Naar binnen en naar buiten - CGK Amsterdam

Naar binnen en
naar buiten
Beschrijving en analyse van de Redeemer
Presbyterian Church in New York City
Siebrand Wierda
Ter wille van de hanteerbaarheid is
de omslagfoto in dit pfd bestand
weggelaten - sjw

Naar binnen en
naar buiten
Beschrijving en analyse van de Redeemer
Presbyterian Church in New York City
Siebrand Wierda
Groningen, januari 2000
1

2
Verantwoording
Dit rapport doet verslag van een onderzoek t.b.v. het onderdeel ‘Missionair functioneren van de
christelijke gemeente’ van het hoofdvak Gemeenteopbouw van de Theologische Universiteit
Apeldoorn, uitgevoerd aan de Theologische Universiteit Kampen (Broederweg) onder
begeleiding van prof. dr. M. te Velde.
Omslagfoto
Twee jaar geleden werd de New Song Community Church geplant in Harlem, een van de armste
delen van New York City. Deze kerk richt zich sterk op recht en gerechtigheid in de buurt als
teken van het koninkrijk van God. De foto op de omslag toont een gebouw dat recentelijk door
New Song is gekocht. De vier etage’s zullen respectievelijk worden gebruikt voor: een caférestaurant,
een kerkzaal, een kerkelijk bureau en appartementen.
Rechten
Dit rapport is vrij te kopiëren, mits wordt verwezen naar de bron.
Auteursgegevens
S.J. Wierda, Acacialaan 15, 9741 KV Groningen

Dank
Aan de fondsen die het onderzoek hebben gefinancierd
Stichting Het Scholten-Cordes Fonds
Stichting Zonneweelde
Theologische Universiteit Apeldoorn
Theologische Universiteit Kampen / Greijdanus-Kruithof Fonds
Aan allen die bij het onderzoek betrokken waren
Ken en Alison Brownell, voor de gastvrijheid in Londen en het gezellige diner
Willem van Eeken, voor het reageren op een voorlopige versie en de inhoudelijke herkenning
Paul den Hertog, voor de gezelligheid in Londen en de geestdrift over Redeemer
Robert Hoekstra, voor de verzorgde organisatie en het sturen van het boek
Peter van de Kamp, voor de uit jaren bestaande know-how en het lenen van diverse boeken
Tim en Kathy Keller, voor de krachtige visie en de liefde voor de stad
Mark Mittelberg, voor het snelle reageren en het zenden van de boeken
Erwin Nieuwold, voor het scannen van de foto en het tekenen van de plaatjes
Herman Selderhuis, voor de mondiale ideeën en de juiste contacten
Roel Sikkema, voor de aan twee kanten snijdende interesse en het getoonde vertrouwen
Steve Smallmann, voor het prettige gesprek en het blijvende contact
Mees te Velde, voor het doelgerichte commentaar en de strategische begeleiding
Peter en Joke Visser, voor de gastvrijheid in Grand Rapids en de broederlijke gesprekken
Lynn en Steve Whitcomb, voor de gastvrijheid in Carpentersville en de emails
Westminster Theological Seminary, voor het gebruik van een studentenkamer en de bibliotheek
Aan de mensen die dicht bij mij staan
Leden van de CGK Groningen, voor de stimulerende omgeving en het warme meeleven
Wander en Iek en Tjibbe en Janke, voor het heit-en-mem-zijn en het opvangen van de kinderen
Janneke, Wander en Tjarco, voor de begeleiding naar Schiphol en het lange wachten daar
Nynke, voor alles en speciaal voor die week samen in New York
3

Inhoudsopgave
1 Inleiding 7
1.1 Achtergrond 7
1.2 Onderzoeksinhoud 8
1.3 Verantwoording 9
2 Uitgangspunten 12
2.1 Kerk 12
2.2 Cultuur 15
2.3 Model 17
2.3.1 Beschrijving 17
2.3.2 Tekening 19
3 Beschrijving 21
3.1 Geschiedenis van Redeemer 21
Excurs: Geschiedenis van Willow Creek 23
3.2 Visie-overzicht van Redeemer 24
3.2.1 Visie 24
3.2.2 Missie en doel 25
3.2.3 Strategie 25
Excurs: Visie-overzicht van Willow Creek 26
3.3 Hart van Redeemer 27
3.3.1 Erediensten 27
3.3.2 Huiskringen 29
Excurs: Hart van Willow Creek 30
3.4 Werkvelden van Redeemer 32
3.4.1 Verkondiging 32
3.4.2 Levenswijding 33
3.4.3 Vorming en toerusting 34
3.4.4 Pastoraat 35
3.4.5 Samenleven 36
3.4.6 Diaconaat 37
Excurs: Gemeentelijk leven van Willow Creek 38
3.5 Kerkplanting door Redeemer 38
3.6 Organisatie van Redeemer 41
4 Analyse 44
4.1 Geschiedenis van Redeemer 44
4.1.1 Groei 44
4.1.2 Evaluatie 45
4.2 Identiteit van Redeemer 47
4.2.1 Inleiding 47
4.2.2 Christocentrisch 48
5

6
4.2.3 Gemeenschap-gericht 52
4.2.4 Eschatologisch 53
4.2.5 Holistisch 56
4.2.6 Contextueel 58
4.2.7 Stedelijk 62
4.2.8 Evaluatie 64
Excurs: Identiteit van Willow Creek 67
4.3 Functioneren van Redeemer 70
4.3.1 Model 70
4.3.2 Hart 71
4.3.3 Organisatie 72
4.3.4 Evaluatie 73
Excurs: Redeemer en Willow Creek 74
5 Aanbevelingen 77
Literatuur 81
Bijlagen 85
A. VisNed wil groeien door klein te worden 85
B. Durf in kerk groot te denken 86
C. Plant een nieuwe kerk die cultureel relevant is 87
D. Kerk voor christenen en niet-christenen 90
E. Christendom is een niet-westerse godsdienst 91

1 Inleiding
Dit rapport doet verslag van een onderzoek naar de mogelijkheden om de christelijke gemeente
systematisch en geïntegreerd naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’ op te bouwen. De kant naar ‘binnen’
is gericht op hen die al lid zijn van de gemeente; de kant naar ‘buiten’ is gericht op hen die nog
geen lid zijn van de gemeente. Ik heb t.b.v. dit onderzoek veldwerk verricht in de Verenigde
Staten van Amerika.
1.1 Achtergrond
Gemeenteopbouw lijkt in de gereformeerde kerken in Nederland steeds belangrijker te worden.
Tijdens allerhande contacten die ik heb en bijeenkomsten die ik meemaak merk ik namelijk dat
in steeds meer gemeenten de behoefte wordt gevoeld om ‘aan gemeenteopbouw te doen’. 1 Ik
signaleer daarbij echter drie problemen.
i) Er leven weliswaar creatieve ideeën en stimulerende gedachten bij veel christenen en
kerken, maar m.i. komen die ideeën en gedachten slechts zelden op vanuit een heldere en
eenduidige visie op de gemeente, waardoor ze te weinig doelgericht en samenhangend
worden ingezet vanuit een doordacht beleidsplan. Dat is jammer, want die visie en dat
doelgericht en samenhangend werken is nu precies waar het bij Gemeenteopbouw om
gaat. 2
ii) De kant naar ‘buiten’ blijft in de bezinning en de praktijk van veel gemeenten
onderbelicht t.o.v. de kant naar ‘binnen’. 3 Diverse ideeën en gedachten t.a.v.
gemeenteopbouw zijn er op gericht de gemeente eerst naar ‘binnen’ op te bouwen, in de
hoop dat de kant naar ‘buiten’ dan wel min of meer automatisch zal volgen. 4 Dit is echter
te veel impliciet geredeneerd. Principieel zal gemeenteopbouw zich altijd expliciet naar
1 Ter illustratie: een werkgroep christelijke gereformeerde predikanten achtte kort geleden de tijd rijp om
een symposium over Gemeenteopbouw te organiseren. Dit symposium is gehouden op 9 oktober 1999 in
Veenendaal. Vgl. A. Kamsteeg, ‘Het geheim van de levende gemeente’, Ambtelijk Contact 39 (1999),
449-453 en J.H. Carlier, ‘De levende gemeente – een uitdaging’, Ambtelijk Contact 39 (1999), 453-461.
2 M. te Velde, Gereformeerde gemeenteopbouw, Barneveld 1989.
3 J. Jonkman schrijft: ‘Wij zijn al blij dat het goed gaat in de gemeenten en dat we niet te veel kwesties
hebben met of tussen broeders en zusters. Maar die tevredenheid is er een van een te laag niveau. Onze
kerken hebben echt doorwaaiing van de Heilige Geest nodig’, in: De Wekker, 15 oktober 1999. ‘Pas als
we zelf inzien dat het missionair getuigenis van onze gemeenten in deze wereld niet of nauwelijks iets
voorstelt, kan de Geest ons juist die gaven geven die voor deze tijd nodig zijn. Maar ik vraag mij af of wij
die verlegenheid wel ervaren’, aldus W. Dekker, in: Nederlands Dagblad, 6 november 1999. Persoonlijk
ken ik slechts weinig gemeenten in Nederland die anno 1999 in staat zijn om regelmatig aantallen nietchristenen
zo te bereiken met het evangelie van Jezus Christus dat zij zich bekeren en tot geloof komen.
Intussen hoor ik van nogal wat gemeenteleden dat ze wel graag hun niet-christelijke vrienden zouden
willen uitnodigen om mee te gaan naar de kerk, maar ze doen het niet omdat ze er van uitgaan dat de naar
‘binnen’ gerichte cultuur in die kerk hen zal afschrikken.
4 Dit is bijvoorbeeld te merken in twee doctoraalscripties die recentelijk in Kampen zijn gepresenteerd: J.
Haveman, ‘Samen naar de Bron’, 1999 en R.F. Telgenhof, ‘Samen leven met God’, 1999. Dit zijn twee
waardevolle scripties, maar beide zijn erop gericht dat eerst binnen de gemeente de zaken ‘op orde
moeten zijn’, in de hoop dat daarna de kant naar ‘buiten’ vanzelf komt. Het probleem is m.i. dat dan voor
Jezus’ wederkomst nooit het moment zal aanbreken waarop wel expliciet naar ‘buiten’ aan de gemeente
zal worden gebouwd.
7

8
‘binnen’ en naar ‘buiten’ moeten richten, zowel op de christelijke gemeente als op heel de
wereld. 5
iii) De integratie van de kant naar ‘binnen’ en de kant naar ‘buiten’ is te mager. Zeker zijn er
in en buiten Nederland christelijke gemeenten waar men (veel) oog heeft voor
buitenkerkelijken, waarbij met name ‘diensten met belangstellenden’ een geliefd middel
vormen om hen te bereiken, maar vaak is er dan een kloof tussen de gemeentelijke
activiteiten die naar ‘binnen’ gericht zijn en de gemeentelijke activiteiten die naar
‘buiten’ gericht zijn. Het blijkt moeilijk te zijn een goede brug te slaan tussen deze twee
of deze meer geïntegreerd te laten samengaan. 6
Mijn onderzoek gaat in op deze problemen. Ten eerste staat het onderzoek in het kader van mijn
hoofdvak Gemeenteopbouw. Dat betekent dat juist het systematische een grote rol moet spelen.
Ten tweede is het onderzoek een onderdeel van het studieblok ‘Missionair functioneren van de
christelijke gemeente’ binnen genoemd hoofdvak. Dat betekent dat ik expliciet aandacht vraag
voor de kant naar ‘buiten’. Ten derde wil ik zoeken naar een weg waarin de onevenwichtige
situatie tussen naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’ wordt doorbroken met een gebalanceerde en
geïntegreerde combinatie van naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’.
1.2 Onderzoeksinhoud
1. Probleemstelling. De probleemstelling van het onderzoek luidt: Hoe kan systematisch
worden gewerkt aan de opbouw van de gemeente van Jezus Christus, waarbij de kant naar
‘binnen’ en de kant naar ‘buiten’ geïntegreerd zijn?
2. Doelstelling. Boven stipte ik drie problemen aan: (1) veel ideeën komen te weinig op uit een
doordachte visie en vinden te weinig vorm in een doordacht beleidsplan; (2) de kant naar
‘buiten’ blijft te vaak onderbelicht; (3) de kant naar ‘binnen’ en de kant naar ‘buiten’
functioneren vaak naast elkaar in plaats van geïntegreerd. Nu komt de laatste tijd, met name via
het Nederlands Dagblad, een kerk nogal in het nieuws die deze drie problemen lijkt hebben
overwonnen. 7 Ik doel op de Redeemer Presbyterian Church, gevestigd in Manhattan, het hart
van New York City. Redeemer lijkt een gereformeerde kerk te zijn waar de gemeente
systematisch en geïntegreerd naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’ wordt opgebouwd. In tien jaar tijd is
deze gemeente gegroeid van nul tot 2900 kerkgangers per zondag. Het onderzoek spitst zich toe
op deze kerk. Ik wil met dit onderzoek een bijdrage leveren aan gemeenteopbouw in
gereformeerd perspectief en aan de opbouw van de kerk in de westerse cultuur van de 21 e eeuw.
De doelstelling van het onderzoek luidt: Het verwerven van meer systematisch inzicht
in de uitgangspunten en de praktijk van gemeenteopbouw bij Redeemer.
5 Overtuigend aangetoond door D. van Swigchem, Het missionair karakter van de christelijke gemeente,
Kampen 1955. C.J. Haak signaleert dat de kerk vaak aan evangelisatie ‘doet’ als één van haar
organisatorische activiteiten. ‘Terwijl het omgekeerd zou moeten zijn: de evangelisatie doet wat met de
kérk. Niet maar wát of iets, maar alles’, Kerk in de 21 e eeuw, Kampen 1999, 8.
6 M. Herbst, Missionarischer Gemeindeaufbau in der Volkskirche, Stuttgart 1993 3 , 241, spreekt over
‘Öffnung’ en ‘Verdichtung’ als een tweetaktmotor met onvoldoende corridors tussen de beide onderdelen
daarvan.
7 P.A. Bergwerff, in: Nederlands Dagblad, 24, 25, 28, 31 oktober 1997, 1 november 1997, 26 en 27 maart
1999; A. Kamsteeg, in: Nederlands Dagblad, 30 maart en 28 september 1991, 4 en 29 oktober 1994, 1
april 1995 en 18 april 1998. Zie ook de uitgave ‘Gemeentegroei vandaag’, bijlage bij Christen vandaag en
Groei, voorjaar 1998, A. Kamsteeg, Amerika. Sommigen noemen het een opwekking, Barneveld 1995 4 en
A. Kamsteeg, ‘Het geheim van de levende gemeente’, Ambtelijk contact 39 (1999), 449-453.

3. Nut. Met bovenstaande is het onderzoek te typeren als een beperkte gevalstudie, nuttig om
inzicht te krijgen in een situatie die afwijkt van wat algemeen geldig is. 8 De gevalstudie is
beperkt van karakter, eenvoudig omdat het onderzoek beperkt van karakter is. Ik zal me baseren
op diverse stukken van Redeemer en op een korte verkenning ter plekke.
Het nut van het onderzoek is: uitbreiding en verdere concretisering van de inzichten
omtrent de opbouw van de christelijke gemeente naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’.
1.3 Verantwoording
1. Verantwoording van de doelstelling. De centrale onderzoeksvraag is, zoals veel vaker
gebeurt met veldwerk, 9 in de loop van het onderzoek gewijzigd. In eerste instantie was ik
eenvoudig geboeid door het ‘succes’ van Redeemer. Ook was ik geboeid door het ‘succes’ van
de Willow Creek Community Church bij Chicago. Deze laatste kerk is al langer in Nederland
bekend, dankzij het werk van o.a. Willow Creek Nederland (WCN). Veel Nederlandse kerken
laten zich inspireren door het gedachtegoed van Willow Creek. Er zijn echter al diverse analyses
gepleegd op Willow Creek 10 en de indruk bestond bij mij dat er behoorlijke verschillen bestonen
tussen Willow Creek en Redeemer. Mijn onderzoek bleef zich daarom concentreren op
Redeemer. De centrale onderzoeksvraag leek zich toen steeds meer te gaan richten op de vraag
hoe je kerk in de grote stad kunt zijn. Redeemer is immers een kerk in hartje stad. Maar
eigenlijk was en is dat niet wat me het meeste interesseert. De stad is slechts één van de
omgevingen waar kerken functioneren en elk van die kerken staat voor de vraag hoe zij kerk in
zijn specifieke plaats en context zal zijn. Waar het me, gezien de achtergrond van de vragen,
vanaf het begin om is gegaan, is de vraag: Hoe kan de kerk van Jezus Christus in deze tijd en in
haar eigen omgeving kerk zijn voor christenen en voor niet-christenen? Toen tijdens het
onderzoek bleek dat ik zeer geschikte insiderinformatie kon krijgen over Redeemer, kwam ik uit
op de doelstelling zoals boven geformuleerd.
Uiteraard heb ik deze doelstelling geformuleerd met het oog op de Nederlandse situatie,
maar ik heb dat niet expliciet in de doelstelling genoteerd. Hoewel ik me realiseer dat de cultuur
van (kerken in) Amerika verschilt van die van (kerken in) Nederland, is het onderhavige
onderzoek te beperkt om uitgebreid in te gaan op de verschillen. Het is voor mij echter evident
dat het geen zin heeft om zomaar een Amerikaanse manier van kerk-zijn te kopiëren in een
Nederlandse setting. In plaats daarvan wil ik zoeken naar principes, uitgangspunten en modellen
van Redeemer om me vervolgens af te vragen of en hoe die in een Nederlandse context zouden
kunnen worden geïmplementeerd.
2. Verantwoording van de methode. De gevolgde onderzoeksmethode is voor het grootste deel
die van beperkte participerende observatie. 11 Via met name literatuurstudie en ook door diverse
contacten heb ik geprobeerd inzicht te verkrijgen in het functioneren van Redeemer. Ik ga ervan
uit dat de gevarieerdheid van deze contacten en de confrontatie met andermans waarnemingen
via gesprekken en literatuur de objectiviteit waarborgt.
3. Verantwoording van de opzet. De opzet van het onderzoek bestaat uit twee delen: een
beschrijving en een analyse. Hoofdstuk 3 presenteert de beschrijving van Redeemer, hoofdstuk
4 presenteert de analyse van Redeemer. In deze twee hoofdstukken zal ik bovendien in diverse
excursen ingaan op de situatie van Willow Creek. De bedoeling hiervan is niet in de eerste
8 De engelse variant van de term term ‘gevalstudie’ is: ‘case study’. Zie voor een beschrijving hiervan: F.
Wester, Strategieën voor kwalitatief onderzoek, Bussum 1995 3 , 40, 114v.
9 Vgl. F. Wester, a.w., 36v.
10 B. van Veen, ‘Aanpassing zonder aantasting?’, doctoraalscriptie Gemeenteopbouw, Kampen 1996;
G.A. Pritchard, Willow Creek. Een eerlijke evaluatie, Heerenveen 1997; H.C. Mijnders, ‘Willow Creek:
voor God is alleen het beste genoeg’, Ambtelijk contact 36 (1997), 48-53.
11 F. Wester, a.w., 91v.
9

10
plaats om een uitputtende beschrijving en analyse van Willow Creek te geven, maar om,
conform het onderzoeksdoel, extra kleur te geven aan de beschrijving en analyse van Redeemer.
In hoofdstuk 2 zet ik mijn persoonlijke uitgangspunten uiteen. In hoofdstuk 5 rond ik het
rapport af met diverse aanbevelingen voor de Nederlandse situatie.
4. Verantwoording van de bronnen. De bronnen voor het onderzoek waren, naast allerlei
literatuur die ik in de loop van dit verslag zal noemen, de volgende. Ten bate van de
beschrijving van Redeemer heb ik deelgenomen aan de Urban Harvest Conference, 26-27 mei
1999 in Londen. 12 Hoofdspreker op die conferentie was ds. Tim Keller, predikant van
Redeemer. De conferentie was georganiseerd door de Bob Heppe, zendeling in Londen namens
World Harvest Mission (WHM). Verder heb ik deelgenomen aan een Pastor’s Weekend bij
Redeemer, 3-4 oktober 1999 in New York. Tijdens dit weekend heb ik vier diensten van
Redeemer meegemaakt, waaronder een herdenkingsdienst van een verongelukt gemeentelid.
Tijdens een van de diensten heb ik het heilig avondmaal meegevierd. Na afloop van de
zondagse diensten waren de 13 deelnemers aan het Pastor’s weekend uitgenodigd bij Tim en
Kathy Keller. Verder hebben diverse stafleden van Redeemer een presentatie gegeven over hun
werk, o.a. over de visie van de gemeente, over de kleine groepen en over de opzet van de
kerkdiensten. Tenslotte heb ik tijdens dat weekend een vergadering van de predikanten, een
vergadering van de staf en een toerustingsbijeenkomst voor kringleiders bijgewoond. Verder
heb ik op 27 oktober 1999 een gesprek gehad met Jeff White, predikant van de New Song
Community Church in Harlem, een nog jonge kerk die door Redeemer wordt geholpen en
financieel ondersteund. Op 31 oktober 1999 heb ik nogmaals een morgendienst van Redeemer
bijgewoond, gevolgd door een gemeentevergadering. Bovendien heb ik op die dag een Open
Forum bijeenkomst (een soort ‘dienst voor belangstellenden’ maar dan niet in de vorm van een
dienst) meegemaakt.
De periode 5-14 oktober 1999 heb ik doorgebracht aan Westminster Theological
Seminary (WTS) in Philadelphia. Dit was een periode om me, t.b.v. de analyse, meer in diverse
aspecten van de achtergrond van Redeemer te verdiepen. Ik heb daar deelgenomen aan de 1999
Westminster Missions Conference ‘I will build my church: planting the reformed church in the
world’. Sprekers waren diverse predikanten uit de Presbyterian Church in America met ervaring
op het gebied van kerkplanting. Verder heb ik aan WTS een deel van de volgende colleges
gevolgd: ‘Introduction to Apologetics’ (prof. William Edgar), ‘Missions to the city’ (prof.
Manuel Ortiz), ‘Urban Church Seminar’ (prof. Manuel Ortiz en prof. Susan Baker) en ‘Church
Planting’ (prof. John Sterling Leonard). Op 5 oktober 1999 heb ik een bezoek gebracht aan het
Center for Urban Theological Studies in Philadelphia en op 8 oktober 1999 aan Steve
Smallman, directeur van WHM in Philadelphia. Op 10 oktober 1999 heb ik een dienst
meegemaakt van de New Life Presbyterian Church in Glenside bij Philadelphia, thuisgemeente
van diverse WHM-zendelingen en de gemeente waar Tim Keller met zijn gezin vijf jaar lang lid
is geweest toen hij in Philadelphia woonde. Op 13 oktober 1999 heb ik een gesprek gevoerd met
prof. William Edgar, voorheen werkzaam in Aix-en-Provence, over m.n. de verschillen tussen
de Amerikaanse en de Europese cultuur. In Nederland heb ik 10-11 mei 1999 deelgenomen aan
een congres van VisNed over gemeentestichting. 13
Verder heb ik deelgenomen aan de WCN-conferentie ‘Werk aan de kerk’ bezocht, 6-7
november 1998. Op 24 april 1999 heb ik het WCN-seminar ‘Hoe bereik je buitenkerkelijke
mensen’ in Amersfoort bezocht. Spreker was Lee Strobel, een van de predikanten van Willow
Creek. Bij Willow Creek zelf heb ik een Church Leadership Conference bijgewoond, 20-23
oktober 1999 in South Barrington bij Chicago. De lezingen gingen over visie, leiderschap,
strategie en kerkdiensten. Op vrijdag 22 oktober was ik uitgenodigd voor een internationale
lunch met o.a. Bill Hybels, predikant van Willow Creek, en Jim Mellado, directeur van de
Willow Creek Community Association. Op woensdagavond 20 oktober 1999 heb ik een dienst
12
Ik heb een verslag over deze conferentie gepubliceerd in het Nederlands Dagblad en in het Kerkblad
voor het Noorden. Zie bijlagen C en D.
13
In het Nederlands Dagblad heb ik verslag gedaan van deze conferentie. Zij bijlagen A en B.

voor gelovigen bijgewoond en op zaterdagavond 23 oktober en zondagochtend 24 oktober 1999
heb ik een dienst voor belangstellenden bezocht. Na afloop van de conferentie heb ik nog via
email contact gehad met Mark Mittelberg, directeur evangelisatie van Willow Creek. Verder
heb ik op zaterdagavond 16 oktober 1999 in Grand Rapids een ‘Saturday night’, een dienst voor
belangstellenden van de Calvary Church aldaar, 14 bijgewoond. De ‘Saturday nights’ vertonen
qua vorm en inhoud veel overeenkomst met de diensten van Willow Creek. Op zondagochtend
17 oktober heb ik een reguliere dienst van Calvary Church bijgewoond.
14 Bekend van E. Dobson, Een dienst voor belangstellenden… hoe begin je daarmee?, Hoornaar 1996.
11

12
2 Uitgangspunten
In dit hoofdstuk beschrijf ik in een aantal onderdelen mijn persoonlijke uitgangspunten m.b.t. de
kerk en haar functioneren. Ik zal die uitgangspunten systematiseren in een model. Dit model
vormt in hoofdstuk 3 de ‘leesbril’ waarmee ik Redeemer beschrijf.
2.1 Kerk
1. Voorwerp van geloof. De kerk is voorwerp van geloof. 15 Deze belijdenis is de inzet bij de
beschrijving van mijn uitgangspunten over de kerk. ‘Het bestaan van de kerk vindt zijn
oorsprong en zijn legitimatie niet in het effect dat de kerk op het leven van de wereld heeft,
maar in de diepe wortels van het evangelie van Christus’. 16 Ook wanneer de kerk ‘tot niets
schijnt te zijn geworden in de ogen der mensen’ betekent dat niet het einde van de kerk, noch
van het geloof in de kerk. 17
2. Volk van God. De kerk is niet van de mensen maar van God. De bijbel laat dat zien met
diverse termen. In het nieuwtestamentische woord ekklèsia klinkt via de LXX het
oudtestamentische qahal JHWH mee. Het gaat in de kerk om een samenkomen van mensen die
bijeen geroepen zijn door het werk van God en tot eer van God. Terwijl in het Oude Testament
de belofte ‘Ik zal u tot een God zijn en gij zult Mij tot een volk zijn’ specifiek aan Israël
gegeven was, worden in het Nieuwe Testament de grenzen geopend naar de volken, en was de
kern van die opening al op diverse plaatsen in het Oude Testament te bespeuren. Sleutel in deze
voortgaande weg van God met zijn volk is de dood en opstanding van de Zoon van God, Jezus
Christus. Vanaf het begin van zijn werk op aarde presenteerde Jezus zichzelf als het centrum.
Vanaf het begin ging rondom Hem zich een gemeenschap van gelovigen vormen. Toen de
Heilige Geest werd uitgestort was de gemeente er al. In het boek Handelingen wordt duidelijk
dat de gemeente verder groeit door de creatura verbi, de schepping van het Woord. 18 Het is God
zelf die door Woord en Geest mensen toevoegt tot de gemeenschap van hen die behouden zijn.
Dat de kerk de kerk is van de drie-enige God, zien we aan de uitdrukkingen die het Nieuwe
Testament voor de kerk hanteert: volk van God, lichaam van Christus, tempel van de Heilige
Geest.
3. Lichaam van Christus. Voor het bepalen van de identiteit van de kerk is de relatie met
Christus beslissend. ‘Op een identiteitsbewijs is ook voor ons een foto van het hoofd voldoende.
De plaats die de kerk in de wereld inneemt zal alleen al wegens deze ‘verborgen’ identiteit door
een besef van vreemdelingschap gekarakteriseerd zijn’. 19 ‘De verhouding tot de wereld wordt
gekenmerkt door antithese en solidariteit. De gemeente is het eigendom van Christus, is er voor
God; ze ervaart in menig opzicht de haat van de wereld, ze is geroepen om in deze wereld haar
anders-zijn tot openbaring te brengen (levensheiliging, vreemdelingschap, navolging, dienst).
Zó juist is de gemeente ook gezonden gemeente, geroepen om in deze wereld in woord en daad
15
Met de Apostolische geloofsbelijdenis belijdt de kerk: ‘Ik geloof de heilige katholieke Kerk, de
gemeenschap der heiligen’.
16 e
J.W. Maris, ‘De kerk’, colleges dogmatiek CD-jaar 1996-1997, 2 semester.
17
NGB, artikel 27.
18
A. Noordegraaf, Creatura verbi, ’s-Gravenhage 1983.
19 J.W. Maris, a.a.

het evangelie te verkondigen en de ene Naam, tot redding gegeven, te betuigen’. 20 Terecht dat
christenen genoemd worden naar hun Hoofd: Jezus Christus.
4. Tempel van de Heilige Geest. De Heilige Geest woont in de gemeente. Hij is het die zorgt
voor de opbouw ervan. Bij die opbouw neemt Hij mensen in dienst en geeft hen gaven
(charismata) om die dienst te kunnen vervullen. Deze charismata zijn er tot ‘welzijn van allen’
(1 Kor. 12:7). Ze bestaan veelal uit iets dat doorgaans als iets heel gewoons beschouwd wordt.
De aanwezigheid van deze charismata staat nog niet automatisch garant voor een goed
functioneren ervan. Daarom heeft Christus de ambten ingesteld: om de charismata te
coördineren en te stimuleren (Ef. 4:1-16). Ambtsdragers nemen dus het werk van de gelovigen
niet over, maar ze geven het werk juist aan. 21 Waar het werk van de gemeente zoal betrekking
op heeft, kunnen we afleiden uit het boek Handelingen. We vinden daar verschillende aspecten
van het leven van de gemeente die steeds weer terugkeren en zo wezenskenmerken van de kerk
kunnen worden genoemd. Deze wezenskenmerken zijn: de volharding in de leer van de
apostelen, de gemeenschap, de eredienst en de gebeden. Deze vier kenmerken zijn doortrokken
van een besef dat de gemeente een gezonden gemeente is, missionair naar haar aard. 22
5. Vier eigenschappen. De kerk is één heilige katholieke en apostolische kerk. De vier
bijvoeglijke naamwoorden hebben betrekking op de ‘eigenschappen’ van de kerk. 23 De eenheid
van de kerk komt uit in de eenheid in het geloof in Christus (Ef. 2:11-22) en in eenheid in de
gave van de Geest (1 Kor. 12). De heiligheid van de kerk wijst naar de oorsprong ervan: de kerk
is het werk van God, de woonplaats van de Heilige Geest (Ef. 2:22). De katholiciteit wijst naar
de geografische uitgebreidheid en de universele betekenis van de kerk. De kerk is de katholieke,
d.w.z. de algemene kerk van alle eeuwen en alle plaatsen, van joden en niet-joden (Ef. 2:14); het
is de plaats waar alles wat een mens nodig heeft, te vinden is. 24 De apostoliciteit van de kerk
wijst naar het fundament van de kerk. De kerk is gebouwd op het fundament van apostelen en
profeten (Mt. 16:18; 1 Kor. 3:10; Ef. 2:20). Daarom blijft de kerk slechts kerk wanneer zij bij de
Schriften blijft.
6. Realiteit en roeping. De genoemde vier eigenschappen wijzen alle naar zowel de realiteit
van de kerk als naar de roeping die de kerk heeft. De eenheid, de heiligheid, katholiciteit en
apostoliciteit zíjn waar te nemen in de werkelijkheid van de kerk van vandaag, maar tegelijk
moeten we constateren dat dat slechts beperkt is. De eenheid van de kerk is tastbaar in
bijvoorbeeld het vieren van het avondmaal, maar de verschillen tussen de kerken liegen er
intussen niet om. De heiligheid van de kerk is zichtbaar in de nieuwe mensheid, maar die mens
is wel ‘simul iustus et peccator’. De katholiciteit van de kerk is herkenbaar in de uitgestrektheid
van de kerk, maar we zien tegelijk dat die uitgestrektheid nog onvolledig is. De apostoliciteit
van de kerk is herkenbaar aan de trouw aan het Woord van God maar wijst tegelijkertijd
expliciet naar het gezonden zijn in deze wereld.
7. ‘Reeds’ en ‘nog niet’. In bovenstaande herkennen we de heilshistorische voortgang in het
werk van God. Enerzijds is het koninkrijk van God ‘reeds’ aanwezig op deze wereld, sinds
Jezus’ dood en opstanding namelijk. Anderzijds is de voltooiing ervan er ‘nog niet’. In deze
spanning van het ‘reeds’ en het ‘nog niet’ staat de kerk op de weg naar de grote toekomst van de
voleinding in de dienst van haar Heer. Bij de studie van de opbouw van de gemeente is het de
20
A. Noordegraaf, ‘De kerk in het Nieuwe Testament’, in: W. van ’t Spijker e.a. (red.), De kerk, Kampen
1990, 62.
21
J.P. Versteeg, Kijk op de kerk. De structuur van de gemeente volgens het Nieuwe Testament, Kampen
1990 2 , 18v.
22
A. Noordegraaf, ‘De kerk in het Nieuwe Testament’, 40v.
23
Vgl. J.W. Maris, a.a. en A. Noordegraaf, a.a., 37; zie ook Joh. 17 en NGB, artikel 27.
24
Alle gelovigen zijn dan ook verplicht zich bij de kerk te voegen; NGB, artikel 29.
13

14
kunst om de spanning tussen het ‘reeds’ en het ‘nog niet’ niet te willen oplossen, maar ze beide
recht te doen, conform de Schrift.
8. Naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’. Naast dit ‘reeds’ en ‘nog niet’ dat op alle vier
eigenschappen van de kerk betrekking heeft, is er nog iets gezamenlijks aan te wijzen en dat is
dat er aan alle vier eigenschappen twee aspecten verbonden zijn, namelijk: naar ‘binnen’ en naar
‘buiten’. Er zit dynamiek in de kerk. De kerk van Jezus Christus wordt gebouwd, en wel in twee
richtingen: extensief-missionair en intensief-bevestigend. 25 Het Nieuwe Testament spreekt
nergens over de gemeente als een op zichzelf staand thema, maar steeds als de gemeente van
Christus. 26 Dat heeft consequenties voor de kant naar ‘binnen’: de bouw aan de kerk gaat door
‘totdat wij allen de eenheid des geloofs en der volle kennis van de Zoon Gods bereikt hebben,
de mannelijke rijpheid, de maat van de wasdom der volheid van Christus’ (Ef. 4:13). En dat
heeft consequenties voor de kant naar ‘buiten’: ‘niet de kerk zelf is het laatste doel, niet háár
aanzien en talrijkheid, maar de openbaring van het volle eschatologische heil in Christus’. 27 Dit
komt overeen met de opdracht waarmee Jezus zijn leerlingen uitzond: ‘Gaat dan henen, maakt
al de volken tot mijn discipelen en doopt hen in de naam des Vaders en des Zoons en des
Heiligen Geestes en leert hen onderhouden al wat Ik u bevolen heb’ (Mt. 28:19; vgl. Jh. 20:21).
De gemeente is geroepen om aan ‘de overheden en de machten in de hemelse gewesten de
veelkleurige wijsheid van God bekend te maken’ (Ef. 4:10). De opbouw van de gemeente is
principieel opbouw naar twee zijden: naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’. Aan alle vier genoemde
eigenschappen van de kerk kunnen deze beide zijden worden aangewezen. Daarbij vormen
beide kanten overigens een geïntegreerd bestaan. Een kerk die ‘aan evangelisatie doet’ is wat
anders dan een kerk die missionair naar haar aard is. Volgens het Nieuwe Testament is het
missionaire elan wezenlijk voor de identiteit van de gemeente (1 Pt. 2:9). ‘Verliest een kerk dit
elan, dan staat haar identiteit als apostolische kerk op het spel’. 28 Het is dan ook niet nodig om
over een missionaire kerk te spreken, want een kerk die niet missionair is, is geen kerk. 29
9. Drie kenmerken. Naast bovengenoemde eigenschappen van de kerk kent de gereformeerde
belijdenis drie kenmerken van de kerk. Aan deze kenmerken kan men de ware kerk herkennen.
Het zijn: de zuivere prediking van het evangelie, de zuivere bediening van de sacramenten en de
uitoefening van de kerkelijke tucht, ‘kortom dat men zich richt naar het zuivere Woord Gods,
alle dingen die daarmee in strijd zijn verwerpt en Jezus Christus erkent als het enige Hoofd’. 30
10. Gemeenschap. Het hart van het functioneren als kerk wordt gevormd door het hebben van
gemeenschap met God en mensen. De kerk wordt geroepen om gemeenschap met God te
hebben, om Hem te aanbidden in liefde. De kerk wordt geroepen om gemeenschap te hebben
met de broeders en zusters, om hen te dienen in liefde. En de kerk wordt geroepen om te
verlangen naar gemeenschap met de mensen die nog ‘buiten’ staan, om met woord en daad te
getuigen van de liefde van God. De drie genoemde aspecten van gemeenschap bestaan slechts
door het geloof in Jezus Christus. Expres staat het woord ‘liefde’ in de beschrijvingen ervan,
omdat de liefde voor God en mensen in de bijbel een centraal gegeven is, de vervulling van de
wet (Rom. 13:10).
25
H.N. Ridderbos, Paulus. Ontwerp van zijn theologie, Kampen 1966, 479v. Vgl. ook HC, zondag 48.
26
J.P. Versteeg, a.w., 9.
27
H.N. Ridderbos, a.w., 486.
28
A. Noordegraaf, Vijf broden en twee vissen, Kampen 1998, 192.
29
D. van Swigchem, a.w. Vgl. ook C.J. Haak, a.w., 23, 73.
30 NGB, artikel 29.

2.2 Cultuur
1. Spanning. Er bestaat een spanning tussen het evangelie van Jezus Christus en de cultuur
waarin de mensen leven. Het evangelie is het getuigenis van de openbaring van God. Het is de
unieke boodschap van en over Jezus Christus. Deze boodschap komt van God, van ‘de andere
kant’ dus. De cultuur heeft daarentegen zoveel menselijks. Het is moeilijk te omschrijven wat
cultuur is. Vraag een vis om water te beschrijven of vraag en kind om lucht te beschrijven, zo
lastig is het voor een volwassene om (zijn eigen) cultuur te omschrijven. Voor mij heeft cultuur
betrekking op de ‘totale levenswijze, materieel, intellectueel en geestelijk, van een bepaalde
samenleving’. 31 Het betreft de manier van leven, spreken, denken, samenleven. Cultuur is er
altijd maar mensen denken er gewoonlijk niet veel over na. Het zijn al die ‘gewone’ dingen bij
elkaar die samen bepalen in welke omgeving de mensen verkeren en op welke wijze zij leven.
De cultuur past zich in de loop van de tijd aan en ontwikkelt zich. De cultuur verschilt daarom
over de diverse delen van de wereld en tijden van de geschiedenis.
De christelijke gemeente ‘vormt een gestalte van de inculturatie van het evangelie in de
wereld, in de wijze waarop zij het geloof vorm geeft, er de ethische consequenties uit trekt, in
haar liturgisch leven, haar diaconale praxis en haar organisatie. Dat staat niet los van de
heersende cultuur – christenen en kerken ondervinden er dagelijks de invloed van. We ademen
de tijdgeest in, maar we zijn tegelijk geroepen te leven op de adem van Gods stem. En dat
impliceert een kritische houding. Het evangelie is wel voor, maar niet naar de mens. Het is een
storende tegenstem, een vreemde metgezel die onze werkelijkheid voortdurend onder kritiek
plaatst. Vaak wordt deze dubbele positie aangegeven met het bekende adagium ‘in de wereld,
maar niet van de wereld’ (vgl. Joh. 17:15; Rom. 12:2)’. 32
2. Incultureren. De vraag is hoe de kerk in staat zal (blijken te) zijn om het evangelie in de
cultuur ‘in te passen’. Of anders geformuleerd: hoe zal de kerk in staat zijn te ‘incultureren’?
Het is m.i. evident dat de kerk afhankelijk van de cultuur haar wijze van functioneren moet
invullen. Een kerk in een stad zal een andere vorm van functioneren moeten kiezen dan een kerk
in een dorp. Een kerk in een Afrikaans dorp zal een heel andere vorm moeten hebben dan een
kerk in een Nederlands dorp. De kerk in het jaar 2000 functioneert anders dan de kerk in het jaar
1975 functioneerde. Het is vanzelfsprekend niet zo dat de kerk in een bepaalde tijd niet ‘goed’
functioneerde als de kerk een paar jaar later voor een andere manier van functioneren kiest. Het
is eenvoudig een kwestie van antwoorden op de vraag: hoe zal de kerk in die en die plaats op
dat en dat tijdstip moeten functioneren teneinde haar missie te kunnen vervullen.
De bijbel geeft slechts algemene en geen specifieke richtlijnen voor het functioneren
van de kerk. Veel van het specifieke van het functioneren van de kerk wordt dus overgelaten
aan de wijsheid van de christelijke kerk zelf, geleid door de Heilige Geest. Bij Paulus zien we
dat hij anders reageerde wanneer hij in Joods gezelschap was dan wanneer hij in Grieks
gezelschap was (1 Kor. 8-10). In de beschrijving van zijn reizen zien we dat hij, afhankelijk van
de situatie, voor een bepaalde vorm van werken koos. Hij benaderde de vrouwen aan de rivier in
Filippi (Hand. 16:11-18) anders dan de geleerden in Athene (Hand. 17:15-34).
3. Verlegenheid. Voor de kerk in Nederland is het typerend dat die haar meerderheidspositie
heeft moeten afstaan en is verschoven naar een minderheidspositie. Deze cultuuromslag dwingt
de kerk om na te denken over haar eigen identiteit. Jarenlang is die identiteit duidelijk geweest,
omdat de kerk de moraal, de cultuur, de politiek en het denken van mensen bepaalde; het
christendom was de standaard. Deze situatie is radicaal veranderd. Wellicht is het zo dat door
deze cultuuromslag in Nederland, en breder in West-Europa, ‘de Here ons dwingt om weer echt
kerk te zijn’. 33
31 G.A. Pritchard, a.w., 157.
32 A. Noordegraaf, ‘Gemeenteopbouw bij kenterend getij’, Theologia Reformata 42 (1999), 76; D. van
Swigchem, a.w., 66.
33 Aldus C.J. Haak, a.w., 9.
15

16
In de literatuur worden vier manieren beschreven om als kerk te reageren in een
dergelijke minderheidspositie: het offensief, het defensief, de aanpassing en het
onderhandelen. 34 In de praktijk zal de kerk geleid worden door twee basisuitgangspunten. Het
eerste uitgangspunt is: de kerk verkeert in ‘vreemdelingschap’. Dit uitgangspunt maakt het
moeilijk om echt contact te hebben met ‘de wereld’. Het tweede uitgangspunt is dat de kerk
intussen wel de opdracht heeft om de grote daden van God te verkondigen; boven heb ik
duidelijk gemaakt dat gemeenteopbouw principieel ook naar ‘buiten’ gericht is. Maar hoe zal de
kerk deze twee uitgangspunten nu verbinden in een krachtige strategie? Noordegraaf opteert
voor een methode die hij als ‘bescheiden’ en ‘beslist’ typeert. ‘De marginale positie van de
gemeente, maar vooral van het feit dat de kerk zelf vaak zo horig is aan de heersende culturele
trend, dwingen tot pretentieloosheid. Maar de minderheidspositie mag geen aanleiding zijn tot
minderwaardigheidsgevoelens. De boodschap die ons is toevertrouwd, is van dien aard dat we –
de schaamte voorbij – aan onze tijdgenoten mogen laten horen, wat het evangelie ook vandaag
vermag in ons leven’. 35 Ik ben het wel eens met wat Noordegraaf hier schrijft, alleen komt het
enigszins mat op mij over. Deze indruk wordt bevestigd door de praktische uitwerkingen die de
auteur vervolgens geeft. 36 Deze indruk wordt verder bevestigd door de matheid van de
Nederlandse kerken in het algemeen. Veel kerken hebben een prima leer, maar zijn in de
praktijk nauwelijks of niet in staat die te laten landen bij niet-christenen. 37
Zelf ben ik er nog niet uit hoe het wel moet; bovenstaande vormt immers een van de
aanleidingen voor mijn onderzoek (vgl. paragraaf 1.1). Ik zie het probleem als volgt. Enerzijds
zal de kerk gebruik moeten maken van de verschillende aspecten van de cultuur om het
evangelie te kunnen overdragen. Hoe zal de kerk anders werkelijk kunnen ‘incultureren’? Of
anders gezegd: hoe zal de kerk anders al die mensen die Jezus nog niet kennen en dus ook geen
discipelen van Hem zijn, kunnen bereiken met het evangelie van genade? Anderzijds lijkt het
onvermijdelijk dat die cultuur ook effect zal hebben op de kerk zelf. De cultuur is een
‘tweezijdig geslepen zwaard’. 38 De vraag is dan hoe de kerk, al werkend aan haar missie, toch
zichzelf kan blijven. Ik hoop dat mijn onderzoek een richting vindt om deze vraag te
beantwoorden.
4. Voorlopige uitgangspunten. Voorlopig wil ik de volgende uitgangspunten hanteren. Ten
eerste: de kerk is gezonden door Jezus Christus zelf om het evangelie te verspreiden en Hij heeft
zijn Geest gegeven om daar leiding aan te geven. Dit maakt dat de kerk grote verwachtingen
mag hebben. Ten tweede: wellicht heeft de kerk met een te negatieve houding naar de ‘wereld’
gekeken als de ‘grote boze wereld’. In plaats van als een bedreiging kan de kerk de cultuur ook
als een uitdaging zien. Ten derde: de kerk zal zich sterk bewust moeten zijn van het feit dat het
koninkrijk van God ‘reeds’ aangebroken is en anderzijds ‘nog niet’ voltooid is. De spanning
tussen die twee moet de kerk inderdaad ‘bescheiden’ en ‘beslist’ maken. Ten vierde: enerzijds
zal de kerk moeten zoeken naar werkelijke ‘inculturatie’, anderzijds mag de kerk geen
millimeter bij het evangelie vandaan gaan. Ten vijfde: het is ook helemaal niet nodig zelfs maar
een millimeter bij dat evangelie vandaan te gaan, want dat evangelie ‘is een kracht Gods tot
behoud voor een ieder die gelooft, eerst voor de Jood, maar ook voor de Griek’ (Rom. 1:16).
34 A. Noordegraaf, Vijf broden en twee vissen, 219-222.
35 A. Noordegraaf, a.w., 224.
36 A. Noordegraaf, a.w., hoofdstuk 6. Opmerkelijk aan dit hoofdstuk is bovendien dat het niet een
systematische beschrijving biedt van de praktijk van een missionaire gemeente. De auteur loopt bij negen
verschillende punten langs die niet van hetzelfde ‘gewicht’ of ‘soort’ zijn.
37 B. van Veen, a.w., 51-55 somt een hele rij factoren op die z.i. de missionaire houding in de
gereformeerd-vrijgemaakte kerken belemmeren. Deze factoren hebben te maken met het hart, het hoofd
en de handen.
38 G.A. Pritchard, a.w., 158.

