet worden dat de
woningen uiteindelijk iets duurder zijn dan
stenen gebouwen van dezelfde inhoud.
De Oostenrijkse woningen zijn echter
royaler van afwerking.
Het duurt bijna een jaar voordat de bouw
in Den Helder kan beginnen. De gemeente
heeft nog niet alle benodigde grond in
eigendom. Met K. Hoogerduijn bereikt
zij snel overeenstemming over de koop
van 20.000 m² grond, maar voor enkele
andere percelen, in eigendom van mevr. J.
Houmes-Kleinsmit (285 m²) en A. Volker
(305 m²) in Den Haag en P. Smit (9590
m²) in Den Helder moet zij een onteigeningsprocedure
in gang zetten. Een
probleem is ook dat de woningen niet
voldoen aan de gemeentelijke bouwverordening,
omdat de wanden niet uit beton
of baksteen zijn gemaakt. De vensters zijn
te klein en de schuur is te groot. Gezien
de omstandigheden verleent het Plaatselijk
Bureau voor de Wederopbouw toch
toestemming.
Ontwricht
De gemeenteraad besluit in december
1948 de bouw te gunnen aan de Helderse
firma G. Groot en Zn., met 508.800
gulden de laagste inschrijver. Terwijl de
houten elementen voor de woningen al
lang liggen opgeslagen in een loods van
de Koninklijke Marine bij de onderzeedienstkazerne,
wacht de aannemer op het
beschikbaar komen van de benodigde stenen,
cement en dakpannen. De productie
daarvan is ook door de oorlog ontwricht.
Cement is nodig voor de fundering, de
betonnen vloer en de betonnen wanden
van de kelderkast; bakstenen zijn nodig
voor de 30 centimer hoge plint onder de
houten muurplaten, de schouw en de
schoorsteen. De wanden, de vloer en het
dak zijn van hout.
69

70
Begin 1949 gaat de bouw eindelijk van
start. Ondanks de schaarste aan vaklui
kan de aannemer daarvoor een ploeg van
50 bouwvakkers inzetten. Alle woningen
worden vrijstaand gebouwd. Om te voorkomen
dat bij brand het vuur overslaat,
worden ze op enige afstand van elkaar
geplaatst. De woonkamer komt aan de
zonzijde te liggen. De planken aan de gevels
worden op de begane grond verticaal
en op de verdieping horizontaal geplaatst.
Het zadeldak wordt voorzien van oranje
pannen.
De Oostenrijkse woningen in Huisduinen
ruim tien jaar na de bouw.
Trekstangen
Vrees voor het ‘omwaaien’ van de houten
woningen bij een storm, zoals de Helderse
Courant van 10 februari 1949 signaleert,
hoeven de toekomstige bewoners niet te
hebben. ‘Het geheel zit stevig in elkaar,
maar toch heeft de gemeente nog een
verbetering doen aanbrengen. Op verschillende
plaatsen worden de voornaamste
verbindingen extra met ijzer versterkt
en tussen de balklaag worden enkele trekstangen
aangebracht die de wanden bijeenhouden.’
En dankzij de thermofolie in
de tien centimeter dikke wandelementen
hoeven de bewoners evenmin bevreesd te
zijn dat zij hun kachel stoken ten bate van
de voorbijgangers.
Wanneer twee maanden later de eerste
huurders, voornamelijk hogere officieren
van de marine, de houten woningen in
gebruik nemen, blijkt dat de indeling en
de ruimte gunstiger zijn dan gedacht. Het
exterieur oogt vrij klein ondanks een afmeting
van bijna 8 bij 9 meter. De woningen
bevatten op de begane grond een woonkamer
(met openslaande deuren naar de
tuin), eethoek, studeerkamer, keuken (met
doorgeefluik), kelderkast, gang en wc. Op
de verdieping zijn er een ouderslaapkamer,
twee kinderslaapkamers met ingebouwde
kasten en een kleine badkamer. De
vensters met kleine vierkante ruitjes zijn
voorzien van dubbelglas.
Het gemeenteraadslid mr. Mulder noemt
de Oostenrijkse woningen
‘geen wonderen van schoonheid’.
Hij hoopt dat door een behoorlijke tuinaanleg
en het aanbrengen van bloembakken
onder de ramen het complex een iets
aantrekkelijker aanzien krijgt.
Hoewel een levensduur van 25 jaar was
voorspeld, staan de Oostenrijkse woningen
er na 60 jaar nog altijd. De ‘bruine
kippenhokken’ van weleer zijn koopwoningen
geworden en in de loop van de tijd
verbouwd, gemoderniseerd, uitgebreid en
aanzienlijk meer waard geworden.
Hier hebben de kippen gouden eieren
gelegd, zou je kunnen zeggen.
(Bronnen:
Oostenrijkse woningen in Nederland,
scriptie van Coen van Benthum; Vereniging
van Nederlandse Gemeenten,
Helderse Courant.)