2.3 Model
In het vak Gemeenteopbouw wordt studie gedaan naar de vraag hoe de Geest de leden van de
gemeente wil gebruiken om de gemeente op te bouwen. ‘Gemeenteopbouw is het theologisch
vak waarin de bezinning plaatsvindt op structuren, werkvormen, processen en middelen, waarin
en waarmee de gaven en diensten in de gemeente van Jezus Christus – volgens het beeld dat de
Heilige Schrift van de gemeente tekent – in een optimale samenhang kunnen worden dienstbaar
gemaakt aan haar intern en extern, horizontaal en verticaal functioneren, met het oog op haar
opbouw en volmaking in Christus’. Kort samengevat: Gemeenteopbouw is zo veel als
‘kerkelijke functioneerkunde’. 39 Om nu systematisch de situatie van een bepaalde gemeente te
kunnen analyseren is een model van groot belang. Zo’n model probeert een zo adequaat
mogelijke beschrijving te bieden van de werkelijkheid. Vanzelfsprekend is ieder model
imperfect. Maar om systematisch te analyseren, wat volgens bovenstaande definitie typerend is
voor Gemeenteopbouw, is een model noodzakelijk. In dit rapport maak ik gebruik van (de basis
van) het model van M. te Velde. 40
2.3.1 Beschrijving
1. Hart. Het hart van het model van Te Velde bestaat uit de erediensten. Deze vormen immers
het hart van wat het gemeente-zijn ten diepste is: gemeenschap met God en mensen. ‘In de
kerkdienst vinden we de gemeenschap van Woord-en-antwoord in haar meest geconcentreerde
vorm. Dáár ligt het begin van alles. Daar zien we Jezus Christus als het stralende Middelpunt
van zijn gemeente. Daar krijgen we in de bediening van het Woord en van de sacramenten door
de Heilige Geest alle kracht die voor de opbouw van de gemeente nodig is. Daar beginnen we
elke nieuwe week met te luisteren naar het levendmakende Woord van God. Daarheen keren we
ook telkens terug om nieuwe energie te zoeken en te ontvangen’. 41 Dit standpunt verdient wat
mij betreft instemming. Ik zou er wel aan willen toevoegen dat de eredienst ook dé plaats is
waar niet-christenen kunnen worden geconfronteerd met en getrokken door het evangelie van de
opgestane Heer. Terwijl de normatieve gegevens in het Nieuwe Testament over de inrichting
van de eredienst zeer spaarzaam zijn, geeft Paulus aan dat de erediensten in ieder geval wel zo
moeten zijn dat ze toegankelijk zijn voor ongelovigen die binnen komen zodat die zullen
ontdekken dat God daar is (1 Kor. 14:23-25).
Het hart van het gemeente-zijn ligt dus, in ieder geval deels, in de eredienst omdat daar
de gemeenschap met God en met mensen het meest intens is. Ik schreef ‘in ieder geval deels’,
omdat ik vind dat het model van Te Velde de gemeenschap met mensen niet voldoende breed
uitwerkt. Boven heb ik laten zien dat het hart van het functioneren als kerk wordt gevormd door
de gemeenschap met God en mensen. Nu zijn beide genoemde aspecten van gemeenschap
inderdaad in een eredienst aanwezig, maar ligt het accent niettemin op de gemeenschap met
God. Een eredienst heet niet voor niks ‘eredienst’. In bepaalde gemeenten kan de gemeenschap
met mensen spontaan verder vorm krijgen doordat de mensen elkaar zeer regelmatig ontmoeten
en elkaar echt kennen. In de praktijk van veel gemeenten, met name die waar het ledental groter
is en/of waar de gemeenteleden niet heel dicht bij elkaar wonen en speciaal in de steden, zal dat
echter meer georganiseerd moeten gebeuren. Daarom pleit ik voor een aanvulling in het centrum
van het model die daar meer expliciete aandacht voor creëert.
Mijns inziens zijn kleine groepen de beste invulling van die aanvulling. ‘De kerk van de
21 e eeuw heeft twee vleugels: de ene is de grote bijeenkomst van de zondagse eredienst, de
andere de kleine bijeenkomst van de huiskring’. 42 De kleine groep die ik voor ogen heb, bevat
eigenlijk alle onderdelen die ook in een eredienst aanwezig zijn, alleen ligt het accent sterker
dan in een eredienst op de gemeenschap met mensen. Kleine groepen komen regelmatig bijeen
39 M. te Velde, Gemeenteopbouw 1, Barneveld 1992, 46.
40 Zie zijn vierdelige serie Gemeenteopbouw, 1992-1993, in het bijzonder deel 2.
41 M. te Velde, Gemeenteopbouw 2, Barneveld 1992, 56.
42 E. Veenhuizen in een interview door K. van Noppen, in: Nederlands Dagblad, 23 oktober 1999.
17

18
(meestal aan huis) voor bemoediging, bijbelstudie, gesprek, onderling pastoraat, onderling
diaconaat, gebed, lofprijzing en praktische werkzaamheden. Net als de eredienst hoort een
kleine groep zowel naar ‘binnen’ als naar ‘buiten’ gericht te zijn. 43 Toch is er m.i. wel een
principieel onderscheid tussen een eredienst en een kleine groep. Kenmerkend voor de
reformatorische prediking is immers de ambtelijke bediening van het Woord (vgl. HC, zondag
25 en 31). Maar ‘laat daarover geen misverstand bestaan: de kerkdienst en de huiskring kunnen
niet zonder elkaar’. 44
Het hart van mijn persoonlijke model bestaat dus uit twee onderdelen: de erediensten
(als ‘primus’) en de kleine groepen (als ‘secundus’). In beide onderdelen staat de gemeenschap
met God en met mensen centraal, maar bij het eerste ligt het accent op de gemeenschap met
God, terwijl bij het tweede het accent ligt op de gemeenschap met mensen. 45 Beide onderdelen
willen de gemeente opbouwen, en dat zowel naar ‘binnen’ als naar ‘buiten’.
2. Werkvelden. Aansluitend bij de grondstructuur van dienst aan God en dienst aan de mensen
kiest Te Velde voor een model met zes dienstgroepen of taakgebieden. Persoonlijk zal ik, in
aansluiting bij de terminologie die op dit moment actueel is in de gemeente waar ik werk,
spreken van de volgende werkvelden:
i) Verkondiging: is erop gericht om mensen het heil in Christus te proclameren, om te
getuigen van het leven dat in Hem alleen te vinden is.
ii) Levenswijding: is het meest van de eerste drie werkvelden gericht op de gemeenschap met
God; wil het leiden van een volledig aan God toegewijd leven stimuleren.
iii) Vorming en toerusting: is gericht op het verbreden en verdiepen van kennis, inzicht en
praktische vaardigheden m.b.t. de dingen van God.
iv) Pastoraat: is gericht op het toezien, begeleiden, hoeden, bemoedigen, troosten en
vermanen van elkaar met als doel elkaar op de weg naar God te houden of te brengen.
v) Samenleven: is het meest van de tweede drie werkvelden gericht op de gemeenschap met
elkaar; wil het leiden van een gemeenschappelijk bestaan stimuleren.
vi) Diaconaat: is gericht op het daadwerkelijk elkaar helpen in de dingen van het aardse
bestaan en het lenigen van materiële en sociale nood.
Ik maak drie opmerkingen over deze werkvelden. Ten eerste zijn deze werkvelden wel van
elkaar te onderscheiden, maar nooit van elkaar te scheiden. Ze hangen in veel opzichten sterk
samen. Ten tweede staan twee werkvelden in het centrum: levenswijding en samenleven. Deze
twee geven als het ware de grondhouding aan die nodig is bij het werken in de andere vier
werkvelden. Ten derde heeft elk werkveld een betekenis naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’. Al het
werk in de gemeente is bedoeld om de gemeente zowel intensief-bevestigend als extensiefmissionair
op te bouwen. 46
43 Wat betreft de kant naar ‘buiten’ zegt E. Veenhuizen in genoemd interview: ‘In mijn visie zou het zo
moeten zijn dat alle gemeentekringen in huiskringen bijeenkomen. Daar praten ze onder meer over de
vraag: Welke persoon boven aan jouw gebedslijst wil jij met het evangelie in contact brengen? Wat is je
eerstvolgende stap die je daarbij wilt zetten? Welke hulp heb je daarbij nodig van onze huiskring of de
gemeente?’. A. Noordegraaf schrijft: ‘Het gaat niet te ver om hier te spreken van het huis als
‘uitvalspoort’ voor de missionaire verkondiging’ in zijn ‘Familia dei’, Theologia Reformata 35 (1992),
191.
44 E. Veenhuizen in genoemd interview.
45 Deze houding komt overeen met die van R.F. Telgenhof, a.w., 83v. Ook vindt deze houding aansluiting
bij H.J. Hendriks die in zijn ‘basistheorie’ veel aandacht voor ‘gemeenschap’ vraagt, Strategiese
beplanning in die gemeente. Die beginsels & praktyk van gemeente vernuwing, Wellington 1992, 92v.
46 Helaas vind ik deze laatste opmerking bij Te Velde te weinig uitgewerkt. Weliswaar heeft hij
nadrukkelijk de intentie dat elk werkveld zowel naar ‘binnen’ als naar ‘buiten’ is gericht (vgl.
bijvoorbeeld Gemeenteopbouw 2, 43 en Gemeenteopbouw 4, 19), maar in de praktische uitwerking laat de
kant naar ‘buiten’ m.i. te wensen over. In Gemeenteopbouw 4 wordt duidelijk dat de auteur het moeilijk
vindt om het uitgangspunt dat elk werkveld ook een dimensie naar buiten heeft handen en voeten te
geven. Dit geldt in het bijzonder de werkvelden Levenswijding, Vorming en toerusting, Pastoraat en
Samenleven. Verder, in de voorbeelden die in genoemd boek worden genoemd lijkt het dat de kant naar

2.3.2 Tekening
In Figuur 1 geef ik een schematisch overzicht van het model dat ik verder in dit rapport
gebruik. 47 Het hart bestaat uit de eredienst in het centrum en daaromheen de kleine groepen. De
zes werkvelden komen op uit en hebben betrekking op dit hart. De randen van het schema
wijzen op randvoorzieningen als financiële, organisatorische en technische ondersteuning. Die
hebben een functie naar alle afzonderlijke werkvelden en dus ook naar het hart. Helaas kan in
dit schema niet expliciet duidelijk worden gemaakt dat overal een kant naar ‘binnen’ en een
kant naar ‘buiten’ is.
Levenswijding
Verkondiging Vorming
Gemeenschap met God
en
toerusting
Pastoraat
Gemeenschap met
mensen
Samenleven
Diaconaat
Figuur 1 Model van de gemeente: het hart van erediensten en kleine groepen in het centrum,
daar om heen de zes werkvelden en daar om heen een rand van faciliteiten
‘binnen’ en de kant naar ‘buiten’ naast elkaar functioneren (een kerk die ‘aan evangelisatie doet’) in
plaats van een situatie waarin ze samen een geïntegreerd geheel vormen (een missionaire gemeente naar
haar aard). Ook in W. van ’t Spijker e.a. (red.), De kerk, Kampen 1990 wordt het onderdeel ‘De dienst
van de kerk’ onderscheiden in twee delen: bij prediking, catechese, pastoraat en liturgie gaat het primair
over de dienst naar ‘binnen’, terwijl bij apostolaat en diaconaat meer de nadruk valt op de dienst naar
buiten, 391v.
47 In navolging van M. te Velde, Gemeenteopbouw 2, 38. Vgl. ook R.F. Telgenhof, a.w., 85.
19

20
Om een goed begrip te vormen van hoe dit model nu werkt, ga ik tenslotte nog in op de
plaats van commissies zoals die in verschillende kerken functioneren. Waar is in het model
bijvoorbeeld plaats voor een evangelisatiecommissie? In gesprekken hierover met
gemeenteleden merk ik vaak dat men de neiging heeft deze commissie in te delen onder het
werkveld Verkondiging. Echter, als de evangelisatiecommissie als taak heeft de missionaire
kant van de gemeente te bewaken en uit te bouwen, dan is deze neiging verkeerd. De
evangelisatiecommissie met díe opdracht speelt principieel een rol in alle zes werkvelden,
omdat alle zes zowel naar ‘binnen’ als naar ‘buiten’ zijn gericht. Andere commissies zijn
eenvoudiger in één bepaald werkveld te plaatsen. Bijvoorbeeld horen cursussen thuis bij
Vorming en toerusting en valt het werk van huisbezoekers onder Pastoraat. Een Commissie van
Beheer heeft een plaats in de rand rondom alle zes groepen omdat die over de faciliteiten gaat.
Ik pleit voor een begroting en boekhouding waarin de diverse werkvelden een eigen begroting
en budget hebben.
In een gemeente die niet expliciet gestructureerd is volgens bovenstaand model, zouden
diverse commissies en werkgroepen echter een plaats moeten hebben in meer dan één werkveld.
Het jeugdwerk bijvoorbeeld heeft een plaats in alle zes werkvelden omdat dit werk niet bedoeld
is om een bepaald facet van het gemeenteleven te bewerken, maar gericht is op een bepaalde
groep van de gemeente zelf; alle werkvelden zijn in het jeugdwerk vertegenwoordigd. Hetzelfde
geldt voor bijvoorbeeld het ouderenwerk en het studentenwerk. Natuurlijk zijn er intussen wel
weer accenten aan te wijzen. Bijvoorbeeld hoort de jongerencatechese in Vorming en toerusting
en hoort de seniorenreis in Samenleven.

3 Beschrijving
Dit hoofdstuk presenteert een beschrijving van Redeemer. Het tekent de hoofdlijnen van de
geschiedenis, de visie en het functioneren van Redeemer. Teneinde de beschrijving systematisch
te laten zijn, maak ik gebruik van het model dat ik boven beschreven heb. Ik zal niet in staat zijn
om alle onderdelen van dat model volledig te vullen met uitputtende gegevens, eenvoudig
omdat daarvoor dit onderzoek te beperkt van opzet was. Wat ik echter heb aan gegevens zal ik
verwerken. In het licht van het doel van mijn onderzoek is dat ruimschoots voldoende.
3.1 Geschiedenis van Redeemer 48
In maart 1987 kwam vanuit de Mission to North America (een soort deputaatschap) van de
Presbyterian Church in America (PCA) het verzoek naar Tim Keller, hoogleraar praktische
theologie aan Westminster Theological Seminary in Philadelphia, om een nieuwe kerk te
planten in Manhattan, New York City. De bedoeling was een kerk te planten met het ‘Inside-
Out’ model, d.w.z.: vanuit het centrum van de stad de kerk zien te bouwen. Tot dan toe
probeerde men het centrum van de stad vaak te bereiken vanuit de buitenwijken: het ‘Outside-
In’ model. Probleem aan laatstgenoemd model was dat de mensen die met deze methode
werkten, in de praktijk vaak een behoorlijk negatief beeld van de stad hadden.
Keller weigerde aanvankelijk, maar stemde wel toe om een onderzoek te begeleiden
naar de vooruitzichten voor een nieuwe kerk in NYC. De conclusies van dit onderzoek waren:
de totale bevolking van New York groeide slechts langzaam; de middenklasse was al twintig
jaar bezig uit de stad te vertrekken; de stad had sinds de crash op Wall Street in 1987 al 250.000
banen verloren; de kwaliteit van leven werd steeds slechter; het leven was er verschrikkelijk
duur, zodat een nieuwe kerk alleen maar zou kunnen bestaan met hulp van veel subsidie. Nader
onderzoek wees echter uit dat drie groepen in New York groeiden: de yuppen, de nieuwe
immigranten-minderheden en de armen. New York polariseerde en het bleek dat de meeste
protestantse kerken zich tot dan toe met name hadden gericht op de vertrekkende middenklasse.
De PCA besloot zich (in eerste instantie) te gaan richten op de yuppie-sector. Hoewel het
kerkgenootschap van huis uit familie-georiënteerd was, had men het idee dat men zich voor
deze groep het minst hoefde aan te passen.
Drie echtparen die voor Campus Crusade for Christ werkten, wilden wel meehelpen de
nieuwe kerk te starten. Tim Keller stemde toe tot aan de zomer van 1989 als begeleider op te
treden. Grote waarde hechtte men eraan dat de werkers van het eerste uur zelf in het centrum
van de stad woonden. Daartoe stelde de Mission to North America voor het eerste jaar een
bedrag van $158.000 beschikbaar. Dit bedrag was meer dan drie maal zoveel als het normale
bedrag bij een kerkplanting; in geval van nood wilde men gaan tot $225.000. Het geld kwam bij
verschillende geledingen van het kerkgenootschap en bij één individuele donor vandaan.
Tussen juli 1988 en januari 1989 stak men veel energie in het vinden van een groepje
mensen die al langer christen waren en die contacten hadden met mensen die nog niet zolang
christen waren. Laatstgenoemden vormden de echte doelgroep. Zij waren namelijk nog niet erg
gevormd door een of andere kerkelijke traditie en hadden waarschijnlijk nog veel contacten met
niet-christenen. Een belangrijk instrument om mensen te bereiken was het netwerk dat Campus
Crusade’s Executive Ministries had aangelegd. Via dit netwerk legde men allerhande mensen
twee vragen voor. Ten eerste: ‘Wat voor kerk zou werkelijk in staat zijn New York te helpen?’.
48 Zie T.J. Keller, ‘An evangelical mission in a secular city’, 1993; Redeemer, ‘Case study of urban
church growth’, 1996; J. Perkins and J. Kadlicek, ‘Manhattan transformation’, 1997.
21

22
Ten tweede: ‘Kent u iemand die meer informatie kan geven en geïnteresseerd zou kunnen zijn
in deze nieuwe kerk?’.
In februari 1989 startte op zondagmiddag een gebedsgroep bij een van de
bovengenoemde echtparen aan huis. Men brainstormde over het profiel van een typische nietchristen
die in Manhattan woonde en men bad voor het tot stand komen van een kerk die deze
mensen kon bereiken. Na verloop van tijd luidde dit profiel: is zeer intelligent en professioneel,
denkt in psychologische termen, is extreem seksueel actief, wordt volledig opgeslorpt door de
carrière, heeft de meeste contacten in de sfeer van de collega’s, denkt liberaal, is
individualistisch, woont alleen, is in voor experimenten, is zeer seculier, heeft zeker twee of drie
religieuze systemen uitgeprobeerd, is zeer wantrouwend ten aanzien van de christenheid. Op
grond hiervan kwam men tot de volgende voorwaarden voor de nieuw te stichten kerk: die kerk
moet gegrond zijn op historische wortels en moet tegelijkertijd midden in deze tijd staan; de
prediking moet intelligent zijn; tijdens alle diensten moet er van worden uitgegaan dat er ook
niet-christenen in de kerk zijn a.g.v. uitnodigingen van vrienden; die kerk moet een positieve
i.p.v. een negatieve blik hebben op de stad.
Bovengenoemde voorwaarden werden ‘uitgeprobeerd’ met kerkdienst-achtige
bijeenkomsten op zondagavond in een kerkgebouw van de Zevendedags adventisten. Een
verrassend aantal mensen kwam opdagen. Velen van hen namen onmiddellijk niet-christelijke
vrienden en bekenden mee. Vanaf september 1989 startte men officieel met zondagochtendkerkdiensten
met een historische setting qua liturgie. De avonddienst bleef wat hij was,
bijvoorbeeld met meer moderne muziekvormen. Beide diensten trokken 90 mensen, van wie 30
beide diensten bezochten. Tim Keller besloot bij Redeemer te blijven en verhuisde met zijn
vrouw Kathy en hun drie zonen (5, 9 en 11 jaar) naar Manhattan. Na enige tijd kwam er een
middagdienst bij (een kopie van de ochtenddienst). In juli 1990 was het aantal bezoekers
gegroeid tot 400. De eerste geldstromen kwamen binnen en onmiddellijk zocht Keller naar een
grotere staf: enkele ‘associate pastors’ werden toegevoegd. Van alle stafleden werd geëist dat ze
in Manhattan woonden en zich daar thuis voelden.
Het najaar van 1990 bracht een explosieve groei. Iedere week waren er bekeerlingen.
Het aantal deelnemers aan de erediensten steeg tot 500 op een zondag. Er kwamen vier diensten:
10.00, 11.30, 16.00 en 18.30 uur. De staf werd tot vijf full-timers gebracht. Wat betreft de
kerkgangers: 80% was ‘single’ met een gemiddelde leeftijd van 30 jaar; er waren weinig
kinderen; 90% was woonachtig in New York; zo’n 15-20% van de mannen was homoseksueel;
per dienst waren er zo’n 50 à 60 bezoekers die daar voor het eerst kwamen; 25-30% van hen
was niet-christen. In 1992 bracht men jaarlijks $1.000.000 binnen. In de zomer van 1992 waren
er ongeveer 250 mensen tot geloof gekomen, van wie de helft van buiten de kerk kwam.
Na het najaar van 1992 kwam er echter een behoorlijke dip. Daarvoor zijn achteraf twee
redenen aan te wijzen. Ten eerste was er de verhuizing naar het auditorium van het Hunter
College in het voorjaar van 1993 (met 2000 zitplaatsen in plaats van 400 in het vorige gebouw).
Dit kostte aanmerkelijk meer geld dan gepland, zodat men krap kwam te zitten. Ook vertrokken
er mensen die een hekel hadden aan de massaliteit. Ten tweede, toen de staf groeide, bleek Tim
Keller niet voldoende in staat adequaat leiding te geven aan die staf. In 1994 werd Dick
Kaufmann ‘executive pastor’ en ‘director of operations’. Kaufmann begon de organisatie
behoorlijk te decentraliseren. Er kwamen teams die leiding gaven aan onderdelen van het
gemeente-zijn. De ouderlingen hoefden zich niet langer bezig te houden met ‘operationeel
management’, maar werden volop ingezet bij het uitzetten van hoofdlijnen en pastoraat. Er
werden veel kleine groepen (‘huiskringen’) opgezet: in het voorjaar van 1996 waren er meer dan
100. Dit alles gaf de gemeente behoorlijk wat nieuw elan. Het aantal deelnemers aan de
zondagse diensten steeg van 1150 in het voorjaar van 1994 tot 1750 in het voorjaar van 1996.
Om de diverse groepen mensen die in Manhattan wonen, doet Redeemer nog steeds
onderzoek naar hen en zoekt vervolgens naar wegen om hen in hun eigen omgeving zo
doeltreffend mogelijk te bereiken. Er wonen in Manhattan veel artiesten en zakenmensen. Een
behoorlijk deel van hen heeft een Aziatische of joodse achtergrond. Verder wonen er veel
studenten en onderzoekers. Een hoog percentage van de mannelijke populatie is homoseksueel.
Op dit moment komen uit genoemde groepen ongeveer zes personen per maand tot bekering. De

Redeemer-gemeente kent nu de volgende karakteristieken: 75% woont in Manhattan; 80% is
‘single’; de gemiddelde leeftijd is 30 jaar; 50% is Anglo-Amerikaans; 35% is Aziatisch-
Amerikaans en 15% komt uit diverse etnische groepen.
Momenteel heeft Redeemer zo’n 825 leden. Er nemen zo’n 2900 volwassenen, van wie
naar schatting 20-30% niet-christen is, deel aan de drie erediensten van Redeemer. Twee
erediensten worden in het auditorium van Hunter College (oostzijde van Central Park) gehouden
en één dienst wordt in de First Church of Christ (westzijde van Central Park) gehouden. In deze
drie diensten wordt dezelfde preek gehouden. Het aantal huiskringen is gestegen tot 120 met in
totaal zo’n 1400 deelnemers. Daarmee is overigens de groei van het aantal groepen behoorlijk
achtergebleven bij de groei van het aantal deelnemers aan de erediensten. Dat komt vooral
doordat er te weinig geschikte leiders voor de huiskringen kunnen worden gevonden. Vanuit
Redeemer heeft men tot op heden vier nieuwe kerken kunnen stichten. Verder heeft men samen
met andere kerken leven kunnen schenken aan nog eens zes andere nieuwe kerken. In 1998 zijn
deze kerken samengegaan met zes bestaande kerken. Samen vormen ze de ‘Metro New York
Presbytery’. De diensten worden in zes talen gehouden: Chinees, Koreaans, Spaans, Portugees,
Engels en Russisch. Redeemer maakt momenteel gebruik van 40 full time krachten en 30 part
time krachten. Tim Keller is ‘senior pastor’ en Terry Gyger (de man die indertijd namens de
PCA aan Keller vroeg een onderzoek te leiden naar de mogelijkheid van kerkplanting in
Manhattan) heeft Dick Kaufmann opgevolgd als executive pastor. Kaufmann zelf is bezig een
kerk in de lijn van Redeemer te planten in San Diego, Californië. Naast Keller en Gyger zijn er
nog vier andere predikanten. De staf bestaat uit zo’n vijftien ‘directors’. Redeemer hoort bij het
kerkverband van de Presbyterian Church in America en onderschrijft de Westminster
Confession of Faith.
Excurs: Geschiedenis van Willow Creek
De basis voor de Willow Creek Community Church in South Barrington bij Chicago ligt in een
buurtonderzoek dat in 1975 onder leiding van Bill Hybels in Palatine, een voorstad van Chicago werd
gehouden. 49 Doel van dat onderzoek was om na te gaan waarom mensen niet meer naar de kerk kwamen.
Aan de mensen werd gevraagd of ze regelmatig naar de kerk gingen of niet en zo niet, wat daar de reden
van was. De meest genoemde redenen waarom mensen zich afzijdig hielden van een kerk, waren: de kerk
is niet relevant voor het dagelijkse leven; kerkdiensten zijn saai en voorspelbaar; de predikanten geven de
mensen een schuldgevoel en houden hen onwetend; kerken vragen altijd om geld, maar wat ze met het
geld doen, spreekt ons niet aan.
Onder leiding van Bill Hybels werd vervolgens gestart met het organiseren van kerkdiensten
voor deze mensen die opvielen door hun niet-traditionele karakter: gebruik makend van drama,
eigentijdse muziek en ingaand op de moderne levensvragen, echter zonder concessies te doen aan de
bijbelse boodschap. De boodschap moest vertaald worden, niet veranderd. Het ideaal was een kerk te
hebben naar het voorbeeld van Hd. 2:45-47. Willow Creek is gebaseerd op de bijbel als het geïnspireerde
Woord van God, onderkent geestelijke gaven voor elke christen en wordt gedreven door de liefde van
Christus voor mensen die nog niet tot geloof zijn gekomen. Voor gemeenteleden zijn er doordeweekse
diensten met bijbelstudie en lofprijzing. Voor buitenkerkelijken zijn er diensten in de weekenden, waarin
getuigd wordt van Gods liefde en waarbij bezoekers worden gestimuleerd ook anderen mee te nemen.
Tegenwoordig komen er gemiddeld 16.500 mensen naar de vier diensten in het weekend. Er
komen zo’n 2500 kinderen naar de speciale kinderbijeenkomsten. Zo’n 6000 mensen komen naar de
doordeweekse diensten. Bijna 13.000 mensen doen mee aan kleine groepen. Willow Creek heeft ruim
5200 leden. Bill Hybels is ‘senior pastor’ van Willow Creek. Er werken nog vijf andere predikanten bij
Willow Creek. Verder werken er ongeveer 500 mensen fulltime of parttime, naast zo’n 5500 regelmatige
vrijwilligers. Het grote auditorium telt 4550 zitplaatsen. Er zijn bouwplannen voor een auditorium met het
dubbele aantal. Door de Willow Creek Community Association worden op tal van plaatsen in de wereld
49 Zie P. Braoudakis (ed.), Church leaders handbook, Barrington 1997 4 , 37-51 (of in vertaling: Willow
Creek Nederland, Kerk zonder drempel, Haamstede 1995, 17-46); L. and B. Hybels, Rediscovering
church, Grand Rapids 1995, 23-146; G.A. Pritchard, a.w., 20-43.
23

24
conferenties georganiseerd om de visie van Willow Creek te verspreiden. Willow Creek hoort niet bij een
bepaald kerkverband. Men heeft een eigen geloofsbelijdenis opgesteld. 50
3.2 Visie-overzicht van Redeemer 51
Onder ga ik in op de visie, de missie, het doel en de strategie van Redeemer. Onder de visie van
een gemeente versta ik een voorstelling van de identiteit, van wie de gemeente is en steeds meer
zal worden in de toekomst. Onder de missie van een gemeente versta ik haar fundamentele
opdracht, haar passie ook. Onder het doel van een gemeente versta ik de concretisering van haar
missie voor een bepaalde termijn. Onder de strategie van een gemeente versta ik de weg
waarlangs ze werkt om haar doel te bereiken. Om het rijtje compleet te maken: onder het beleid
van een gemeente versta ik de doelbewuste planning van die strategie, maar op beleid ga ik nu
niet verder op in.
3.2.1 Visie
Redeemer is een kerk in het stadscentrum Manhattan die de hoger opgeleide seculiere
stedelingen bereikt met het evangelie en hen toerust met dat evangelie zodat de hele stad zal
worden gediend en veranderd. Daarbij gaat Redeemer uit van de volgende uitgangspunten:
i) Evangelie: het evangelie is niet alleen de weg om christen te worden, maar ook de weg
om christen te zijn (een christen is ‘simul iustus et peccator’); de genade is er zowel ter
rechtvaardiging als ter heiliging van een mens;
ii) Stad: de stad is voor een christen de meest strategische plaats om te leven en te dienen;
iii) Naar buiten gericht: in alle onderdelen van het gemeente-zijn worden mensen die nog
geen christenen zijn, verwacht en verwelkomd;
iv) Inclusieve erediensten: de erediensten nodigen zowel christenen als niet-christenen uit om
Gods aanwezigheid te ervaren en hun levens aan Hem te geven;
v) Diepe gemeenschap: de weg om in het koninkrijk te groeien is de weg van gemeenschap;
huiskringen vormen daarom de ruggengraat van de kerk;
vi) Gericht op een beweging: iedere christen is profeet, priester en koning is, zodat de
hoofdmoot van evangelisatie, training en pastoraat bij de gemeente ligt; leiderschap is
gericht op het initiëren van diensten en taken voor mensen;
vii) Kerkplanting: er worden kerken met dezelfde visie geplant onder alle mensen en in alle
buurten van New York en andere grote steden;
viii) Gemeenschapsvernieuwing: er wordt in de buurten van de binnenstad een nieuw
geestelijk en sociaal stelsel geweven door holistische dienstbaarheid en nieuwe kerken;
ix) Cultuurvernieuwing: de cultuur wordt vernieuwd door christenen toe te rusten om
onderscheiden, verantwoordelijk en uitstekend te werken in hun beroep.
Uitgangspunten i-ii zijn m.n. op het hart gericht, iii-vi zijn m.n. op de kerk gericht en vii-ix zijn
m.n. op de stad gericht. De recente geschiedenis en de nabije toekomst worden door Redeemer
als volgt omschreven. 52 De periode tussen 1989 en 1993 is een startperiode geweest. De kerk
moest geplant worden. Het aantal kerkgangers is in deze periode gestegen van nul tot 1000. Van
de onderdelen van de bovenbeschreven uitgangspunten was de aandacht toen geconcentreerd op
i-iv en werd er een begin gemaakt met v.
De periode tussen 1993 en 1998 werd gekenmerkt door een sterke groei. In deze
periode is men erop gericht geraakt de kerk zo te structureren dat er veel leiders (voor onder
50 Zie P. Braoudakis, a.w., 67-68.
51 Gebaseerd op ‘Redeemer: vision synopsis’, z.j. en ‘Visitor’s information’, 1999. Om de inhoud helder
te krijgen heb ik me bovendien laten leiden door ‘Vision and model: Gospel-driven church’, 1997 en door
‘Some things you should know where do I fit in?’, appendix A bij ‘Hope for New York, team leader
handbook’, 1999.
52 Zie ‘Redeemer Presbyterian: an outline of its history and future’, 1999.

meer de huiskringen) werden opgeleid. In deze periode is het aantal kerkgangers verdubbeld tot
2000. Van de onderdelen van de bovenbeschreven uitgangspunten was de aandacht toen
geconcentreerd op v-vi en kon een begin worden gemaakt met vii (terwijl de aandacht op de
eerder genoemde onderdelen vanzelfsprekend behouden bleef).
De periode tot 2002 is wat Redeemer betreft een periode van uitbreiding. De kerk moet
een kerkplantende beweging worden. Momenteel zijn er iets minder dan 3000 kerkgangers;
wellicht kan dat aantal nog groeien tot 4000. Redeemer verwacht niet dat het haalbaar zal zijn
nog verder te groeien, vanwege het simpele feit dat er niet meer preekplaatsen beschikbaar
lijken te zijn voor grote aantallen mensen. Wellicht kan men binnenkort overgaan tot vier
diensten in twee gebouwen, maar dat is het maximaal haalbare. Intussen zijn er wel
dochterkerken gesticht, die samen goed zijn voor zo’n 500 kerkgangers per zondag. In deze
uitbreidingsperiode speelt onderdeel vii van de bovenbeschreven uitgangspunten een dominante
rol. Voor de toerusting en begeleiding van diverse kerkplantingen heeft men contact met WTS
in Philadelphia. Er is i.s.m. WTS een ‘Urban Church Development Center’ (UCDC) in
oprichting. Dit centrum moet predikanten opleiden die in staat zullen zijn kerken in steden te
leiden. Speciale aandacht zal worden gegeven aan kerkplanting.
De periode tussen 2002 en 2010 moet de periode van de penetratie worden. Het is de
bedoeling dat de kerk dan meer geworteld raakt in de stad. De onderdelen vii-ix van de
uitgangspunten staan dan in het centrum. Het is de bedoeling dat tot dan vier diensten worden
gehouden. Uiteindelijk moet dat uitgegroeid zijn tot ook vier locaties. Wanneer het zover is, kan
worden overgegaan tot verzelfstandiging van de preekplaatsen, waarbij voortdurend intensief
wordt samengewerkt en van de faciliteiten van elkaar gebruik kan worden gemaakt. Dat is het
moment waarop er vier nieuwe ‘senior pastors’ kunnen worden aangesteld zodat Tim Keller kan
terugtreden. De kerk is dan overgegaan in een kerkplantende beweging. De groei moet dan niet
meer komen van de groei in één bepaalde kerk, maar van groei in het aantal kerken. Redeemer
kiest er uitdrukkelijk voor niet een megakerk te willen worden. Men vindt een megakerk te
onpersoonlijk en teveel afhankelijk van de stichter ervan. In plaats daarvan wil Redeemer een
beweging van kerkplantende kerken zijn. Met deze beschrijving ben ik aangekomen bij de
missie en het doel van Redeemer.
3.2.2 Missie en doel
1. Missie. Redeemer beoogt een beweging van het evangelie te ontsteken die New York City
in alle dimensies (geestelijk, sociaal, cultureel) zal veranderen – en door New York de
maatschappij en de wereld.
2. Doel. Het doel van Redeemer voor de komende drie jaar is om de kerk, na de start en de
groei, uit te breiden en in de jaren daarna de stad te penetreren.
3.2.3 Strategie
De strategie van Redeemer bestaat uit:
i) Evangelische erediensten. De erediensten zijn erop gericht God te eren, gelovigen op te
bouwen in geloof en twijfelaars en zoekers uit te dagen en te helpen.
ii) Huiskringen. De ruggengraat van de kerk is een netwerk van meer dan 100 huiskringen
en dienstteams waarin vriendschap en zorg wordt ontwikkeld.
iii) Gemeenteleven. De gelovigen van alle leeftijden en sociale posities worden
aangemoedigd elkaar te zien en te ontmoeten als broeders en zusters in de Here.
iv) Zorg. Er is een pastoraal en diaconaal netwerk waardoor mensen geestelijk kunnen
groeien.
v) Discipelschapstraining en leiderschapsontwikkeling. Door onderwijs en mentorschappen
worden nieuwe christenen opgeleid tot leiders in de kerk.
25

26
vi) Gebed. Gebed voor de voortgang van Gods koninkrijk en dank voor Gods genade spelen
een cruciale rol in het leven van de gemeente.
vii) Coördinatie. Door de dienst van velen op het gebied van logistiek, administratie,
financiën en communicatie wordt de rest van het werk in de kerk gediend.
viii) Dienst op het marktplein. Door uitstekend en ‘anders’ te werken in het dagelijks leven wil
Redeemer een culturele verandering teweeg brengen.
ix) Barmhartigheidswerk. Door barmhartigheid en gerechtigheid te betonen in de wereld wil
Redeemer een sociale verandering teweeg brengen.
x) Kerkuitbreiding. Door evangelisatiewerk, zendingswerk en kerkplanting wil Redeemer
een kerkelijke verandering teweeg brengen.
Excurs: Visie-overzicht van Willow Creek
1. Visie. 53 De visie van Willow Creek is om een bijbels functionerende gemeenschap van gelovigen te
zijn zodat Christus’ verlossingswerk in de wereld vervuld kan worden. Van belang is daarbij wat het doel
van God is met de kerk. Volgens Willow Creek is dat: eren (God aanbidden, als gemeenschap en als
enkeling), evangelisatie (mensen die verloren zijn in contact brengen met de Heer), onderricht (de leden
van de kerk bijbels onderwijs en training in discipelschap en evangelisatie geven) en uitbreiding (de
maatschappij bereiken met de liefde en gerechtigheid van het koninkrijk van God).
2. Missie. De missie van Willow Creek is: ongelovigen d.m.v. het evangelie veranderen in volledig
toegewijde volgelingen van Jezus Christus. Een toegewijd volgeling van Jezus Christus is volgens
Willow Creek te typeren aan vijf G’s. Het is iemand die: De genade van God op een persoonlijke manier
begrijpt en zijn vertrouwen stelt op Jezus Christus als zijn Heer en Redder en de genade verder uitdraagt;
van harte geestelijk wil groeien en zijn of haar leven duidelijk aan het veranderen is; actief deelneemt aan
een groep met medegelovigen die ook geestelijke volwassenheid en gemeenschap nastreven; de gaven
leert te gebruiken die God hem/haar als dienaar van Jezus Christus heeft gegeven; aan de gemeente geeft
door in tijd en middelen verantwoordelijkheid op zich te nemen voor een deel van Gods werk in de
gemeente.
3. Strategie. Willow Creek heeft een strategie van zeven stappen ontwikkeld om mensen tot volledig
toegewijde volgelingen van Jezus Christus te maken: 54 (1) Tussen een gelovige en een ongelovige wordt
een vriendschapsrelatie opgebouwd; (2) de gelovige geeft een mondeling getuigenis; (3) de ongelovige
vriend gaat mee naar een dienst voor belangstellenden en komt daar tot geloof; (4) hij bezoekt de diensten
voor gelovigen; (5) hij neemt deel aan een kleine groep; (6) hij is dienstbaar in het Lichaam van Christus;
(7) hij is een goed rentmeester.
4. Uitgangspunten. In alles rekent Willow Creek met de volgende tien uitgangspunten: (1) Wij geloven
dat bijbels onderricht in de kracht en onder leiding van de Heilige Geest verandering tot stand brengt in
individuele gelovigen en in de kerk. Dit omvat: onderricht tot verandering van het leven. (2) Wij geloven
dat verloren mensen God ter harte gaan en daarom ook de kerk ter harte moeten gaan. Dit omvat: relatieevangelisatie
en evangelisatie als een proces. (3) Wij geloven dat de kerk cultureel relevant behoort te zijn
zonder daarbij de zuiver bijbelse leer prijs te geven. Dit omvat: gebruik van technische voorzieningen,
gedrukt materiaal en kunst. (4) Wij geloven dat volgelingen van Jezus Christus waarachtigheid en
echtheid aan de dag moet leggen naast een vurig verlangen naar voortdurende geestelijke groei. Dit
omvat: persoonlijke echtheid, karakter, volwassenheid. (5) Wij geloven dat de kerk haar werk moet doen
als een hechte gemeenschap van mensen die dienen en daarbij hun geestelijke gaven gebruiken. Dit
omvat: eenheid, dienstbaarheid, verscheidenheid van gaven en gavengerichte taakvervulling. (6) Wij
geloven dat liefdevolle onderlinge relaties het belangrijkste kenmerk zijn van alle activiteiten in het
kerkelijk leven. Dit omvat: in liefde een taak vervullen, teamwork, relaties bouwen. (7) Wij geloven dat
mensenlevens het beste tot verandering komen in kleine groepen. Dit omvat: discipelschap,
kwetsbaarheid en verantwoordelijkheid. (8) Wij geloven dat hoge kwaliteit tot eer van God is en mensen
53 P. Braoudakis (ed.), a.w., 55-56; Willow Creek Nederland, Een kennismaking met de Willow Creek
Community Church en Willow Creek Nederland, 1999.
54 Vgl. ook L. Strobel, Wat beweegt de onkerkelijke John en Anita?, Hoornaar 1995.

inspireert. Dit omvat: evaluatie, een kritische blik, inspanning en uitmuntendheid. (9) Wij geloven dat
kerken geleid moeten worden door hen die gaven van leiderschap hebben. Dit omvat: begaafdheid,
dienend leiderschap, strategie en doelgerichtheid. (10) Wij geloven dat volledige toewijding aan Christus
normaal is voor iedere gelovige. Dit omvat: rentmeesterschap over tijd, gaven en geld, dienstbaarheid en
geen schatten op aarde verzamelen.
3.3 Hart van Redeemer
3.3.1 Erediensten
1. Doel. Redeemer wil met het houden van erediensten christenen en niet-christenen verbinden
met God. 55 Enerzijds heeft Redeemer dus christenen op het oog. Zij moeten (opnieuw) op God
en zijn genade worden gewezen en God moet worden gevraagd te werken in hun harten. Daar
zijn geen foefjes voor nodig, maar slechts vertrouwen. De invulling van de diensten qua liturgie
en prediking moet zo zijn dat ‘de kans op contact’ zo groot mogelijk is. Christenen mogen van
de diensten verwachten dat ze God zullen ontmoeten.
Anderzijds heeft Redeemer niet-christenen op het oog. In 1 Kor. 14:23 geeft Paulus aan
dat de gemeente open moet staan naar mensen die zoeken. Aan het begin van iedere dienst
worden daarom speciaal de mensen welkom geheten die voor het eerst een dienst bij Redeemer
meemaken. Zij worden uitgenodigd hun naam en adres in te vullen op een strookje dat aan de
‘orde van dienst’ is bevestigd, zodat ze informatie van Redeemer kunnen krijgen. Bovendien
kan men op dit strookje opmerkingen kwijt en kan men vragen om voorbede of een persoonlijk
gesprek. Verder houdt men in de gehele dienst uitdrukkelijk rekening met de aanwezigheid van
niet-christenen (ook al zou men 100% zeker weten dat alle aanwezigen christenen waren). De
houding die Redeemer aanneemt, is deze: geen woord jargon gebruiken in de diensten,
regelmatig met enkele woorden een onderdeel van de liturgie uitleggen en in de prediking de
vragen van niet-christenen uitdrukkelijk respecteren. Voor de duidelijkheid, het is beslist niet zo
dat Redeemer de leden er voortdurend toe aanzet niet-christenen uit te nodigen voor de diensten.
In plaats daarvan streeft men er naar het hele karakter van de diensten zo te laten zijn dat iedere
christen na afloop denkt: ‘Ik wilde dat mijn niet-christelijke buurman hier was geweest’.
2. ‘Worship’. Iedere eredienst wordt geleid door twee personen: de prediker die meestal alleen
de bijbellezing, de preek en de zegen voor zijn rekening neemt en de ‘worship leader’ die de rest
van de dienst leidt. De prediker is een van de predikanten, de ‘worship leader’ is een ouderling
of een predikant. Redeemer maakt geen gebruik van overheads of liedboeken. Dit zou fysiek
niet handig zijn omdat men geen eigen gebouw heeft. Maar bovendien is volgens Redeemer het
gebruik van overheads of liedboeken minder geschikt voor mensen die niet vertrouwd zijn met
de christelijke eredienst. Dat Redeemer ook in de ‘worship’ probeert zo dicht mogelijk aan te
sluiten bij de cultuur en belevingswereld van de doelgroep, komt bijvoorbeeld tot uiting in een
traditionele ochtenddienst en een meer moderne middagdienst. Het verschil zit hem met name in
het aantal liederen die gezongen worden, de stijl van die liederen en de muziek die gespeeld
wordt. ’s Ochtends wordt de samenzang begeleid door bijvoorbeeld een vleugel en een trompet
of een orgel met een strijkkwartet, ’s middags wordt dat gedaan door een band die o.a. jazzachtige
muziek speelt. Overigens is het niet zo dat die middagdienst meer niet-christenen trekt
dan de ochtenddienst. Regelmatig is er in de dienst een kort getuigenis dat verband houdt met
een bepaald onderdeel van het gemeentelijk leven. Dat kan bijvoorbeeld een vrijwilliger van een
diaconaal project zijn die daar iets persoonlijks over vertelt, met de bedoeling ook anderen voor
dat werk aan te moedigen. In het gebed wordt vervolgens ook altijd aandacht besteed aan het
werk waarover verteld is. De bedoeling hiervan is woord en daad in de dienst te combineren.
55 Zie Redeemer, ‘How do we worship today?’, z.j.
27

28
Redeemer stelt hoge eisen aan de kwaliteit van deze muziek, omdat dat meer ‘inclusief’
is, d.w.z. aantrekkelijk voor zowel christenen als niet-christenen. Hoewel gelovigen zich
wellicht niet zo zouden storen aan inferieure kwaliteit omdat ze toch wel geraakt worden door
de inhoud van de woorden die ze zingen, geldt dat niet-christenen zich daar wel degelijk aan
zouden storen, zeker in New York met de vele kunstenaars. Overigens, de muzikanten
verzorgen uitsluitend de muziek; het is hen verboden spontaan dingen te ‘verkondigen’, want
dat is de taak van de prediker en van niemand anders. 56 De toon van de erediensten kan m.i.
worden gekarakteriseerd worden door de woorden: ‘eerbiedig’, ‘verlangend’, ‘doordacht’ en
‘authentiek’.
3. Verkondiging. Voor de verkondiging wordt ruim de tijd genomen: zo’n 45 minuten van de
ongeveer 75 minuten durende diensten. Keller stelt zich zichzelf bij het maken van een preek
altijd drie vragen: (1) Wat zegt deze tekst tot christenen? (2) Wat zegt deze tekst tot nietchristenen?
(3) Wat zegt deze tekst tot mensen die nog maar kort christen zijn? Centraal in de
verkondiging, zowel naar christenen als naar niet-christenen, moet de genade van Jezus Christus
staan. Redeemer wil steeds verkondigen dat zowel de rechtvaardiging als de heiliging er alleen
is door het geloof in Jezus Christus.
De prediking wordt voor 75% verzorgd door de senior-pastor, ds. Tim Keller. In de
overige diensten gaan de overige predikanten voor. Er gaan nooit gastpredikanten voor. Reden
daarvan is dat Redeemer eist dat de prediking qua inhoud en vorm precies aansluit bij de
identiteit en de visie van Redeemer. Er wordt veel in series gepreekt. In de ‘orde van dienst’
staat altijd vermeld wat de thema’s van de komende twee zondagen zullen zijn.
4. Sacramenten. Eenmaal per maand worden nieuwe leden ‘aangenomen’. Dat gebeurt tijdens
een eredienst en is te vergelijken met een openbare geloofsbelijdenis. Ik noem dat nu omdat hier
de bediening van de doop mee samenhangt. Wanneer iemand tot de gemeente toetreedt die niet
als kind in een christelijke kerk gedoopt is, wordt die persoon in diezelfde dienst gedoopt.
Tijdens een andere dienst wordt de kinderdoop bediend, ook eenmaal per maand. Ook bij de
doop moet bij Redeemer de kant naar ‘buiten’ aanwijsbaar zijn. Dat krijgt in de praktijk
bijvoorbeeld vorm door degene die gedoopt wordt te laten vertellen wat dat voor hem of haar
betekent.
Eenmaal per maand wordt het avondmaal gevierd. Redeemer nodigt ‘alle gedoopte
christenen die berouw hebben over hun zonde, hun heil van Jezus Christus verwachten en lid
zijn van een kerk die het evangelie verkondigt, uit tot het vieren van dit sacrament’. Zo wordt
het tijdens iedere dienst waarin het avondmaal gevierd wordt, uitgelegd. De viering gaat dan als
volgt. Nadat gezamenlijk de apostolische geloofsbelijdenis is uitgesproken en is gebeden,
spreekt de predikant die het avondmaal bedient, de instellingswoorden uit. Tijdens het zingen
van een lied wordt het brood uitgedeeld; vervolgens wordt dat tegelijkertijd gegeten. Met de
wijn gaat het net zo: tijdens het zingen van een lied wordt die in kleine cups uitgedeeld,
vervolgens worden die tegelijkertijd leeg gedronken. Ook het sacrament van het avondmaal
heeft een kant naar ‘buiten’: zij die niet kunnen meevieren, worden uitgenodigd intussen te
mediteren en te bidden. In de ‘orde van dienst’ staan drie gebeden afgedrukt: een voor hen die
op zoek zijn naar de waarheid, een voor hen die zich in geloof aan Jezus willen geven en een
voor hen die worstelen met zonde.
5. Kinderen en jeugd. Terwijl er tot voor kort slechts heel weinig kinderen bij Redeemer waren
(er waren ook slechts weinig echtparen), is dat aantal nu toegenomen tot ongeveer 175. Tijdens
de dienst is er oppas voor kinderen tot en met vier jaar, verdeeld over zes leeftijdsgroepen. De
kinderen van de basisschool gaan voor de preek de kerk uit naar hun eigen bijeenkomsten.
6. Organisatie. Een dienst bij Redeemer vraagt een hoop organisatie. Iedere kerkganger krijgt
een professioneel ogende ‘orde van dienst’ uitgereikt, samen met een mededelingenblad. Die
56 Tim Keller tijdens een gesprek hierover: ‘Ik ga toch ook niet spontaan gitaar spelen?’.

moeten van tevoren natuurlijk wel gemaakt zijn. De liederen, de muziek, het getuigenis, de
preek: alles moet op elkaar afgestemd zijn. Dat is een behoorlijke organisatie wanneer dat in
teamverband moet plaatsvinden. De muzikanten moeten alles zeer goed hebben ingestudeerd.
Het podium moet worden ingericht, ’s ochtends en ’s middags verschillend. Ettelijke gastheren
en -vrouwen zijn ’s zondags in de weer om de ‘ordes van dienst’ uit te reiken, vragen te
beantwoorden en mensen de weg te wijzen. De achterste rijen zijn in eerste instantie gesloten,
zodat laatkomers daar kunnen gaan zitten zonder de dienst te verstoren. De ouderlingen en
diakenen zijn in de kerkzaal herkenbaar aan een badge. Een aantal van hen is na afloop van de
dienst voorin beschikbaar om met mensen te bidden. Na afloop van de dienst is er in een zaal
gratis koffie met koek te krijgen. Honderden mensen ontmoeten elkaar hier in een ontspannen
sfeer. In die zaal zijn ook cassettebandjes en boeken te koop. Tijdens en na afloop van de dienst
moeten er zo’n 15 à 20 zalen gebruiksklaar zijn voor het kinder- en jeugdwerk en voor diverse
cursussen.
3.3.2 Huiskringen 57
1. Doel. ‘De ruggengraat van onze kerk is een netwerk van kleine groepen en zorgteams
waarin vriendschappen, geestelijke groei en zorg kunnen ontwikkelen’. 58 Het is niet zo dat de
bijbel de gemeente expliciet gebiedt om kleine groepen te hebben, maar de bijbel laat wel
expliciet zien dat het hebben van gemeenschap met elkaar van groot belang is in een christelijke
gemeente. Gezien de massaliteit van de erediensten vindt Redeemer het van eminent belang alle
gemeenteleden in huiskringen te hebben ingedeeld. Daar vindt namelijk de eerstelijns pastorale
en diaconale zorg plaats – dit is het doel van de huiskringen. De kringen moeten zo belangrijk
worden dat als iemand bijvoorbeeld naar het ziekenhuis gaat, hij als vanzelfsprekend daarover
de huiskring als eerste inlicht. Daar zijn immers de mensen die hij kent. Daar zullen ook de
mensen zijn die hem gaan bezoeken in het ziekenhuis. De huiskring is de plaats waar geestelijke
groei kan plaatsvinden, waar de gemeenschap met mensen en met Jezus Christus kan worden
ervaren, waar levens veranderd worden door de kracht van het evangelie a.g.v. de zorg voor
elkaar. De bijbel verwacht van gelovigen dat ze elkaar opbouwen, aldus Redeemer. In dat
verband moet iemand niet de vraag stellen: ‘Wat levert zo’n kring mij op?’, maar de vraag:
‘Wat kan ik voor die kring betekenen?’. De huiskringen zijn bij Redeemer zo belangrijk dat je
kunt zeggen dat Redeemer niet kleine groepen heeft, maar daaruit bestaat. Iemand die niet lid is
van een huiskring, is niet functioneel lid van de kerk.
2. Inhoud van de bijbelstudies. Het curriculum van de bijbelstudies die in de afgelopen jaren
zijn gebruikt in de huiskringen van Redeemer bevat het volgende. Er zijn vier basispakketten:
over discipelschap (evangelie van Markus), over levensheiliging en liefde (1 Johannes), over het
evangelie in het dagelijks leven (Jakobus) en over rentmeesterschap. Verder zijn er twee
pakketten op een iets moeilijker niveau: over het christelijke leer (Romeinen) en over de kerk en
het koninkrijk. Tenslotte is er één moeilijk pakket over evangelisatie (Handelingen). Al deze
studies zijn door Redeemer zelf ontwikkeld.
3. Organisatie. De organisatie van de huiskringen is als volgt. Iedere huiskring bestaat uit 6-12
personen die elkaar minimaal twee keer per maand in groepsverband ontmoeten. Iedere kring
heeft een leider en een assistent-leider. Per 3-5 groepen is een coördinator aangesteld die
regelmatig contact heeft met de betreffende kringleiders, zowel gezamenlijk als individueel.
Zijn rol is uitdrukkelijk ook een pastorale. Per 4-15 coördinatoren is een staflid beschikbaar
voor begeleiding, training en pastorale zorg. Redeemer hecht grote waarde aan het voldoende
opleiden van de kringleiders. Een assistent-leider wordt door de bijbehorende kringleider
persoonlijk als mentor begeleid en krijgt diverse trainingen en cursussen voor hij/zij kringleider
kan worden. De huiskringen zijn bedoeld voor christenen en niet-christenen. Belangstellenden
57 Zie Redeemer, ‘Redeemer Fellowship Groups: A Summary’, 1999.
58 Redeemer, ‘Visitor’s information’, 1999.
29

30
kunnen bij een kring komen op uitnodiging van een van de kringleden of door bemiddeling van
de centrale organisatoren. Wanneer een kring te groot wordt, wordt een nieuwe kring ‘geplant’.
Een klein deel, zeg drie personen, van de bestaande groep verlaat de kring en start een nieuwe
kring.
Voor het goed laten functioneren van de huiskringen is de maandelijkse ‘Ministry
Community Meeting’ (MCM) van groot belang. Deze bijeenkomst bestaat uit diverse
onderdelen. Van 18.00-19.00 uur is er gelegenheid voor persoonlijke afspraken tussen
coördinatoren en/of leiders. Van 19.00-20.00 uur is er een samenkomst voor alle groepsleiders
en coördinatoren gezamenlijk. Eerst worden ongeveer 20 minuten uitgetrokken voor zang en
gebed, de resterende 40 minuten zijn bedoeld voor onderwijs. Van 20.00-21.00 uur hebben de
diverse coördinatoren bijeenkomsten met ‘hun’ groepsleiders. Doel van deze bijeenkomsten is
ervoor te zorgen dat alle groepen gezond zijn, goed functioneren en voldoende pastorale en
diaconale zorg bieden. Men vraagt elkaar bijvoorbeeld wat uit de bijbelstudies of preken van de
afgelopen tijd God in de afgelopen tijd speciaal heeft gebruikt voor de groep en persoonlijk.
Men checkt of men in de afgelopen week voor iedere deelnemer van de kring heeft gebeden en
hoe vaak men stille tijd heeft gehouden. En ook: ‘Voor welke niet-christenen ben je aan het
bidden? Wat heb je ondernomen om het evangelie dichter bij hen te krijgen?’ De bijeenkomsten
worden besloten met gebed. Van 21.00-22.00 uur is er tenslotte een bijeenkomst voor alleen de
coördinatoren t.b.v. de grote lijn in het geheel. Maar ook dan is er gelegenheid tot het bevragen
van elkaar met bijvoorbeeld de boven genoemde vragen.
Excurs: Hart van Willow Creek
1. Diensten. De diensten van Willow Creek zijn opgezet om Willow Creek ‘te helpen om de bijbelse
opdracht die Christus aan de kerk gaf, te vervullen, namelijk om discipelen te maken en hen te leren
onderhouden alles wat Hij ons onderwezen heeft’ (Mt. 28:19-20). Of anders gezegd: Willow Creek wil
met de diensten ‘niet-religieuze mensen bereiken en hen helpen om volledig toegewijde volgelingen van
Jezus Christus te worden. De weekenddiensten focussen op het eerste deel van die opdracht:
evangelisatie, met het doel om mensen tot bekering en geloof in Jezus Christus te leiden. De
doordeweekse diensten zijn geconcentreerd op de tweede helft van de opdracht: discipelschap’. 59 Dit is
het meest typerend aan de opzet van de diensten bij Willow Creek: in de weekenden zijn er diensten voor
‘zoekers’ (‘seeker-services’), terwijl er doordeweeks diensten voor gelovigen zijn. 60
In de weekenddiensten richt Willow Creek zich op de werkende man van 25 à 50 jaar die
behoorlijk geschoold is en sceptisch in de kerk zit. De diensten worden gevormd door een professioneel
programma dat meestal bestaat uit de onderdelen: zang, drama, media, getuigenis en toespraak. Zij die
God kennen, worden uitgenodigd mee te zingen; de anderen wordt gevraagd te zien wat God doet in het
leven van mensen. De programmering van de diensten is erop afgestemd om een ‘samenhangende,
thematische ervaring’ op te bouwen die mensen ertoe brengt naar God en zijn Woord te willen luisteren. 61
Immers, ‘kunst opent onze diepste verlangens, ook die om de Schepper te kennen’. 62 Voor de toespraak
begint, is er een collecte. Dit is het enige onderdeel van de dienst dat niet voor zoekers bestemd is maar
voor hen ‘die Willow Creek als hun thuis beschouwen en baat hebben van de diensten’.
De grootste nadruk valt uiteindelijk op de toespraak. Er worden hoge eisen gesteld aan deze
toespraak. 63 De spreker moet oprechtheid, integriteit en intimiteit uitstralen. Hij moet duidelijk begaan
zijn met de onkerkelijken in de zaal. Die moeten zich kunnen identificeren met de spreker. Het moet dus
duidelijk zijn dat die spreker ook een mens van vlees en bloed is. Humor speelt een belangrijke rol voor
deze identificatie. Verder moet de toespraak relevant zijn; hij moet in feite de persoonlijke behoeften van
de buitenkerkelijke vervullen. Volgens Willow Creek is het christelijk geloof namelijk het beste middel
voor hem om zijn behoeften te bevredigen en gelukkig te worden. Men noemt deze leer ‘Christianity 101’
59 Aldus Mark Mittelberg in een email, 29 oktober 1999.
60 P. Braoudakis (ed.), a.w.,77-94. Ook G.A. Pritchard, a.w., 61-136 geeft een uitgebreide beschrijving.
Persoonlijk heb ik alle soorten diensten een keer meegemaakt.
61 P. Braoudakis (ed.), a.w., 78.
62 Aldus Nancy Beach, verantwoordelijk voor het eerste deel van de weekenddiensten, 21 oktober 1999.
63 G.A. Pritchard, a.w., 88v.

of ‘Christendom Plus’. Daartoe wordt de toespraak gebaseerd op (een thema) uit de bijbel, worden er veel
illustraties gebruikt en komen er praktische tips. Belangrijk is ook dat de toespraak waarheidsgetrouw is.
Dit aspect is apologetisch van aard. Niet-christelijke standpunten en conclusies worden onderuit gehaald
en de argumenten vóór het christelijk geloof worden aangehaald om de mensen te overtuigen van het
evangelie. Dat is de goede boodschap dat God in Jezus mens geworden is en door zijn dood en opstanding
de verlossing volbracht. Wanneer mensen deze boodschap begrijpen en hierop antwoorden door Christus
aan te nemen, ontvangen zij eeuwige verlossing. De mens heeft echter een vrije wil; hij zal er persoonlijk
voor moeten kiezen om Christus aan te nemen als degene die zijn zonden heeft weggenomen. Hij zal dan
ook moeten toestaan dat Jezus de leiding in zijn leven over neemt.
Er zijn in de weekenden vijf diensten. Drie ervan zijn identiek: zaterdagmiddag 5 uur,
zondagmorgen 9 uur en zondagmorgen 11 uur. Dit zijn de diensten voor belangstellenden in de vorm
zoals ze al langere tijd bestaan. Daarnaast zijn er twee andere diensten, pittiger van karakter, beide om 7
uur op zaterdagavond. De ene heet ‘The Seven’ en bestaat nu ongeveer een jaar; de andere heet ‘Axis’ en
bestaat nu ongeveer drie jaar. ‘The Seven’ is een vergelijkbare dienst voor belangstellenden als de andere
drie, maar de toespraak is ingekort, er is meer tijd voor ‘worship’ en er is gelegenheid voor het stellen van
vragen (‘Q&A’). De Axis is echt een andersoortige dienst, afgestemd op de generatie X, mensen ‘tussen
18 en 20-zoveel’. Willow Creek ontdekte namelijk dat er een gat zat tussen de dingen die voor de
jongeren werden gedaan en de gemiddelde leeftijd van de diensten in het weekend. ‘Axis’ is ‘ruwer’ van
opzet en minder perfect afgewerkt; juist het perfecte wordt namelijk door de generatie X als verdacht
aangemerkt. 64
De weekenddiensten zijn er dus primair afgestemd op de aanwezige onkerkelijke mensen. 65 Het
secundaire doel is echter om de aanwezige christenen te voeden. Die komen daar immers, als het goed is,
samen met een onkerkelijke buurman of collega. Maar de eigenlijke diensten voor de gelovigen zijn op
woensdag- en donderdagavond. Het doel van die diensten is: onderwijs en aanbidding (vgl. Ef. 5:1-21).
Het eerste deel van deze diensten is ‘worship’: onder leiding van een band en een zangleider worden
diverse liederen gezongen, afgewisseld met gebed. De stijl ervan varieert. De ene keer is het een
uitbundige viering, de andere keer is er (meer) ruimte voor stilte, belijdenis en gebed. Willow Creek wil
de ‘worship’ theocentrisch toonzetten. Wat is passend? Niet de behoeften of de voorkeurstijlen van de
mensen beantwoorden die vraag. Passend is wat beslag legt op ons hoofd en wat ons hart in beweging
brengt, zodat God de lof ontvangt. 66 Na deze ‘worship’ worden er enkele mededelingen gedaan en is er
een collecte voor hen die regelmatig komen. Daarna is er de ‘boodschap’. Eenmaal per maand wordt het
avondmaal gevierd. De dienst wordt afgesloten met ‘worship’.
2. Kleine groepen. Willow Creek heeft nog niet erg lang kleine groepen. 67 Maar toen de groei doorzette,
bleek dat de staf de gemeente niet voldoende kon ‘bedienen’. Een student van Harvard Business School
toonde dit aan toen hij Willow Creek bestudeerde voor de eindfase van zijn studie. 68 Bovendien
realiseerde men zich dat mensen ‘in de kerk niet op zoek zijn naar vriendelijke gezichten, maar naar
64 Tijdens ‘The Seven’ op 23 oktober 1999 waar ik het eerste deel van heb meegemaakt, viel het me op
dat het publiek aan de jonge kant was, jonger dan het publiek van de ‘Axis’ die op hetzelfde moment
werd gehouden en waar ik het tweede deel van heb meegemaakt. Ik had ook de indruk dat de muziek van
‘The Seven’ meer op jongeren was afgestemd dan de overige weekenddiensten. Terwijl er ’s zondags een
orkest speelde, was er tijdens ‘The Seven’ een band waarvan de in spijkerbroek geklede leden aan de
jonge kant waren. Trouwens, de kleding in Willow Creek sluit steeds goed aan bij de diverse stijlen van
diensten. Lee Strobel, de spreker van de ‘Axis’ droeg een spijkerbroek, maar Bill Hybels, spreker tijdens
de zondagse diensten voor belangstellenden droeg een donkergrijs kostuum. Beide stijlen pasten bij het
thema en de muziekstijl.
65 De ‘Saturday night’ diensten van de Calvary Church in Grand Rapids, in Nederland bekend geworden
door het boek van Ed Dobson, vertonen qua stijl en inhoud behoorlijke overeenkomsten met de
weekenddiensten van Willow Creek. De ‘Saturday nights’ zijn hedendaagse, informele, visueel
aantrekkelijke, op de behoeften van de mensen toegesneden bijeenkomsten die, zonder druk van
verplichtingen, onkerkelijke mensen tussen 20 en 40 jaar wil bereiken en hen wil aanmoedigen Christus
te zoeken. De muziekstijl is rock, omdat dat het beste bij de doelgroep past.
66 Aldus John Ortberg tijden de Church Leadership Conference, 22 oktober 1999. Jim Mellado maakte
tijdens een lunch op 22 oktober duidelijk dat Willow Creek in de loop van de tijd langzaam is
opgeschoven naar een meer charismatische manier van ‘worship’.
67 Zie P. Braoudakis (ed.), a.w., 115-123.
68 De betreffende student heette Jim Mellado. Hij is momenteel directeur van Willow Creek Association.
31

32
vrienden’. 69 Toen is de organisatie gedecentraliseerd en is men begonnen met het opzetten van groepen
van 4 à 10 personen. De leiders van die kleine groepen hebben nu de meest strategische positie in de
organisatie. Zij zijn de herders van hun groep. Dat betekent dat alle mensen nu van zorg kunnen worden
‘voorzien’, terwijl het aantal mensen waar iemand voor heeft te zorgen, maximaal 10 is. Alles wat
momenteel in Willow Creek gebeurt, gebeurt in kleine groepen: van het repareren van auto’s en het
zorgen voor kinderen tot het verzorgen van maaltijden en het opbouwen van het podium. Kleine groepen
zijn niet langer een deel van de kerk, kleine groepen zíjn de kerk, in zijn kleinste eenheid namelijk. Kleine
groepen hebben als doel om ‘mensen relationeel te verbinden om te groeien in Christus-gelijkvormigheid,
onderlinge liefde en deelname aan het werk in de kerk, teneinde God te dienen en van alle volken
discipelen te maken’. Willow Creek kent groepen t.b.v. discipelschapstraining, t.b.v. gemeenschap, t.b.v.
een bepaalde dienst in de kerk, t.b.v. zoekenden en t.b.v. ondersteuning. Met uitzondering van de
eerstgenoemde soort staan alle groepen open voor gelovigen en niet-gelovigen. Iedere groepsleider is lid
van Willow Creek, heeft een leiderschapstraining gehad, heeft bij een andere leider ervaring opgedaan en
heeft, indien het een groep voor zoekenden betreft, een cursus ‘Aanstekelijk christen zijn’ gevolgd. Per 6
à 7 groepsleiders is er een coach; per 5 coaches is er een onderdeelleider; per 4 onderdeelleiders is er een
directeur.
Opvallend aan deze manier van werken is ten eerste dat er nogal wat mensen zijn die aan
verschillende kleine groepen deelnemen. Ter illustratie: Bill Hybels is lid van drie kleine groepen; een
daarvan wordt gevormd door de raad van (acht) oudsten. Het komt ook voor dat leiders van een bepaalde
groep als deelnemer aan een andere kleine groep verbonden zijn. Ten tweede is deze manier van werken
de grootste kracht achter het motiveren van medewerkers. Op de vraag hoe Willow Creek de vrijwilligers
motiveert, werd tijdens de Church Leaderschip Conference geantwoord: ‘Door hen in een gemeenschap
op te nemen’. Willow Creek hecht er aan dat ook de leiding van de gemeente een gemeenschap vormt.
Een stafvergadering begint daarom standaard met een half uur ‘worship’.
3.4 Werkvelden van Redeemer
3.4.1 Verkondiging
1. Op de ‘markt’. Boven heb ik uiteengezet dat Redeemer steeds zoekt naar wegen om mensen
in hun eigen omgeving zo doeltreffend mogelijk te bereiken. Ik som hier een aantal van deze
wegen op. Na iedere dienst is er de gelegenheid, speciaal voor niet-christenen, om naar een
‘class’ te gaan. Onder, bij ‘Vorming en toerusting’ ga ik daar nader op in. Gemeenteleden die
speciale gaven hebben voor evangelisatie, worden apart opgeleid om in hun eigen omgeving
mensen te bereiken. Regelmatig zijn er bijeenkomsten ergens in de stad waar iemand van
Redeemer spreekt, bijvoorbeeld op de medische faculteit van de New York University over
‘Praten met terminale patiënten over de dood’. Redeemer doet mee aan een publiek
discussieforum waar christenen en niet-christenen hun visie op de wereld mogen uiteenzetten en
waar vervolgens discussie over is.
Verder is er viermaal per jaar een Open Forum bijeenkomst. Een Open Forum
bijeenkomst is een bijeenkomst die de eredienst van 18.00 uur vervangt en in zijn geheel is
toegesneden op en bedoeld voor niet-christenen. Aan het begin van zo’n bijeenkomst wordt
duidelijk gemaakt dat het een bijeenkomst is die ‘gesponsord’ wordt door Redeemer, maar per
se niet een eredienst is. De bijeenkomsten bestaan uit twee onderdelen: muziek en toespraak.
Het onderdeel ‘muziek’ is vergelijkbaar met een concert; er worden seculiere liederen die met
het thema te maken hebben, gespeeld en gezongen. Het onderdeel ‘toespraak’ verschilt
inderdaad van een preek. Er wordt niet vanuit een bijbelgedeelte gesproken; toen ik een Open
Forum bijeenkomst meemaakte, werd er zelfs in het geheel niet uit de bijbel gelezen. De
toespraak is zeer apologetisch van aard en wil mensen laten zien en verklaren wat het geloof in
Jezus Christus inhoudt. Na afloop van de toespraak is er een collecte (‘omdat de bijeenkomst in
de plaats komt van een reguliere kerkdienst’), maar het wordt de mensen duidelijk gemaakt dat
69 Aldus John Ortberg, 22 oktober 1999.

die uitsluitend bedoeld is voor mensen die de diensten regelmatig bijwonen. Na afloop van de
bijeenkomst is er gelegenheid tot het mondeling stellen van vragen. Bij binnenkomst krijgen de
bezoekers een programma uitgereikt met daarop het thema voor de bijeenkomst, de titels van de
muzieknummers en de namen van de bandleden en de spreker. Er staan geen liedteksten op dit
programma; er is immers geen samenzang. Verder kan men op een kaartje aangeven welke
suggesties of gebedspunten men heeft; ook kan men via dat kaartje een persoonlijk gesprek
aanvragen.
2. Internationale zending. Een speciale afdeling van Redeemer houdt zich bezig met
internationale zending. De taken van hen zijn: informeren, fondsen werven, bidden, trainen en
uitzenden. In de zomer gaan tienergroepen naar diverse landen om daar evangelisatiewerk te
doen. Diverse gemeenteleden van Redeemer doen elders zendingswerk, o.a. in Zuid-Arika,
Ierland en Mexico City.
3.4.2 Levenswijding 70
1. Liturgie in de eredienst. De eredienst moet de kerkgangers ertoe bewegen God te
aanbidden. Voor de inrichting van de erediensten hanteert Redeemer twee basis-liturgieën.
Beide kunnen gecombineerd worden met traditionele muziek of met hedendaagse muziek, zodat
er vier combinaties ontstaan. Verder is er eenmaal per maand avondmaal, eenmaal per maand
aannemen van nieuwe leden inclusief volwassendoop en eenmaal per maand kinderdoop, zodat
het aantal variaties behoorlijk is. Niettemin bestaat iedere liturgie uit drie vaste onderdelen:
lofzegging (‘praise cycle’), vernieuwing (‘renewal cycle’) en verbinding (‘commitment
cycle’). 71 Het lofzeggingsonderdeel is bedoeld om de kerkgangers vrij te maken van alles wat
hen bezig houdt en hen eraan te herinneren dat alleen God alle lof kan krijgen en dat ze Hem
tijdens de dienst zouden kunnen ontmoeten. In ieder geval worden hier twee momenten van
stilte ingelast. Het vernieuwingsonderdeel is bedoeld om te ontdekken wie of wat de
kerkgangers momenteel feitelijk aanbidden; belangrijk onderdeel hiervan is: schuldbelijdenis en
genadeverkondiging. Het verbindingsonderdeel is gecentreerd op het horen van Gods woord
door de preek. Belangrijk is dat in ieder van de drie onderdelen Gods woord van genade wordt
gehoord door het lezen van een bijbelgedeelte en dat er daarna ruimte is om te antwoorden door
zang of gaven.
2. Muziek in de eredienst. Redeemer wil graag de diverse muzikale talenten die er zijn in de
gemeente, gebruiken in de erediensten. Per slot van rekening heeft God zijn kinderen niet
zomaar bepaalde talenten gekregen. De muziek in de dienst moet zeer goed zijn (Ps. 33:3; vgl. 1
Kron. 15-16); daar heb je dus professionele musici voor nodig. De muziek speelt volgens
Redeemer een grote rol bij het halen van het doel van die erediensten: mensen verbinden met
God. Muziek raakt de mensen op een andere manier dan woorden mensen raken. In de diensten
wordt gebruik gemaakt van zang: een koor, een gospelkoor, diverse leiders van de samenzang
en solisten. En er wordt gebruik gemaakt van instrumentale muziek: een band, een kwartet, een
orkest en een brass quintet. Om effectief te kunnen incultureren, zet Redeemer zoveel mogelijk
mensen van de diverse ‘klassen’ uit Manhattan in in de diensten. Een Chinees die voor het eerst
een kerkdienst bij Redeemer meemaakt bijvoorbeeld zal prettig verrast zijn als hij een Chinees
achter de piano ziet zitten.
3. ‘Worship’ tijdens diverse bijeenkomsten. Redeemer hecht veel waarde aan ‘worship’, d.w.z.
lofprijzing en gebed, aan het begin van allerlei bijeenkomsten. De toerustingsavond voor leiders
van huiskringen begint met 20 minuten ‘worship’. Ook de wekelijkse bijeenkomsten van de
predikanten en van de staf bestaan voor een derde deel uit ‘worship’.
70 Zie Redeemer, ‘Sequential principles for developing an arts program’, z.j.
71 Redeemer, ‘Worship leading’, z.j.
33

34
4. Cultuurverandering. Veel leden van Redeemer werken op hoge posities bij banken,
verzekeringsmaatschappijen, Wall Street, enz. Door middel van de preken en door middel van
de discipelschapstraining (zie onder) wil Redeemer bereiken dat zij in hun professie ‘anders’
zijn, zoals bijvoorbeeld ook Esther dat was in Babel. De overtuiging die daar achter schuil gaat
is dat christenen die op hun eigen specifieke positie integer leven en werken – christen zijn –, de
hele cultuur zullen kunnen veranderen. Dit wordt extra vorm gegeven door met muzikale en
artistieke talenten in te dringen in de seculiere muzikale en artistieke wereld. Er zullen
optredens worden gegeven met een koor, een pianist, een dansgroep en een opera-zanggroep die
qua kwaliteit kunnen concurreren met andere groepen, maar een eigen stijl met zich
meebrengen, namelijk een christelijke.
3.4.3 Vorming en toerusting
1. Vragen en antwoorden. Na iedere kerkdienst is er een bijeenkomst onder de naam ‘Vragen
en antwoorden’ (‘Q&A’). Dit is er een informele bijeenkomst waar allerhande vragen kunnen
worden gesteld, veelal aan de voorganger van die dag.
2. Discipelschapstraining. Op zondagavond, van september tot midden juni is er de ‘School of
Discipelship’. 72 De kerkgangers worden via het mededelingenblad aangemoedigd ieder seizoen
aan minstens één onderdeel deel te nemen, zodat ze na een aantal jaren een stevig fundament
voor zichzelf hebben opgebouwd. Men heeft de keus uit de volgende onderdelen. (1) ‘De
geloofwaardigheid van het christelijk geloof’. Dit onderdeel gaat over de rationele argumenten
(en tegenargumenten) van het christelijk geloof en is dus nogal apologetisch van aard. Speciaal
welkom zijn uitgesproken sceptici van het christelijk geloof. (2) ‘Overzicht van de theologie’.
Dit is een soort oriëntatiecursus christelijk geloof. Het gaat over de basis van een christelijk
geloof en een christelijk leven. (3) ‘Introductie op Redeemer’. In dit onderdeel worden zeven
verschillende onderwerpen besproken, speciaal met het oog op hen die overwegen lid te willen
worden van Redeemer. De bijeenkomsten gaan over de hoofdlijnen van Redeemers visie, over
de betekenis van het lidmaatschap van de gemeente, over de christelijke leer, over de
christelijke ethiek, over de huiskringen, over het gebruiken van geestelijke gaven t.b.v. de
gemeente en over de ‘regering’ van de kerk. Deze eerste drie onderdelen van de
Discipelschapstraining worden niet alleen op zondagavond gehouden, maar ook op
zondagochtend, na de ochtenddienst.
De andere onderdelen variëren. Een aantal voorbeelden: (4) ‘Hoe doe ik bijbelstudie?’.
Dit onderdeel bespreekt diverse onderdelen van de bijbel om te laten zien welke methoden en
middelen kunnen helpen om de bijbel te begrijpen en de centrale boodschap van een gedeelte te
‘horen’. (5) ‘Bidden op de manier zoals God dat wil’. Dit onderdeel is gericht op bidden in de
lijn van Gods koninkrijk. (6) ‘Vrede stichten’. Dit onderdeel leert dat een conflict niet moet
worden gezien als een ongeluk maar als een opdracht om God groot te maken en andere mensen
te dienen, als een discipel van Jezus Christus. 73 (7) ‘Vrij worden van financiële
onderworpenheid’. (8) ‘Overzicht van het Oude Testament’. Dit onderdeel maakt een
ontdekkingsreis door het Oude Testament. 74 (9) ‘Overzicht van het Nieuwe Testament’. Dit
onderdeel laat zien hoe Gods reddingsplan werkt – ‘missie voltooid’. (10) ‘De conflicterende
meningen van S. Freud en C.S. Lewis’. (11) ‘Geestelijk evenwicht in een draaiende wereld’.
Aangezien velen een druk leven leiden, wil dit onderdeel mensen helpen om een praktisch
christelijk evenwicht te vinden.
72
Momenteel is het materiaal van deze Discipelschapstraining uitsluitend bestemd voor intern gebruik.
Redeemer is bezig het geschikt te maken voor publicatie. Aldus Helen Chen Baez, 26 oktober 1999.
73
De inhoud hiervan is gebaseerd op K. Sande, The peacemaker, Grand Rapids 1991.
74
Gebruik wordt gemaakt van van E.P. Clowney, The unfolding mystery. Discovering Christ in the Old
Testament, Phillipsburg 1988.

3. Leiderschapstraining. Redeemer vindt het belangrijk dat mensen op leidinggevende posities
goed getraind zijn. Kandidaat-ouderlingen en kandiaat-diakenen bijvoorbeeld krijgen zeven
weken theologische training en zeven weken praktische training voor ze zelfs maar
gekandideerd worden. En wil iemand kringleider worden, dan staat hem het volgende proces te
wachten. Eerst moet hij (eigenlijk) minstens drie jaar lang de discipelschapstraining hebben
gevolgd. Bovendien moet hij minimaal een half jaar assistent-kringleider zijn en in staat zijn het
bijbelstudiegedeelte van de kring goed te begeleiden. De kringleider is daarbij zijn mentor.
Vervolgens is er een trainingsdag waar hij aan moet deelnemen. Op een zaterdag van 9-13 uur
krijgt hij dan een training in het huiskringensysteem van Redeemer. Drie maal per jaar verzorgt
Redeemer zo’n trainingsdag. Vervolgens is er een zogenaamde turbo-groep met zes
bijeenkomsten van anderhalf uur in zes opeenvolgende weken. Diverse kringleiders-in-wording
oefenen dan met elkaar in het leiden van een kring; ze krijgen feedback van elkaar. Nadat er
tenslotte een persoonlijk gesprek is geweest met de kringleider of een coördinator, is hij
officieel kringleider. Voor alle onderdelen van dit proces wordt door Redeemer zelf materiaal
ontwikkeld. Een curriculum en cursusmateriaal voor een ‘School of Servant Leadership’ is
momenteel in ontwikkeling. Op het programma staan de volgende thema’s: zoonschap (over het
evangelie en het hart), apologetiek (over het evangelie en het verstand), holistische dienst (over
het evangelie en de stad) en wereld- en levensbeschouwing (over het evangelie en de
‘marktplaats’). Gebruik zal o.a. worden gemaakt van materiaal van WHM, maar dan moet dat
wel eerst worden aangepast zodat het helemaal past in de visie van Redeemer.
4. Huwelijksvoorbereiding. Viermaal per jaar wordt op een zaterdag een seminar gegeven ter
voorbereiding op een huwelijk. Dit zes uren durende seminar gaat in op de betekenis en het doel
van een huwelijk, op de communicatie met elkaar, op een te kiezen rollenpatroon en op
seksualiteit. 75 Wanneer een stel hun huwelijksceremonie door een van de predikanten van
Redeemer wil laten leiden, is het nodig dat beide partners aan dit seminar hebben meegedaan.
Verder vindt er voorafgaand aan het huwelijk een persoonlijk gesprek plaats tussen de
betreffende predikant en het stel. Daarin gaat het over hun geloof en over hun onderlinge relatie.
3.4.4 Pastoraat
1. Verkiezing van ouderlingen. De ouderlingen spelen een belangrijke rol in het pastoraat.
Momenteel heeft Redeemer 12 ouderlingen. Ik ga hier eerst in op de vraag hoe iemand
ouderling bij Redeemer wordt. Alleen mannen kunnen ouderling worden overigens. In de
maand november is er gelegenheid voor de gemeente om, op grond van getoonde kwaliteiten,
mannen te nomineren voor het ambt van ouderling. Veelal loopt dit proces via de huiskringen
omdat de mensen elkaar daar het beste kennen. Er volgt dan een gesprek met de personen van
wie de namen opkomen uit de gemeente rond de vraag of iemand eventueel kandidaat wil staan.
Wil de betreffende persoon dat, dan volgen 14 weken training. Het eerste blok van 7 weken is
gericht op de theologie. De catechismus van Westminster en de kerkorde worden daarin
besproken. Het tweede blok van 7 weken is gericht op de praktijk. De kandidaat wordt
persoonlijk begeleid door iemand die al langer ouderling is. Vervolgens is er een persoonlijk
gesprek met de ouderlingen. Daaruit moet onder meer blijken of de betreffende persoon
geestelijk voldoende rijp is voor het ambt van ouderling. Als alles goed gaat, is de verkiezing in
mei en kan het werk in juni aanvangen. De periode dat iemand dient in het ambt van ouderling,
is drie jaar.
2. Pastoraat. Het eerstelijns pastoraat vindt bij Redeemer plaats in de huiskringen en nergens
anders. Wanneer iemand een pastoraal probleem heeft en niet lid is van een huiskring, dan heeft
hij inderdaad een probleem. De ouderlingen hebben als taak de gemeente toe te rusten tot
pastoraal dienstbetoon (Ef. 4:12). Zij doen dat via de kringleiders en hun coördinatoren. Zij
75 Zie Redeemer, ‘Preparing for marriage’ 1996; A. Kamsteeg, in: Nederlands Dagblad, 18 april 1998.
35

36
coachen de kringleiders om ervoor te zorgen dat de zorgen van de kringleden samen gedragen
worden en de kringleden elkaar ondersteunen. Natuurlijk hebben zij ook zelf pastorale
gesprekken met mensen. Maar dat zijn de ‘uitzonderingsgevallen’, situaties die niet meer door
de kring konden worden opgelost. Bijvoorbeeld zijn er na afloop van een kerkdienst altijd
ouderlingen beschikbaar om met mensen te praten en met hen te bidden. De predikanten zijn in
de eerste plaats predikers en vullen daarom een relatief klein deel van hun tijd in met pastoraat.
Opvallend is verder dat Keller wat de planning van zijn eigen pastorale gesprekken betreft
prioriteit geeft aan gesprekken met niet-christenen.
3. Tucht. Bij de uitoefening van de tucht staat de ‘onderlinge tucht’, naar bijbels gebod (Mt.
18:15-17), centraal. Dus krijgen de ouderlingen hier slechts in uiterste situaties mee te maken.
Dan zal een zeer lang proces op gang komen om de zondaar terug te trekken naar God en zijn
gebod. Mocht hij daarin niet bewilligen, dan is excommunicatie de uiterst denkbare maatregel.
4. Nieuwe leden. Het proces om lid te worden van Redeemer bestaat uit drie stappen.
Allereerst moet het kandidaat-lid alle zeven bijeenkomsten van de bovengenoemde cursus
‘Introductie op Redeemer’ hebben bijgewoond. Vervolgens is er een persoonlijk gesprek door
twee ouderlingen of een ouderling en een diaken. Dit is te vergelijken met wat veel
gereformeerde kerken in Nederland doen wanneer mensen geloofsbelijdenis willen afleggen.
Tenslotte, als beide voorgaande stappen met goed gevolg zijn doorlopen, wordt iemand in een
samenkomst van de gemeente publiekelijk geaccepteerd als nieuw lid. Dit proces heeft
betrekking op allen die ‘overkomen’ uit een ander kerkgenootschap en op allen die zonder
kerkelijke achtergrond lid willen worden van Redeemer. De laatstgenoemden worden gedoopt.
Eenmaal per vier weken is er een moment in de dienst waarop nieuwe leden worden
geaccepteerd. De laatste tijd zijn dat er 10 à 15 per keer.
5. Counseling services. 76 Redeemer heeft een professioneel team van raadgevers (‘counselors’)
t.b.v. zowel kerkgangers als niet-kerkgangers; bovendien is er psychiatrische hulp beschikbaar.
Men wil ‘een bijbels perspectief bieden aan de uitdagingen en problemen van het leven’. De
hulp is gebaseerd op de overtuiging dat de bijbel geloofwaardige oplossingen biedt voor onze
problemen, eenvoudig omdat God zich daarin openbaart. Kern daarvan is dat het evangelie
mensen verandert. De ‘counseling’ heeft als doel iemands persoonlijke groei en volwassenheid
te bevorderen en het bijbels mandaat om veranderd te worden ‘tot gelijkvormigheid aan het
beeld van Gods Zoon’ (Rom. 8:29) te vervullen. De ‘counseling’ wordt gedaan door christenen
vanuit een christelijk wereldbeeld, maar de hulpverleners respecteren andere religies en
perspectieven. Er moet worden betaald voor de hulp ($100-$120 voor een sessie van 50
minuten), maar voor minder draagkrachtige mensen kan een regeling worden getroffen.
Speciale aandacht wordt geschonken aan: echtparen met huwelijksproblemen, mensen die
worstelen met problemen of pijn uit het verleden, mannen die in de knoop zijn geraakt met hun
lusten en pornografische belangstelling, transseksuele mannen, mensen die graag een gezonde
nieuwe relatie willen starten en mensen met eetproblemen.
3.4.5 Samenleven
Ik som een aantal voorbeelden op die in Redeemers ‘Church life’ vallen: groepen voor kinderen
en jeugd, voor (internationale) studenten, voor moeders, voor 45-plussers, voor gescheiden
mannen en vrouwen en voor alleenstaande ouders. Verder wordt er van alles gedaan om het
onderlinge contact in de gemeente als geheel te bevorderen, bijvoorbeeld: fietstochten,
dansavonden, sportbijeenkomsten en skivakanties. Vanzelfsprekend staan deze activiteiten open
voor leden en niet-leden van Redeemer. De bedoeling ervan is een hechte familie te vormen van
broeders en zusters in de Here Jezus Christus.
76 Zie Redeemer, ‘Redeemer counseling services’, z.j.