Begrippenlijst:
aanzetstuk - een natuurstenen element, dat de zijden van een klokgevel
ondersteunt.
Amsterdamse
School - decoratieve en expressieve bouwstijl tussen 1913 en 1930, waarbij het
functionele ondergeschikt is aan de vormgeving. Wordt gekenmerkt
door decoratief, vaak golvend baksteenwerk en gebeeldhouwde
ornamenten.
art déco - benaming voor een sierstijl van ± 1915-`25, strakker en minder grillig
dan art nouveau.
boogfries - reeks van kleine bogen als versiering.
boogveld - het boogveld is het vlak, dat ingeklemd is in de ronding van een boog.
bovendorpel - kozijnrand aan de bovenkant van een deur of raam.
cementeren - door cement verbinden of daarmee bestrijken of pleisteren.
console - uit de muur stekend geprofileerd stenen of houten deel, dat dient ter
ondersteuning van een beeldhouwwerk, balk, kroonlijst, balkon, voet
van de schoorsteen of dakgoot.
dagkant - binnenkant van een kozijn.
daklijst - lijst langs de dakrand ter versiering van de gevel.
dakruiter - een klein, meestal houten torentje dat op de bovenkant van een dak
bevestigd wordt, vergelijkbaar met een ruiter te paard.
Dorisch - de meest eenvoudige en robuuste van de drie klassieke Griekse
zuilenorden.
driepas - drie elkaar rakende cirkels en een grote omschreven cirkel.
festoenmotief - bestaat uit kransen van bloemen, fruit of gebladerte die vanuit twee
punten losjes naar beneden hangen.
fries - een horizontale strook versierd met schilder- of beeldhouwwerk.
fronton - een meestal driehoekvormige bekroning van een deur, raam of
topgevel.
getoogd - de term getoogd wordt gebruikt om aan te geven dat (een onderdeel
van) een deur, kozijn of nis van een toog voorzien is en dus boogvormig
is overspannen.
Jugendstil - Art nouveau 1890-1920. Slingerende golvende en krullende vormen
als reactie op de neostijlen van de 19e eeuw.
kalf - dwarsregel tussen deur en bovenlicht.
kapiteel - bovenste, versierde gedeelte van een zuil.
klos - uit de muur stekend houten of gemetseld blokje ter ondersteuning van
uitstekende onderdelen van een gebouw, zoals de dakgoot e.d. Klossen
zijn eenvoudige consoles.
koor - deel van kerk rond het hoofdaltaar, vaak verhoogd en naar het oosten
gericht.
korfboog - een boog in de vorm van een omgekeerde korf.
71

72
Begrippenlijst:
kroonlijst - horizontale rand van gebouw juist onder het dak; uitspringend of
geprofileerd.
latei - draagbalk boven een venster of deur.
lichtbeuk - de vensterzone in het bovenste gedeelte van de hoofdbeuk van
een kerk.
lisenen - verticale enigszins uit de muur vooruitspringende banden, met een
decoratieve geledende functie.
Mansardekap - dak dat bestaat uit twee geknikte vlakken.
middenschip - de grote ruimte in een kerk tussen hoofdingang en koor of podium,
hoofdbeuk.
nok - horizontale snijlijn van twee dakvlakken; bovenste rand van een dak.
octogoon - achthoek, achtkant. Men dacht dat achtkantige vormen bemiddelden
tussen het symbolisme van het Vierkant, dat het aardse bestaan
voorstelde en de cirkel (die staat voor de hemel of de eeuwigheid).
onderdorpel - de horizontale rand van een kozijn aan de onderkant van een deur of
raam. In het geval van een deurkozijn is de term drempel, meer
gangbaar.
ontlastingsboog - boog gemetseld in een muur boven een raam of deuropening om het
erbovenliggende metselwerk te dragen.
pilaster - een vierkante, platte zuil of halfzuil, die op de gevel is gemetseld.
piron - bolvormig op een voet staand ornament op de uiteinden van een nok.
plint - onderstuk van muur.
profileren - door afdraaien met geschikt gereedschap in een slijpschijf profiel
aanbrengen.
pyloon - een pijler naast een inrit zonder iets te dragen; louter voor de sier.
risalieten - vooruitstekend deel van de voorgevel van een gebouw, dat over de
gehele hoogte doorloopt.
rollaag - metselwerk van op hun kant of kop geplaatste stenen, om een ander
metselwerk af te dekken.
rondboog - een boog die een halve cirkel beslaat.
roosvenster - een groot, cirkelvormig venster met gebrand glas en stenen
traceerwerk.
schilddak - dak met twee driehoekige schilden aan de smalle zijden en twee
trapeziumvormige aan de lange zijden.
sieranker - met motieven als bloemen e.d. bewerkt muuranker; van gietijzer of
smeedwerk.
sluitsteen - de middelste steen van een gemetselde boog, die als laatste afsluiting
geplaatst wordt. Evenals de aanzetstenen is de sluitsteen vaak in
natuursteen uitgevoerd.
spaarveld - een ondiepe, blinde nis in een muur, waardoor materiaal, zoals
baksteen, uitgespaard wordt. Het spaarveld wordt tevens aangewend
om de vlakke gevelwand te verlevendigen.