3.4.6 Diaconaat
1. Verkiezing van diakenen. Redeemer kent zowel diakenen als diaconessen (14 respectievelijk
20 momenteel). Probleem is echter dat het ‘officieel’ niet mogelijk is vrouwelijke diakenen te
hebben vanwege de lijn van het kerkgenootschap. Daarom worden vrouwen ‘diacones’ en niet
‘diaken’ genoemd en worden ze niet officieel bevestigd. Intussen hebben ze echter intussen wel
dezelfde taken als de diakenen. 77 De diakenen en de diaconessen worden op dezelfde wijze
gekandideerd, opgeleid, gekozen en benoemd als de ouderlingen. Er is alleen dit verschil dat de
7 weken durende praktijktraining niet door een andere diaken gebeurt, maar in klasverband
plaatsvindt.
2. Diaconaat. Net als het eerstelijns pastoraat vindt ook het eerstelijns diaconaat bij Redeemer
plaats in de huiskringen. De diakenen en diaconessen hebben als taak de gemeente toe te rusten
tot diaconaal dienstbetoon. Zij doen dat via de kringleiders en hun coördinatoren. Zij coachen de
kringleiders om ervoor te zorgen dat de zorgen samen gedragen worden en de kringleden elkaar
ondersteunen, ook financieel dus als dat nodig is. Alleen echt moeilijke situaties komen op het
bordje van de diakenen en diaconessen.
3. Ondersteuning erediensten. Boven werd al duidelijk dat de erediensten een hoop organisatie
vergen. Diverse taken hiervan vallen wat mij betreft onder het kopje ‘Diaconaat’. Ik noem de
volgende voorbeelden: het maken, vermenigvuldigen en uitdelen van de liturgieën en
mededelingenbladen; het uitdelen van informatie; het inrichten van het podium, verschillend
voor de ochtend- en de middagdienst; het verzorgen van de enorme hoeveelheden koffie en
koek; het verkopen van bandjes en boeken; het inrichten van de diverse zalen voor de
bijeenkomsten na afloop van de diensten.
4. Hope for New York. De lijn naar ‘buiten’ van het diaconaat vindt plaats via Hope for New
York. Hope for New York is een organisatie die als doel heeft ‘de gemeente van Redeemer te
mobiliseren en toe te rusten om hun capaciteiten en financiën te delen zodat barmhartigheid en
gerechtigheid zal floreren in New York’. 78 Met ruim 1400 vrijwilligers, zowel christenen als
niet-christenen, in 1998 is Hope for New York een organisatie die er mag zijn. De medewerkers
willen het evangelie van Jezus Christus laten zien in woord en daad. Ze doen dat met
onvoorwaardelijke liefde, omdat ook Jezus’ liefde onvoorwaardelijk was. Maar dat betekent
niet dat het alleen een kwestie van ‘geven’ is: uitdrukkelijk wordt gestreefd naar het creëren van
structuren waardoor armoede en zorg niet slechts tijdelijk maar structureel worden opgeheven.
Er worden clubs en zomerkampen voor kinderen gehouden. Er worden cursussen Engels
gegeven aan jongeren van nieuwe immigranten. Er wordt opvang geboden voor jonge meisjes.
Kinderen van gevangenen worden met Kerst verrast met speelgoed. Met behulp van bevriende
artsen is men bezig een ziekenhuis op te richten voor daklozen. Er worden computertrainingen
gegeven aan daklozen, zodat ze kunnen solliciteren naar een baan. HIV-patiënten worden
maaltijden aangeboden. Er is begeleiding voor vrouwen die ongewenst zwanger zijn en voor
vrouwen die een abortus hebben gepleegd. En er gebeurt nog veel meer. Veel gebeurt in
samenwerking met andere organisaties, maar alleen nadat men zich ervan heeft overtuigd dat
die andere organisaties financieel en organisatorisch gezond zijn.
77 Als ik het goed inschat, is men in Redeemer niet gelukkig met deze situatie. Men zou graag willen dat
ook vrouwen diaken konden worden. Het punt dat in de discussie steeds weer naar voren komt, is de
aanname dat het bijzondere ambt ‘automatisch’ een regeerambt is (wat volgens de bijbel alleen aan de
man toekomt).
78 Zie Redeemer, ‘Hope for New York Orientation Packet’.; A. Kamsteeg, in: Nederlands Dagblad, 1
april 1995; J.M. Perkins, ‘Manhattan Transformation’.
37

38
Excurs: Gemeentelijk leven van Willow Creek
Het zou teveel vergen om ook voor Willow Creek bij alle bovengenoemde werkvelden langs te lopen. In
plaats daarvan bespreek ik twee thema’s die het licht op Redeemer weer duidelijk laten schijnen.
Ten eerste: lang niet alle kerkgangers van Willow Creek zijn lid van de gemeente, ook allen die
gedoopt zijn niet. Iedereen die bekeerd is, is voor eens en voor altijd lid van het lichaam van Christus. Als
het goed is, is er na de bekering groei en komt het ervan als lid te participeren in een gemeente. Om lid te
worden van Willow Creek, moet iemand vier fasen doorlopen. 79 Eerst moet hij zichzelf onderzoeken t.a.v.
zijn lidmaatschap en de vijf G’s in het bijzonder; hiertoe luistert hij naar een bandje en doet hij een
bijbelstudie over die vijf G’s en over de kenmerken van Willow Creek. Vervolgens vult hij een verklaring
in dat de kenmerken van een lidmaat werkelijkheid zijn in zijn persoonlijke leven. Dan volgt er een
gesprek met een van de leiders om deze verklaring te bevestigen. Tenslotte is er de plechtige opname in
de gemeente tijdens een dienst voor gelovigen. Het nieuwe gemeentelid heeft vier verantwoordelijkheden:
persoonlijke reinheid (d.i. een leven in overgave aan God), relationele integriteit (d.i. oprechte en
liefdevolle relaties met gezin, vrienden, omgeving en gemeenteleden), loyaliteit aan de kerk (d.i. het
willen bijdragen aan de opbouw van de gemeente met tijd, talenten en schatten) en rijpheid in de omgang
met anderen (d.i. liever willen dienen dan gediend worden). Het lidmaatschap geldt momenteel voor drie
jaar. Daarna moet men zich opnieuw aan de gemeente verbinden. 80
Ten tweede: de mogelijkheden om in het gemeentelijk leven van Willow Creek te participeren,
zijn erg groot. Er zijn ongeveer 100 ‘sub-ministries’, waar ik hier enkele van noem. Om mensen toe te
rusten tot evangelisatie, wordt de cursus ‘Aanstekelijk christen zijn’ gegeven. Om mensen te laten
ontdekken welke gaven ze hebben en waar ze die het beste kunnen inzetten, wordt de cursus ‘Netwerk’
gegeven. 81 Duizenden vrijwilligers zijn nodig voor allerlei werkzaamheden in Willow Creek: voor
informatievoorziening, koffie schenken, toiletten schoonmaken, plaatsen wijzen, regelen van het verkeer,
voor de kinderprogramma’s van de acht leeftijdsgroepen, voor de programma’s voor jongeren en voor
studenten, voor de boekwinkel, voor de garage, voor de catering, enz. Sinds 1987 heeft Willow Creek een
sociaal-missionair programma ontwikkeld om de maatschappij te beïnvloeden met Gods sjaloom. Het
aantal vrijwilligers in dit werk is de laatste paar jaar enorm gestegen. Zo’n 4000 vrijwilligers doen
momenteel sociaal werk onder arme mensen in Chicago. In de winter slapen diverse daklozen in de
gebouwen van Willow Creek. Verder zijn er projecten in o.a. de Dominicaanse Republiek.
3.5 Kerkplanting door Redeemer
1. Dochterkerken. Met bovenstaande beschrijving van Redeemer aan de hand van het gekozen
model, ben ik niet ten einde gekomen aan mijn inhoudelijke beschrijving van Redeemer. Ik ben
er m.i. namelijk onvoldoende in geslaagd de ‘Schwung’ van Redeemer in het model te vatten.
Het lijkt alsof de visie van Redeemer ‘breder’ is dan de visie die in het model past. Dat komt
met name door het feit dat Redeemer er uitdrukkelijk voor kiest niet slechts één bepaalde kerk te
zijn, maar een beweging van kerken. 82 In deze paragraaf ga ik daar, ter aanvulling, nader op in.
Dat Redeemer een beweging van kerken wil zijn, heeft twee aspecten. Het eerste is dat
de moederkerk zelf een ‘multi-site’ kerk zal worden waar op vier plaatsen samenkomsten
worden gehouden. Het tweede is dat in de toekomst veel nieuwe kerken geplant zullen moeten
worden. Tot op heden heeft Redeemer vier dochterkerken geplant, terwijl diverse andere kerken
79
P. Braoudakis (ed.), a.w., 61-65.
80
Het stappenproces om lid te worden van de gemeente is een paar jaar geleden gewijzigd. Bovenstaande
geeft een beeld van de huidige praktijk. Voorheen moest iemand die lid wilde worden: (1) een jaar lang
regelmatig de diensten hebben bijgewoond; (2) de lidmaatschapscursus hebben gevolgd over Willow
Creeks geloofsbelijdenis, toewijdingsprincipes en structuurprincipes; (3) een persoonlijk gesprek hebben
met een ouderling; (4) een schriftelijke ‘Verklaring van toewijding’ invullen; (5) openbaar zijn geloof
belijden in de gemeente. Zie Willow Creek Nederland, Kerk zonder drempel, 54-55.
81
Beide cursussen worden ook in Nederland gegeven; de eerste door Agapè en WCN, de laatste door
WCN.
82
Tim Keller, ‘From a church to a movement of churches’, 1999. Vgl. ook mijn artikel in het Nederlands
Dagblad, 29 mei 1999. Zie bijlage C.

van Redeemer ondersteuning hebben gekregen en door de visie van Redeemer zijn geïnspireerd.
De dochterkerken van Redeemer zijn:
i) Trinity in Rye, NY. Kerkplanter: Craig Higgins, 1994.
ii) The Village Church in New York, NY. Kerkplanter: Scot Sherman, 1994.
iii) North Shore Community in Brookville, NY. Kerkplanter: Allan Barth, 1995.
iv) Redeemer New Jersey met twee ‘preekplaatsen’, namelijk Teaneck en Hoboken, beide
in New Jersey, NY. Kerkplanter: Jim Om, 1999.
Het is de bedoeling dat vanaf het jaar 2000 de beweging van kerkplantingen wordt opgestuwd
door het werk van het ‘Urban Church Development Center’. De Braziliaan Osni Ferreira zal aan
dit centrum leiding geven.
Wat is het gemeenschappelijke van de moederkerk Redeemer, de bovengenoemde
dochterkerken en de kerken die Redeemer heeft geholpen met de planting? Tot op heden lijken
genoemde kerken tot en met de ‘buitenkant’ op Redeemer. De preken zijn intelligent, de cultuur
wordt doordacht tegemoet getreden, de kwaliteit van de muziek is hoog, de ‘worship’ is noch
traditioneel noch hedendaags, evangelisatie heeft hoge prioriteit, woord en daad gaan samen in
een goede balans, er zijn kleine groepen waarin het pastoraat en diaconaat plaatsvindt, enz.
Maar in de toekomst zullen de kerken aan de ‘buitenkant’ steeds meer van elkaar verschillen. Zo
is Jeff White, voorheen predikant bij Redeemer, in 1998 begonnen met de New Song
Community Church in Harlem. Deze kerk is aan de ‘buitenkant’ volstrekt anders dan Redeemer.
Waar Redeemer gevestigd is temidden van het vitale deel van Manhattan en zich speciaal richt
op de yuppen, is de New Song Community Church gevestigd in een erg arm deel van New
York. New Song werkt veel sterker dan Redeemer buurtgericht. 83
Voor de toekomst zal het van belang zijn, aldus Redeemer, kerken te planten die aan de
‘binnenkant’ sterk aan elkaar verwant zijn. Die binnenkant wordt gevormd door de theologische
uitgangspunten. Drie hoofdelementen daarin zijn: (1) het verstaan van het evangelie van genade;
(2) het verstaan van de tegenwoordigheid van het koninkrijk van God; (3) het verstaan van het
cruciale van kerk-zijn in de stad. 84 De ‘buitenkant’ is het model van kerk-zijn en de concrete
inrichting van het hele gemeentelijke leven in een bepaalde context. Hoe deze ‘buitenkant’ er in
de praktijk uitziet, moet volgens Redeemer dus geheel afhangen van de vraag wat de beste
vormgeving is in een specifieke context.
2. Motivatie. ‘De allerbeste manier om mensen voor Christus te winnen en de allerbeste
manier om onze maatschappij en cultuur te redden is: veel nieuwe kerken planten’. 85 Redeemer
heeft hiervoor drie motieven. Ten eerste geeft de bijbel een duidelijke opdracht tot kerkplanting.
De fundamentele ‘structuur’ voor het vervullen van de Grote Opdracht (Mt. 28:18-20) is immers
de kerk. Hoe zal iemand anders discipelen kunnen maken, dopen en onderwijzen? Paulus’
strategie was dan ook om nieuwe (stads)kerken te planten. Ten tweede is het praktisch gezien
wijs om nieuwe kerken te planten. Nieuwe kerken zijn bijvoorbeeld beter in staat niet-christenen
te bereiken dan al langer bestaande. Verder zijn zij ook beter in staat om nieuwe inwoners,
nieuwe generaties en nieuwe bevolkingsgroepen te bereiken. Ten derde bevestigt de
geschiedenis dat kerkplanting belangrijk is. In Amerika is er duidelijk verschil te zien tussen
kerken die wel aan kerkplanting doen en kerken die niet aan kerkplanting doen. De eerste groep
groeit, de tweede niet. 86
83
Zie A. Kamsteeg, in: Nederlands Dagblad, 16 januari 1999. Zie ook bijlage E en de foto op de omslag
van dit rapport.
84
Deze drie hoofdelementen werk ik nader uit in paragraaf 4.2. Ik gebruik daar de drie trefwoorden
‘christocentrisch’, ‘eschatologisch’ en ‘contextueel’.
85
Redeemer, ‘Why plant new churches?’, 1999.
86
Het is met name Voetius geweest die ten tijde van de Nadere Reformatie erop aandrong dat de zending
niet zou blijven steken in het tot bekering en geloof brengen van niet-christenen, maar dat er een kerk
geplant moest worden. Vgl. J. van ’t Spijker, ‘De prima plantatione et collectione ecclesiae, aut
ecclesiarum’, Apeldoorn 1997.
39

40
3. Praktijk. Redeemer ziet bijvoorbeeld voor de hand liggende mogelijkheden om nieuwe
kerken te planten d.m.v. een cluster van huiskringen in een bepaalde omgeving buiten
Manhattan, of d.m.v. mensen die naar de voorsteden verhuizen. 87 De praktijk van kerkplanting
bestaat uit de volgende vijf stappen. 88 De eerste stap is: het kiezen en leren kennen van een
gebied. Door middel van persoonlijke interviews en sociologisch en demografisch onderzoek
moet duidelijk worden hoe een bepaald gebied cultureel, sociologisch en religieus in elkaar zit.
De tweede stap is: het kiezen van een ontwerp voor het functioneren van de kerk. Het is
bijvoorbeeld afhankelijk van de cultuur van de ‘doelgroep’ of de diensten (in eerste instantie)
aan huis kunnen worden gehouden of beter juist niet. Hetzelfde geldt voor de vraag of de
kerkdiensten altijd hetzelfde patroon moeten volgen of juist niet. Misschien moeten er zelfs
diensten in een andere taal worden gehouden omdat de bewoners in het betreffende gebied niet
of nauwelijks de landstaal spreken.
De derde stap is: het kiezen van een sponsormodel. Allerlei modellen zijn denkbaar; ik
noem er drie. (1) Een kerk kan iemand uitzenden naar een bepaald gebied met de opdracht daar
in zijn eentje een nieuwe kerk te beginnen. Of die kerk betaalt hem daarvoor of die persoon
wordt een ‘tentenmaker’. (2) Een kerk start een dochterkerk door een redelijk aantal leden uit de
gemeente die in een bepaald gebied wonen, te vragen daar een nieuwe kerk te beginnen. De
moederkerk zorgt voor de financiering. (3) Een kerk vraagt een stuk of tien gezinnen uit de
gemeente onder leiding van een kerkplanter naar een bepaald gebied te verhuizen, met de
bedoeling in dat gebied een nieuwe kerk te starten. Samen met deze gezinnen draagt de
moederkerk zorg voor de kosten.
De vierde stap is: het starten van de planting. Deze stap vraagt het meeste geloof. Nu
komt het er op aan. Gaan we het definitief doen of niet? ‘Als er geen andere bijbelgetrouwe
kerken in het betreffende gebied zijn, dan moet je het, in het algemeen gesproken, doen’. Het
komt er feitelijk op aan of je het als kerk aandurft om een geheel nieuwe stap te zetten in het
winnen van een gemeenschap voor Christus. Maar hoe bereik je dan vervolgens de
gemeenschap? Antwoord: door helemaal in die gemeenschap in te groeien, door relaties met de
buren aan te gaan, door vrijwilligerswerk te doen en via allerlei netwerken contacten op te
bouwen. Een deur-aan-deur enquête kan een goed hulpmiddel zijn om te ontdekken wat de
mensen bezig houdt en wie potentiële kerkgangers zouden kunnen zijn. Er kan worden
begonnen met een kleine en open groep waar bijbelstudie wordt gedaan. Al naar gelang de
context kan op een bepaald moment met kerkdiensten worden begonnen. Dan zal de kerk ook
verder geïnstitutionaliseerd moeten worden. Er moeten ambten worden ingesteld. De kerk zal
als gemeente moeten functioneren. En de kerk zal zich financieel moeten kunnen redden.
De vijfde stap tenslotte is: het kiezen van een strategie voor evangelisatie. Moet dit een
‘voordeur’-strategie zijn of een ‘zijdeur’-strategie? Een ‘voordeur’-strategie is gericht op de
kerkdiensten. Nieuwelingen komen via de kerkdiensten tot de gemeente, veelal op uitnodiging
van gemeenteleden. Een ‘zijdeur’-strategie is meer gericht op de omgeving waar de mensen
wonen. Nieuwelingen komen tot de gemeente via netwerken of naar aanleiding van pastorale of
diaconale hulp. Het zal erom gaan die manier te kiezen die in een bepaalde context het meest
doeltreffend is om ‘de grote daden te verkondigen van Hem, die u uit de duisternis geroepen
heeft tot zijn wonderbaar licht’ (1 Pt. 2:9-10).
4. Training. De meest recente lijn van Redeemer is dat kerkplanters intern worden ‘opgeleid’.
Er zullen nieuwe predikanten worden aangetrokken die eerst een aantal jaren in Redeemer
werken om daarna uitgezonden te worden naar een plek in of buiten de stad waar zij een nieuwe
kerk zullen planten. Verder noemde ik boven al het ‘Urban Church Development Center’ dat in
ontwikkeling is en waarin de nadruk zal komen te liggen op kerkplanting.
87
‘Redeemer is 75% single. Singles meet, marry, multiply and move. Usually to the suburbs.’ Aldus Dick
Kaufmann in ‘Redeemer and the New York project’, 1997.
88
Zie T.J. Keller, ‘Reformed church growth’, 1995 en Redeemer, ‘How do we start new churches?’,
1999.

3.6 Organisatie van Redeemer
1. Spreiding van verantwoordelijkheden. De eindverantwoordelijkheid van het functioneren
van Redeemer berust bij de ouderlingen. Zij zijn de bestuurders van de gemeente. Zij zijn
verantwoordelijk voor het creëren en vasthouden van een visie, zowel van de diverse diensten
(‘ministries’) als van het geheel. Naast de ouderlingen functioneren de diakenen en diaconessen,
maar zij behoren niet tot de leiding van de gemeente. De ouderlingen hebben de strategie en de
tactiek van de diverse diensten gedelegeerd naar diverse leiderschapsteams. Hierdoor moedigen
zij duidelijk een zekere ondernemersgeest in de leiderschapsteams aan.
Onder de ouderlingen functioneren twee predikanten: Tim Keller als hoofdpredikant
(‘senior pastor’) en Terry Gyger als predikant voor de leiding van de gemeente (‘executive
pastor’). Onder Gyger functioneren 15 directeuren van de respectieve diensten die ieder voor
zich verantwoordelijk zijn voor het reilen en zeilen van hun dienst. De vijftien diensten zijn:
i) ‘Worship’: organisatie van de erediensten en van het Open Forum.
ii) Huiskringen: de organisatie van de huiskringen, het maken van materiaal en het zorgen
voor toerusting.
iii) Kerkelijk leven: kinderwerk, diverse bijeenkomsten en speciale groepen voor mannen,
vrouwen, studenten.
iv) Counseling: professionele hulpverlening.
v) Diaconaat: het werk van de diakenen en diaconessen.
vi) Leiderschap: discipelschapstraining en leiderschapsontwikkeling, training van de staf.
vii) Gebed: organisatie van gebedsbijeenkomsten.
viii) Coördinatie: kerkelijk bureau, praktische zaken rond de zondagse diensten, financiën,
communicatie.
ix) Marktplaats: het opereren op cultuur-podia met een christelijke professie.
x) Barmhartigheid: Hope for New York.
xi) Evangelisatie in New York: speciale evangelisatieprojecten.
xii) Zending wereldwijd: ondersteuning van zendelingen, long-term en short-term.
xiii) Kerk aan westzijde: de kosten van het gebruiken van de kerk aan de Westzijde.
xiv) Urban Church Development Center: opleidingscentrum voor kerkplanting.
xv) Gemeenschapsvernieuwing: werk onder de armen, bedoeld op de gemeenschap te
verbeteren.
Een van de grootste en belangrijkste diensten bij Redeemer is de dienst ‘huiskringen’. Onder de
directeur van deze dienst functioneren nog eens vier onderdirecteuren. Momenteel zijn drie van
deze vijf mensen predikant. In totaal zijn er nu acht predikanten bij Redeemer werkzaam: de
‘senior pastor’, de ‘executive pastor’, 3 ‘associate pastors’ en 3 ‘assistant pastors’. 89 Zij worden
m.n. ingezet bij de zondagse diensten en de liturgie, bij de huiskringen en bij trouwerijen en
begrafenissen. Figuur 2 geeft een schematische weergave van deze organisatiestructuur.
Ieder van de 15 directeuren heeft te maken met een leiderschapsteam van zijn dienst.
Meestal zitten hierin: een ouderling, de directeur en diverse leden. Iedere dienst is
verantwoordelijk voor een eigen visie met uitgangspunten, een eigen missie en een eigen
strategie, alle passend binnen de visie, missie en strategie van Redeemer als geheel. Het
leiderschapsteam legt regelmatig verantwoording af aan de ouderlingen. Op zijn beurt delegeert
het leiderschapsteam het praktische werk naar diverse werkteams. Redeemer benadrukt dat het
belangrijk is dat het werk zoveel mogelijk in teamverband moet gebeuren; werk op individuele
basis is een grote uitzondering. Een team bestaat altijd uit een teamleider, een assistentteamleider
en diverse leden. Voordeel van het werken met teams is tweeërlei: men combineert
op die manier de gaven die God aan de diverse mensen heeft gegeven en men creëert een plaats
waar leiderschap kan worden ontwikkeld en geoefend. 90
89
Een ‘assistant pastor’ wordt aangesteld door het college van ouderlingen. Een ‘associate pastor’ wordt
aangesteld door de gemeente.
90
Vgl. Appendix A van Redeemer, ‘Hope for New York. Handbook for leaders’, 1999.
41

42
Diakenen
Gemeente
Ouderlingen
Senior pastor
Executive pastor
Dienst Dienst ………. ………. Dienst Dienst
Figuur 2 Schematische weergave van de organisatiestructuur van Redeemer
2. Predikanten- en stafvergaderingen. Iedere maandag is er een vergadering van de
predikanten (13.00-14.00 uur) en van de staf. (14.00-15.30). 91 De staf wordt gevormd door de
diverse directeuren o.l.v. de ‘executive pastor’; de ‘senior pastor’ is gast bij hun vergadering. De
bijeenkomst van de predikanten is met name bedoeld als evaluatie van de diensten van de vorige
dag en als voorbereiding van de diensten (o.a. de liturgie) van de komende twee zondagen. Maar
de eerste 20 minuten van de vergadering worden besteed aan gebed.
Ook de vergadering van de staf wordt begonnen met gebed. Er wordt o.a. gebeden voor
de noden van mensen van binnen en buiten de gemeente die via ingevulde briefjes (de
achterkant van de ‘orde van dienst’) ter vergadering zijn gekomen. Ook wordt er gebeden en
gedankt voor ontwikkelingen in de gemeente en veranderingen in het leven van mensen.
Vervolgens krijgt een van de directeuren de gelegenheid specifieke zaken van zijn terrein te
presenteren om daar vervolgens met de anderen over te brainstormen.
3. Financiën. Het leiderschapsteam van iedere dienst is verantwoordelijk voor het financiële
bestuur van de betreffende dienst. Zij krijgen een bepaald budget waar ze zich in een bepaald
jaar mee moeten zien te redden. De begroting van 1999 bedroeg $4.163.765, die van 2000
bedraagt $4.602.077. Ongeveer de helft van dit geld gaat naar ‘personeel’; dat is verreweg de
grootste post. Redeemer heeft behoorlijk wat personeel in dienst en moet ook behoorlijk voor
hen betalen omdat het leven in Manhattan erg duur is. De tweede post qua grootte is
‘coördinatie’; deze dienst neemt ongeveer 13% van de begroting in beslag. Hieronder valt o.a.
het kerkelijk bureau. Redeemer huurt hiervoor twee verdiepingen van een kantoorflat in het
centrum van Manhattan. Alle stafleden van Redeemer hebben hier een (kleine) eigen
kantoorruimte. Verder is hier de huisdrukkerij gehuisvest. Onder ‘coördinatie’ valt verder alles
91 De deelnemers aan het Pastor’s weekend mochten op de maandag die zij bij Redeemer doorbrachten,
deze vergaderingen als gast bijwonen. Deze openheid vind ik tekenend voor de hele houding van
Redeemer.

wat nodig is voor de zondagse erediensten in het Hunter college, inclusief de huur van het
auditorium en de diverse zalen. Tenslotte vallen de bankkosten en de communicatiekosten onder
‘coördinatie’.
Voor de financiering van alles is Redeemer in belangrijke mate afhankelijk van haar
leden. Een christelijk leven betekent volgens Redeemer in ieder geval het geven van tienden
voor de dienst van God, dus aan de kerk. Redeemer benadrukt dat het geven van tienden aan de
kerk iets anders is dan ‘fondsen werven’. 92 ‘Jezus heeft ons geleerd dat alles wat we hebben, van
God is. We zijn vrij om alles wat we hebben te gebruiken voor onszelf, maar we moeten nooit
vergeten dat het eigendom van de Meester in de eerste plaats bedoeld is voor het werk van de
Meester’. Overigens geeft Redeemer haar leden de gelegenheid in deze vorm van christelijk
leven te groeien. Immers, voor een niet-christen die tot geloof is gekomen en het helemaal niet
gewend was om (veel) geld te doneren aan de kerk, betekent dit een behoorlijke verandering van
levensstijl. Redeemer heeft daartoe voor de huiskringen divers materiaal ontwikkeld; één
jaarthema is ‘rentmeesterschap’, waarin ook heel expliciet wordt ingegaan op geldbesteding.
Overigens, ook de collecten brengen behoorlijk wat geld in de la. De zondagmiddagdienst
tijdens het Pastor’s Weekend had een gemiddelde bijdrage van $25, exclusief speciale
enveloppen. 93 Bovendien ontvangt Redeemer gelden van de kerken met wie ze gelieerd is, als
ondersteuning. Deze gelden zullen binnenkort waarschijnlijk oplopen tot $200.000.
Intussen moedigt Redeemer haar leden aan méér te geven dan 10%. ‘De HERE, mijn
God, wil ik geen brandoffers brengen, die mij niets kosten’ (1 Sam. 24:24). In een folder brengt
Redeemer zeven manieren onder de aandacht om méér te geven. 94 Salarisstijgingen of bonussen
zouden bijvoorbeeld regelrecht aan de kerk kunnen worden gegeven. Of wanneer iemand klaar
is met het betalen voor schoolgaande kinderen, zou hij die gelden nu aan de kerk kunnen geven.
Het komt er op neer dat Redeemer haar leden dringend vraagt: waar besteed je je geld aan en
met welk motief? Redeemer wil graag het evangelie verspreiden onder mensen, door woord en
daad, om verandering in mensen en in de cultuur tot stand te zien komen, als teken van het
koninkrijk dat komt. Daar is veel geld voor nodig. Maar de verklaring die iemand tekent om
gedurende een bepaalde tijd een bepaald bedrag te doneren, zet in met de verklaring: ‘Ja, ik zal
bidden voor de missie en de dienst van Redeemer Presbyterian Church’. Daarna is er ruimte om
aan te geven welk bedrag de nieuwe donor per week, maand of jaar zal schenken.
92
Redeemer, ‘Celebrating the past, preparing the future’, 1999.
93
Voor een goed vergelijk: dit zou ruim 5 gulden per persoon zijn in een kerk met een begroting van 1
miljoen gulden per jaar.
94
Redeemer, ‘Seven ways to make an over-and-above gift to your church’, z.j.
43

44
4 Analyse
Dit hoofdstuk presenteert mijn analyse van Redeemer. Het gaat nader in op de geschiedenis, de
identiteit en het functioneren van Redeemer.
4.1 Geschiedenis van Redeemer
4.1.1 Groei
De mensen die startten met Redeemer zeggen achteraf het volgende te hebben geleerd. 95 Ten
eerste, de stad kan het beste worden bereikt vanuit het hart van de stad zelf i.p.v. vanuit de
buitenwijken. Ten tweede, de mensen in de stad staan zeer open voor nieuwe boodschappen en
voor het maken van belangrijke veranderingen in hun leven. Ten derde, de enige manier om
deze mensen echt te bereiken is bereid te zijn voortdurend te veranderen. Een grote mate van
flexibiliteit om te kunnen inspringen op nieuwe situaties is van cruciaal belang. Daarom is
onderzoek ook steeds belangrijk. Ten vierde, het is effectiever om met een nieuwe kerk te
starten dan om vanuit een bestaande kerk nieuwe mensen proberen te bereiken. Ten vijfde, van
onmetelijk groot belang is: gebed. Men weet dat talloos veel kerken en christenen zeer intensief
hebben gebeden voor de start van Redeemer.
Diverse kerkelijke factoren zijn volgens Redeemer van belang geweest voor de groei.
(1) De preken zijn praktisch en tegelijkertijd intellectueel. In de preken komt geen woord jargon
voor. (2) Men gaat ervan uit dat mensen via een proces tot geloof komen. Daarom jaagt men de
mensen niet op om hun leven aan Jezus te geven, maar gunt men hen de tijd om zover te komen.
(3) Redeemer spreekt gematigd over alles, behalve over zonde, kruis en wedergeboorte. (4) De
verkondiging is onbeschaamd en met zekerheid, recht voor de raap. (5) Men kiest de gulden
middenweg tussen te modern en te ouderwets, tussen de koudheid van formalistische diensten
en de overgepassioneerdheid van charismatische diensten. (6) Er is een persoonlijke toon en
sfeer in de diensten. (7) Men doet geen moeite om mensen te bereiken via mailings en
dergelijke, maar men bereikt niet-christenen uitsluitend door persoonlijke relaties. De
huiskringen zijn hierin erg belangrijk, omdat daar een antwoord wordt gevonden op de grootste
nood van veel ‘singles’: eenzaamheid. (8) Men besteedt weinig geld aan faciliteiten als
gebouwen; daarentegen geeft men veel geld uit aan de kwaliteit van muziek, publiciteit en
salarissen. Men vindt het beter geld in mensen te stoppen dan in dingen. (9) Steeds wordt er
gezocht naar gevarieerdheid in de diensten. Daarom is er een dienst die meer traditioneel is
opgezet qua liturgie en een dienst die moderner van aard is. (10) Men is sociaal bewogen met de
stad en men benadert die stad voortdurend positief. (11) Men rekent met een sneeuwbaleffect.
Enerzijds hebben diverse stedelijke factoren de groei positief beïnvloed: de yuppiesector
groeit; de postmoderne mens heeft interesse in spiritualiteit; men zoekt naar een hogere
macht a.g.v. de recessie o.a.; de mensen staan meer open voor belangrijke beslissingen wanneer
er ook veel andere dingen veranderen (verhuizing, geboorte van eerste kind, enz.); er zijn veel
alleenstaanden, zodat velen eenvoudig in hun eentje beslissingen kunnen nemen; dat laatste
wordt bovendien gestimuleerd door het individualisme; de gemeente heeft een
aantrekkingskracht op de tweede generatie ethnische minderheden die in de stad assimileren; de
bevolkingsdichtheid is hoog, zodat op loopafstand duizenden mensen kunnen worden bereikt.
95 Redeemer, ‘Case study of urban church growth’, 1996.

Anderzijds hebben diverse factoren discipelschap en leiderschapsontwikkeling
belemmerd: de grote mobiliteit; de magere achtergrond van velen w.b. het christelijke geloof;
het feit dat men zich door het individualisme onvoldoende verantwoordelijk voor de gemeente
als geheel voelt; de vele emotionele en sociale problemen; de snelle veranderingen van de
gemeente, waaronder de plaats van samenkomen; de hoge kosten van alles; de zeer grote
werkdruk; de verzoekingen van de ‘wereld’; het risico dat de staf opgebrand raakt; het
voortdurende risico van het krijgen van een slechte naam, waarmee een vooroordeel bevestigd
zou worden. Kortom, kerk-zijn in de stad is moeilijk op zo’n beetje alle kerkelijke gebieden
(discipelschap, onderwijs, pastoraat, diaconaat, leiderschap, discipline en trouw, planning,
aanbidding) behalve op het gebied van evangelisatie. 96
Op grond van bovenstaande geeft Redeemer stadsgemeenten de volgende tips. Heb een
heldere visie voor de stad van morgen (dus van de stad, niet alleen van de kerk). Zorg voor een
aantrekkelijke kwaliteit in de diensten. Aanvaard de relatieve onbelangrijkheid van loyaliteit aan
het kerkverband. Groei de stad echt binnen d.m.v. bestaande sociale netwerken. Doe zoveel
mogelijk samen met andere kerken die op ongeveer dezelfde lijn liggen. Houd van diversiteit.
Aanvaard het komen en ook het gaan van mensen. Kies voor een ‘holistische aanpak’ van
pastoraat en diaconaat, d.w.z. met woord en daad, gericht op de hele mens. Wees constant
bereid te leren en laat je continu uitdagen door (de veranderingen in) de stad. Assimileer d.m.v.
huiskringen, niet d.m.v. grootschalige bijeenkomsten. Verwacht dat discipelschap moeilijker is
dan tot geloof brengen. Lokaliseer een zendingsgebied (in de achtertuin). Heb grote aandacht
voor pastoraat en zorg. Gebruik zoveel mogelijk vrouwelijke talenten en laat intussen de man de
verantwoordelijkheid houden.
4.1.2 Evaluatie
Het is indrukwekkend wat Redeemer, onder de zegen van de Here God, in zo korte tijd heeft
weten te bereiken. Daar zit veel visie, veel geld en veel geestelijke wijsheid achter. Misschien
kan zoiets alleen maar in Manhattan als het hartje van New York City: de plaats waar enorm
veel vitale mensen wonen die veel geld te besteden hebben en een schat aan capaciteiten
bezitten. In Harlem of een ander deel van New York zal dat beslist anders lopen (vgl. ook
bijlage E) en in Nederland zeker ook, al was het alleen al doordat de samenstelling van de
bevolking daar erg anders is.
Intussen stemmen de tips die Redeemer geeft voor stadsgemeenten, overeen met tips die
we in de literatuur tegen komen. R.J. Bakke bijvoorbeeld geeft aan dat drie elementen cruciaal
zijn, wil een stadskerk groeien. 97 Dat zijn: (1) creatieve erediensten die bijbels zijn, waaraan
veel mensen deelnemen, waarin diverse muziekstijlen zijn en waar ruimte is voor drama; (2)
zorgende gemeenschap, waar het onderlinge pastoraat en diaconaat door kleine groepen wordt
opgepakt; (3) evangelisatie: de gemeenteleden committeren zich aan het ‘uitleven’ van het
evangelie van Jezus Christus in de stad. Verder geeft Bakke aan dat het van groot belang is dat
theologie en sociologie worden gecombineerd en dat de kerk een bijbelse visie van de stad voor
de stad heeft, gericht op zowel enkeling als gemeenschap. Al deze elementen zijn bij Redeemer
herkenbaar.
Redeemer heeft zich vanaf het begin sterk gericht op de yuppen van Manhattan. Het is
heel bijzonder dat men in staat is gebleken juist deze professionals te bereiken met het
evangelie. Welke kerk in Nederland is daartoe in staat? Maar afgezien hiervan, is het wel te
verdedigen dat Redeemer zich zo sterk heeft beperkt tot deze groep? Het evangelie van Jezus
Christus moet immers door alle mensen worden gehoord. Ik vind het in Redeemers situatie
inderdaad te verdedigen dat men zich bij de planting van een nieuwe kerk expliciet richtte op
96
Evangelisatie in de Amerikaanse cultuur is eenvoudiger dan in de Europese cultuur. Maar als in Europa
mensen eenmaal tot geloof gekomen zijn, zijn ze veel loyaler. Aldus William Edgar in een gesprek over
de verschillen tussen de Amerikaanse en de Europese cultuur, 13 oktober 1999.
97
R.J. Bakke, ‘Profiles of effective urban pastors’, in: R.S. Greenway (ed.), Discipling the city, Grand
Rapids 1992 (second edition), 125-135.
45

46
een bepaalde groep, en wel om twee redenen. Ten eerste was het duidelijk dat New York
polariseerde. De drie groepen die het duidelijkst aanwijsbaar waren in de samenleving van New
York, zijn dermate verschillend dat het niet mogelijk was geweest deze drie groepen echt
binnen te dringen met één bepaald kerkmodel. 98 Ten tweede moet gezegd worden dat Redeemer
zich in eerste instantie expliciet richtte op één bepaalde groep, namelijk de yuppen, maar dat
van meet af aan de aandacht ook naar de andere groepen ging. Het diaconale werk van
Redeemer heeft vanaf het begin een sterke component naar ‘buiten’ gehad.
De rol van Tim Keller lijkt intussen wel erg belangrijk te zijn geweest. ‘Hoe afhankelijk
is Redeemer van Tim Keller?’, vroeg ik aan Kate Lemmer, executive director van Hope for
New York. Ze antwoordde: ‘Zeer afhankelijk. Hij is de belangrijkste ‘attractie’. Wij weten dat
allen en hij weet dat ook.’ Het is in dit verband treffend hoe Redeemer het profiel van een
kerkplanter schetst, als volgt: 99
i) Verondersteld: hij is een pastor. Dat wil zeggen: hij verstaat zelf het evangelie, hij is
evenwichtig qua theologie en qua ecclesiologie; dit wil onder meer zeggen dat hij een
uitgesproken visie heeft voor evangelisatie, erediensten, discipelschap, pastoraat en
diaconaat.
ii) Vereist: (a) hij is een goede prediker, d.w.z. hij preekt bijbels, helder, christocentrisch,
relevant, praktisch, warm en krachtig; (b) hij is een ondernemer, d.w.z. iemand met een
heldere visie en veel creativiteit die ongewoon productief is en ongeduldig; hij heeft veel
innerlijke motivatie en is vaak een dwarsligger; (c) hij past bij de doelgroep, d.w.z. hij
houdt van hen, heeft respect voor hen, wil van hen leren, wil hen begrijpen, heeft instinct
voor hen.
iii) Gewenst: (a) hij is een buitengewoon goede prediker; dit is m.n. van belang als de kerk
groeit; (b) hij is een hervormer, d.w.z. hij is goed in het katalyseren van een visie en van
doelstellingen, hij kan goed organiseren en hij kan zeer uiteenlopende werkzaamheden
goed managen; mocht hij deze dingen niet kunnen, dan moet hij als hervormer in staat
zijn om iemand leiding te geven die deze dingen wel goed kan.
Wel, zo iemand is Tim Keller inderdaad. Ik had hem niet raker kunnen omschrijven. Tim Keller
is dominant aanwezig in Redeemer. Hij beweegt constant, hij denkt zeer strategisch en ver
vooruit, hij produceert stapels papier over visie, lijnen, structuren en alles wat daarmee te maken
heeft en hij doet veel dingen tegelijkertijd. Hij is degene die momenteel bezig is om materiaal
van o.a. WHM geschikt te maken voor de leiderschapstraining in Redeemer. Tim preekt uit zijn
hoofd en doet dat zeer boeiend. In en buiten Amerika luisteren veel mensen naar bandjes met
zijn preken. Wanneer hij ’s zomers op vakantie is en niet preekt, is dat direct te merken in het
aantal mensen dat deelneemt aan de erediensten. Dat aantal daalt, en niet alleen doordat de
mensen op vakantie zijn. Redeemer is al met al behoorlijk afhankelijk van Tim Keller. Keller
realiseert zich dat. Hij hoopt dat hij nog minstens tien jaar krijgt van God, zodat hij Redeemer
kan leiden naar een situatie met vier kerken in Manhattan en een kerkplantende beweging in en
buiten New York. Dit doel, waarmee samenhangt dat Redeemer niet ervoor kiest een megakerk
te worden, mede omdat een megakerk teveel afhankelijk is van de stichter ervan, is m.i. sterk te
waarderen.
Samenvattend: een sterke man met een grote visie, een heldere strategie en een groot
motiveringsvermogen is voor Redeemer cruciaal geweest om te worden wat men nu is. Dat is
duidelijk de positieve kant van Tim Keller; het is de kunst (van een kerkgenootschap) zulke
mensen op de juiste plek in te zetten. De andere kant is dat het niettemin toch wel erg gevaarlijk
98 H.M. Conn waarschuwt er uitdrukkelijk voor om juist in een stad niet iedereen op dezelfde manier te
willen bereiken met het evangelie, maar om in plaats daarvan diverse groepen te onderscheiden. Zie zijn
A clarified vision for urban mission, Grand Rapids 1987, 191-220. Vgl. ook R.S. Greenway and T.M.
Monsma, Cities. The new missions’ frontier, Grand Rapids 1989, 140v.
99 Gebaseerd op: ‘Redeemer: a church planting movement’, z.j. Deze profielschets van een kerkplanter
komt behoorlijk overeen met die in de reader ‘Am I called to church planting’, behorend bij het college
Church Planting van WTS, 1999. Idem voor de beschrijving van R.J. Bakke, a.a.

kan zijn wanneer iemand zo belangrijk is, niet alleen voor de gemeente maar ook voor zijn
eigen ego.
4.2 Identiteit van Redeemer
4.2.1 Inleiding
1. Visie-overzicht. Wie het visie-overzicht van Redeemer, zoals beschreven in paragraaf 3.2,
bekijkt, moet het opvallen hoe wijds deze waarden zijn. Redeemer heeft de hoger opgeleide
christenen en niet-christenen van Manhattan op het oog en wil hen veranderen door het
evangelie van Jezus Christus, zodat via hen New York City en uiteindelijk de wereld veranderd
wordt. Daar heeft men een doortimmerde strategie voor uitgezet en tot op heden lijkt die
strategie, onder de zegen van God, nog te werken ook.
2. Tussenevaluatie. Een belangrijke les die ik van Redeemer heb geleerd is dat het van groot
belang is een heldere visie, missie, doelstelling en strategie te hebben. Op wie richt je je als
kerk? Waarom en waartoe wil je dat? Hoe denk je dat, onder de zegen van de Here, te gaan
aanpakken? Redeemer leert mij dat het van groot belang is deze dingen goed te doordenken,
voortdurend actueel te houden en duidelijk te communiceren naar de gemeente en naar anderen.
Tim Keller laat zien dat het van groot belang is hier stevig op te studeren. Nalezing van een
artikel van hem uit 1988 leert namelijk dat de methodes en principes van gemeentegroei die
vandaag herkenbaar zijn in het functioneren van Redeemer toen al stevig door hem doordacht
waren. 100
Inhoudelijk gezien vind ik de visie van Redeemer behoorlijk functioneel van aard. Het
geheel is doortrokken van de overtuiging dat Redeemer iets wil, ergens door gedreven wordt,
een geweldige missie heeft, een beweging wil zijn. Hoewel niet geheel afwezig, is er bij
Redeemer klaarblijkelijk weinig aandacht aan het feit dat Redeemer iets is, namelijk kerk van
Jezus Christus waar het goed is omdat de Heer daar is, waar Hij geprezen en geëerd wordt en
waar mensen genieten van de gemeenschap met Hem en met elkaar. Het visie-overzicht heeft
iets onrustigs, iets stuwends. Niettemin zijn de erediensten en de huiskringen wel degelijk
rustpunten, momenten waar de gemeente met God en elkaar verbonden is en waar de
gemeenschap beleefd wordt.
3. Theologische identiteit. De theologische identiteit van Redeemer zou ik willen samenvatten
met drie trefwoorden: christocentrisch, eschatologisch en contextueel. Punt 1: het evangelie van
Jezus Christus staat centraal. Het evangelie is de enige kracht die mensen kan veranderen en die
mensen kan laten groeien, uit pure genade. Dit evangelie geeft vorm aan alles en is dé kracht
voor vernieuwing van het hart, van de kerk en van de stad. Het is dit evangelie dat gepredikt
moet worden. Het is ook dit evangelie dat vorm geeft aan de gemeenschap tussen God en
mensen. Punt 2: het ‘reeds’ en het ‘nog niet’ van het koninkrijk wordt diep gepeild. Christus is
Koning over alle onderdelen van het leven. Deze geloofsbelijdenis brengt met zich mee dat de
gerichtheid op de gemeenschap sterker is dan de gerichtheid op de (ziel van de) enkeling, levend
vanuit de hoop op de wederkomst van Jezus Christus. Punt 3: bij de praktische vormgeving van
veel dingen moet sterk rekening worden gehouden met de context van de gemeente. Nu is
Redeemer in hartje grote stad gevestigd. Die stad wordt realistisch maar hoogst positief
tegemoet getreden. Men is er sterk van overtuigd dat de stad de kerk nodig heeft, maar ook
andersom: dat de kerk de stad nodig heeft.
100 T.J. Keller, ‘Reformed church growth’, in: A Presbyterian Network Reprint, 1995 (oorspronkelijk
gepresenteerd op de London Presbyterian Conference in juni 1988 en daarna gepubliceerd in Presbyterian
Network).
47

48
In de volgende paragrafen werk ik de theologische identiteit van Redeemer nader uit. In
paragraaf 4.2.2, 4.2.4 en 4.2.6 ga ik nader in op de bovenstaande drie trefwoorden:
christocentrisch, eschatologisch en contextueel. In de paragrafen 4.2.3, 4.2.5 en 4.2.7 presenteer
ik een aanvulling op deze respectieve aspecten van de identiteit van Redeemer. Tenslotte
presenteer ik in paragraaf 4.2.8 een evaluatie.
4.2.2 Christocentrisch
1. Prediking. De prediking in Redeemer is op veel manier te typeren, maar één typering
springt er m.i. uit en dat is: christocentrisch. De prediking is erop gericht ‘het volbrachte werk
van Christus en aanvaarding en adoptie door zijn werk en niet door onze eigen werken’ was en
is voor veel New Yorkers goed nieuws. 101 Steeds is het doel van de prediking bij Redeemer
expliciet: het groot maken van Christus. 102 Daarmee doelt men op drie aspecten n.a.v. Kol. 1:25-
29. Het eerste aspect is: het Woord van God moet uiteengezet worden (Kol. 1:25); het gaat om
het verkondigen van Christus (Kol. 1:28). Het tweede aspect is: doe dat met wijsheid, d.w.z.: het
moet toegepast worden op het hart en leven van de hoorders, zodat het een verandering teweeg
brengt (Kol. 1:28) door het geloof in Jezus Christus. Het derde aspect heeft te maken met de
relatie tussen de prediker en de Here (Kol. 1:29). Preken is niet een klinische oefening of zo; het
vergt alles van de prediker.
Hieruit volgt dat de prediking drie perspectieven heeft. Het eerste perspectief is een
profetisch of normatief perspectief. Het doel is de tekst zo uiteen te zetten en uit te leggen dat de
hoorders begrijpen wie Jezus is en wat Hij gedaan heeft. Praktisch uitgewerkt komt dat neer op:
sterk heilshistorisch preken. Het tweede perspectief is een koninklijk of situationeel perspectief.
Het doel is de tekst zo toe te passen dat de mensen op Christus gewezen worden. ‘Je hebt niet
werkelijk een probleem van iemand opgelost wanneer je het niet hebt opgelost met Jezus’
persoon en werk.’ Praktisch uitgewerkt komt dit neer op: preken met zicht op het koninkrijk van
God. Het derde perspectief is een priesterlijk of existentieel aspect. Het doel is de hoorders
Christus te laten ervaren door de tekst zodat Hij aanbeden en geprezen wordt. Praktisch
uitgewerkt komt dit neer op: bevindelijk preken. Kortom, een eredienst moet volgens Redeemer
niet de sfeer hebben van een zondagsschoolklas. In plaats daarvan moet Jezus gepresenteerd
worden op een levendige wijze zodat levens gaan veranderen en mensen Hem gaan dienen.
Keller gebruikt het volgende lijstje om een preek te evalueren: (1) Waarheid: klopte het,
was de pointe helder, werd Jezus gepredikt als de climax (of werd Hij er wat aan toegevoegd, of
miste Hij zelfs)? (2) Leven: was het fris, was het praktisch, werd Jezus gepredikt als de
oplossing (of werden mensen opgeroepen er zelf harder aan te trekken)? (3) Kracht: was God
aanwezig, was de centrale metafoor boeiend, werd Jezus zichtbaar gemaakt (of werd er alleen
maar over Hem gepraat)?
Het is van groot belang dat bovenstaande helder is, wil iemand zicht krijgen op het
eigenaardige aan Redeemer. Daarom geef ik een voorbeeld om het te verhelderen. 103 Stel ik
preek over eerlijkheid en ik wil de mensen graag op Jezus wijzen. Mijn preek zou dan als volgt
kunnen gaan. Eerst presenteer ik allerlei manieren waarop wij liegen en laat ik zien wat daar
fout aan is. Dan ga ik in op Jezus en roep de mensen op Hem te volgen; ik laat zien dat Hij de
waarheid sprak en zijn beloften hield. Tenslotte bemoedig ik de mensen: immers, als we liegen,
Jezus wil ons vergeven en Hij wil ons helpen ons leven te verbeteren. Wat fout aan deze opzet
is, aldus Keller, is dat ik de mensen zeg dat ze zichzelf moeten heiligen. Impliciet roept zoiets
angst op en/of trots als motieven om eerlijk te zijn. Het is belangrijk om door te vragen.
Waarom liegen wij in een specifieke situatie? In de regel is dat omdat wij iets hebben dat we
vrezen te verliezen als we niet liegen, bijvoorbeeld onze reputatie of de goedkeuring van de
mensen. Maar feitelijk bouwen we dan op die reputatie of op de goedkeuring van de mensen en
niet op Jezus Christus. De weg om het gedrag te veranderen is niet een kwestie van: harder
101 Aldus Kathy Keller, ‘A case study’, in: Soul food, nieuwsbrief van WHM, najaar 1999.
102 Zie Redeemer, ‘A practical model for preaching’, z.j.
103 Uit: Redeemer, ‘Gospel-centered preaching’, 1999.

proberen, maar: het evangelie geloven, d.w.z. berouw hebben van ons falen om in het evangelie
te geloven en zien dat je niet gered wordt door het vasthouden aan iets als reputatie of
goedkeuring, maar alleen door de genade van Jezus Christus. Zo kan ik over allerlei thema’s
spreken. Als het probleem wordt opgelost met het evangelie, dan horen niet-christenen het
iedere week in allerlei perspectieven en gaan christenen zien hoe het werkelijk werkt in allerlei
opzichten van het leven.
2. Voor christenen en niet-christenen. De diensten moeten bij Redeemer ‘inclusief’ zijn, d.w.z.
toegankelijk en bedoeld voor zowel christenen als niet-christenen. Christenen hebben hetzelfde
Woord van God nodig, want zij zijn gerechtvaardigde zondaren, ‘simul iustus et peccator’. Het
is van belang goed te realiseren wat hiermee wordt bedoeld. Er zijn namelijk twee grote
‘dieven’ van het evangelie: moralisme en relativisme. 104 Het moralisme is het gezichtspunt dat
iemand acceptabel is (voor God, de wereld, jezelf) op grond van zijn capaciteiten en daden.
Moralisten kunnen diep religieus zijn zonder zelf veranderd te zijn. Het relativisme is het
gezichtspunt dat ieder voor zichzelf moet uitmaken wat goed is en wat fout is. God is voor hen
een onpersoonlijke macht; zijn liefde kost Hem eigenlijk niks. Een christen is echter, aldus
Redeemer, iemand die belijdt: ‘Ik ben meer zondig en verdorven dan ik ooit had kunnen
geloven’ (contra relativisme) ‘en toch ben ik mee geaccepteerd en geliefd dan ik ooit had
durven hopen’ (contra moralisme). Dit is de reden waarom er in de preken van Redeemer over
alles gematigd gesproken kan worden, behalve over zonde, kruis en wedergeboorte, met als
doelgroep: christenen en niet-christenen. Het evangelie is niet alleen bedoeld om een relatie met
God te krijgen zodat een mens daarna eenvoudig moet gehoorzamen. Nee, het evangelie van
genade is de enige weg waardoor iemand, in welke fase van zijn leven dan ook, kan groeien.
Het evangelie geeft vorm aan al onze relaties: tot de stad, tot het verleden, tot de diverse rassen,
tot onze familie, tot de armen, enz. Het evangelie heeft grote kracht (Rom. 1:16-17).
Behoudens enkele speciale situaties kiest Redeemer er voor geen ‘diensten voor
belangstellenden’ (‘seeker-services’) te houden. Er zijn, aldus Redeemer, 105 allerhande
praktische bezwaren aan het seeker-service model verbonden: het is duur; het doet de diensten
voor de gemeente verschuiven naar door-de-week in plaats van op een rustige vrije zondag;
wanneer mensen tot geloof komen, moeten ze switchen naar een andersoortige dienst op een
andere dag en dit stemt niet overeen met de gedachte van vriendschapsevangelisatie; de
gemeenteleden die kennissen meenemen naar de seeker-services worden zelf in die diensten te
weinig gevoed. Van groter belang is echter een theologisch bezwaar: christenen en nietchristenen
hebben hetzelfde Woord nodig. Al in het Oude Testament roept God Israël op om de
volken uit te nodigen Hem groot te maken in Jeruzalem (Jes. 2:2-4; 56:6-8; Ps. 102:18; 105). In
het Nieuwe Testament roept Petrus de gemeente op de grote daden van God te verkondigen (1
Pt. 2:9). Het verschil tussen beide bedelingen is dat de berg Sion is vervangen door het
bijeenkomen in geest en waarheid (Joh. 4:21-26). Het Nieuwe Testament maakt dit ook
concreet, namelijk in 1 Kor. 14:24-25 en Hand. 2. Uit deze twee bijbelgedeelten blijkt: (1) dat
niet-gelovigen verwacht worden in een christelijke eredienst; (2) dat niet-gelovigen de dienst
moeten kunnen begrijpen; (3) dat zo’n begrijpelijke eredienst niet-gelovigen tot geloof kan
brengen, ofwel tijdens de dienst (1 Kor. 14) ofwel na afloop van de dienst (Hand. 2).
3. Apologetisch getoonzet. De preken van Keller zijn apologetisch getoonzet. Redeemer gaat
ervan uit dat iedereen een besef van een godheid heeft. Keller schrijft: ‘Wij gaan uit van een
‘vooronderstellende’ aanpak in het bewegen van mensen tot het christelijk geloof. Dat betekent
dat we geloven dat iedere persoon, zelfs de sceptici, reeds gelooft in God (Rom. 1:18-25). Wij
vinden daardoor bij hen aanknopingspunten naar God, inzichten tot de waarheid, die wij
gebruiken om hen de weg terug naar hun Schepper en Verlosser te laten zien. Jezus reageerde
positief op de man die zei: ‘Ik geloof, kom mijn ongeloof te hulp’ (Mk. 9:24). Zo wil Redeemer
104 Of: legalisme en antinomianisme. Zie Redeemer, ‘Redeemer: the centrality of the gospel’, z.j.
105 Redeemer, ‘How do we worship today?’, z.j.
49

50
ook reageren’. 106 Tijdens het Pastor’s Weekend kreeg ik van Kate Lemmer uitgelegd wat
Redeemer hieronder verstaat. Stel iemand gelooft niet in God, maar wel in ‘moraliteit’, dan is
het natuurlijk de vraag waar die aanleg voor moraliteit dan vandaan komt. Het antwoord moet
zijn: ‘Bij God vandaan’. Ieder mens heeft met God te maken (Rom. 1:18v). Hoewel velen Hem
ontvluchten, staan alle mensen in de actieradius van God. Dat aanknopingspunt wil Redeemer
aanpakken door aan te tonen dat de manier waarop die mensen reageren op God een manier is
die dood loopt, dat het een manier is die geen zekerheid biedt, dat ze feitelijk bouwen op een
afgod. En vervolgens wordt dan op Jezus gewezen als de weg, de waarheid en het leven. De
mens die vanuit zichzelf verkeerd reageert, wordt opgeroepen zich te bekeren en op Jezus te
bouwen.
Zo werkt het ook in de praktijk. ‘Vaak hebben de preken van Keller als effect dat de
mensen onrustig worden. Hij is namelijk in staat om het onlogische van jezelf, van alle nietchristelijke
gedachten, aan te tonen en te laten zien dat het christelijk geloof recht van spreken
heeft. Maar dan wordt er intussen wel iets van jezelf afgebroken. Het is prachtig hoe Tim dan
laat zien dat Christus werkelijke liefde geeft en hoe bij Hem echte zekerheid wordt
gevonden’. 107
4. Invloeden. Door wie is Tim Keller in zijn visie op de prediking het meest beïnvloed? Ik
stelde hem deze vraag tijdens het Pastor’s Weekend in oktober 1999. Hij antwoordde dat twee
auteurs veel voor hem hebben betekend: zijn ex-collega van WTS, Edmund Clowney 108 en
Simon de Graaf. 109 Deze auteurs verwijzen inderdaad veelvuldig m.b.v. ‘types’ naar Christus.
Maar gezien de boekenkast van Keller is er ook een duidelijke invloed van Jonathan Edwards en
George Whitefield, 110 mannen ‘die wars waren van geestelijke oppervlakkigheid. Zij geloofden
in de radicale verdorvenheid van de mens. Zij rekenden ernstig met de zonde, vastgehecht in de
uithoeken van ons hart. Maar juist daardoor waren zij diep doordrongen van de kracht van het
Kruis, van de hoogte, diepte en wijdte van Gods genade’. 111
Verder moet de naam Jack Miller worden genoemd. Hij was predikant van de New Life
Presbyterian Church in Jenkintown bij Philadelphia ten tijde van Kellers periode aan WTS. 112
Net als Keller heeft Miller ook praktische theologie gedoceerd aan WTS. Miller heeft in zijn
persoonlijke leven sterk het ‘simul iustus et peccator’ herontdekt. Hij heeft dat vervolgens in
zijn preken verwerkt voordat hij zich veel sterker missionair ging ontwikkelen. 113 De toon van
‘alles door genade’ klinkt dan ook sterk door in het werk van WHM in Philadelphia, waar
Miller de oprichter van is. Miller op zijn beurt is sterk beïnvloed door G.C. Berkouwer, 114 door
Keller trouwens ook aangehaald in zijn uiteenzettingen over de prediking. 115
Wat tenslotte de apologetische insteek betreft, aarzel ik. Redeemer spreekt over een
‘vooronderstellende’ aanpak en over aanknopingspunten. Qua geschiedenis ligt het voor de
hand dat Keller is beïnvloed door Cornelius van Til, tijdens zijn leven hoogleraraar apologetiek
106
Zie Redeemer, ‘Outward face’, 1999.
107
Aldus Dorothy, een vrouw van 45 die voorheen op Wall Street werkte, negen jaar geleden als gevolg
van de preken van Tim Keller tot bekering kwam en nu theologie studeert aan WTS, in een gesprek, 13
oktober 1999.
108
Zie bijvoorbeeld E.P. Clowney, The unfolding mystery. Discovering Christ in the Old Testament,
Phillipsburg 1988 en zijn The church, Downers Grove 1995.
109
Vooral via zijn boek Promise and deliverance. Zie S.G. de Graaf, Verbondsgeschiedenis, Kampen
1952. Terwijl de Nederlandse versie uit twee delen bestaat, heeft de Engelse versie het dubbele aantal.
110
Dit wordt bevestigd door Kathy Keller in haar artikel in Soul food.
111
A. Kamsteeg, a.a., 1 april 1995.
112
Keller refereert diverse malen naar Miller in zijn artikel in Presbyterian Network.
113
C.J. Miller, Outgroing the ingrown church, Grand Rapids 1986; C.J. Miller, Powerful evangelism for
the powerless, Phillipsburg 1997. Zie ook A. Kamsteeg, Amerika, 47-53.
114
G.C. Berkouwer, Faith en sanctification, Grand Rapids 1952.
115
Redeemer, ‘How do we worship today?’, z.j.

aan WTS. 116 ‘Cornelius van Til (1895-1987) wil in zijn redenering de vooronderstellingen van
het geloof en van het ongeloof serieus nemen. De apologetiek die begint bij de
vooronderstellingen is dus in feite ‘uitdagingsapologetiek’. We zullen de vooronderstellingen
van het ongeloof opsporen, om te zien hoe zij de zaak verknoeien. We willen proberen op de
goede voorstellingen voort te bouwen’. 117 Dit is precies de stijl en de inzet van Tim Keller in
zijn preken. Probleem is alleen dat Keller spreekt over een ‘aanknopingspunt’ en dat Van Til
daar juist niks van wilde weten, getuige zijn discussie met Dooyeweerd. ‘Van Til meende dat er
geen echte gemeenschappelijkheid bestaat in de menselijke ervaringshorizon. Ten diepste staat
geloof tegenover ongeloof. Consequentie daarvan is: er is geen aanknopingspunt, dus (ook)
geen dialoog’. 118 ‘Alleen bij totale overgave aan de vooronderstelling van God kan de nietchristen
de verdiensten van de christelijke zaak inzien. De apologetiek moet daarom, volgens
Van Til, van boven beginnen (bij God), en niet van onderen (bij de alledaagse wereld van
ervaringen en gebeurtenissen)’. 119 Helaas heb ik niet meer de gelegenheid gehad hierover met
Tim Keller door te spreken.
5. Tussenevaluatie. Christocentrisch: zo kan de prediking van Tim Keller worden getypeerd.
Andere typeringen zijn: bijbelgetrouw, goede exegese, praktische toepassingen en aansprekend
gebracht. Qua tekstkeus komen Oude en Nieuwe Testament beide goed aan bod. Kellers preken
zijn gereformeerd. Zeer sterk is het feit dat Keller in staat is het evangelie van de genade van
Jezus Christus zo kan neerzetten dat zowel christenen als niet-christenen tot in de bodem van
hun hart worden geraakt. Keller is inmiddels een beroemd spreker in en buiten Amerika. Bij
drie onderdelen van de prediking van Tim Keller wil ik een vinger leggen.
Ten eerste hanteert Redeemer een brede visie op het heil. ‘Jezus is niet slechts gekomen
om mensen te verlossen van hun diepe val, maar Hij is bovendien gekomen om de roeping van
de mensheid te vervullen’, schrijft Clowney. 120 Deze visie hoort ook helemaal thuis in het
gedachtegoed van Redeemer. Dat blijkt alleen al uit de missie zoals Redeemer die formuleert.
Het past ook bij het eschatologische denken over de kerk (vgl. paragraaf 4.2.4). Ik deel deze
brede visie. Wellicht hebben niet alle gereformeerde kerken in Nederland het heil altijd zo breed
gezien en dat ten onrechte beperkt tot ‘redding van de ziel’. Toch heeft het ‘de ganse volheid
behaagd in Hem woning te maken, en door Hem, vrede gemaakt hebbende door het bloed zijns
kruises, alle dingen weder met Zich te verzoenen, door Hem, hetzij wat op de aarde, hetzij wat
in de hemelen is’ (Kol. 1:19-20).
Ten tweede kiest Redeemer in de prediking dus een ‘vooronderstellende’ aanpak.
Clowney schrijft: ‘Wij werken waar de Heer reeds aan het werk was’ en ‘de missionaire aanpak
van de kerk sluit aan bij een ontmoeting die reeds gaande is’. 121 Het is opvallend hoe sterk
Clowney met de continuïteit van het werk van God rekent. ‘Het was Gods wil van begin af aan
dat de mens als God zou zijn, niet in rebellie maar in de eenheid met het zoonschap van
Christus. De schepping van de mens naar Gods beeld maakt niet alleen de Incarnatie mogelijk;
het was Gods eigen ontwerp volgens het doel dat Hij had met de Incarnatie. Adams schepping,
de formering van Eva, de toets in de tuin: alles bereidde ons voor op Jezus Christus’. 122 Ik
vraag mij af of Clowney voldoende sterk de discontinuïteit in de geschiedenis in rekening
116 In de zaal waar de staf van Redeemer vergadert, hangt een foto van Cornelius van Til en van Jack
Miller. Eronder staat de tekst: ‘For I am not ashamed of the gospel. Romans 1:16. Declaring the gospel on
Wall Street. Cornelius van Til 1895-1987. Jack Miller 1928-1996.’
117 R.D. Knudsen, in: Reformatorisch Dagblad, 10 maart 1998.
118 A. Zijlstra, in: Reformatorisch Dagblad, 17 februari 1998.
119 A. McGrath, Bruggen bouwen, Kampen 1995, 42. McGrath is het overigens beslist oneens met Van
Til. Hij schrijft: ‘Theologisch gezien slaagt hij er niet in de christelijke dogma’s van schepping en
verlossing te integreren. Historisch gezien is Van Tils positie niet kenmerkend voor de gereformeerde
traditie als geheel’, 44.
120 E.P. Clowney, The unfolded mystery, 39.
121 E.P. Clowney, The church, 177, 180.
122 E.P. Cloweny, The unfolded mystery, 35.
51

52
brengt. 123 Dat geldt voor zowel de val van de mens als voor het vernieuwende wat er zal zijn
wanneer Jezus terug keert. Ik weet niet of Redeemer in dezen op één lijn met Clowney staat.
Maar zou Redeemer met zijn ‘vooronderstellende’ aanpak ook niet het gevaar lopen teveel
nadruk te leggen op de continuïteit en te weinig op de discontinuïteit in de geschiedenis?
Ten derde vind ik het opvallend hoeveel overeenkomsten de soort prediking van Tim
Keller vertoont met de type prediking die ik zelf heb geleerd tijdens mijn theologische studie.
Tijdens het Pastor’s weekend gaf Keller zelf ook aan dat z.i. Nederland een van de weinige
landen is waar goed heilshistorisch, christocentrisch en persoonlijk wordt gepreekt. Persoonlijk
heb ik veel geleerd van Kremer. 124 Die maakt zich er sterk voor dat de prediking geestelijke
leiding hoort te geven. Daartoe moet de prediking: exegetisch gefundeerd zijn, theologisch
verantwoord zijn, confessioneel georiënteerd zijn, afgestemd zijn op de werkelijkheid van de
gemeente, doelbewust zijn. Hoe zit dit met Kellers preken? De exegetische fundering is sterk.
Wat betreft het theologisch verantwoord zijn: de preken zijn sterk christocentrisch, dus dat zit
het wel goed. Maar komen de Vader en de Geest wel voldoende in beeld? In paragraaf 4.2.3
wordt duidelijk dat de Triniteit in ieder geval wel een rol speelt in de theologie m.b.t. de
huiskringen. De prediking van Keller is confessioneel georiënteerd door gericht te zijn op zowel
de enkeling als de gemeenschap en zeer evenwichtig wat betreft wet en evangelie. De prediking
is ook zeker onderwerpelijk, onderscheidend en ontdekkend van aard, dus afgestemd op de
werkelijkheid van de gemeente. Verschil is wel dat Keller bij ‘onderscheidend’ preken in het
algemeen aan christenen en niet-christenen denkt, terwijl Kremer speciaal de gemeente voor
ogen heeft. Het is mij nog niet duidelijk welke rol het verbond speelt in de preken in Redeemer.
Tenslotte, de prediking van Keller is duidelijk doelbewust; de mens wordt persoonlijk
aangesproken.
4.2.3 Gemeenschap-gericht
1. Roeping tot gemeenschap. Redeemer doet gedetailleerd verantwoording van de theologie
m.b.t. de huiskringen zodat op grond hiervan het doel en de opzet van de huiskringen kunnen
worden ingevuld. 125 Centrale lijn in die verantwoording is de overtuiging dat het thema
‘gemeenschap’ een rode draad door heel de bijbel vormt. Zowel in het Oude als in het Nieuwe
Testament wordt duidelijk dat God niet slechts in individuen is geïnteresseerd, maar dat Hij zich
een volk verzamelt, een nieuwe gemeenschap van wie Hijzelf het middelpunt vormt. De
belangrijkste aanwijzing voor het feit dat God uit is op een gemeenschap, is het feit dat God
zich openbaart als een Drie-eenheid. ‘Dit maakt duidelijk dat gemeenschap intrinsiek is aan de
structuur van de werkelijkheid’. ‘Gemeenschap is de hoogste vorm van leven in het universum.
God heeft altijd bestaan in een levensstijl van gemeenschap.’
Drew Field, de man die binnen Redeemer leiding geeft aan het geheel van de
huiskringen, somt diverse plaatsen uit Oude en Nieuwe Testament op om duidelijk te maken dat
God een gemeenschap wil. God maakte de mens zo dat het niet goed was dat die mens alleen
zou zijn. Israël wordt aangesproken als een heel volk, zowel bij de verbondssluiting als bij het
geven van de geboden. Toen Achan zondigde, leed het gehele volk. Ook Jezus verzamelde een
groep mensen om hen heen met wie Hij een gemeenschap vormde. Hij gaf aan dat zijn
discipelen een nieuwe familie zullen krijgen. Paulus schrijft de meeste van zijn brieven niet aan
een enkeling maar aan een hele gemeente; die gemeente wordt door hem als geheel vermaand.
Paulus schrijft over het lichaam van Christus dat uit vele leden bestaat. De Geest van God
woont in de gemeente.
God verlangt naar gemeenschap met zijn kinderen. ‘Gemeenschap is het doel van Jezus
Christus, de Zoon van God, geboren als een kind, als man onder de mensen gewoond, gestorven
en opgestaan van de doden.’ De kinderen van God hebben elkaar nodig om elkaar te stimuleren
123 J.P. Versteeg heeft laten zien dat er zowel een lijn van continuïteit als een lijn van discontinuïteit in de
bijbel is waar te nemen. Zie zijn Geest, ambt en uitzicht, Kampen 1989, 117-154.
124 W. Kremer, ‘Geestelijke leiding in de prediking’, in: Priesterlijke prediking, Amsterdam 1976, 11-33.
125 Redeemer, ‘Redeemer fellowship groups: A summary’, 1999.

een christelijk leven te leiden, tot eer van God. De kinderen van God moeten elkaar dat leven
voorleven, elkaar de genade van God prediken en elkaar ondersteunen wanneer gehoorzaamheid
zo moeilijk blijkt te zijn. Alleen wanneer de christenen onderlinge liefde vertonen en een hoge
‘kwaliteit van leven’ leiden, zullen zij als een stad op een berg zijn, het zout van de aarde, het
licht van de wereld. Op grond hiervan is het onmogelijk te spreken over de geestelijke
volwassenheid van een christen zonder daarbij de gemeenschap te betrekken. Basis van het
gehele kerk zijn is het evangelie van genade. De kerk is zowel boodschapper van het evangelie
als doel van het evangelie. De kerk is dus ook het goede nieuws zelf. Maar dan kan het niet
anders of de kerk moet een aanbiddende en vierende gemeente zijn. Dan zal de kerk een
gemeenschap zijn waar de mensen elkaar accepteren, waar ze elkaar de waarheid vertellen, waar
ze elkaar bemoedigen en corrigeren, waar ze werkelijk om elkaar geven.
2. Praktisch. In de praktijk zal het onmogelijk zijn de gemeenschap zoals boven beschreven in
een eredienst te ervaren en vorm te geven. ‘Een dergelijke gemeenschap vereist aangezicht-totaangezicht
groepen’, waar de mensen elkaar kennen en tijd met elkaar doorbrengen. In zulke
groepen bouwen mensen elkaar op. In veel kerken wordt van de pastorale staf verwacht dat zij
de gelovigen opbouwen, maar daar wil Redeemer niks van weten. Iedere christen is een dienaar
voor de anderen. Te vaak is onze benadering tot huiskringen die van: ‘Wat heb ik daar aan?’.
Maar uit bovenstaande volgt dat de eerste vraag een andere moet zijn, namelijk: ‘Wat kan ik aan
deze groep geven?’ We zouden, aldus Drew Field, veel meer bezorgd moeten zijn over de vraag
of we Gods liefde wel voldoende communiceren naar anderen en eerlijk tegenover onszelf zijn.
‘Wanneer mensen hun groepen op deze wijze benaderen, zal het onze gemeenschap compleet
veranderen.’ Een huiskring is dan niet slechts een bijbelstudiegroep waar het veelal om het
verkrijgen van nieuwe informatie gaat, maar dan bouwt de groep het leven van de leden op en
worden die levens veranderd. Het is echter duidelijk dat deze wijze van samenleven radicaal
indruist tegen het individualisme van vandaag. Maar dat kan nooit een excuus zijn om niet aan
een huiskring mee te doen.
3. Invloeden. Het is, met de informatie die ik heb, niet goed na te gaan door wie Redeemer het
meest is beïnvloed t.a.v. de huiskringen. Wel citeert Drew Field ene John Samaan: ‘Ieder
persoon in de Drie-eenheid heeft de anderen lief en eert hen en ontvangt liefde en eer van de
anderen’. Ook citeert hij Jurgen Moltmann: ‘De Vader kan alleen Vader genoemd worden in
relatie tot de Zoon; de Zoon kan alleen Zoon genoemd worden in relatie tot de Vader. De Geest
is de adem van wie spreekt… dat Hij een persoon is, betekent dat Hij in een relatie staat’.
4. Tussenevaluatie. De nadruk van Redeemer op gemeenschap komt overeen met wat ik boven
beschreef als uitgangspunt (zie paragraaf 2.1). Daar stem ik dus hartelijk mee in. Ik ben
enigszins verrast door de motivering van de huiskringen vanuit de Triniteit, maar op dit moment
heb ik onvoldoende theologische bagage om daar een reactie op te geven. 126 Wel vind ik dat
Redeemer te eenzijdig benadrukt dat God zich een volk verzamelt. De kwestie ‘enkeling’-
‘gemeenschap’ is een erg lastige kwestie in de theologie. Met name in de Pentateuch wisselt de
aanspraak nogal van enkelvoud in meervoud; dit is een van de moeilijkste problemen in het
Pentateuch-onderzoek. Ik pleit ervoor de spanning tussen enkeling en gemeenschap te laten
staan, conform de Schrift, in plaats van die te willen oplossen door de gemeenschap te
benadrukken boven de enkeling. God biedt zowel redding en liefde aan de enkele mens als dat
Hij zich een volk en een natie verzamelt.
4.2.4 Eschatologisch
1. ‘Reeds’ en ‘nog niet’. Met de dood en opstanding van Jezus Christus is het koninkrijk van
God definitief aangebroken. Maar tegelijkertijd geldt dat het pas in volmaaktheid zal zijn
126 Mijn studiegenoot Peter Visser is van plan een scriptie te schrijven over de relatie tussen de Triniteit
en de eenheid van de kerk. Wellicht komt dit onderwerp daarin aan de orde.
53

54
aangebroken wanneer Jezus zal zijn teruggekomen. Dit ‘reeds’ en ‘nog niet’ speelt bij Redeemer
een belangrijke rol in het denken over de gemeente. 127 In deze paragraaf werk ik dit nader uit.
De bijbel geeft aan dat het koninkrijk gezaaid is en dat het zal groeien (Mt. 13), zowel
kwantitatief als kwalitatief (zonder die twee te willen scheiden). Wanneer het koninkrijk zich
uitbreidt en mensen burger worden van dat koninkrijk, is er kwantitatieve groei. Maar dat
betekent ook dat er mensen zijn die onder de heerschappij komen van Koning Jezus zodat zij
vernieuwd worden en zodat er een kwalitatieve groei van het koninkrijk kan worden
waargenomen. Nu zijn het koninkrijk en de kerk niet identiek. Het koninkrijk is breder, al was
het alleen al omdat hier ook de ‘overheden en machten in de hemelse gewesten’ (Ef. 3:10)
bijhoren die onder het koningschap van Jezus zullen vallen. Daarbij moeten we denken aan
‘loopbaan, politiek, religie, wetenschap, gewoonten, wetten: alle goede gaven waar mensen
slaven van kunnen zijn en die bedreigende machten kunnen zijn als ze door mensen worden
gezien als alternatieve redders buiten Christus om. Buiten Christus wordt alle dingen zoals
moraliteit, geld en loopbaan een bedreigende macht. In Christus worden zij echter onze
knechten’. 128 De taak van de kerk is het koninkrijk te ‘tonen’ door te leven als een heilige natie
(1 Pt. 2:9) en tegelijk het koninkrijk te ‘bewerken’ door het woord van het koninkrijk, d.i. het
evangelie, te verspreiden (1 Pt. 2:9). Het ‘reeds’ van het koninkrijk maakt de kerk krachtdadig
en vurig, het ‘nog niet’ ervan maakt de kerk bescheiden en rustig.
Dit komt op diverse manieren tot uiting. Ik geef een aantal voorbeelden. 129 Ten eerste:
als christenen weten we niet alles. Dat maakt dat we als kerk gematigd kunnen spreken over
veel dingen uit de praktijk van kerk en christen-zijn, maar dat we heel scherp en helder moeten
spreken over kruis, genade en zonde. Ten tweede: zonde valt niet te tolereren omdat een
christen deel heeft aan de ‘goddelijke natuur’ (2 Pt. 1:4; ‘reeds’). Maar het ‘nog niet’ leert ons
dat dat nooit perfect zal zijn tot Jezus’ wederkomst. Daardoor heeft de kerk geen pasklare
antwoorden op iedere situatie. Hoewel de kerk enerzijds weet dat er wonderen kunnen gebeuren
zodat iemand echt kan veranderen, moeten we aan de andere kant geduld oefenen. Ten derde: de
geschetste houding t.a.v. wonderen geldt ook het geloof in genezingen. Enerzijds is het beslist
mogelijk dat iemand op wonderlijke wijze beter wordt (‘reeds’). Anderzijds weten we dat de
schepping nog steeds ‘in barensnood’ is (Rom. 8:22-23; ‘nog niet’). Ten vierde: het ‘reeds’ van
het koninkrijk geeft aan dat we dagelijks kerkgroei kunnen verwachten, terwijl het ‘nog niet’
aangeeft dat we geduld moeten hebben omdat de kerk nog niet die volmaakte bruid is die ze zal
zijn (Ef. 5:27). Ten vijfde: het ‘reeds’ geeft aan dat we nu al wel degelijk culturele en sociale
verandering mogen verwachten. Maar het ‘nog niet’ vertelt ons dat er oorlogen zullen zijn en
egoïsme en wreedheid en terrorisme.
2. Kerkgroei. Mogen we verwachten, bijvoorbeeld op grond van Mt. 13, dat iedere kerk zal
groeien? Nee, dat zou betekenen dat we de kerk en het koninkrijk vereenzelvigen. Zo’n
optimisme is een over-identificatie van de kerk. Aan de andere kant is een pessimisme over de
groei van een bepaalde kerk een onder-identificatie van de kerk. Hoe kan het nu zo zijn dat
sommige kerken wel groeien en andere niet? Vergelijk het met een tuin die niet groeit: waar ligt
dat aan? Zeker, het kan aan de weersomstandigheden liggen, het kan er ook aan liggen dat de
beheerder van die tuin eigenlijk niet zo goed geschoold is om tuinman te zijn. Het kan echter
ook zo zijn dat het zaad niet goed is. Een kerk is een levend organisme en is wel degelijk
bedoeld om te groeien. Welke voorwaarden zijn daarvoor belangrijk? Volgens Tim Keller zijn
dat de volgende zes voorwaarden. 130 De eerste drie vallen onder het kopje ‘spiritualiteit’, de
andere drie vallen onder het kopje ‘program’.
127
Dit is tijdens allerlei bijeenkomsten te merken. Keller heeft dit denken verwoord in zijn ‘Reformed
church growth’, 1995.
128
Aldus Tim Keller tijdens het lesgedeelte van een MCM-bijeenkomst, 4 oktober 1999.
129
Redeemer, ‘Redeemer: the centrality of the gospel’, z.j.
130
Zie zijn ‘Reformed church growth’, 1995. Ik ga hier op in omdat ik geloof dat dit denken ook het
denken van Redeemer is.