Begrippenlijst:
spitsboog - een boogconstructie, die spits oploopt.
stolpraam - is te beschouwen als openslaande deur in raamuitvoering: er is geen
middenstijl en het ene raam sluit in het andere raam.
tandlijst - lijst van blokjes. In metselwerk gevormd door om en om uitspringende
koppen.
tentdak - dak van vier in één punt samenkomende vlakken.
timpaan - de binnenzijde van een groot driehoekig fronton. Meestal rijk versierd.
topgevel - gevel met een in een punt uitlopend geveldeel.
travee - vlak van een gevel, dat door de indeling daarvan als eenheid
beschouwd kan worden.
uitkragen - geleidelijk overstekend uitmetselen van steenlagen; het dient om een
muurverzwaring of uitspringend bouwdeel van geringe massa
(hoektorentje e.d.) te ondersteunen.
vensterassen - de breedte van een gevel kan aangegeven worden in meters.
Het zegt meer wanneer het aantal vensters in de breedte genoemd
wordt.
verblendsteen - de baksteen valt op, omdat deze heel strak is, scherpe randen laat zien
en glimt wanneer de zon erlangs strijkt.
wimberg - dit sierelement verhoogt een spitsboog tot een driehoek en is vaak
boven vensters, ingangen en nissen te vinden.
wolfkap
(of wolfdak) - wordt gebruikt voor daken, waarvan een of meer van de schilden
(meestal twee) door een geveltop wordt bekroond.
zadeldak - dak bestaande uit twee schuin naar elkaar toelopende dakvlakken.
zakelijk
expressionisme - stroming, o.a. in de architectuur, opgekomen rond 1925 als reactie op
de Amsterdamse School. Bepleit een versobering van bouwvormen.
De plastische vormgeving wordt verzakelijkt.
zijbeuk - parallelle ruimte aan de zijkant van het schip in een kerk.
73

74
Speciale dank voor hun medewerking aan
dhr. Jan Kikkert (HVSG), dhr. Jan Carlebur (HHV),
mw. Jacqueline van Koningsbruggen (Stichting De Nollen) en dhr. Cees Paarlberg
(Stichting Historische Grafmonumenten Huisduinen).
Bronnen:
Helderse monumentengids, gemeentelijke monumenten -
Monumentencommissie Den Helder / Mw. drs. S. Pathuis (1992).
Overzicht monumenten en beeldbepalende panden in de gemeente Den Helder -
Team beleidsontwikkeling Den Helder (2004).
Helders Erfgoed - J.T. Bremer (2008).
Oorkonden in Steen - J.T. Bremer (1992).
Bijzondere mensen, bijzondere zerken - J.T. Bremer en L.R. Deugd (2006).
Monumenten in Nederland: Noord-Holland - uitg. Waanders i.s.m. Rijksdienst
voor de Monumentenzorg (2006).
Beleidsnota ‘Cultuurhistorische waarden Den Helder’ - Stichting Steunpunt Cultureel
Erfgoed Noord-Holland.
Ontwikkelingsgeschiedenis en beschrijving der gemeente Helder -
D. Dekker (1875/herdruk 1969).
‘Nieuwstad’, 100 jaar Lieve Vrouwe Kerk te Den Helder, 1876-1976 - M.M.J.
Hoogenbosch (1976).
Helderse straatnamen - W. Stoll (1986).
‘Gewoon’, jubileumeditie blad Woningstichting Den Helder (1992).
Honderd jaar voortgezet onderwijs in Den Helder - A. Rietveld (1998).
Den Helder in de Tweede Wereldoorlog 1940-1945 - Rens Schendelaar (2004).
www.fortendenhelder.nl - Jan van Tongeren.
www.hendrickdekeyser.nl

Colofon
Uitgave:
Regio VVV Kop van Noord-Holland
Samenstelling en redactie:
Wout Smit en Dick Stoll
Vormgeving:
Studio Kisteman
Druk:
Foto’s:
Oplage:
Dékavé
Beeldbank Helderse Historische
Vereniging, Wout Smit en Dick Stoll.
1500 ex.
75