Wat betreft het program, de eerste voorwaarde is het aannemen van het uitgangspunt
dat iedere christen profeet, priester en koning is. Of anders gezegd: iedere christen is
boodschapper, dienstknecht en manager. Een kerk die hier werkelijk mee rekent, is nooit een
kerk waar de leden vooral consumenten zijn. Integendeel, de ouderlingen zullen in zo’n kerk
alle mogelijke moeite doen om ideeën die opkomen uit de gemeente te stimuleren en de
gemeenteleden aanmoedigen hun gaven in de dienst van de kerk in te zetten. Zo’n kerk is altijd
anti-clericaal van karakter. De tweede voorwaarde betreft het karakter van het dienstbetoon. Dit
karakter moet dat van een ‘incarnatie’ zijn, naar het voorbeeld van Jezus die zichzelf ontledigd
heeft en de gestalte van een dienstknecht heeft aangenomen (Flp. 2:1v). Er zijn twee manieren
waarop een kerk met niet-christenen kan communiceren. De eerste is: ‘Kom bij ons en leer onze
taal’. De tweede is: ‘Wij komen bij jou. Wij willen jouw interesses kennen en jouw noden. Wij
willen jou het evangelie brengen’. Paulus leert ons dat we voor de tweede manier moeten
kiezen. Dan zijn we ‘de Jood een Jood en de Griek een Griek’ (1 Kor. 9:19v). De kerk die haar
Heer wil dienen zal dus moeite doen om de mensen te kennen en zal daarvoor onderzoek doen.
De derde voorwaarde is de houding dat je elkaar in de dienst van God hard nodig hebt. Het
woordje ‘elkaar’ speelt in het Nieuwe Testament een belangrijke rol. Daarom is het van groot
belang groepen te hebben waar christenen elkaar kunnen bemoedigen en helpen om zo te
groeien in leer, gehoorzaamheid, genade en dienstbetoon.
Volgens Keller is het het gemakkelijkst om je als kerk te concentreren op de drie
bovengenoemde drie voorwaarden die met het program te maken hebben. Het belangrijkste
daarentegen is om te werken aan de drie voorwaarden voor de spiritualiteit. De eerste
voorwaarde is het hebben van geestelijk leiderschap. ‘Een geestelijk leider is iemand met
autoriteit en kracht die niet bang is om met allerlei mensen over de Here te spreken.’ Op grond
van Paulus’ woorden in 1 Tess. 2:1-12 zijn vier dingen voor een geestelijk leider van belang:
aandrang en intensiteit (vers 2), nederigheid (vers 4), eerlijkheid (vers 5) en genegenheid (vers
7-8). In de kerk moeten de gaven worden ingezet en moeten gelovigen met leiderschapsgaven
de gelegenheid krijgen die gaven uit te oefenen en te ontwikkelen. De tweede voorwaarde is
koninkrijk-gericht gebed. Dit gebed concentreert zich op de dingen die het koninkrijk van God
aangaan. Het is bidden om de grote lijnen, om visie, om de aanwezigheid en leiding van God
zelf. Jezus zelf leerde ons dat koninkrijk-gericht bidden drie ingrediënten bevat (Lk. 11:1-13):
het focust op God en op de komst van zijn koninkrijk (vers 1-4); het wordt getypeerd door
nederigheid en kracht omdat de diepe afhankelijkheid van God wordt ingezien (vers 5-6) en
tegelijk de absolute zekerheid dat Hij geven zal wat wij nodig hebben (vers 7-10); het
belangrijkst is dat de Here er zelf bij is door zijn Heilige Geest (vers 11-13). Er kan van alles
gebeuren wanneer zulke gebeden in een eredienst worden gebeden. Zelfs een niet-christen zal
ervaren dat God aanwezig is (vgl. 1 Kor. 14:25). De derde voorwaarde is de belangrijkste: de
prediking van het evangelie. Dit moet een evenwichtige prediking zijn. Wet en evangelie, uitleg
en toepassing, warmte en krachtigheid, enkeling en gemeenschap, gericht naar ‘binnen’ en
gericht naar ‘buiten’ – alles moet in balans zijn. Het levende woord van God bouwt gelovigen
op en trekt niet-gelovigen tot Christus.
3. Invloeden. Het is niet precies na te gaan door wie Keller in zijn denken over het koninkrijk
is beïnvloed, omdat hij hier in een brede gereformeerde stroming staat. In ieder geval is er
overeenstemming met het denken van Clowney 131 en Ridderbos, 132 die beiden regelmatig door
Keller geciteerd worden. En voor het praktisch en concreet maken van zijn gedachten over
kerkgroei heeft Keller in ieder geval geput uit het gedachtegoed van Miller. 133 Redeemer volgt
Keller in zijn betoog. De drie bovengenoemde consequenties voor de spiritualiteit worden door
Redeemer het ‘vuur’ genoemd dat van het ‘altaar’ af de kracht van God afroept om met zijn
vernieuwende aanwezigheid de gemeente te bouwen. 134
131 E.P. Clowney, The church.
132 H.N. Ridderbos, De komst van het koninkrijk, Kampen 1950.
133 C.J. Miller, Outgrowing the ingrown church.
134 In ‘Vision and model: gospel-driven church’, 1997.
55

56
4. Tussenevaluatie. Eschatologisch: zo kan het denken van Redeemer over de kerk worden
getypeerd. De kerk is een vertegenwoordiger van het koninkrijk dat er ‘reeds’ is en tegelijkertijd
‘nog niet’ voltooid is. Redeemer. Dit denken ligt geheel in de lijn van het heilshistorisch lezen
van de bijbel (vgl. Hebr. 1:1). Het is Keller m.i. prima gelukt het denken over kerkgroei
gereformeerd van toon te laten zijn. De toon van dit denken is beslist anders dan die in de
kerkgroeibeweging, waar ‘een overspannen geloof in menselijk kunnen’ schuil gaat. 135 Hij is
bovendien niet in de fout gevallen vrijwel uitsluitend de gemeenschap op het oog te hebben en
weinig of geen aandacht te besteden aan de enkeling. Boven heb ik immers de prediking al
onder meer als ‘bevindelijk’ getypeerd. Ik kan mij geheel vinden in dit eschatologische denken
van Redeemer. Een van de uitwerkingen hiervan is het feit dat Redeemer een holistische visie
op pastoraat en diaconaat heeft. In de volgende paragraaf werk ik dat uit.
4.2.5 Holistisch
1. Hele menselijke bestaan. Een gevolg van het feit dat Redeemer sterk gericht is op het
koninkrijk, is het uitgangspunt van Redeemer dat pastoraat en diaconaat holistisch van karakter
moet zijn, d.w.z. gericht op de breedte van het menselijk bestaan i.p.v. gericht op slechts één
onderdeel daarvan. 136 Door de zondeval is de mens ‘vervreemd van God’, zowel spiritueel als
psychisch als sociaal als fysisch. Het koninkrijk van God echter is de vernieuwing van de hele
wereld door de heling van al deze gevolgen van de zonde. Zelfs de natuurlijke orde zal in
Christus worden verlost (vgl. Ps. 96:11-13). Daarom moet ook de dienst van de kerk gericht zijn
op de breedte van het menselijk bestaan en niet slechts op een onderdeel daarvan. De kerk moet
dus niet sterk zijn in alleen de erediensten of alleen evangelisatie of alleen sociale
betrokkenheid, maar in al deze aspecten. Pastoraat en diaconaat moeten holistisch van karakter
zijn, kortom. Drie bijbelse termen spelen hierbij een rol. Ten eerste: ‘rechtvaardig’ (Titus 2:12);
de kerk moet een advocaat voor de zwakke zijn. Ten tweede: ‘dienaar’ (Mt. 27:55, Lk. 8:3,
Hand. 6:2); de kerk moet een dienaar zijn, tegenovergesteld aan het ‘groot zijn’ van de mens die
zichzelf het belangrijkst vindt. Ten derde: ‘barmhartig’; de kerk moet barmhartigheid bewijzen
aan allen (Lk. 10:25-37, Jak. 2:14-17). In deze termen zien we respectievelijk het profetische,
koninklijke en priesterlijke ambt van een christen.
In de praktijk is het belangrijk direct hulp te bieden daar waar nodig, bijvoorbeeld onder
daklozen en mensen in een crisis. Maar ook houdt dit in: mensen helpen bij hun rechten, mensen
helpen een woning te vinden of andere vormen van hulp. Dit moet wel steeds in het kader staan
van ‘ontwikkeling’. Mensen moeten echt verder geholpen worden, omdat er anders een patroon
van afhankelijkheid gaat ontstaan. De mensen zullen op eigen benen verder moeten.
Uiteindelijk is het nodig dat er een sociale reformatie komt: een omgeving waar ieder in alle
opzichten gezond kan wonen en leven. Dat is precies waar God met zijn koninkrijk op aan
stuurt. En dus moet de kerk zich nu inzetten voor bijvoorbeeld een goede bescherming door en
een rechtvaardige behandeling van de overheid. De strategie die daarbij het beste past, is dat de
christenen in hun eigen omgeving daarmee aan het werk zijn, door goede buren te zijn, door
zich in die buurt in te zetten voor veiligheid, scholing, recreatieve gelegenheden, enz. In ieder
geval moet dit nooit uit paternalistische overwegingen voortkomen, maar moet die buurt, die
omgeving altijd als partner worden gezien.
Het is niet alleen de theologie van het koninkrijk die een christen ertoe dringt een naaste
te zijn voor anderen. Het is ook eenvoudig een opdracht van God om, naar Jezus’ voorbeeld, er
te zijn voor de mensen. 137 ‘Wij hebben lief, omdat Hij ons eerst heeft liefgehad’ (1 Joh. 4:19).
Deze liefde is, net als Jezus’ liefde, onvoorwaardelijk en zonder grenzen. En speciaal in de stad
(zie onder) heeft een christen een geweldige taak, want ‘in de zegen der oprechten ligt de
opkomst der stad, maar door de mond der goddelozen wordt zij afgebroken’ (Spr. 11:11). In de
135 C.J. Haak, Kerkgroei… graag?!, Barneveld 1997, 45.
136 Redeemer, ‘Mercy and deed ministry’, z.j.
137 Redeemer, ‘Hope for New York’, z.j.

diverse dochterkerken wil Redeemer dit nog sterker uitwerken dan in de moederkerk zelf. Zo
werkt Jeff White, voormalig verbonden aan Redeemer, aan een nieuwe kerk in Harlem. Door
heel sterk buurtgericht te werken wil hij een kerk planten die in alles woord en daad aan elkaar
verbindt en de symbiotische werking van die twee samen ondervindt (zie bijlage E).
2. Invloeden. De ‘dienst van de barmhartigheid’ is wellicht een van Kellers sterkste
basisdrijfveren. Hij schreef hierover een diepgaand en praktisch boek. 138 Als inzet kiest hij de
gelijkenis van de barmhartige Samaritaan (Lk. 10:30v). Jezus ziet de zorg voor de arme als een
deel van de essentie van het christen zijn. En die zorg gaat ver, naar iedereen namelijk, zelfs
naar iemands vijanden. Het motief ervoor is een diepgaand meevoelen met de ander. In de
eerste helft van het boek schrijft Keller over de principes. Natuurlijk komt het koninkrijk aan de
orde in dit boek en ook het incarnatie-karakter van de dienst aan de ander. In de tweede helft
van het boek schrijft Keller over de praktijk. Dichtbij beginnen, is het devies, in je eigen familie
en buurt en kerk. Dat moet worden uitgebouwd met een heldere visie en een concrete strategie.
Vermoedelijk speelt het lezen van de puriteinen hierbij weer een rol. Kamsteeg schrijft in het
kader van Redeemers zorg voor anderen: ‘En niet bij toeval: juist deze puriteinen waren sterk
betrokken op de nood aan de ‘rand van de samenleving’’. 139 Dit past ook precies bij de lijn die
J.E. Lesslie Newbigin, geciteerd door Keller, trok. Ondubbelzinnig kiezend voor de
theocratische visie van de Schotse kerk, pleit deze presbyteriaanse theoloog voor het evangelie
als ‘publieke waarheid, die een hervormende kracht heeft voor de gezamenlijke terreinen van
het menselijk samenleven en voor de wereldbeschouwing. Newbigin vergeet daarbij in geen
geval het eschatologische voorbehoud. De volledige omvorming van de schepping in het rijk
Gods in heerlijkheid zal pas bij de wederkomst des Heeren voltrekken. Maar elke vernieuwing
van het aardse leven, in gehoorzaamheid jegens Christus en vanuit de kracht van Zijn
opstanding, voltrekt zich in de verwachting van het komende rijk’. 140
Een andere invloedsbron ligt m.i. bij Harvie Conn, tot zijn overlijden hoogleraar
Missiologie aan WTS. Hij pleit er zeer sterk voor woord en daad te laten samengaan. Je kunt de
sociale vragen toch niet uit de weg gaan wanneer je het evangelie predikt aan prostituees in
Korea? Er moet toch ook van alles worden gedaan om deze vrouwen te helpen om uit deze
slavernij te komen? Waar begint het evangelie en waar eindigt het? Woord en daad grijpen in
elkaar. En ze komen ook samen, in het gebed namelijk. ‘Bidden is wat anders dan wensen. Het
is vragen dat mensen tot Christus zullen komen omdat Christus naar ons toe gekomen is. Het is
vragen dat de wereld veranderd zal worden omdat Christus gekomen is om die wereld te
veranderen.’ ‘Het gebed is Gods eschatologische verbinding tussen het begin van de vervulling
en de voleinding in heerlijkheid’. 141 Ook Roger Greenway, die jarenlang met Conn heeft
samengewerkt, kiest krachtig voor een holistische aanpak. ‘Als we de armoede aanpakken, maar
we laten na om aan de armen het goede nieuws over Jezus Christus te vertellen, dan falen we in
onze missie. En als we het evangelie prediken, maar we verzaken onze plicht om de armen te
helpen, dan zijn we valse profeten’. 142
3. Tussenevaluatie. Holistisch in de praktijk: zo kan het dienstwerk van Redeemer worden
getypeerd. Ik wil hier ingaan op drie punten daaruit. Allereerst vraag ik de aandacht voor
Redeemers visie op de gebrokenheid en ellende die er is. ‘Door de zondeval is de mens
‘vervreemd van God’, zowel spiritueel als psychisch als sociaal als fysisch’, schreef ik boven
naar aanleiding van Redeemers uitgangspunten. Nu is volgens de gereformeerde belijdenis de
mens ‘verdorven’ en ‘geheel en al onbekwaam tot iets goeds en geneigd tot alle kwaad’, ‘tenzij
138 T.J. Keller, Ministries of mercy. The call of the Jericho road, Phillipsburg 1997 2 . De opdracht van dit
boek is overigens aan zijn vrouw: ‘To Katy, who had a social conscience first’.
139 A. Kamsteeg, a.a., 1 april 1995.
140 P. Beyerhaus, in: Reformatorisch Dagblad, 17 maart 1998.
141 H.M. Conn, Evangelism. Doing justice and preaching grace, Phillipsburg 1982, 74-75. Vgl. ook zijn
A clarified vision for urban mission, Grand Rapids 1987, 130.
142 In: R.S. Greenway and T.M. Monsma, a.w., 50.
57

58
wij door de Geest van God wedergeboren zijn’ (HC, zondag 3). Is het mogelijk dat Redeemer
hier te weinig de discontinuïteit in de geschiedenis a.g.v. de val in Adam in rekening brengt?
Vervolgens vraag ik aandacht voor het feit dat Redeemer sterk het samengaan van
woord en daad benadrukt. Dan komt natuurlijk de klassieke vraag op hoe het zit met de
verhouding tussen die twee. In eerste instantie lijkt het dat Redeemer o.l.v. Keller de lijn van
John Stott kiest. Stott wil woord en daad als partners zien, maar tegelijk ruimte laten voor de
prioriteit van het woord. 143 Keller lijkt hierin echter een eigen weg te gaan: niet een weg tussen
twee uitersten in, maar als het ware een weg die erboven uit stijgt. Hij vat die weg samen in drie
motieven. 144 Eerste motief: woord en daad zijn even belangrijk want beide zijn geboden van
God en van beide is liefde de drijfveer. Tweede motief: woord en daad zijn niet te scheiden; ze
zijn onderling afhankelijk en werken symbiotisch op elkaar in. Volgens Keller meent John Stott
dat woord en daad als partners van elkaar elk een afzonderlijk doel dienen. Maar dan creëer je
een dualiteit die er niet mag zijn, aldus Keller. Derde motief: ondanks de genoemde
symbiotische inwerking op elkaar is het wel zo dat het woord de mens het meest radicaal treft,
namelijk in de wortel van zijn bestaan.
Eerlijk gezegd ben ik onder de indruk van de kracht van dit theologische model. Voor
nogal wat christenen is het één van tweeën dat prioriteit heeft: evangelisatie of
barmhartigheidswerk. Sommige christenen zetten zich in om mensen voor Christus te winnen,
want ‘mensen die Jezus niet kennen, zijn dood en hebben geen toekomst’. Andere christenen
verwachten het helemaal van barmhartigheidswerk, want ‘wij zijn toch de handen van Jezus die
zich uitstrekken naar mensen’. Ik vind dat Redeemer met het model van Keller op een
fantastische wijze niet slechts een tussenweg tussen deze twee uitersten heeft gevonden, maar
een weg die erboven uit stijgt in een holistische praktijk. 145 Prachtig dat deze weg culmineert in
wat men noemt koninkrijk-gericht bidden.
4.2.6 Contextueel
1. Postchristelijk. Redeemer speelt uitdrukkelijk in op de postchristelijke cultuur van
vandaag. 146 Men is daarbij overigens zeer behoedzaam. Want aan de ene kant is er het gevaar
van over-contextualiseren; dan lever je je als kerk over aan de afgoden van deze tijd, zoals
individualisme. Maar aan de andere kant is er het gevaar van onder-contextualiseren; dan lever
je je als kerk over aan traditionalisme. Het komt er volgens Redeemer op aan om te ‘incarneren’
zoals Jezus deed: binnendringen in de cultuur, eruit zien en handelen als ieder ander, maar
innerlijk behorend bij een volstrekt andere wereld.
Er zijn namelijk volgens Redeemer diverse modellen voor een christen om op die
cultuur te reageren als kerk. Het eerste model is: geheel in die cultuur op te gaan, zoals een
immigrant zich aanpast aan zijn nieuwe land en zijn eigen identiteit achter zich laat. Bij dit
model past de christen zich zowel in zijn waarden als in zijn gewoonten aan bij de
postchristelijke cultuur. Het tweede model is: privatiseren. Bij dit model privatiseert de christen
zijn christelijke leven tot bijvoorbeeld de zondagse diensten en diverse ethische code’s, terwijl
zijn eigenlijke leven niet werkelijk door het christelijk geloof wordt bepaald. Het derde model
143
John Stott, Zending in de moderne wereld, Goes 1978, 34v. E.P. Clowney, The church, 195-197, volgt
hem daarin.
144
T.J. Keller, Ministries of mercy, 109-116.
145
Wellicht was ik bij het nadenken over de verhouding tussen woord en daad een exponent van de rijke
Westerse christenheid. ‘Het is alleen in onze rijke Westerse landen waar we de luxe kennen van het
onderscheiden van twee kanten aan dezelfde munt – sociaal werk en evangelisatie. Christenen die nog
steeds debatteren over deze prioriteiten zien vaak te weinig in dat sociaal werk niet wordt gedaan om het
evangelie te communiceren maar als een teken of bewijs van het feit dat het evangelie ontvangen is en dat
er op gereageerd wordt. Maatschappelijk werk is de liefdesdienst van christenen die door de Heer zijn
vrijgemaakt van zonde en slavernij’, R.J. Bakke and J. Hart, The urban christian, Downers Grove 1987,
75.
146
Redeemer, ‘The church in a post-modern world’, 1999.

is: reageren als een soldaat. Bij dit model voelt de christen zich bedreigd door de cultuur met
alle niet-christelijke elementen in zich en wenst zich daartegen te wapenen als een soldaat. Die
soldaat wil de christelijke cultuur terug veroveren. Het vierde model is: als een tourist met de
blijde boodschap van het evangelie door deze wereld trekken. Nogal wat christenen die zich in
deze manier kunnen vinden, zeggen hun seculiere baan op om full-time in de dienst van de Heer
te werken. Het zijn blije en positieve mensen, maar ze zijn niet erg betrokken bij de
maatschappelijke problemen omdat ze zich uitsluitend op evangelisatie concentreren.
Er is ook nog een vijfde model en dat is het model dat Redeemer kiest: het
incarnatiemodel. Het is een model waarin de christenen zich zeer verbonden weten met de
cultuur waarin zij leven. Zij maken daar immers zelf deel van uit. Aan de buitenkant zijn er niet
zoveel verschillen tussen christenen en niet-christenen. Maar aan de binnenkant is er een groot
verschil en dat is ook merkbaar wanneer je met deze christenen omgaat. Hun kijk op de wereld
is faliekant anders, hun waarden en levensstijl is anders. Ze leven een leven dat ingetogen is en
eenvoudig, bescheiden en zelf-opofferend. Ze gaan anders om met geld, relaties, menselijk
leven, seks, enz. Deze christenen vormen een werkelijk onderdeel van de bewoners van deze
aarde, maar zoeken niet de macht of goedkeuring van de dominante cultuur. Ze leren de taal van
het land waar ze wonen, maar hun burgerschap is in de hemel. Zij demonstreren de wereld een
alternatieve levensvorm en een nieuwe gemeenschapsvorm.
Het commentaar van Redeemer op de bovengenoemde vier modellen is als volgt. Bij de
eerste twee modellen reageert de christen teveel op de omgeving, terwijl de laatste twee
modellen juist te ver van de wereld af staan. Het eerste en het vierde model gaan in feite teveel
uit van het ‘reeds’ van het koninkrijk, terwijl het tweede en het derde model teveel uitgaan van
het ‘nog niet’ van het koninkrijk. Het vijfde model stijgt boven de dilemma’s uit. Dat is het
model van Jezus. Hij werd helemaal mens, één van ons, maar zonder zonde. Het vijfde model is
daarom het model van de incarnatie. Dit model zal de omgeving veranderen. 147
2. Bijbelse voorbeelden. Volgens Redeemer zijn alle bovenstaande modellen terug te vinden in
de bijbel. Het eerste model zien we in Richt. 14-16. De Israëlieten hadden zich toentertijd
helemaal aangepast aan de Filistijnse cultuur. Het tweede model zien we in Richt. 17-18, waar
we zien dat Micha weliswaar formeel de HERE diende, maar dat de afgoden van de omgeving
hem diep in de greep hadden. Het derde model zien we in Ps. 137. Daar zijn Israëlieten aan het
woord die boos waren op het Babel waar zij woonden. Vreemde grond was het daar. Ze hingen
er de citers aan de wilgen. Het vierde model wordt vertolkt door de boodschap van Chananja,
die beweert dat de Israëlieten in Babel niet lang meer hoeven te wachten op de verlossing (Jer.
28), terwijl Jeremia even later met de boodschap van God komt: ‘Zoekt de vrede voor de stad
waarheen Ik u in ballingschap heb doen wegvoeren, en bidt voor haar tot de HERE, want in haar
vrede zal uw vrede gelegen zijn’ (Jer. 29:7). Met deze laatstgenoemde houding stemt het vijfde
model overeen.
3. Praktijk. Redeemer hecht grote waarde aan het ‘contextualiseren’. Maar hoe werkt het
gekozen incarnatiemodel in de praktijk? Redeemer geeft diverse voorbeelden; een aantal ervan
vermeld ik hier. 148 Typerend aan de cultuur van Manhattan is bijvoorbeeld het professionele.
Het incarnatiemodel schrijft dan voor dat ook Redeemer professioneel te werk gaat. Dit betreft
zowel bijvoorbeeld het werk van Hope for New York als de organisatie en opzet van de
huiskringen. Verder is de carrière voor veel inwoners van Manhattan erg belangrijk. Voor
Redeemer betekent dit dat evangelisatie vooral moet plaatsvinden via netwerken van collega’s.
Redeemer hecht daarom verder grote waarde aan het trainen van haar leden om als christen
147 N.T. Wright, ‘One God, one Lord, one People. Incarnational christology for a church in a pagan
environment’, Ex auditu 7 (1991), 45-58 baseert het incarnatie-model op een exegese van 1 Kor. 8-10.
Een praktisch voorbeeld van de uitwerking ervan wordt gegeven door M.R. Gornik, ‘Between
resurrection and reconciliation. The story of New Song Community Church’, in: H.M. Conn (ed.),
Planting and growing urban churches. From dream to reality, Grand Rapids 1997,235-243.
148 Redeemer, ‘How do we evangelize?’, 1999.
59

60
‘anders’ en met morele verantwoordelijkheid te werken in de eigen professie. De inwoners van
Manhattan zijn seksueel zeer actief. Redeemer antwoordt daarop door frank en vrij op een
christelijke wijze over seks te spreken. In Manhattan hecht men sterk aan vrijheid. Dus laat
Redeemer zien dat alleen een leven in het koninkrijk van Jezus Christus een werkelijk vrij leven
is. Men houdt in Manhattan van gevarieerdheid. Redeemer laat als reactie de gevarieerdheid van
het evangelie zien. De mensen in Manhattan denken sterk rationeel. Redeemer legt hen het
‘waarom’ van het evangelie uit, neemt hun vragen zeer serieus en laat in een prediking die
behoorlijk apologetisch van aard is, zowel de betrouwbaarheid als de relevantie zien van het
christelijk geloof.
Hoe ver kun je (of moet je) als kerk gaan in het contextualiseren op deze manier?
‘Keller blijkt evenwicht te kunnen aanbrengen tussen wat hij ‘inhoud en vrijheid’ noemt.
Inhoud: dat is voor hem de Bijbel. Hij houdt strikt vast aan de betrouwbaarheid van de Schrift,
aan de belijdenis van de Westminster Confessie ook.’ Maar ‘de Bijbel geeft de
Nieuwtestamentische gemeente tegelijk veel vrijheid. Er staat wèl dat er erediensten moeten
zijn, maar niet hoe je die moet inrichten. Er wordt wel wat gezegd over ouderlingen en
diakenen, maar niet over de manier waarop je zoveel mogelijk mensen kunt inschakelen. Met
andere woorden: laat je de inhoud los, dan geef je het geloof van apostelen en profeten prijs.
Maar laat je de vrijheid los, dan verzand je in cultureel bepaald conservatisme. Dan word je star,
traditioneel, zonder enige beweging. In beide gevallen verlies je ‘power’ in de samenleving’. 149
4. Invloeden. Bij diverse auteurs komen we de bovengenoemde modellen tegen. De klassieke
bron die door velen wordt gebruikt, is H. Richard Niebuhr die in 1951 over dit onderwerp
publiceerde. 150 Ed Clowney maakt o.a. gebruik van zijn werk. 151 Harvie Conn tenslottte wordt
met instemming door Keller geciteerd. 152 Conn gebruikt andere termen dan Niebuhr. Als ik hem
goed begrijp, noemt hij het model dat door Keller ‘soldaat’ wordt genoemd, ‘pelgrim’. De
‘pelgrim’ is wel onderdeel van de context waar hij woont, maar hij voelt zich er niet thuis. Hij is
wel ‘in de wereld, maar niet van de wereld’.
Het feit dat Redeemer zo’n grote waarde hecht aan het contextualiseren, is voor een
belangrijk deel gebaseerd op het werk van John Frame. Frame onderscheidt drie perspectieven
in de menselijke kennis. ‘Menselijke kennis kan op drie manieren worden gezien: als kennis van
Gods norm, als kennis van onze situatie en als kennis van onszelf. Geen van deze drie kan
adequaat worden bereikt zonder de anderen. Elk van deze drie is een ‘perspectief’ op het geheel
van de menselijke kennis’. 153 Wil je dus vandaag kerk zijn, dan moet je het evangelie (normatief
perspectief), de mensen (existentieel perspectief) en de context (situationeel perspectief) goed
kennen. Redeemer verbindt dit standpunt aan het drievoudig ambt van Christus en de
christen. 154 Het profetische ambt dient het normatieve aspect, het priesterlijke ambt dient het
existentiële aspect en het koninklijke ambt dient het situationele perspectief. Christus zelf
bestuurt de kerk en geeft haar leven. Voor de kerk is het, aldus Redeemer, ten eerste belangrijk
dat zij een theologische visie heeft en weet waar zij heen wil (profetisch ambt). Ten tweede is
het belangrijk dat zij een strategie heeft, dus weet hoe zij in haar context aan haar missie wil
werken (koninklijk ambt). Ten derde is het belangrijk dat zij weet waar zij haar kracht vandaan
haalt (priesterlijk ambt). Met dit laatste doelt Redeemer op de drie voorwaarden voor de
spiritualiteit, beschreven in paragraaf 4.2.4.
5. Tussenevaluatie. Gecontextualiseerd: zo kan het hele denken van Redeemer worden
getypeerd. Men wil veel moeite doen om in de huid te kruipen van de ander en van de wereld
149
Aldus Tim Keller, geciteerd door A. Kamsteeg, in: Nederlands Dagblad, 29 oktober 1994. Hetzelfde
onderscheid tussen principes en praktijk maakt Keller in zijn ‘Reformed church growth’, 1995.
150
H.R. Niebuhr, Christ and culture, New York 1951.
151
E.P. Clowney, The church, 167v.
152
H.M. Conn, in: Planting and growing urban churches, Grand Rapids 1997, 193-202.
153
J.M. Frame, The doctrine of the knowledge of God, Phillipsburg 1987, 75.
154
Vgl. Redeemer, ‘Vision and model: gospel-driven church’, 1997.

waarin de ander leeft. De voorbeelden uit de praktijk zijn zeer verhelderend en overtuigend, wat
mij betreft. Het onderscheid tussen ‘inhoud’ en ‘vrijheid’ is bekend en bruikbaar. 155 De lijnen
naar het ambt van profeet, priester en koning vind ik aanvaardbaar. Deze lijnen illustreren
overigens dat Redeemer diep over de dingen wil doordenken en zijn manier van kerk-zijn
grondig wil onderbouwen.
Ik vraag mij af of het hermeneutisch verantwoord is hoe Redeemer de diverse modellen
van reageren in de bijbel, met name het Oude Testament, herkent. Intussen zijn in de praktijk
wel alle modellen die genoemd werden herkenbaar. Er zijn christenen die volstrekt opgaan in de
cultuur, zich geheel aanpassen en zo hun identiteit verliezen. Er zijn christenen die zich
privatiseren in een getto waar het relatief veilig is. De soldaat of de pelgrim die zich feitelijk
ongemakkelijk voelt in zijn omgeving is ook erg herkenbaar. En ook de blijde toerist ontmoet ik
regelmatig. Maar al deze reacties hebben m.i. iets gewrongens in zich. Je identiteit als christen
verliezen of isoleren stemt niet overeen met het geroepen zijn tot getuigen. De toerist is
onvoldoende realistisch; het koninkrijk is nog aan het komen. En de pelgrim of de soldaat: is die
nu zout der aarde? ‘Bescheiden’ en ‘beslist’: zo wordt de houding van deze pelgrim-soldaat wel
getypeerd (vgl. paragraaf 2.2). Maar de praktische uitwerking daarvan is eerder mat dan
krachtig, terwijl de kracht van het model van Redeemer, op het koninkrijk gericht en gebaseerd
op de incarnatie, groot is.
Wat betreft de theologie is het verhelderend nog even te kijken naar de verschillen
tussen het pelgrim- of soldaatmodel en het incarnatiemodel. Ten eerste legt het pelgrimmodel
meer nadruk op de verlossing door Jezus’ dood en opstanding, terwijl het incarnatiemodel een
sterkere verbinding legt tussen de schepping en de verlossing. Ten tweede ziet het pelgrimmodel
sterker dan het incarnatiemodel de huidige tijd als een scherpe interruptie tussen Jezus’ eerste
komst en zijn tweede komst. Het pelgrimmodel houdt sterker dan het incarnatiemodel vast aan
het ‘nog niet’ en minder sterk aan het ‘tussen de tijden’. Conn vergelijkt het incarnatiemodel
met een modelwoning. De christelijke kerk is in dat model Gods demonstratie van een nieuwe
gemeenschap. Evangelisatie is daarin een kwestie van zeggen: ‘Kom binnen en kijk hier rond’.
‘Als inwoners, niet als pelgrims, wachten we op het koninkrijk dat komt wanneer de Heer
terugkeert van zijn verre land (Lk. 19:12)’. 156
Door bovenstaande krijgen we meer zicht op de boven geconstateerde onduidelijkheden
rondom het al of niet bestaan van een aanknopingspunt en rondom de vragen rond continuïteit
en discontinuïteit. M.i. houden die vragen verband met de nadruk op de incarnatie bij Redeemer.
De theologie die zich concentreert op de incarnatie ‘is een nogal brede tendens in deze tijd om
de betekenis van Christus geconcentreerd te zien in de incarnatie. Dat is hèt heilsfeit. Het gaat
dan ook om het herstel van de schepping, mens en wereld. De aandrang van dergelijke
theologieën is niet zelden om in de lijn van de incarnatie – een beweging van God naar de
wereld – je te laten meebewegen. Van een antithese is nauwelijks sprake. Van de verzoening
van de zonde als het eigenlijke doel van de incarnatie ook niet. Het evangelie wordt het
evangelie van het komen van God in Christus, waarmee de wissel van de geschiedenis is
omgezet naar betere tijden. Een evolutionistisch geschiedenisbegrip kan ook een rol spelen. Een
optimistische cultuurbeschouwing kan ook gemakkelijk in een dergelijke visie meespelen’. 157
Bovengenoemde is m.i. als toekomstig gevaar herkenbaar bij Redeemer. Ik denk dat dit
de reden is waarom ik boven enige onduidelijkheid proefde toen het ging over de vraag of er bij
een niet-christen een aanknopingspunt is voor het evangelie en of er niet te weinig aandacht
wordt gegeven aan de discontinuïteit in de geschiedenis. Intussen ben ik er wel van overtuigd
dat in ieder geval momenteel de verzoening als doel van de incarnatie bij Redeemer voorop
staat. Wellicht is dit een juiste typering: de verzoenings-theologie is voor Redeemer het
uitgangspunt in theologie, prediking en praktijk, terwijl het incarnatiemodel voor Redeemer het
model is voor het werk in de praktijk.
155 M. te Velde noemt dit ‘Schriftuurlijke hoofdstructuur’ en ‘actualiserende invul-structuur’ in
Gereformeerde gemeenteopbouw, Kampen 1989.
156 H.M. Conn, in: Planting and growing churches, 202.
157 Aldus J.W. Maris in een email, 14 oktober 1999.
61

62
4.2.7 Stedelijk
1. Ontwerp van God. ‘De wereld van de eenentwintigste eeuw zal een urbane wereld zijn.
Christelijke zending zal zich daarom moeten concentreren op de stad’. 158 De visie van
Redeemer op de stad is dat de stad een ontwerp van God is en dat Hij daaraan blijft werken tot
en met de voleinding van het koninkrijk. Immers, de geschiedenis begon in een tuin (Gen. 2),
maar eindigt in een stad (Op. 21). God werkt aan een stedelijke toekomst en Abraham
‘verwachtte de stad met fundamenten, waarvan God de ontwerper en bouwmeester is’ (Hebr.
11:10). Het was Gods bedoeling de hof van Eden te laten ontwikkelen tot de stad van Op. 21.
God zelf is door Christus, nu Adam is gevallen, hiermee aan het werk. Hij trekt mensen tot zich,
en in hen hun gezin en familie; via die families bereikt God de wereld om de mensen heen waar
zij deel van uitmaken. Zo bouwt God zijn koninkrijk.
De drie functies die God voor ogen heeft met de stad zijn de drie functies die God voor
ogen had met de hof van Eden. Ten eerste is de stad een schuilplaats, in het bijzonder voor
armen en hulpzoekenden. Hierdoor is er een grote diversiteit in de stad ‘uit elke stam, taal en
natie’. Ten tweede is de stad een bakermat van cultuur en beschaving. De stad stimuleert
mensen om hun taltenten te gebruiken (vgl. Op. 18:22-23). Ten derde is de stad een plaats om
God te ontmoeten; door heel de geschiedenis zie je dat mensen in de steden hun heiligdommen
bouwen en God doet het ook, in Jeruzalem namelijk. Dit brengt automatisch een spiritueel
vacuüm voor de stad met zich mee.
Uit de bijbel weten we dat de stad aan alle kanten door de zonde wordt gebruikt.
Hierdoor komen de drie genoemde functies niet tot hun recht en is er rebellie tegen God in
plaats van verering van God. Wat betreft het eerste doel: Kaïn bouwde een stad om bij God
vandaan te vluchten. Nog steeds zien we mensen met een zondige levensstijl typisch naar de
stad toe vluchten. Wat betreft het tweede doel: de stad van Babel werd gebouwd tot eer van
mensen in plaats van tot eer van God (Gen. 11; Op. 18). In plaats van het allerbeste kwam het
allerslechtste tot uiting. Wat betreft het derde doel: de stad is sinds mensenheugenis een centrum
van afgoderij en zonde. Dat betekent tegelijkertijd dat wanneer christenen de stad mijden, zij de
stad prijsgeven aan de afgoden.
Zo zijn in iedere stad twee steden aan te wijzen: de stad van mensen (Babel) en de stad
van God (Jeruzalem). Beide steden strijden om uitbreiding. Het is van cruciaal strategisch
belang voor de christenheid om de strijd te steunen. Immers, het is vanuit de stad dat de cultuur
en de hele menselijke samenleving wordt bereikt. Al in de tijd van Paulus was het zo dat het
christendom zich verspreidde vanuit de stad. De oorzaak daarvan is de openheid, de culturele
invloed en de contacten met de rest van de wereld. In het jaar 300 was meer dan de helft van de
stedelijke populatie in het Romeinse rijk christen, terwijl het platteland merendeels heiden was.
We zien het zelfs terug in de terminologie: ‘pagan’ (‘heiden’) komt van ‘paganus’ (‘landman’,
‘dorpsbewoner’). Als de stad seculier is en het platteland christelijk, wordt ook het platteland
seculier; als de stad christelijk is en het platteland seculier, wordt ook het platteland christelijk.
2. De relatie van de christenen tot de stad. Sinds de start van Redeemer is zijn missie gevormd
door Spr. 11:10-11: ‘Over de voorspoed der rechtvaardigen verheugt zich de stad, bij de
ondergang der goddelozen is er gejuich. In de zegen der oprechten ligt de opkomst der stad,
maar door de mond der goddelozen wordt zij afgebroken.’ Merk op dat ‘de zegen der oprechten’
van vers 11 (op grond van de parallellie met het tweede deel van het vers) niet betekent: de
zegen voor de oprechten, maar de zegen door de oprechten. Hoe kan dit in de praktijk worden
uitgewerkt? Er zijn vier mogelijke modellen, aldus Redeemer. Ten eerste is er de aanpak van:
veracht de stad. De kerk is dan een soort vesting en vecht tegen de ‘slechte stad’. Deze aanpak
vergeet ‘Jeruzalem’ en dient de stad niet als een priester. Ten tweede is er de aanpak van: wij
zijn de stad. De kerk is dan de kerk van de stad. Deze aanpak vergeet ‘Babel’ en dient de stad
niet als een profeet. Ten derde is er de aanpak van: gebruik de stad. De kerk is dan een soort
ruimtecapsule boven de stad. Deze aanpak vergeet de strijd tussen Jeruzalem en Babel. Ten
158 Vgl. Redeemer, ‘Why focus on the city?’, 1999.

vierde is er de aanpak van: wij houden van de stad. De kerk is als een zuurdesem, als zout en als
licht in de stad. De stad wordt veranderd onder invloed van de aanwezigheid van de kerk.
Redeemer kiest uitdrukkelijk voor dit laatste model: het transformatiemodel. Opnieuw: ‘Zoekt
de vrede voor de stad waarheen Ik u in ballingschap heb doen wegvoeren, en bidt voor haar tot
de HERE, want in haar vrede zal uw vrede gelegen zijn.’ De beste plaats voor een christen om
te wonen, werken en leven is de stad, aldus Redeemer.
3. Invloeden. Keller heeft bij zijn beschrijving van de theologie van de stad gebruik gemaakt
van het werk van o.a. Harvie Conn. 159 Verder is er, zoals te verwachten, overeenkomst met de
visie op de cultuur in het algemeen, zoals beschreven in de vorige paragraaf. Conn somt de
zwakke plekken in het betoog van Niebuhr op en komt dan met een eigen theologie. Hij laat ook
zien dat het transformatiemodel in de lijn van Augustinus ligt en in Nederland is ontwikkeld
door Abraham Kuyper. 160
4. Tussenevaluatie. De houding van Redeemer naar de stad is ronduit positief te noemen.
Redeemer wil kerk zijn in de stad en wil die stad transformeren. Ik vind het op dit moment nog
moeilijk de bijbels-theologische achtergrond ervan te beoordelen. Het is voor het eerst dat ik
deze visie zie. Wel is duidelijk dat opnieuw de heilshistorie een belangrijke rol speelt en dat de
incarnatiegedachte, met daarin de nadruk op de voortgaande continuïteit van Gods werk, weer
de achtergrond vormt. Een hermeneutische vraag die ik in ieder geval wil stellen, is of men in
deze visie het sociologische verschil tussen de stad in de tijd van de bijbel (trouwens, dat is een
lange periode met een behoorlijke sociologische ontwikkeling) en de stad heden ten dage niet
over het hoofd ziet.
Overigens is het wel bijzonder dat er een specifieke theologie van de stad wordt
ontwikkeld. In de beschrijving van bovenstaande modellen zijn duidelijk de modellen te
herkennen die in de vorige paragraaf werden gebruikt bij het reageren op de cultuur in het
algemeen. Zijn die eigenlijk niet voldoende? Indien niet, dan zal het ook nodig zijn een
theologie van een dorp te hebben en een theologie van een voorstad enz. Ik kan de ‘ins’ en
‘outs’ op dit moment niet geheel overzien. 161 Maar in verband hiermee vraag ik me af of het
werkelijk zo is dat de kerk zich vandaag moet concentreren op de stad, zoals Redeemer
suggereert. Ik zie in dat de stad een zeer belangrijk zendingsterrein geworden is en ik accepteer
ook de strategische positie van de stad. Echter, is voor de kerk van Jezus Christus niet veel meer
de vraag hoe zij kerk moet zijn in de tijd en in de plaats waar God haar geplaatst heeft, of dat
dan een stad is of een dorp of wat dan ook? Deze vraag heb ik Keller voorgelegd tijdens het
Pastor’s Weekend en hij gaf me gelijk. Voor Redeemer is die plaats dan inderdaad de stad, New
York City om precies te zijn. Intussen stem ik wel met Redeemer in dat het strategisch gezien
voor de christenheid de hoogste prioriteit moet hebben om kerk in de stad te zijn. Ik ben bang
dat veel kerken dat op dit moment niet inzien en dat veel christenen juist een negatieve houding
hebben t.a.v. de (grote boze) stad. 162 ‘Maar terwijl in 1900 slechts 12% van de mensen in een
stad woonde, is dat vandaag de dag 50%. Over een eeuw zullen er meer mensen in steden
159 H.M. Conn, ‘Christ and the city. Biblical themes for building urban theology models’, in: R.S.
Greenway (ed.), Discipling the city, Grand Rapids 1986 3 , 222-286. Zie ook zijn artikel in hetzelfde boek
over de geschiedenis en de achtergronden van de diverse modellen, ‘The kingdom of God and the city of
man. A history of the city/church dialogue’, 9-59.
160 Het is opvallend dat de verwijzing naar Kuyper niet is opgenomen in Conns bijdrage in de tweede
editie van het boek van Greenway (1992).
161 P.W. van de Kamp zal aan dit thema een bijdrage te leveren. Hij is bezig met een promotie-onderzoek
naar de structuren van de kerk in de stad.
162 Wat dit betreft moet gezegd worden dat het deputaatschap ‘Problematiek van de kerken in de
grootstedelijke gebieden’ van de Christelijke Gereformeerde Kerken een zwaarwichtige en strategische
taak gekregen van de Generale Synode.
63

64
wonen dan het huidige aantal wereldbewoners’. 163 Het zal voor de nabije toekomst van groot
belang zijn dat de christelijke kerk zich bezint op haar taak en haar functioneren in de stad. 164
4.2.8 Evaluatie
1. Gebalanceerd. Redeemer blijkt in staat te zijn een kerk te zijn met een zeer gebalanceerde
theologie en praktijk. Redeemer vervalt niet in de eenzijdigheden van wet of evangelie, van
rechtvaardiging of heiliging, van moralisme of relativisme, van woord of daad, van ‘reeds’ of
‘nog niet’, van aanpassen of isoleren. Hier schuilt m.i. de grote kracht van Redeemer. Het is een
kerk die op het evangelie van Jezus Christus is geconcentreerd en in de kracht van dat evangelie
zich wil laten gebruiken in het komen van het rijk van God. Het evangelie is bedoeld om een
relatie met God te krijgen en het is bovendien de enige weg waardoor iemand, in welke fase van
zijn leven dan ook, kan groeien. ‘Wanneer er iets geleerd of gedaan wordt, wat de indruk geeft
dat genade de deur is waardoor wij Gods Koninkrijk binnen komen, maar dat het verder draait
om onze eigen gehoorzaamheid, moet dat keihard terzijde geschoven worden’. 165
Het is m.i. terecht dat Redeemer zoveel nadruk legt op het evangelie van genade. Het is
ook terecht dat Redeemer daar een zwaar accent op de gemeenschap bij plaatst. Het is
bovendien terecht dat men zich uitdrukkelijk realiseert dat dit evangelie alleen dan kan landen in
de harten van de mensen wanneer heel goed de context in rekening wordt gebracht. De enige
kanttekening bij deze gebalanceerde houding van Redeemer is dat ik de indruk heb dat
Redeemer in de motivatie voor de huiskringen ten onrechte de spanning tussen enkeling en
gemeenschap wil oplossen door te kiezen voor de gemeenschap, terwijl in de preken deze
spanning eenvoudig blijft staan.
2. Verzoening en incarnatie. Wat is nu het meest typerende aan de identiteit van Redeemer?
Wat mij betreft is het antwoord op deze vraag samen te vatten met twee trefwoorden:
‘verzoening’ en ‘incarnatie’. De leer van de verzoening door Jezus Christus staat bij Redeemer
centraal. De dood en opstanding van Gods Zoon bepalen het gehele zicht op verleden, heden en
toekomst. Door het geloof in Hem krijgt een mens, uit genade, deel aan de verzoening die Hij
voor de zijnen heeft bewerkt. Daartoe moet een mens zich bekeren en zijn leven toevertrouwen
aan Jezus Christus. Wanneer iemand dat doet, is dat toe te schrijven aan het werk van de Heilige
Geest. Die Geest wil ook geloofsgroei geven, waaronder we niet moeten verstaan dat iemand
‘verder’ komt in perfectie o.i.d., maar dat iemand steeds vaster en dieper geworteld wordt op
Jezus Christus. In leer en leven van Redeemer staat deze leer van de verzoening centraal.
Intussen kiest Redeemer voor het model van de incarnatie om het evangelie te communiceren
naar niet-christenen. Dit model schrijft voor dat de kerk bereid moet zijn helemaal in de huid te
kruipen van de niet-christenen. Aan de buitenkant zijn er vrijwel geen verschillen te ontdekken
tussen christenen en niet-christenen, maar aan de binnenkant en aan hun karakters des te meer.
Zoals de Zoon van God helemaal mens werd en tegelijkertijd helemaal God bleef, zo worden de
christenen, persoonlijk en gemeenschappelijk, geroepen helemaal te incarneren in de cultuur
waarin zij leven, terwijl ze intussen burgers van een hemels koninkrijk zijn en blijven. Dit
model van de incarnatie geeft richting in de hele praktijk waarop Redeemer kerk wil zijn.
Zo zien we bij Redeemer een versmelting van enerzijds het antithesemodel, waardoor
de kerk ‘anders’ is en een tegen-cultuur vormt, en anderzijds het incarnatiemodel waardoor de
kerk helemaal opgaat in de cultuur van deze wereld. 166 Het is niet zo dat de antithese verdwijnt
163
Aldus Mark Gornik, in zijn bijdrage ‘Church planting and the new global city’ aan de Missions
Conference op WTS, 5 oktober 1999.
164
In twee artikelen in het Nederlands Dagblad ga ik hier op in. Zie bijlagen C en E.
165
Dit concludeert Norman Viss in: Bulletin voor gemeentegroei, oktober 1999.
166
Deze versmelting zou ook het uitgangspunt zijn geweest van de zwarte prediker, wijlen John Perkins;
zie A. Kamsteeg, in: Nederlands Dagblad, 16 januari 1999. De genoemde versmelting moet eveneens
typerend zijn geweest voor de christenheid in de eerste twee eeuwen van onze jaartelling. ‘Ze konden niet
worden onderscheiden door hun manier van spreken noch door hun wijze van kleden, maar door hun

ij Redeemer; het is wel zo dat die een andere uitwerking krijgt dan die welke jarenlang in
Nederland dominant is geweest, namelijk het zoeken van het isolement. In plaats van zich te
isoleren wil Redeemer helemaal opgaan in deze wereld en tegelijkertijd van binnen pertinent
‘anders’ zijn. Centraal daarin is de houding die van christenen wordt gevraagd, namelijk een
houding van: opkomen voor waarheid en recht, vergeven en verzoenen, onvoorwaardelijk
liefhebben. Redeemer is zowel een proeftuin van het koninkrijk als een bewerker van het
koninkrijk. 167 In de proeftuin is te zien dat de kerk een koninklijke natie is (1 Pt. 2:9a), een
tegen-cultuur, een nieuwe maatschappij. Als bewerker van het koninkrijk is de kerk geroepen
het koninkrijk uit te breiden, om de grote daden van God te verkondigen (1 Pt. 2:9b). Nietchristenen
zullen zeker ontdekken dat Redeemer anders is wanneer ze de contacten met
Redeemer intensiveren. Maar dat anders-zijn is niet het eerste is dat opvalt aan (de buitenkant
van leden van) Redeemer.
3. Vergelijkbare modellen. Gezien de nadruk op het gezonden zijn in deze wereld, op (de
komst van) het koninkrijk en op het heilswerk van Jezus, lijkt de theologie en de praktijk van
Redeemer overeenkomsten te hebben met de apostolaatstheologie. 168 Nog afgezien van de vraag
of we zomaar een beweging van een aantal jaren geleden in de tijd van nu kunnen plaatsen, is
echter duidelijk dat er behoorlijke verschillen bestaan tussen de apostolaatstheologie en de
theologie en praktijk van Redeemer. Voor de apostolaatstheologie geldt.: ‘Jezus Christus zelf,
de incarnatie, het kruis, de opstanding en de hemelvaart zijn slechts momenten in Gods
rijkshandelen met de wereld en kunnen zó alleen recht worden verstaan’. 169 ‘De Geest heeft de
wereld als doel. De cultuur en de staat worden positief tegemoet getreden. Het werk van de
Geest betreft het hart, maar ook de natuur en heel de geschapen werkelijkheid’. 170 Ook de
aanname van het aanwezig zijn van een aanknopingspunt voor het evangelie bij de mens is te
herkennen in de apostolaatstheologie. ‘De heiden komt niet pas met de waarachtige en levende
God in aanraking, wanneer een zendeling met het evangelie van Jezus Christus tot Hem komt.
Hij was reeds lang met Hem in aanraking’. 171
Elementen van de gedachtegang van de apostolaatstheologie zijn zeker bij Redeemer
terug te vinden. Echter, Redeemer houdt vast aan de leer van de verzoening door Jezus Christus
als centrum van het werk van God met deze wereld als ook als centrum van de theologie. En
bovendien, het gevolg van het denken in de lijn van de apostolaatstheologie is dat de kerk
uitsluitend een instrument is en niet ook doel in zichzelf. ‘De kerk is nooit méér dan het karretje,
het vehiculum, waarop het Woord van God zich voortbeweegt van de ene mens naar de
andere’. 172 Volgens Redeemer is de kerk echter, zoals ik boven al schreef, zowel een proeftuin
van het koninkrijk als een bewerker van het koninkrijk. Terwijl in de apostolaatstheologie de
kerk uitsluitend boodschapper is, is volgens Redeemer de kerk zowel boodschapper als
boodschap en doel van het evangelie.
Redeemer valt dus niet onder het kopje ‘apostolaatstheologie’. Onder welk kopje valt
Redeemer dan wel? De modellen van Hendriks 173 vind ik erg herkenbaar in de praktijk van het
kerkelijk leven, maar ook zij kunnen Redeemer niet afdoende beschrijven. Wel zijn
verschillende aspecten van de diverse modellen herkenbaar. Van zijn ‘verkondigingsmodel’ is
bijvoorbeeld herkenbaar: de belangrijke plaats van de prediking van het Woord, de oproep tot
bekering en de cognitieve stijl van communiceren. Maar Redeemer heeft een sterkere nadruk op
houding en de kwaliteit van hun karakters’, R.J. Bakke and J. Hart, a.w., 83. Een praktische uitwerking
kan verder worden gevonden in M. Ortiz, ‘Being disciples: incarnational christians in the city’, in: R.S.
Greenway (ed.), Discipling the city, Grand Rapids 1992 (second edition), 85-98.
167
Redeemer, ‘Life together in gospel-community’, z.j. Dit wordt ook duidelijk uit de theologische
verantwoording van de huiskringen. Zie Redeemer, ‘Redeemer fellowship groups: A summary’, 1999.
168
A.A. van Ruler, Theologie van het apostolaat, Kampen z.j. (1954), 16.
169
A.A. van Ruler, a.w., 16.
170
Zo typeert J.W. Maris deze apostolaatstheologie; email 14 oktober 1999.
171 A.A. van Ruler, a.w., 19.
172 A.A. van Ruler, a.w., 24.
173 H.J. Hendriks, a.w., hoofdstuk 1.
65

66
het koninkrijk van God en trekt de consequenties van de herschepping verder door dan in dit
verkondigingsmodel gebeurt. Van het ‘lichaamsmodel’ van Hendriks is de nadruk op de
gemeenschap erg herkenbaar. En tenslotte is van zijn ‘transformatiemodel’ de gerichtheid op de
wereld en het solidair zijn met de armen erg herkenbaar, terwijl het intussen niet zo is dat bij
Redeemer het evangelie daarmee slechts horizontaal wordt. Evenmin lijkt Redeemer te kunnen
worden beschreven met andere modellen die in de literatuur bekend zijn. Het oecumenische
model van de ‘dienende kerk voor anderen’ schiet bijvoorbeeld sterk tekort, al was het alleen al
omdat het kan worden gezien als een radicalisering van de apostolaatstheologie. 174 Het
evangelicale model van de kerk als ‘getuigende gemeenschap’ 175 sluit behoorlijk aan het
‘lichaamsmodel’ van Hendriks. Veel sterker dan in dit model het geval is, is Redeemer op het
koninkrijk, de maatschappij en de cultuur betrokken.
Het lijkt dat Redeemer met de versmelting van antithesemodel en incarnatiemodel een
geheel eigen model heeft gekozen. Ik vind dit model van Redeemer een zeer krachtig antwoord
op de matheid en het dilemma waarin veel Nederlandse kerken zich bevinden (vgl. paragraaf
2.2). De uitgangspunten voor dit model kan ik echter wél in de literatuur terug vinden.
Noordegraaf heeft recentelijk dingen geschreven over ‘Visie en werkelijkheid’ die grote
overeenkomsten vertonen met de uitgangspunten van Redeemer. Ook in de uitwerkingen van
zijn uitgangspunten komt Noordegraaf tot elementen die beslist herkenbaar zijn bij
Redeemer. 176 Ten eerste beschrijft Noordegraaf twee centrale momenten t.a.v. de positie van de
gemeente in het licht van Gods heilshandelen: (1) de zendende God die mensen in zijn dienst
neem (‘missio dei’) en (2) de komst van zijn koninkrijk. In zijn uitwerking van het eerste
centrale moment wordt duidelijk dat het hart van de missionaire praxis de bediening van de
verzoening moet zijn. In zijn uitwerking van het tweede centrale moment wordt duidelijk dat in
de spanning tussen het ‘reeds’ en het ‘nog niet’ de gemeente betrokken is in Gods
eschatologisch handelen. Noordegraaf maakt ook duidelijk dat het heil een wijd spectrum aan
betekenissen kent. ‘De verzoening is een inclusief gebeuren en waaiert uit over het hele
bestaan’. 177 Ook in de uitwerking van de vragen rond de prioriteit van woord of daad, komt
Noordegraaf vlak bij Redeemer uit. Hij onderscheidt namelijk vier aspecten: getuigenis,
gemeenschap, dienst en bevordering van recht en gerechtigheid. Principieel dient volgens
Noordegraaf het getuigenis prioriteit te hebben, maar in de praktijk kunnen en zullen de
prioriteiten vaak wisselen. 178
Terwijl Noordegraafs uitgangspunten dus beslist terug te vinden zijn bij Redeemer,
stijgt Redeemer boven het boek van Noordegraaf uit als we kijken naar zowel de theoretische
als de praktische uitwerking. In paragraaf 4.2.5 heb ik bijvoorbeeld laten zien dat Keller een
weg wijst die boven het dilemma ‘woord’ of ‘daad’ uitstijgt. Verder heb ik in paragraaf 2.2 laten
zien dat Noordegraaf niet wil kiezen voor het offensief, het defensief, de aanpassing of het
onderhandelen, maar dat hij kiest voor een weg die hij als ‘bescheiden’ en ‘beslist’ typeert. 179
Door te kiezen voor een versmelting van het antithesemodel en het incarnatiemodel, maakt
Redeemer de weg die Noordegraaf m.i. aanvoelt, concreet. 180
4. Kanttekeningen. Na bovenstaande positieve waardering eindig ik tenslotte met enkele
kanttekeningen. Zoals boven al aangegeven plaats ik een vraagteken bij de wijze waarop
Redeemer haar visie op de cultuur in het algemeen (de vier modellen) en haar visie op de stad in
het bijzonder bijbels motiveert. Ik wil niet verder gaan dan een vraagteken plaatsen, omdat ik
174
M. Herbst, a.w., 172-198; A. Noordegraaf, Vijf broden en twee vissen, 118-135.
175
A. Noordegraaf, a.w., 135-153.
176
Hoofdstuk 5 van A. Noordegraaf, a.w. gaat over ‘Visie en werkelijkheid’, hoofdstuk 6 presenteert
diverse ‘Aspecten’ voor de praktijk.
177
A. Noordegraaf, a.w., 184.
178
A. Noordegraaf, a.w., 193.
179
A. Noordegraaf, a.w., 219-224.
180
Ook K. van der Grijp pleit voor een theologie die gebaseerd is op het motief van de incarnatie en sterk
contextueel is bepaald; vgl. Geloven in de stad, Kampen 1991, 44, 87-89, 112.

vind dat ikzelf nog onvoldoende heb gestudeerd op de vraag hoe de bijbel over de cultuur
spreekt. Dit punt roept om een verdere hermeneutische doordenking.
Verder is het belangrijk dat Redeemer zeer alert blijft dat de gebalanceerdheid die er is,
niet uitslijt zodat er alsnog eenzijdigheden zouden ontstaan. Het grootste risico is m.i. dat het
incarnatiemodel het gaat ‘winnen’ van de verzoeningstheologie en dat het incarneren zal
doorslaan in aanpassen. Dit zou passen bij een overmatige nadruk op de gemeenschap (c.q. het
koninkrijk) en de functie van de kerk, ten koste van de aandacht voor de enkeling en het wezen
van de kerk. Maar op dit moment is het volgens mij echter volstrekt bijbels, gereformeerd en
zinvol zoals Redeemer, onder de leiding van Gods Geest met het evangelie van Gods Zoon, met
woord en daad de maatschappij tegemoet treedt en verandert.
Excurs: Identiteit van Willow Creek
1. Visie-overzicht. ‘Kerk voor buitenkerkelijken’, zo wordt Willow Creek terecht getypeerd. Willow
Creek legt er nadruk op dat Gods liefde sterk gericht is op de buitenkerkelijken (vgl. Jezus’ woorden in
Lukas 15). Daarom moet de kerk alle mogelijke moeite doen om hen te bereiken met het evangelie. Dat
heeft tot gevolg dat de eerste van de vijf G’s eigenlijk de belangrijkste is. Deze G’s zijn in heel het
denken erg belangrijk (geworden). 181 Voordat in Willow-Creek iets nieuws kan worden gestart, moet
duidelijk zijn aan welke van deze vijf G’s dit bijdraagt. Momenteel is het nog niet zover, maar
waarschijnlijk zal in de toekomst ook de budgettering aan de hand van deze vijf G’s verlopen. 182 Als we
nu kijken naar de inhoud ervan, dan ligt de frontlinie feitelijk tussen de eerste en de tweede G, tussen
‘genade’ en ‘groei’. Daar immers vindt het gevecht om de ziel van een buitenkerkelijke plaats. De satan
wil die ziel in zijn macht houden, de kerk wil de ziel winnen voor Christus. De eerste G is ‘de eerste
onder zijn gelijken’, aldus Hybels.
2. Invloeden. De theologie van Willow Creek is ten eerste beïnvloed door G. Bilezikian bij wie sprake
is van een ‘tamelijk opgewekt arminianisme’. 183 Met name zijn spreken over een warme relatie met Jezus
en zijn enthousiaste spreken over een kerk als een gemeenschap met een opdracht heeft een stempel gezet
op Bill Hybels. Ten tweede heeft, in ieder geval in de beginperiode van Willow Creek, Robert Schuller
invloed uitgeoefend op Hybels. Schuller geloofde dat er behoefte was aan een nieuwe reformatie, om van
een ‘theocentrisch’ middelpunt te komen tot een ‘menselijke behoeften benadering’. 184 Ten derde is er de
invloed van G. Barna. Hij heeft gepubliceerd over marketing in de kerk en schrijft: ‘Dit is waar het om
gaat bij de marketing van een kerk: ons product (relaties) aanbieden als een oplossing van de nood die een
mens heeft’. 185 Ten vierde is er invloed van Carl F. George. 186 George opteert voor wat hij noemt een
‘meta-church’. Dat is een kerk die massale erediensten heeft en tegelijkertijd werkt met een doordacht en
passend systeem van kleine groepen zodat mensen niet verloren raken. Zo’n kerk is volgens George in
staat om te groeien. De kleine groepen zijn in de ‘meta-church’ erg belangrijk. Daar moet alle ruimte zijn
voor: onderlinge liefde, bijbels onderwijs, interne regelingen en doen. Maar het belangrijkst is dat in de
kleine groepen een visie is op pastoraat, zowel naar ‘binnen’ als naar ‘buiten’. Leiderschap is daarbij van
groot belang, net als training. De organisatie moet zodanig zijn dat een staflid de leiding heeft over
ongeveer vijf coaches; deze coaches zijn op hun beurt coach van 5 à 6 kringleiders. 187
3. Op kerk en mensen gericht. Willow Creek is sterk op de kerk en op de kerkmensen gericht. Willow
Creeks visie is immers om een bijbels functionerende kerk te hebben. De favoriete uitspraak van Bill
181 Tijdens de Church Leaderschip Conference bleek dat de aandacht voor de vijf G’s pas de laatste paar
jaar sterk is toegenomen.
182 Aldus een spreker namens Willow Creek tijdens een ‘Strategic ministry lunch’ met mensen van de
‘Operations ministries’, 21 oktober 1999.
183 G.A. Pritchard, a.w., 33. Zie voor G. Bilezikian zijn Christianity 101, Grand Rapids 1993.
184 G.A. Pritchard, a.w., 38.
185 G. Barna, Marketing the church, Colorado Springs 1988 2, , 51.
186 C.F. George, Prepare your church for the future, Grand Rapids 1999 10 . Vgl. G.A. Pritchard, a.w.,
189v.
187 Dit model wordt het Jetro-model genoemd (vgl. Ex. 18:17v).
67

68
Hybels is: ‘Niks is zoals de plaatselijke kerk, mits die kerk goed functioneert’. 188 Op de naamkaartjes van
de deelnemers aan de Church Leadership Conference stond: ‘De kerk is de hoop voor de wereld en haar
vernieuwing rust in de handen van haar leiders’. Alle aandacht moet daarom op de kerk vallen, om
mensen te redden van de verdoemenis. Bij Willow Creek is een gedoopte echter niet ook meteen lid van
de kerk. Er wordt sterk onderscheid gemaakt tussen de (zichtbare) kerk enerzijds en het lichaam van
Christus anderzijds. Iemand wordt door bekering en geloof deel van het lichaam van Christus, maar voor
het lidmaatschap van de kerk moet hij vervolgens nog kiezen. Bij Willow Creek moet hij daar zelfs iedere
drie jaar opnieuw voor kiezen. Iets dergelijks zien we ook bij de Calvary Church in Grand Rapids.
Tijdens de ‘Saturday nights’ worden wel mensen gedoopt, maar slechts weinig zijn lid van de kerk.
Uiteindelijk is het lidmaatschap van de kerk voor Calvary niet zo belangrijk; het gaat er in de eerste plaats
om dat iemand Jezus aanvaardt als zijn persoonlijke Verlosser. 189 De kerk is in deze visie een
gemeenschap van gelovigen die zich vrijwillig bij die kerk aansluiten en daarmee bovendien duidelijke
verplichtingen op zich nemen.
In de plaatselijke kerk zijn het de leden die goed moeten functioneren. Zij moeten volledig
toegewijde volgelingen van Jezus Christus zijn, leven zoals Jezus geleefd zou hebben als Hij in hun plaats
had gestaan. De kerkmensen moeten als christenen een aanstekelijk leven leiden zodat ongelovigen door
hen, onder de kracht van de Heilige Geest, veranderd worden. Willow Creek legt een behoorlijke nadruk
op wat de gelovigen moeten doen en hoe zij moeten zijn: volledige toegewijde volgelingen van Jezus
Christus. 190 De heiligmaking is bij Willow Creek het antwoord van de mens op de rechtvaardiging door
het bloed van Jezus Christus. ‘Volgelingen van Christus weten het belang van doorgaande groei als
antwoord op de genade’. 191 Willow Creek belijdt dat de gelovigen ooit, wanneer ze in de hemel komen,
zullen worden beloond voor hun werk in dit leven. 192 De gereformeerde belijdenis gaat daar ook van uit,
maar voegt daar uitdrukkelijk aan toe dat dat een beloning uit genade is. 193
4. Pritchard. Enige tijd geleden verscheen in Nederland de boven geciteerde vertaling van de verkorte
versie van het proefschrift van G.A. Pritchard. Naar aanleiding van zijn studie van Willow Creek is
Pritchard ‘een kritische verdediger geworden van de strategie van Willow Creek om de onkerkelijke te
bereiken’. Hij gelooft ‘dat er twee belangrijke principes zijn die wij van de diensten voor zoekenden van
Willow Creek kunnen leren. Ten eerste is het idee van een ‘kerk’ voor onkerkelijken een creatieve
vernieuwing die grote mogelijkheden biedt voor het overbrengen van het Evangelie. Ten tweede is het
communicatiemodel van Willow Creek een voorbeeld van een bruikbaar overtuigingsmodel’. 194
In de bijbel zien we Paulus op allerhande manieren aan het werk om de ongelovigen te bereiken.
Bij de joden kiest hij een andere strategie dan bij de niet-joden. Hij gebruikte diverse openbare
gelegenheden om het evangelie aan zijn publiek te verkondigen en te verklaren. Pritchard concludeert
daarom over Willow Creek: ‘Zelfs wanneer men het volledig oneens is met de wijze waarop Willow
Creek het Evangelie aanbiedt, is het een prachtig idee om een openbaar forum te creëren om het
Evangelie te verkondigen’. Het genoemde communicatiemodel kan worden getypeerd door de
trefwoorden: begrip (Willow Creek toont een meelevend begrip van de onkerkelijke), programmering
(allerlei hulpmiddelen, waaronder media en drama, worden gebruikt om de onkerkelijke te overtuigen),
geloofwaardigheid (de sprekers moeten integer en dus geloofwaardig zijn), identificatie (sprekers en
programma benadrukken de overeenkomst met hun onkerkelijke publiek), relevantie (de communicatie
laten beginnen bij de situatie waarin de onkerkelijke zich bevindt), waarheid (argumenten gebruiken vóór
de intellectuele geloofwaardigheid van het christendom en tegen haar alternatieven), evangelie (een
heldere, krachtige verklaring van het evangelie geven). Pritchard beschouwt dit model als leerzaam, zij
het dat rekening moet worden gehouden met een aantal valkuilen.
188 Bij Hybels speelt, getuige het aantal malen dat hij daarover spreekt, ook de negatieve herinnering aan
de kerk waar hij opgroeide (Christian Reformed Church; zijn ouders komen oorspronkelijk uit Bedum)
een sterke rol.
189 E. Dobson, a.w., 71, 104. In dit kader is het niet zo verwonderlijk dat Willow Creek pas 12 jaar na zijn
ontstaan daadwerkelijk en uitdrukkelijk is begonnen met diaconaal werk onder de armen in Chicago.
190 H.C. Mijnders, a.a., stelt m.i. terecht de vraag of het vol te houden is dat alle leden van de gemeente op
een dergelijke manier actief deelnemen aan de gemeente. Maar hij geeft ook aan dat diezelfde vraag
gesteld kan worden aan 1 Kor. 12 en aan HC, antwoord 55.
191 B. van Veen, a.w., 35 (cursivering van mij; SJW).
192 P. Braoudakis, a.w., 68.
193 HC, vraag en antwoord 63.
194 G.A. Pritchard, a.w., 139.

Die valkuilen hebben te maken met de fundamentele kritiek die Pritchard op Willow Creek
uitoefent. Willow Creek faalt namelijk volgens hem, onbedoeld, op een aantal punten. De oorzaak van dat
falen is een niet-kritisch gebruik van diverse hulpmiddelen en ideeën. Feitelijk zijn de tekortkomingen
‘vooral het gevolg van een oppervlakkige kennis van de Amerikaanse cultuur en een onvoldoende
beheersing van de christelijke theologie’. ‘Hybels en zijn medewerkers benaderen de verschillende
aspecten van de cultuur als tamelijk pragmatische hulpmiddelen om de overdracht van het Evangelie te
bevorderen. Zij begrijpen niet dat deze culturele hulpmiddelen tweezijdig geslepen zwaarden zijn,
waaraan degenen die ze gebruiken zich verwonden’. 195 Volgens Pritchard zijn de wonden, de onbedoelde
gevolgen van de diensten voor zoekenden van Willow Creek, deze: (1) Creekers gebruiken
mediamethoden om de boodschap te versterken, waardoor de verleiding van het imago ontstaat; (2) Er
wordt gebruik gemaakt van psychologische categorieën en denkbeelden om zich beter met de
onkerkelijke te kunnen identificeren en als bron voor Hybels’ ‘Christianity 101’. Het gebruik van
psychologie vervormt uiteindelijk de ethiek van de christenen van Willow Creek; (3)
Marketinginstrumenten worden gebruikt om een beter inzicht te krijgen in de onkerkelijke en beter met
hem te kunnen communiceren. Deze marketingmethoden geven vorm aan het christelijk geloof zoals dat
gepresenteerd wordt; (4) Willow Creek streeft ernaar relevant te zijn in het presenteren van het christelijk
geloof aan onkerkelijken. Het gevolg is dat de categorieën, taal en prioriteiten van de onkerkelijken vorm
geven aan de boodschap wie God is; (5) Als gevolg van het feit dat Willow Creek zich richt op
pragmatische meetbare doelen, worden verstand en scholing niet hoog gewaardeerd, wat tot gevolg heeft
dat de waarheid niet meer centraal wordt gesteld’. Bovenstaande punten hangen onderling samen. In de
loop van zijn boek maakt Pritchard duidelijk dat het veelvuldig gebruiken van marketingmethoden een
belangrijke wortel is voor het gericht zijn op het imago, de psychologische taal en de relativering van de
waarheid.
Willow Creek zelf is m.i. nogal ongelukkig met het boek van Pritchard. Bill Hybels heeft naar
eigen zeggen het boek niet gelezen, omdat ‘er zóveel verschijnt over Willow Creek’. 196 Mark Mittelberg
schrijft over het boek van Pritchard: ‘Het is zo doortrokken van desinformatie, foute interpretaties, halve
waarheden en onzorgvuldigheden dat het teveel tijd in beslag zou nemen om ze alle hier te bespreken’. 197
Hij verwijst naar een nieuwsbrief ‘Myths about a Movement’. 198 In deze nieuwsbrief geeft Willow Creek
o.a. aan het een misverstand is dat ze ‘marktgericht’ zijn. Sommigen hebben uit het feit dat Willow Creek
bij de start aan buurtbewoners vroeg waarom ze niet naar een kerk gingen ‘de conclusie getrokken dat dit
onderzoek diende om de leiders van de gemeente er achter te laten komen waarover ze wel of niet zouden
preken. Dat is nooit de bedoeling geweest van de eerste leiders. Het onderzoek was een bruikbaar
instrument om vast te kunnen stellen welke (onnodige) belemmeringen buitenkerkelijken ervan
weerhielden naar de kerk te komen’.
Ik vind het lastig een reactie te geven op de kritiek die Pritchard op Willow Creek heeft,
eenvoudig omdat ik tijdens de conferentie in oktober daarvoor niet voldoende diep in de keuken van
Willow Creek heb kunnen kijken. Voor mij is wel duidelijk dat Willow Creek alle middelen ter hand
neemt om mensen te raken in hoofd, hart en handen. Daartoe laat men bijvoorbeeld uitdrukkelijk ruimte
voor emoties in de toespraken en zorgt men voor passende lichteffecten en muziekstijlen. Er gebeurt iets
met je tijdens de bijeenkomsten van Willow Creek. 199 Persoonlijk ervaar ik dat beslist als psychologische
beïnvloeding. Maar ik wil voorzichtig zijn met kritiek, want waar Willow Creek in staat is duizenden
mensen te confronteren met de werkelijkheid van zonde en genade en hen het evangelie van Jezus
Christus verkondigt, staan veel gereformeerde kerken behoorlijk met de mond vol tanden.
Het lijkt mij dat Pritchard instemming verdient wanneer hij schrijft over de twee principes (zie
boven) die wij van Willow Creek kunnen leren. Uitgaande van de liefde die God voor deze wereld heeft
(Joh. 3:16), moet de kerk inderdaad alle mogelijke moeite doen om het evangelie ook bij niet-christenen
te laten landen. Willow Creek is daar goed toe in staat. Het is waar dat Willow Creek een ‘forum’ creëert
waar het evangelie verkondigd kan worden. Aan de andere kant is het ook waar dat een ‘forum’
195 G.A. Pritchard, a.w., 158.
196 Bill Hybels tijdens een lunch op 22 oktober 1999.
197 Email, 27 oktober 1999.
198 Willow Creek Association, ‘Myths about a movement’, October 1997. Zie ook de ingekorte vertaling
van WCN, ‘Tien mythen over Willow Creek’, z.j.
199 Hetzelfde kan worden gezegd over de ‘Saturday night’ van Calvary Church. ‘Soms ben ik het
theologisch helemaal met een predikant eens, maar kom ik de kerk uit zoals ik er in was gegaan.
Vanavond was ik het theologisch niet helemaal met de predikant eens, maar er was wel iets met me
gebeurd’, anoniem.
69

70
organiseren wat anders is dan een eredienst houden. De insteek van Willow Creek komt typisch niet
overeen met de gereformeerde insteek waar geen ‘forums’ worden georganiseerd maar erediensten.
4.3 Functioneren van Redeemer
4.3.1 Model
Boven gaf ik aan dat m.i. het model zoals beschreven in paragraaf 2.3 niet voldoende ruimte
biedt om de ‘Schwung’ van Redeemer te beschrijven. Redeemers visie, speciaal t.a.v.
kerkplanting, lijkt ‘breder’ te zijn dan de capaciteit van het model. Nu is het eigenlijk geen
wonder dat Redeemer moeilijk te beschrijven is met het genoemde model. Redeemer hanteert
namelijk een ander model. Wanneer iemand dan probeert Redeemer te beschrijven aan de hand
van een zelf gekozen model, kan dat vanzelfsprekend nuttig zijn voor een systematische
beschrijving en ook voor een systematische vergelijking, maar helemaal lukken zal het wellicht
niet. Het is alsof iemand dan verplicht wordt een jas van iemand anders te dragen; die jas kán
passend zijn, maar de kans is groot dat dat niet het geval is.
Het model dat Redeemer beschrijft, wordt beschreven in een document van de vorige
‘executive pastor’, Richard Kaufmann. 200 Figuur 3 presenteert een schematische weergave
hiervan. Aangezien men uiteindelijk de hele stad wil dienen en veranderen, heeft Redeemer de
diverse diensten ‘zorgvuldig georganiseerd zodat we samen, onder de kracht van de Heilige
Geest, een grote verandering in New York kunnen bereiken’. 201 Het model daarvoor bestaat uit
drie takken: verbinden, opbouwen en uitstoten. De elementen van de strategie van Redeemer
(zie paragraaf 3.2.3) zijn hierin te herkennen. Ten eerste wil Redeemer New Yorkers met
Christus verbinden. Hiervoor dienen: de erediensten (‘voordeur’) en de huiskringen (‘zijdeur’).
Ten tweede wil Redeemer christenen opbouwen in dienend leiderschap. Hiervoor dienen: het
gemeenteleven, het pastoraat, het diaconaat, de discipelschapstraining en
leiderschapsontwikkeling. Ten derde wil Redeemer christenen uitstoten in de stad. Hiervoor
dienen: de dienst op het marktplein, het barmhartigheidswerk (Hope for New York), de
kerkplantingen, het speciale evangelisatiewerk en de internationale zending. Het geheel wordt
‘gedragen’ door een rand van gebed en coördinatie.
Het belangrijkste verschil tussen het model dat ik zelf had gekozen als hulp voor de
analyse en het model van Redeemer is dat het laatste een proces aangeeft: mensen van ‘buiten’
komen via de erediensten en de kleine groepen binnen in de gemeente en worden, na te zijn
opgebouwd, weer door de gemeente uitgestoten om het evangelie door te geven. Het model van
Redeemer geeft duidelijker aan dat er überhaupt mensen van ‘buiten’ binnenkomen. Het model
dat ik had gekozen, is meer impliciet naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’ gericht, terwijl het model
van Redeemer dat meer expliciet is. Het duidelijkst komt dat uit in het feit dat Figuur 3 in staat
is de kant naar ‘buiten’ en de kant naar ‘binnen’ schematisch aan te geven, terwijl Figuur 1 daar
niet toe in staat was. Een ander belangrijk verschil betreft de inhoud van de tien onderdelen
onder ‘opbouwen’ en ‘uitstoten’. Inhoudelijk hadden negen van deze onderdelen kunnen
worden ondergebracht in de zes werkvelden van het model van Te Velde. Alleen ‘kerkplanting’
kan ik moeilijk plaatsen in laatstgenoemd model. Sterk punt van het model van Te Velde is
echter dat die zes werkvelden een brede bijbelse basis hebben. De onderdelen die in Figuur 3
onder ‘opbouwen’ en ‘uitstoten’ worden genoemd, zijn niet alle van dezelfde soort. Het verdient
m.i. aanbeveling eens goed te studeren op een aangepast model van Redeemer waarbij de
tweede en derde kolom zijn vervangen door de zes werkvelden van Te Velde, die zowel naar
binnen als naar buiten zijn gericht, op de een of andere manier aangevuld met kerkplanting.
200
Redeemer, ‘Vision and model: gospel-driven church’, 1997. Zo ook: Appendix A van ‘Hope for New
York. Team leader handbook’, 1999.
201
Redeemer, ‘Visitor’s information’, 1999.

Gebed
Coördinatie
Erediensten
Huiskringen
Figuur 3 Het model van Redeemer
Gemeenteleven Marktplein
Barmhartig-
Pastoraat heid
Diaconaat Kerkplanting
Discipelschaps- Evangelisatie
training
Leiderschaps- Zending
ontwikkeling
Verbinden Opbouwen Uitstoten
4.3.2 Hart
Het hart van het gemeente-zijn van Redeemer wordt gevormd door de erediensten en de
huiskringen. Dit komt helemaal overeen met mijn uitgangspunten zoals boven geformuleerd (zie
paragraaf 2.3). De erediensten en de huiskringen zijn namelijk de plaatsen waar de
gemeenschap met God en met elkaar het meest intens is. Hoe functioneert nu dit hart van
Redeemer?
Opvallend aan de erediensten is dat zij principieel op christenen en niet-christenen
gericht zijn. Er wordt door Redeemer veel aandacht besteed aan het maken van een doordachte
liturgie en preek. Het aantal kerkgangers bij Redeemer is over de jaren heen zeer sterk gestegen;
alleen al het laatste jaar steeg dat aantal met 800. Redeemer heeft zich er o.l.v. Tim Keller sterk
voor gemaakt dat in alle diensten met de aanwezigheid van niet-christenen wordt gerekend.
Toch heeft Redeemer sinds enige tijd vier speciale Open Forum bijeenkomsten voor zoekers.
71

72
Dit wijkt af van het ingenomen standpunt. Kennelijk heeft dus ook Redeemer, zoals zo veel
kerken, een middel nodig dat zich speciaal op niet-christenen richt.
In de huiskringen van Redeemer staat de gemeenschap met en de zorg voor elkaar op de
eerste plaats. De volgende ingrediënten moeten tijdens alle bijeenkomsten van een huiskring
aanwezig zijn: ‘worship’, bijbelstudie, delen, bidden en evangelisatie (met woord en daad). Het
is de bedoeling dat de huiskringen nieuwe leiders voortbrengen en dat ze nieuwe huiskringen
‘planten’. Het probleem doet zich momenteel voor dat wel het aantal kerkgangers sterk stijgt,
maar dat het aantal huiskringen ongeveer constant blijft. De oorzaak daarvan is een gebrek aan
leiders. Nu zijn er ook diverse teams binnen de gemeente die zich met iets speciaals bezig
houden, maar deze groepen zijn geen huiskringen. Dit zijn affiniteitsgroepen (gebedsgroepen,
zangkoren, enz.) en werkteams (evangelisatiecommissies, kindernevendienstteams, oppasteams
en kosterswerkgroepen, enz.). Tabel 1 presenteert een overzicht van de verschillen.
Redeemer wil er nu op aansturen dat groepen en teams die momenteel geen huiskring
zijn, hun identiteit gaan aanpassen en een huiskring worden, wellicht met een accent op een
bepaald aspect, maar wel met plaats voor alle vijf boven genoemde ingrediënten. Mensen die in
een groep of team zitten dat niet kan evolueren tot een huiskring, moeten worden aangemoedigd
bovendien lid te worden van een huiskring. ‘De bijbelse visie op gemeenschap is wat mensen
ertoe moet brengen lid te worden van een groep waar Christus in hun midden wordt ervaren’. 202
Ik ben benieuwd of deze vernieuwde aanpak in de toekomst zal werken. In ieder geval zal dit
voor meer verscheidenheid van huiskringen zorgen. Verder geven de predikanten en de staf van
Redeemer het goede voorbeeld. Tijdens een stafvergadering die ik meemaakte, bleek dat allen,
op twee na maar die twee waren nog maar net bij Redeemer aan het werk, lid waren van een
huiskring.
Huiskring Affiniteitsgroep Werkteam
Vormt een primaire christelijke Vormt mogelijk een primaire Vormt niet een primaire christelijke
gemeenschap
christelijke gemeenschap
gemeenschap
Balans tussen ‘worship’, bijbelstudie, Speciale aandacht aan één of meer Speciale aandacht aan één aspect of
delen, gebed, evangelisatie
aspecten
taak
Geschoolde en ondersteunde leiding Geschoolde en ondersteunde leiding Geschoolde en ondersteunde leiding
Minstens 2 bijeenkomsten per maand Frequentie van de bijeenkomsten Frequentie van de bijeenkomsten
varieert
varieert
Aantal deelnemers varieert van 6 tot Aantal deelnemers varieert van 5 tot Aantal deelnemers varieert van 5 tot
12; open d.m.v. uitnodiging 200; openheid varieert
50; openheid varieert
Vermenigvuldiging van leiders en Mogelijke vermenigvuldiging van Mogelijke vermenigvuldiging van
groepen
leiders en groepen
leiders maar meestal niet van groepen
Tabel 1 Verschillen tussen huiskringen, affiniteitsgroepen en werkteams
4.3.3 Organisatie
In paragraaf 3.6 heb ik de huidige organisatiestructuur beschreven. Opvallend daaraan is het
werken met een grote staf, veel groter dan de meeste kerken in Nederland gewend zijn. Heel
goed vind ik het feit dat er verantwoordelijkheden zijn gedelegeerd. Dat is typisch iets wat in
een christelijke gemeente moet kunnen: elkaar vertrouwen en elkaar de ruimte geven om de
gaven die God heeft gegeven, optimaal te exploiteren en uit te bouwen.
Tijdens het Pastor’s weekend bleek dat ‘executive pastor’ Terry Gyger momenteel bezig
is aan een reorganisatie van de beschreven structuur. Het plan voor de toekomst is dat er vier
‘executive pastors’ komen: een voor de organisatie van de gemeente, een voor de opbouw van
de gemeente naar ‘binnen’, een voor de opbouw van de gemeente naar ‘buiten’ en een voor het
UCDC in oprichting. Ik kan me voorstellen dat Redeemer het onoverzichtelijk begint te vinden
met zoveel verschillende diensten. Maar ik ben enigszins verbaasd over de wens in de toekomst
twee aparte diensten voor de opbouw naar ‘binnen’ en de opbouw naar ‘buiten’ te willen
202 Redeemer, ‘Redeemer Fellowship Groups: A summary’, 1999.

hebben. Sterk punt aan het hele functioneren van Redeemer was namelijk het hebben van een
natuurlijke symbiose van naar ‘binnen’ gerichte krachten en naar ‘buiten’ gerichte krachten.
Inherent aan de organisatiestructuur is het bestedingspatroon: veel geld wordt
uitgegeven aan personeel. Redeemer investeert liever in mensen dan in dingen. Bewust heeft
Redeemer ervoor gekozen in de eerste tientallen jaren van haar bestaan geen eigen gebouwen te
willen bezitten. Terwijl kerken in New York die wel een eigen gebouw hebben, ongeveer 30%
van hun begroting kwijt zijn aan dat gebouw, is dit bij Redeemer slechts 13% (dit betreft het
geld voor het kerkelijk bureau, de huur van Hunter college en de kosten van de erediensten).
Van de leden van Redeemer wordt veel verwacht qua financiering van de kerk. Heel belangrijk,
en te waarderen, daarin is de nadruk op het feit waarom dat geld nodig is, namelijk om te
investeren in het koninkrijk van God. Dit maakt opnieuw duidelijk dat het van groot belang is
om als kerk een krachtige visie, missie en strategie te hebben en die helder te communiceren
met de gemeente. Aan de andere kant is het m.i. ook zo dat van de leden van Redeemer veel
verwacht kan worden doordat velen van hen in een vrij riante positie verkeren: jong, vitaal,
professioneel en ‘single’. 203
4.3.4 Evaluatie
Tijdens mijn bezoek aan WTS ontmoette ik iemand die al negen jaar lid is van Redeemer zonder
daarvoor een christelijke achtergrond te hebben (zie ook pagina 50). Ik vroeg haar naar de
zwakke kanten van Redeemer. Het bleef minuten lang stil. Toen zei ze: ‘Ik weet het niet’.
Boven heb ik, naast enkele kritische kanttekeningen en vragen, mijn waardering en respect
uitgesproken t.a.v. de geschiedenis en de identiteit van Redeemer. Nu kom ik tot de conclusie
dat ik ook over het functioneren van Redeemer ronduit enthousiast ben. Ik kan daarom
bovenstaande reactie van dat gemeentelid begrijpen.
Het zal voor Redeemer nog heel wat vergen om in de loop van de jaren vast te houden
wat men nu heeft. De kerk is zeer dynamisch, maar is ook nog jong. Hoe zal het zijn over nog
eens tien jaar? Toch is het ook mogelijk dat de kerkelijke leeftijd bij Redeemer slechts een
beperkte rol speelt, aangezien het verloop van de gemeente zeer groot is. Een zeer groot deel
van de gemeente verhuist al na een jaar of vier weer uit Manhattan. Ook de leiding van
Redeemer is niet aan het ‘pluche’ gebonden. De ouderlingen en diakenen wisselen na drie jaar.
Veel van de stafleden en predikanten gaan na bij Redeemer weer verder: als kerkplanter
bijvoorbeeld. Tim Keller zal een van de weinigen zijn die het hele proces heeft meegemaakt en
nog steeds actief bij Redeemer betrokken is. De tijd zal leren hoe Redeemer zich verder
ontwikkelt en in de loop van de jaren met zo’n sterk verloop weet om te gaan.
Wat betreft het model van Redeemer, het belangrijkste verschil met het model van
paragraaf 2.3 is m.i. dat het daar beschreven model meer statisch van aard is, d.w.z. gericht op
het ‘zijn’, terwijl het model van Redeemer meer dynamisch van aard is, d.w.z. gericht op het
‘worden’. Maar het is evident dat Redeemer niet uitsluitend functioneel over de kerk denkt. De
kerk is ‘boodschapper’ en ‘boodschap’ tegelijkertijd. Het model van Redeemer geeft een nieuwe
kijk op het zijn en het functioneren van de christelijke kerk. Dit model zal ook in Nederland
ingang moeten kunnen vinden.
Wat betreft het hart van Redeemer, ik ben zeer content met de nadruk op de erediensten
en de huiskringen. Ik ben bovendien van mening dat Redeemer zowel inhoudelijk als
organisatorisch deze twee heel goed heeft doordacht. Tegelijkertijd vind ik het merkwaardig dat
Redeemer nu toch wel speciale ‘diensten’ voor zoekers heeft, terwijl dat eigenlijk niet past in de
lijn dat alle diensten voor zowel christenen als niet-christenen toegankelijk moeten zijn. Wat de
huiskringen betreft, het lijkt mij een goede zaak dat er meer variatie in de huiskringen komt; dat
komt de verscheidenheid ten goede. Ik ben benieuwd naar de verdere ontwikkelingen hiervan.
203 Tijdens de gemeentevergadering van 31 oktober 1999 werd dit gevoelen ook duidelijk gemaakt door
een jonge moeder. Zij had de indruk dat Redeemer niet voldoende aandacht had voor gezinnen en hun
financiële positie.
73

74
Excurs: Redeemer en Willow Creek
1. Indruk van de diensten. Zowel Redeemer als Willow Creek maken diepe indruk op een bezoeker uit
Nederland. Gods werk is groot. Tegelijk geldt dat wie van Redeemer naar Willow Creek gaat, in een
volstrekt andere wereld komt. Redeemer is een kerk midden in het drukke New York met allerlei
culturen. Men komt bijeen in het gehuurde auditorium van de Hunter-universiteit. Openbaar vervoer is
vrijwel de enige manier om daar te komen. Veel van de aanwezigen hebben een Aziatische achtergrond.
Er zijn relatief weinig kinderen. De inrichting van het auditorium is eenvoudig, net als het podium en het
decor. De samenzang is aan de rustige kant. De begeleiding ervan gebeurt door enkele klassieke
instrumenten of door een kleine band. Er wordt gepreekt over een tekst. De preek is heilshistorisch van
aard, gericht op de omgang met God en met mensen. Het centrum van de preek wordt gevormd door
Christus en zijn genade. De karakter van de dienst is te typeren als: ‘eerbiedig’, ‘verlangend’, ‘doordacht’,
‘warm’ en ‘authentiek’. Een dienst bij Redeemer is typisch een gereformeerde eredienst: tot eer van God.
De dienst begint met een votum en groet en wordt afgesloten met de zegen.
Willow Creek is een kerk in een rustige voorstad van Chicago met vrijwel uitsluitend
Angelsaksische bezoekers uit de wijde omgeving. Men komt bijeen in een zeer groot complex. De auto’s
worden geparkeerd op een immens parkeerterrein. Er zijn zeer weinig niet-blanken, wel veel kinderen. De
inrichting van het gebouw van Willow Creek, inclusief het auditorium en het podium, is luxe en zeer
verzorgd. Veel aandacht is er voor het licht in de zaal en op het podium. De samenzang tijdens de dienst
voor gelovigen is massaal. Tijdens de diensten voor belangstellenden is er slechts weinig samenzang, wel
is er drama en multi-media. Vaak wordt de muziek verzorgd door een grote band en is die hard, tijdens de
Axis dienst op zaterdag zelfs rauw. Ook wordt de muziek wel verzorgd door een orkest en is het zachter
en klassieker. Er wordt gesproken over een thema of naar aanleiding van een tekst. Die toespraak is vaak
exemplarisch van aard, gericht op het praktische leven als gelovige (tijdens de dienst voor gelovigen) of
op het komen tot bekering en geloof in Jezus Christus (tijdens de diensten voor belangstellenden). Het
centrum ervan wordt gevormd door Jezus voor wie de mensen zouden moeten kiezen, maar dan moeten
ze dat wel willen. De stijl van de diensten kan worden gekarakteriseerd als: ‘enthousiast’,
‘georganiseerd’, ‘emotioneel’ en ‘aandringend’. Gezien de hele opzet en gezien het zeer regelmatig
applaudisseren van het publiek heeft het geheel meer van een voorstelling, maar dan wel een met een
serieuze boodschap, dan een eredienst in de gereformeerde zin van het woord. Votum, groet en zegen
komen er niet in voor.
2. Overeenkomsten. Vergelijken we Willow Creek met Redeemer, dan vallen allereerst belangrijke
overeenkomsten op. Zowel Redeemer als Willow Creek laten een warm hart zien voor de mensen die
Jezus Christus nog niet kennen als hun persoonlijke Verlosser en Heer. Willow Creek spreekt daarbij
meer onbevangen dan Redeemer over de verlorenheid van die mensen en laat bij de passie voor zoekers
sterker dan Redeemer emoties zien. Redeemer en Willow Creek worden op een vergelijkbare wijze
bestuurd: de ouderlingen als eindverantwoordelijken (Willow Creek heeft er 8; Redeemer heeft er 12),
een ‘senior pastor’ en diverse andere predikanten, een ‘predikant voor het bestuur’ (‘executive pastor’),
en diverse directeuren. Redeemer en Willow Creek stemmen overeen in de sterke gerichtheid op wat ik
het hart van de gemeente noem: de erediensten en de kleine groepen. Beide kerken hebben een heldere en
krachtige visie, missie, doel en strategie voor de gemeente, wat gepaard gaat met een nadruk op het
belang van goed leiderschap. 204
3. Verschillen. Het mag dan zo zijn dat zowel Redeemer als Willow Creek de samenkomsten erg
benadrukken, er zijn wel zeer grote verschillen. Belangrijkste verschil is m.i. de duidelijk gereformeerde
toon bij Redeemer en de duidelijk charismatisch-evangelische toon bij Willow Creek. De samenkomsten
bij Redeemer zijn uitdrukkelijk erediensten; bij Willow Creek gaat het meer om bijeenkomsten of
programma’s. Verder valt het sterk op dat Redeemer zich in die erediensten uitdrukkelijk richt op
christenen en niet-christenen, terwijl Willow Creek aparte bijeenkomsten heeft voor zoekenden enerzijds
en voor gelovigen anderzijds. De samenkomsten voor de christenen zijn bij Willow Creek zelfs niet meer
op zondag, de dag van de opstanding van de Heer van de kerk. Willow Creek is ‘kerk voor onkerkelijken’
en wil dat ook expliciet zijn. Redeemer richt zich simultaan op christenen en niet-christenen. Niettemin
moet ik hier nog twee opmerkingen over maken. Ten eerste heeft ook Redeemer jaarlijks enkele
bijeenkomsten waarin men zich uitdrukkelijk en uitsluitend richt op niet-christenen. Ten tweede zegt
204 M.n. Bill Hybels legt hier grote nadruk op. Op iedere conferentie van Willow Creek is hier wel een
lezing aan gewijd. Vgl. ook Hybels’ bijdrage in Rediscovering church, 147-155.

Willow Creek tegenwoordig expliciet dat de diensten voor belangstellenden óók bedoeld zijn om
gelovigen op te bouwen. 205
Bij zowel Redeemer als Willow wordt veel nadruk gelegd op kleine groepen. Als je niet in een
kleine groep bent, ben je niet (functioneel) in de kerk. Beide kerken verschillen echter in de concrete visie
op en de organisatie van de kleine groepen. De huiskringen van Redeemer zijn expliciet uit op
gemeenschapsvorming. Er zijn ook wel allerlei werkteams, maar dat zijn geen ‘huiskringen’. Bij Willow
Creek zijn de diverse werkteams tegelijk ook de kleine groepen waar aan de gemeenschap wordt gewerkt.
De studies uit de bijbel zijn bij Redeemer meer op een bepaald bijbelboek gericht, terwijl bij Willow
Creek meer aan de hand van thema’s wordt gewerkt (met diverse, vrij losse teksten). Voordeel van de
opzet van Willow Creek is in ieder geval dat gemakkelijker veel mensen kunnen meedoen met een kleine
groep. Ook mensen die niet zo gemakkelijk praten zullen zich bij Willow Creek eerder thuis voelen dan
bij Redeemer.
Beide kerken hebben inderdaad een heldere visie, missie en strategie. Maar de inhoud ervan is
behoorlijk verschillend. Redeemer wil een beweging van kerkplantende kerken zijn, terwijl Willow Creek
een bijbels functionerende (mega)kerk wil zijn. Het is in dezen opvallend dat Willow Creek plannen
uitwerkt om een nieuw auditorium 8000 zitplaatsen te bouwen. Bij Redeemer zou dit absoluut nooit aan
de orde kunnen zijn. Redeemer richt zich uitdrukkelijk op (de mensen in) de stad en wil door het
evangelie van Jezus Christus die stad door woord en daad veranderen. Willow Creek richt zich veel
sterker op de individuele mens die behouden moet worden; de concentratie is sterker op het woord dan op
de daad. De nadruk op het ontdekken en gebruiken van geestelijke gaven is bij Willow Creek veel groter
dan bij Redeemer. Redeemer hanteert een brede visie op het heil (gericht op het hele leven en de hele
cultuur); Willow Creek hanteert een veel smallere visie op het heil (gericht op de ‘ziel’ van de mens).
Redeemer belijdt dat iemand die gaat geloven, verandert. Bij Willow Creek past het geloof bij het leven
en is dat geloof bevredigend van karakter. 206
De focus bij Redeemer is überhaupt veel theologischer dan bij Willow Creek. De prediking bij
Redeemer is bijbelse prediking uit zowel Oude Testament als Nieuwe Testament. Zowel de diepte van
Gods liefde als de hoogte van Gods heiligheid komen aan de orde. 207 Bij Willow Creek is dit een zwak
punt. 208 Ik heb de indruk dat de vorming van de medewerkers van Willow Creek in de eerste plaats
bedrijfskundig en psychologisch is 209 en pas in de tweede plaats theologisch. Tijdens de Church Leaders
Conference was de nadruk op het ‘hoe’ groter dan op het ‘wat’. Bij Redeemer lijkt dat andersom te zijn:
in de eerste plaats is er uitdrukkelijk aandacht voor theologische training van de staf, terwijl de
organisatorische kant van de zaak op de tweede plaats komt. Tijdens het Pastor’s Weekend was de nadruk
op het ‘wat’ sterker dan op het ‘hoe’. Anders gezegd: bij Willow Creek valt het accent op het verlossen
van mensen, bij Redeemer valt het accent op de Verlosser.
De achtergrond hiervan is dat Redeemer werkt vanuit het gereformeerde uitgangspunt dat alles
van God komt: zowel de rechtvaardiging als de heiliging, door het geloof in Jezus Christus, uit genade.
Willow Creek verwacht het óók van God, dat wordt duidelijk uit alles wat er gezegd wordt. Maar Willow
Creek geeft zichzelf ook een grote verantwoordelijkheid: ‘Wij doen ons best voor God’. 210 Christenen
zijn mensen die voor Jezus hebben gekozen. Van hen wordt verlangd dat zij stand houden en Jezus willen
blijven volgen. 211 Daartoe moeten zij onderwijs krijgen. Het niet gereformeerd zijn van Willow Creek
komt ook duidelijk naar voren in het standpunt over het lidmaatschap van de kerk: iemand kan gedoopt
worden zonder daarmee toe te treden tot de plaatselijke gemeente; verder wordt van de leden een grote
toewijding geëist. Opvallend is hoeveel liefde voor de kerk je ontmoet als je met leden van Willow Creek
speelt.
Willow Creek maakt veel vanzelfsprekender dan Redeemer gebruik van allerlei hulpmiddelen,
waaronder drama en media. Het doel daarvan is ook anders dan dat bij Redeemer het geval zou zijn.
Willow Creek wil tijdens het eerste deel van de samenkomst de bezoekers ‘klaar maken’ voor de
toespraak. Redeemer kiest uitdrukkelijk voor een eredienst en wil dus een dienst waarin God in de
allereerste plaats geëerd wordt. Aanbidding (‘worship’) is het doel van alles wat in de diensten bij
Redeemer gebeurt: God zoekt contact met mensen (christenen en niet-christenen) en die mensen
205
Door Nancy Beach op 21 oktober 1999.
206
B. van Veen, a.w., 126 resp. 38.
207
Vgl. ook P. Bergwerff, in: Nederlands Dagblad, 27 maart 1999.
208
G.A. Pritchard, a.w., 109, 206v.
209
G.A. Pritchard, a.w., 219.
210
Zie ook P.A. Bergwerff, in: Nederlands Dagblad, 25 oktober 1997.
211
Tijdens de Church Leaderschip Conference zongen we bijvoorbeeld: ‘I have decided to follow Jesus.
Nu turning back. Though none go with me, still I will follow. No turning back’.
75

76
antwoorden daarop in aanbidding. Dit verschil uit zich concreet in het gebruiken van muziek. Terwijl
Willow Creek de muziek (in een dienst voor belangstellenden) gebruikt om de mensen open te krijgen
voor de toespraak, gebruikt Redeemer de muziek uitdrukkelijk om God te eren.
Redeemer heeft een positieve houding naar de cultuur. Willow Creek is veel negatiever over de
cultuur. 212 Het is daarom opvallend dat het juist Willow Creek is die vrij onbevangen allerlei onderdelen
van die cultuur gebruikt om het evangelie over te brengen op de mensen, terwijl Redeemer die wereld wil
‘incarneren’ en transformeren. Hiermee staat in verband dat Willow Creek de christenen als ‘soldaten’
ziet, 213 terwijl Redeemer zich moeilijk in die houding kan vinden. Intussen zijn er wel overeenkomsten
wat de aanpak betreft. Beide kerken streven naar een hoge kwaliteit van wat ze doen. Beide streven
ernaar relevant te zijn in het presenteren van het christelijk geloof. Beide maken daarbij gebruik van
onderzoeksgegevens over de leefwereld van mensen.
Het laatste verschil dat ik wil aanstippen, betreft de visie op de heilshistorie. Boven heb ik laten
zien dat die bij Redeemer een belangrijke rol speelt en dat het denken over het koninkrijk van God een
spilfunctie vormt. Bij Willow Creek is het tegenovergestelde het geval. De spil in het denken van Willow
Creek is dat een niet-christen (lees: iemand die verloren is) naar Christus wordt geleid. Ik denk dat we
hier twee uitersten ontmoeten. Redeemer benadrukt sterk de continuïteit in het werk van God, van
schepping tot en met wederkomst (vgl. Rom. 8:21). In verband daarmee wordt de basis voor het
methodisch functioneren van de gemeente bepaald door de incarnatie van Jezus Christus en wordt er veel
gesproken over zijn koninkrijk. Willow Creek benadrukt juist sterk de discontinuïteit die er zal zijn ten
tijde van de wederkomst (vgl. 2 Pt. 3:10). 214 In verband daarmee wordt de basis voor het methodisch
functioneren van de gemeente bepaald door de dood en opstanding van Jezus Christus en wordt er veel
gesproken over het leiden van iemand tot Christus.
4. Samenvatting en reactie. De belangrijkste overeenkomst tussen Willow Creek en Redeemer is de
sterk evangelisatorische insteek. Bij beide gemeenten proef je namelijk heel sterk de liefde voor mensen
die ‘buiten’ staan. Bij beide gemeenten is de kern van het evangelie de verzoening door de dood en
opstanding van Jezus Christus. Het belangrijkste verschil tussen Willow Creek en Redeemer is m.i. het
verschil in focus. Bij Willow Creek is de insteek m.i. meer antropocentrisch en psychologisch, terwijl die
bij Redeemer meer theocentrisch en holistisch is. Het verschil kan m.i. ook worden aangeduid door
arminiaans respectievelijk calvinistisch.
Het hart van de praktische kant van gemeenteopbouw wordt bij beide gemeenten gevormd door
de kerkdiensten en de kleine groepen. De invulling en de inhoud daarvan is echter behoorlijk
verschillend. Op grond van mijn uitgangspunten (paragraaf 2) vind ik persoonlijk bij de erediensten van
Redeemer veel meer aansluiting dan bij de samenkomsten van Willow Creek. Met name het feit dat
Redeemer de erediensten zo inricht dat ze zowel christenen als niet-christenen met God verbinden, vind
ik heel sterk. Intussen maakt ook Redeemer gebruik van speciale bijeenkomsten voor zoekers. Kennelijk
blijven die bijeenkomsten nodig en geschikt.
Wat betreft de organisatie van de kleine groepen vind ik juist de aanpak van Willow Creek weer
beter dan die van Redeemer. Ik geloof dat er in een gemeente veel mensen zijn die gemakkelijker iets
doen dan iets zeggen. Een redelijk deel van de gemeente ziet voor een hechte huiskring zoals Redeemer
die kent, een hoge drempel. De aanpak van Willow Creek om praktisch werk te combineren met
gemeenschappelijke bezinning en ‘worship’, lijkt een oplossing te creëren voor deze situatie. Overigens
lijkt ook Redeemer die kant meer op te willen gaan door nu diverse soorten groepen te definiëren (vgl.
paragraaf 4.3.2). Voor de inhoud van de kleine groepen ga ik weer liever bij Redeemer te rade vanwege
de theologische herkenning.
De visie op de cultuur en de wijze van reageren op die cultuur is nogal verschillend tussen
Redeemer en Willow Creek. Willow Creek kiest voor een onderhandelingsstrategie en komt tot een
compromis. 215 Redeemer kiest voor een incarnatiestrategie en wil de cultuur zien te veranderen met het
evangelie.
212 Mark Mittelberg emailde me dat hij hoopt dat mijn onderzoek meer en meer kerken zal helpen om
wegen te vinden om de ‘darkness of the culture’ te penetreren met het licht van Christus’ evangelie; 27
oktober 1999.
213 G.A. Pritchard, a.w., 191. Tijdens de Church Leadership Conference bleek dat Ef. 6:10-20 een van
Hybels favoriete bijbelgedeelten is.
214 G.A. Pritchard, a.w., 229.
215 B. van Veen, a.w., 133.

5 Aanbevelingen
1. Winst. Het onderzoek had als doel: Het verwerven van meer systematisch inzicht in de
uitgangspunten en de praktijk van gemeenteopbouw bij Redeemer. In hoofdstuk 3 heb ik een
beschrijving van Redeemer gepresenteerd. In hoofdstuk 4 heb ik de geschiedenis, de identiteit
en het functioneren van Redeemer geanalyseerd. Deze twee hoofdstukken bevatten de winst van
het onderzoek. Samenvattend vind ik Redeemer inderdaad ‘het tastbare bewijs dat een levende
gereformeerde prediking in het Ninevé van hartje New York honderden, veelal tot op de draad
geseculariseerde, merendeels jonge mensen naar de kerk weet te trekken. Niet met een
vriendelijke, op de behoeften van het gehoor toegesneden boodschap, maar met het Woord van
God dat tweesnijdend is. Maar wél levend en relevant in en voor de specifieke cultuur waarin
deze mensen leven’. 216
2. Vrucht. Maar wat kunnen we nu in Nederland met de winst van het onderzoek? Op deze
vraag ga ik in dit slothoofdstuk in. Een valkuil bij het bestuderen van een bepaalde gemeente
met uitstraling is dat iemand vervolgens allerlei praktische uitwerkingen wil kopiëren. Nu
zouden diverse concrete vormen van het functioneren van een gemeente in Amerika zeker
stimulerend kunnen zijn en ook wel toepasbaar in een Nederlandse context, maar het zwakke
aan dergelijk kopieergedrag is dat daarmee niet de wortel is geraakt. Veel krachtiger is het
zoeken naar wat aan de diverse concrete verschijningsvormen van die gemeente met uitstraling
ten grondslag ligt, om daarmee vervolgens in een andere context aan het werk te gaan. Boven
heb ik een poging gedaan die grondslag van Redeemer bloot te leggen. Onder zal ik
aanbevelingen doen m.b.t. de vraag hoe die grondslag m.i. in de Nederlandse context vrucht zou
kunnen dragen.
3. Theologische identiteit. De theologische identiteit van Redeemer kan worden samengevat
met de trefwoorden: christocentrisch, eschatologisch en contextueel. Ik zou willen dat de kerken
in Nederland zich hierdoor laten inspireren. Met deze identiteit weet ik mij, gezien mijn
uitgangspunten (hoofdstuk 2), sterk verbonden. Voor alle drie aspecten geldt overigens wel dat
Redeemer de dingen krachtiger zegt dan ikzelf op voorhand had gedaan.
i) W.b. het christocentrische: de nadruk die Redeemer op de genade legt, is duidelijker dan
ikzelf in eerste instantie had gedaan. Met name komt dit uit wanneer Redeemer niet alleen
de inhoud van het evangelie schetst, maar bovendien de twee ‘dieven’ van dat evangelie:
moralisme en relativisme.
ii) W.b. het eschatologische: Redeemer werkt uitdrukkelijker met het ‘reeds’ en het ‘nog
niet’ van het koninkrijk dan ik deed. Speciaal komt dit uit in de nadruk op het holistisch
omgaan met pastoraat en diaconaat, d.w.z. met woord en daad, gericht op de hele mens en
de maatschappij. Ook komt dit uit in de wijze van bidden: koninkrijk-gericht bidden richt
zich sterk op de grote lijnen van het koninkrijk en zo op God zelf.
iii) W.b. het contextuele: Redeemer geeft concreter aan dan ik deed hoe een kerk kan
incultureren: niet door aan te passen, maar door aan te sluiten (‘incarneren’) met het doel
om een verandering tot stand te brengen. In het bijzonder legt Redeemer grote nadruk op
de strategische positie van de stad. De stad is typisch de plaats waar de kerk haar
missionaire karakter kan laten zien!
Wanneer de kerken in Nederland zich laten inspireren door de genoemde theologische identiteit,
zal dit m.i. de spiritualiteit in de kerken positief beïnvloeden. Bovenstaande beïnvloedt namelijk
zowel de prediking als het pastoraat en het diaconaat als het gebed als de houding van de
christenen m.b.t. de context van de kerk, c.q. de stad.
216 P.A. Bergwerff, in: Nederlands Dagblad, 1 november 1997.
77

78
4. Verzoening en incarnatie. De concrete uitwerking van bovenstaande theologische identiteit
is tweeledig: enerzijds het centraal stellen van de leer van de verzoening, anderzijds het kiezen
voor het model van de incarnatie om het evangelie met woord en daad te communiceren naar
niet-christenen. Zoals Jezus helemaal in de huid kroop van de mens, echter zonder te zondigen,
zo moeten christenen helemaal in de huid kruipen van niet-christenen, echter zonder hun
burgerschap van het Koninkrijk van God, en dus hun ‘geheel anders zijn’, op te geven. Aan de
buitenkant zijn er geen of erg weinig verschillen te zien tussen christenen en niet-christenen,
maar aan de binnenkant en dus aan de hele houding des te meer. Deze houding betreft
bijvoorbeeld: opkomen voor waarheid en recht, vergeven en verzoenen, onvoorwaardelijk
liefhebben, sterke aansluiting zoeken bij niet-christenen. Een moralist, die keurig volgens
christelijke normen en waarden leeft, uitsluitend omdat hij denkt dat dat moet van God, zal deze
houding niet gauw herkennen in zijn leven. Hij zal ‘incarneren’ maar eng vinden, want ga je niet
gauw te ver? Een relativist, die zelf wel zal bepalen wat hij mag en moet, zal de genoemde
houding ook niet gauw herkennen in zijn leven. Ook hij zal ‘incarneren’ maar eng vinden, want
ben je dan nog wel eigen baas? Moralisten en relativisten vertrouwen uiteindelijk op zichzelf.
Alleen iemand die uit de genade van Jezus Christus leeft, zal de genoemde houding herkennen.
Hij is ‘waarlijk vrij’ (Gal. 5:1), zijn gezindheid stemt overeen met die van Christus (Flp. 2:5).
5. Visie, missie, doelstelling. Om in de 21 e eeuw tot Gods eer en tot zijn dienst te functioneren,
zal de kerk m.i. bereid moeten zijn nieuwe keuzen te maken over de manier van kerk-zijn. God
heeft de verantwoordelijkheid daarvoor aan de gemeente gegeven. Veel vragen over actuele
invulstructuren kunnen we niet met de bijbel in de hand beantwoorden. Die vragen moeten we
zelfs niet willen stellen aan de Schrift. De bijbel geeft aan de christelijke gemeente slechts
aanwijzingen voor een hoofdstructuur. Daarom pleit ik ervoor dat elke plaatselijke gemeente
voor zichzelf een heldere visie, een krachtige missie en een concrete doelstelling formuleert.
Hierin verwoordt de gemeente wat zij gelooft in de tijd van vandaag te moeten doen,
vanzelfsprekend door de kracht van de Heilige Geest. Met deze visie en missie en dit doel moet
het mogelijk zijn als gemeente een doordachte strategie uit te zetten en duidelijk beleid te
maken. De visie, missie en doelstelling van Redeemer kunnen als hulp dienen voor de kerken in
Nederland.
6. Model. In het algemeen veronderstelt het kiezen voor een bepaalde strategie een bepaalde
kijk op de gemeente. Een model is een systematische weergave daarvan. Het is opvallend dat
het model waar ik mee wilde werken (zie Figuur 1) niet voldoende in staat bleek te zijn de
‘Schwung’ van Redeemer te beschrijven, vooral vanwege het feit dat het onderwerp
kerkplanting moeilijk in het model te plaatsen was. Redeemer zelf gebruikt een ander model
(zie Figuur 3). Dit model is meer expliciet naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’ gericht dan het model
waar ik van uitging. Het verdient m.i. aanbeveling het model van Redeemer nader te
bestuderen. Ik vraag me af of het niet mogelijk is de zes bijbels beargumenteerde werkvelden
van Te Velde (vgl. paragraaf 2.3.1) daar een plaats in te geven, met behoud van het expliciete
waarmee Redeemer geïntegreerd naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’ is gericht.
7. Erediensten die naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’ zijn gericht. Overeenkomst in het model
waar ik mee inzette en het model van Redeemer is de grote nadruk op de plaats van de
erediensten en de kleine groepen. Wat de erediensten betreft, wil de plaatselijke gemeente
systematisch en geïntegreerd naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’ de gemeente opbouwen, dan zal in
die erediensten de toon moeten worden gezet. Iedere zondagse prediking zal uitdrukkelijk
rekening moeten houden met de aanwezigheid van niet-christenen in de kerkzaal. Dit is geen
eenvoudige taak. In ieder geval zal de liturgie doordacht en duidelijk voor alle kerkgangers
moeten zijn (dat heeft niets te maken met traditioneel of modern). Er moet meer bezinning
komen op de noodzaak van het wel of niet organiseren van speciale diensten c.q. bijeenkomsten
voor zoekers en de opzet en de thema’s die daar dan zouden kunnen dienen. Belangrijk is dat er
een cultuuromslag plaatsvindt in de erediensten: van een ons-kent-ons cultuur waar wordt

opgekeken van de aanwezigheid van gasten naar een cultuur waar het normaal is dat de
gemeente velen in de kerkzaal niet kent, waar gasten zich welkom weten en geaccepteerd zijn,
hoe ze er ook uitzien en met welke vragen ze ook komen, en waar in de prediking de genade van
Jezus Christus wordt verkondigd aan christenen en niet-christenen. De prediking zal moeten
ingaan op vragen die de tekst oproept bij christenen en bij niet-christenen.
8. Kleine groepen die naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’ zijn gericht. Er zal in iedere gemeente
gezocht moeten worden naar vormen van gemeente-zijn om de gemeenschap ook in kleinere
verbanden te laten functioneren. In het bijzonder is dat in onze tijd van individualisme en
materialisme hard nodig. Mijn inzet dat daarvoor een structuur van kleine groepen de
aangewezen weg is, werd bevestigd door het onderzoek naar Redeemer en ook door het
onderzoek naar Willow Creek. Net als de erediensten zullen de kleine groepen expliciet naar
‘binnen’ en naar ‘buiten’ gericht moeten zijn. Ik beweer niet dat dat in de praktijk zomaar te
realiseren is. Integendeel, er zal een behoorlijke bezinning moeten plaatsvinden. Welk doel
formuleren we voor de kleine groepen? Hoe moet de toerusting plaatsvinden? Welk materiaal
gebruiken we? Hoe leiden we leiders op? Hoe zorgen we voor voldoende diversiteit? Hoe sturen
en bewaken we het (onderlinge) pastoraat en diaconaat? In hoeverre zijn de kleine groepen te
combineren met praktische werkzaamheden? De plaatselijke gemeente zal antwoorden moeten
geven op deze vragen, passend binnen de eigen context. De methode die Willow Creek heeft om
de groepen te organiseren verdient m.i. over het algemeen de meeste aanbeveling. Deze
methode is in staat praktische werkzaamheden te combineren met onderlinge gemeenschap,
inclusief onderling pastoraat en diaconaat, zodat ieder gemeentelid zich thuis moet kunnen
voelen in een van de groepen, en is zowel naar ‘binnen’ als naar ‘buiten’ gericht. De uitwerking
hiervan zal een behoorlijke diversiteit aan soorten kleine groepen opleveren. Sommige groepen
zijn meer studie-gericht, andere zijn meer doe-gericht. Maar alle groepen hebben het doel om de
gemeenschap met God en mensen te versterken.
9. Vorming en toerusting. Opvallend aan de gemeenteopbouw zoals die plaatsvindt bij
Redeemer is de grote nadruk op vorming en toerusting, of in termen van Redeemer:
discipelschapstraining en leiderschapsontwikkeling. Deze vorming en toerusting heeft o.a.
betrekking op kringleiders, vrijwilligers van gemeentelijke activiteiten en aspirant-ouderlingen
en -diakenen. Ook voor de Nederlandse kerken lijkt mij dit grote waarde hebben, zeker nu in die
kerken het werken met kleine groepen steeds belangrijker wordt en het vervullen van
ambtsdragervacatures in diverse gemeenten erg moeilijk is. Typerend voor de vorming en
toerusting bij Redeemer is weer de kant naar ‘buiten’. Onderdelen van de discipelschapstraining
die standaard worden gegeven, zijn: ‘De geloofwaardigheid van het evangelie’, ‘Overzicht van
de theologie’ en ‘Introductie op Redeemer’, alle drie speciaal gericht op mensen van ‘buiten’.
Verder zijn er na iedere kerkdienst de Q&A-bijeenkomsten. Dat Redeemer deze onderdelen van
vorming en toerusting aanbiedt, is m.i. een direct gevolg van het feit dat de erediensten expliciet
gericht zijn op christenen en niet-christenen. Het verdient aanbeveling dat ook de Nederlandse
kerken dergelijke cursussen gaan aanbieden. Tijdens de erediensten kan daar prima ‘reclame’
voor worden gemaakt. Dan went de gemeente er meteen aan dat er standaard gasten in de
diensten zijn, onder wie niet-christenen.
10. Kerkplanting. Terwijl in Nederland niet veel ervaring bestaat met het vermenigvuldigen of
planten van kerken, is kerkplanting bij Redeemer een belangrijk onderdeel van zijn model voor
gemeenteopbouw. Het verdient m.i. aanbeveling dat ook de Nederlandse kerken zich bezinnen
op kerkplanting als een middel om te werken aan uitbreiding van Gods koninkrijk. Bijvoorbeeld
zou er antwoord gezocht moeten worden op de vraag bij welke grootte van de gemeente het
beter zou zijn zichzelf te vermenigvuldigen in kleinere units dan door te groeien in één groot
geheel. Een andere vraag is of het niet mogelijk zou zijn om in eigen land een soort
zendingsgebied te definiëren en daar te proberen een nieuwe kerk te planten, expliciet gericht op
niet-christenen. In de lijn van de uitgangspunten en praktijk van Redeemer zou zo’n nieuwe
kerk qua theologie volstrekt in de lijn liggen van het kerkverband, maar zou ze tegelijkertijd
79

80
behoorlijk vrij kunnen zijn in de concrete vormgeving van het kerk-zijn, bijvoorbeeld t.a.v. de
stijl en liturgie van de zondagse erediensten.
De kerken hebben m.i. dicht bij huis een verantwoordelijkheid waarin kerkplanting een
rol zou kunnen spelen. Overal in Nederland worden nieuwe wijken gebouwd, maar veelal staat
er geen enkel kerkgebouw in de bouwplannen. Op zijn minst zouden plaatselijke kerken zich
moeten afvragen wat eigenlijk de sociale, maatschappelijke en culturele situatie is van de
mensen die in hun dorp of stad wonen om zich vervolgens af te vragen hoe die mensen het beste
met het evangelie bereikt kunnen worden. Nog beter is het om er direct bij te zijn wanneer de
burgerlijke gemeente plannen ontwikkelt, zodat de kerk niet achter de feiten aanloopt, maar
simultaan met de groei van het dorp of de stad plannen ontwikkelt om de mensen in de eigen
specifieke omgeving te bereiken. Ik zie niet in waarom in deze plannen kerkplanting niet zou
kunnen worden overwogen. Wanneer op enig afstand, maar wel in de buurt van een bestaande
gemeente, met iets geheel nieuws wordt begonnen en heel bewust voor een bepaald model
wordt gekozen om daar als kerk te functioneren, kunnen er bovendien positieve stimulansen
uitgaan voor de al langer bestaande gemeente.
11. Stad. Redeemer geeft hoge prioriteit aan de stad. De stad is de meest strategische plaats om
in de 21 e eeuw kerk te zijn. In de stad wonen alle volken. De stad is trendsetter. De stad is
zendingsterrein. Ik vind het zeer terecht dat Redeemer op deze manier de vinger bij de stad legt.
Redeemer geeft aan dat de volgende elementen van belang zijn voor kerken in de (grote) steden:
houd van de stad; laat je voortdurend uitdagen door de vele veranderingen in de stad; kies voor
diversiteit; reken met de aanwezigheid van vele culturen en etnische groepen; assimileer d.m.v.
kleine groepen i.p.v. grootschalige bijeenkomsten; maak gebruik van bestaande netwerken; kies
voor een holistische aanpak van pastoraat en diaconaat; aanvaard de relatieve onbelangrijkheid
van loyaliteit aan het kerkverband; werk zoveel mogelijk samen met andere kerken.
De kerken in grote steden van Nederland worden steeds kleiner. De problematiek is
groot. Zou er in het licht van bovenstaande niet een geheel nieuwe manier van kerk-zijn in de
grote stad kunnen worden geïntroduceerd die nauw aansluit bij de cultuur in de stad en zeer
sterk gericht is op niet-christenen? Strategische vraag is op welke groep de kerk in de grote
steden zich wil richten nu de middenklasse, de impliciete doelgroep van oudsher, bezig is uit de
steden te vertrekken. Het kerkverband heeft in dezen een verantwoordelijkheid. Maar ik zou me
ook kunnen voorstellen dat een of meer plaatselijke kerken die verantwoordelijkheid oppakken.
Zij zouden een stad als zendingsgebied kunnen adopteren en, vanzelfsprekend i.o.m. de al
functionerende kerk van Jezus Christus in die stad, zoeken naar mogelijkheden om daar zending
te bedrijven. Waarom zou het niet mogelijk zijn een stuk of tien gezinnen met potentie te
‘beroepen’ om te verhuizen naar een bepaald deel van de Randstad en daar een nieuwe kerk te
planten, nauw aansluitend bij haar context en sterk gericht op niet-christenen? Zoiets zou dan
wel doordacht moeten plaatsvinden, na grondig onderzoek, met een heldere visie en gedragen
door het volhardend gebed van de kerken.
12. Geloof. Er is geloof nodig om concreet te werken aan bovenstaande aanbevelingen. Maar
dat is niet vreemd, omdat immers de hele kerk voorwerp van geloof is. In alles moet het
vertrouwen op God zelf de hoofdtoon voeren. Hij is het zelf die bouwt aan de gemeente van
Jezus Christus. Zijn beloften zijn vast en zeker. Bouwen naar ‘binnen’ en naar ‘buiten’ is het
werk van de Heilige Geest. Die Geest schrijft wegen in de tijd, Hij opent harten en laat de
boodschap van genade landen in het leven van mensen. Wonderlijk genoeg gebruikt Hij daar
mensen voor. Er is geloof nodig in de kerk, inderdaad. Maar zelfs dat geeft God, uit genade en
op het gebed.

Literatuur
R.J. Bakke and J. Hart, The urban christian, Downers Grove 1987.
R.J. Bakke, ‘Profiles of effective urban pastors’, in: R.S. Greenway (ed.), Discipling the city, Grand
Rapids 1992 (second edition), 125-135.
G. Barna, Marketing the church, Colorado Springs 1988 2 .
P.A. Bergwerff, ‘De brede weg naar Willow Creek’, Nederlands Dagblad, 24 oktober 1997.
P.A. Bergwerff, ‘We do our best for God’, Nederlands Dagblad, 25 oktober 1997.
P.A. Bergwerff, ‘In een andere wereld’, Nederlands Dagblad, 28 oktober 1997.
P.A. Bergwerff, ‘Onder de profeten?’, Nederlands Dagblad, 31 oktober.
P.A. Bergwerff, ‘Achter Amerika aan?’, Nederlands Dagblad, 1 november 1997.
P.A. Bergwerff, ‘De onbetaalde rekening van ‘evangelisch’ Amerika, Nederlands Dagblad, 26 maart
1999.
P.A. Bergwerff, ‘We kunnen niet zonder een verbolgen God’, Nederlands Dagblad, 27 maart 1999.
G.C. Berkouwer, Faith en sanctification, Grand Rapids 1952.
P. Beyerhaus, ‘Evangelie als publieke waarheid’, Reformatorisch Dagblad, 17 maart 1998.
G. Bilezikian, Christianity 101. Your guide to eight basic christian beliefs, Grand Rapids 1993.
P. Braoudakis (ed.), Church leaders handbook, Barrington 1997 4 .
J.H. Carlier, ‘De levende gemeente – een uitdaging’, Ambtelijk Contact 39 (1999), 453-461.
E.P. Clowney, The unfolding mystery. Discovering Christ in the Old Testament, Phillipsburg 1988.
E.P. Clowney, The church. Contours of christian theology, Downers Grove 1995.
H.M. Conn, Evangelism. Doing justice and preaching grace, Phillipsburg 1982.
H.M. Conn, A clarified vision for urban mission. Dispelling the urban stereotypes, Grand Rapids 1987.
E. Dobson, Een dienst voor belangstellenden… hoe begin je daarmee?, Hoornaar 1996.
J.M. Frame, The doctrine of the knowledge of God, Phillipsburg 1987.
C.F. George, Prepare your church for the future, Grand Rapids 1999 10 .
M.R. Gornik, ‘Between resurrection and reconciliation. The story of New Song Community Church’, in:
H.M. Conn (ed.), Planting and growing urban churches. From dream to reality, Grand Rapids 1997, 235-
247.
S.G. de Graaf, Verbondsgeschiedenis. Schetsen voor de vertelling van de bijbelse geschiedenis, Kampen
1952 (twee delen).
R.S. Greenway (ed.), Discipling the city. Theological reflections on urban mission, Grand Rapids 1986 3 .
R.S. Greenway (ed.), Discipling the city. A Comprehensive approach to urban mission, Grand Rapids
1992 (second edition).
R.S. Greenway and T.M. Monsma, Cities. Missions new frontier, Grand Rapids 1989.
K. van der Grijp, Geloven in de stad. Geloofsverantwoording in stedelijk perspectief, Kampen 1991.
C.J. Haak, Kerkgroei… graag?!, Barneveld 1997.
C.J. Haak, Kerk in de 21 e eeuw. Weer kerk voor de wereld zijn, Kampen 1999.
J. Haveman, ‘Samen naar de Bron. Over jongeren, jeugdcultuur en kerkelijk jeugdbeleid’,
doctoraalscriptie Gemeenteopbouw, Kampen 1999.
H.J. Hendriks, Strategiese beplanning in die gemeente. Die beginsels & praktyk van gemeente vernuwing,
Wellington 1992.
M. Herbst, Missionarischer Gemeindeaufbau in der Volkskirche, Stuttgart 1993 3 .
L. and B. Hybels, Rediscovering church, Grand Rapids 1995.
J. Jonkman, ‘Zes miljard mensen’, in: De Wekker, 15 oktober 1999.
A. Kamsteeg, ‘Spectaculaire kerkgroei in hartje New York’, Nederlands Dagblad, 30 maart 1991.
A. Kamsteeg, ‘De wereld begin hen ‘christenen’ te noemen…’, Nederlands Dagblad, 28 september 1991.
A. Kamsteeg, ‘Ademloos luisteren naar Timothy Keller’, Nederlands Dagblad, 4 oktober 1994.
81

82
A. Kamsteeg, ‘Spectaculaire kerkgroei in hartje New York’, Nederlands Dagblad, 29 oktober 1994.
A. Kamsteeg, Amerika. Sommigen noemen het een opwekking, Barneveld 1995 4 .
A. Kamsteeg, ‘De barmhartige Samaritaan. Naar de daklozen en aidspatiënten in de grote stad’,
Nederlands Dagblad, 1 april 1995.
A. Kamsteeg, ‘Ook wij gaan op de ‘weg naar Jericho’’, Nederlands Dagblad, 1 april 1995.
A. Kamsteeg, ‘Niet op de automatische piloot het huwelijk in’, Nederlands Dagblad, 18 april 1998.
A. Kamsteeg, O. Ramaker en J. de Wilde (red.), ‘Gemeentegroei vandaag’, bijlage bij Christen vandaag
en Groei, voorjaar 1998.
A. Kamsteeg, ‘Een nieuw lied tussen zwarten en latino’s. Jeff White gaat naar Harlem’, Nederlands
Dagblad, 16 januari 1999.
A. Kamsteeg, ‘Het geheim van de levende gemeente’, Ambtelijk Contact 39 (1999), 449-453.
K. Keller, ‘Case study’, in: Soul food, newsletter of the World Harvest Mission, Fall 1999.
T.J. Keller, ‘An evangelical mission in a secular city’, in: L.E. Schaller (ed.), Center City Churches. The
new urban frontier, Nashville 1993, 31-41.
T.J. Keller, ‘Reformed church growth’, in: A Presbyterian Network Reprint, 1995 (oorspronkelijk
gepresenteerd op de London Presbyterian Conference in juni 1988 en daarna gepubliceerd in Presbyterian
Network).
T.J. Keller, Ministries of mercy. The call of the Jericho road, Phillipsburg 1997 2 .
T.J. Keller, ‘From a church to a movement of churches’, Redeemer Report, augustus 1999.
R.D. Knudsen, ‘Beginsel tegenover beginsel’, Reformatorisch Dagblad, 10 maart 1999.
W. Kremer, Priesterlijke prediking, Amsterdam 1976.
J.W. Maris, ‘De kerk’, colleges dogmatiek CD-jaar 1996-1997, 2 e semester.
A. McGrath, Bruggen bouwen. Over het effectief doorgeven van het christelijk geloof, Kampen 1995.
H.C. Mijnders, ‘Willow Creek: voor God is alleen het beste genoeg’, Ambtelijk contact 36 (1997), 48-53.
C.J. Miller, Outgroing the ingrown church, Grand Rapids 1986.
C.J. Miller, Powerful evangelism for the powerless, Phillipsburg 1997.
H.R. Niebuhr, Christ and culture, New York 1951.
A. Noordegraaf, Creatura verbi. De groei van de gemeente volgens de Handelingen der Apostelen, ’s-
Gravenhage 1983.
A. Noordegraaf, ‘De kerk in het Nieuwe Testament’, in: W. van ’t Spijker e.a. (red.), De kerk, Kampen
1990, 19-62.
A. Noordegraaf, ‘Familia dei’, Theologia Reformata 35 (1992), 183-203.
A. Noordegraaf, Vijf broden en twee vissen. Missionair gemeentezijn in een (post)moderne samenleving,
Zoetermeer 1998.
A. Noordegraaf, ‘Gemeenteopbouw bij kenterend getij’, Theologia Reformata 42 (1999), 73-90.
K. van Noppen, ‘Stop met acties – kom in de kring’, interview met E. Veenhuizen, Nederlands Dagblad,
23 oktober 1999.
M. Ortiz, ‘Being disciples: incarnational christians in the city’, in: R.S. Greenway (ed.), Discipling the
city, Grand Rapids 1992 (second edition), 85-98.
J. Perkins and J. Kadlicek, ‘Manhattan transformation’, in: Resurrecting hope, Ventura 1997, 147-157.
G.A. Pritchard, Willow Creek. Een eerlijke evaluatie, Heerenveen 1997.
Redeemer Presbyterian Church, ‘A church planting movement’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘A practical model for preachting’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Hope for New York’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘How do we worship today?’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Life together in gospel-community’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Mercy and deed ministry’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Redeemer counseling services’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Sequential principles for developing an arts program’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Seven ways to make an over-and-above gift to your church’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘The centrality of the gospel’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Vision synopsis’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Worship leading’, z.j.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Case study of urban church growth’, 1996.

Redeemer Presbyterian Church, ‘Preparing for marriage’, 1996.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Vision an model: gospel-driven church’, 1997.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Redeemer and the New York project’, 1997.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Celebrating the past, preparing the future’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Gospel-centered preaching’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Hope for New York Orientaton packet’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Hope for New York. Team leader handbook’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘How do we evangelize?’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘How do we start new churches?’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Outward face’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Redeemer Fellowship Groups: A summary’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Redeemer Presbyterian: an outline of its history and future’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘The church in a post-modern world’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Visitor’s information’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Why focus on the city?’, 1999.
Redeemer Presbyterian Church, ‘Why plant new churches?’, 1999.
H.N. Ridderbos, De komst van het koninkrijk, Kampen 1950.
H.N. Ridderbos, Paulus. Ontwerp van zijn theologie, Kampen 1966.
A.A. van Ruler, Theologie van het apostolaat, Kampen z.j. (1954).
K. Sande, The peacemaker. A biblical guide to resolving personal conflicts, Grand Rapids 1991.
J. van ’t Spijker, ‘De prima plantatione et collectione ecclesiae, aut ecclesiarum. Een onderzoek naar de
opvattingen van de reformatoren en de vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie, met name
Gisbertus Voetius met betrekking tot de zending en de doorwerking daarvan’, doctoraalscriptie,
Apeldoorn 1997.
W. van ’t Spijker e.a. (red.), De kerk, Kampen 1990.
J.R.W. Stott, Zending in de moderne wereld, Goed 1975.
L. Strobel, Wat beweegt de onkerkelijke John en Anita?, Hoornaar 1995.
D. van Swigchem, Het missionair karakter van de christelijke gemeente volgens de brieven van Paulus en
Petrus, Kampen 1955.
R.F. Telgenhof, ‘Samen leven met God. Een onderzoek naar de bruikbaarheid van de kleine groep binnen
de kaders van de gereformeerde gemeenteopbouw, mede aan de hand van het concept van de Cell Group
Church’, doctoraalscriptie Gemeenteopbouw, Kampen 1999.
B. van Veen, ‘Aanpassing zonder aantasting? Leren van de Willow Creek Community Church over de
noodzaak en de mogelijkheid van het overbruggen van de kloof tussen kerk en onkerkelijke’,
doctoraalscriptie Gemeenteopbouw, Kampen 1996.
M. te Velde, Gereformeerde gemeenteopbouw. Een eerste koersbepaling voor een nieuw theologisch vak,
Barneveld 1989.
M. te Velde, Gemeenteopbouw 1. Doelgericht en samenhangend werken in de christelijke gemeente,
Barneveld 1992.
M. te Velde, Gemeenteopbouw 2. Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke
gemeente, Barneveld 1992.
M. te Velde, Gemeenteopbouw 3. Methodisch beleid ontwikkelen in de christelijke gemeente, Barneveld
1993.
M. te Velde e.a., Gemeenteopbouw 4. Handreiking voor een gemeente-werkplan, Barneveld 1993.
J.P. Versteeg, Geest, ambt en uitzicht, Kampen 1989.
N. Viss, ‘Redeemer Presbyterian Church, New York City’, in: Bulletin voor gemeentegroei, oktober
1999.
F. Wester, Strategieën voor kwalitatief onderzoek, Bussum 1995 3 .
Westminster Theological Seminary, ‘Am I called to church planting’, reader bij het college Church
Planting, 1999.
Willow Creek Association, ‘Myths about a movement’, WCA News 5 (1997), 1-7.
Willow Creek Nederland, ‘Tien mythen over Willow Creek’, z.j.
Willow Creek Nederland, Kerk zonder drempel. Hoe de gemeente van Christus ongelovige mensen kan
bereiken, Haamstede 1995.
83

84
Willow Creek Nederland, Een kennismaking met de Willow Creek Community Church en Willow Creek
Nederland, 1999.
N.T. Wright, ‘One God, one Lord, one People. Incarnational christology for a church in a pagan
environment’, Ex auditu 7 (1991), 45-58.
A. Zijlstra, ‘Heel de schepping aanknopingspunt’, Reformatorisch Dagblad, 17 februari 1998.

Bijlagen
Onderstaande bijlagen bevatten de teksten van de artikelen die ik heb gepubliceerd n.a.v. het
onderzoek waar ik in dit rapport verslag van doe.
A. VisNed wil groeien door klein te worden 217
HOUTEN – In een bepaalde stad wordt een nieuwe wijk gebouwd. De burgerlijke gemeente
heeft geen plaats gereserveerd voor een nieuw kerkgebouw in die wijk. Wat doe je dan als kerk
van Jezus Christus in de betreffende stad om de bewoners van die nieuwe wijk te bereiken?
Wacht je af en hoop je dat men spontaan aar de kerk komt? Het advies van Wolfgang Fernandez
uit Venezuela, vice-directeur van DAWN, luidt: ‘Begin een nieuw soort kerk. Ga groeien door
klein te worden’.
Wit om te oogsten
DAWN is een wereldwijde beweging die stimulansen wil geven aan doelgericht
evangelisatiewerk. De afkorting staat voor: Discipling Whole Nation (een hele natie tot
discipelen maken). Het evangelisatiemiddel bij uitstek is volgens DAWN het stichten van
nieuwe gemeenten. De Nederlandse poot van DAWN is VisNed, ‘Visie voor Nederland’.
VisNed vindt eigenlijk dat er 5000 nieuwe gemeenten gesticht moeten worden in Nederland. De
velden zijn wit om te oogsten, maar daar zijn veel arbeiders voor nodig en die arbeiders moeten
bovendien de juiste methoden gebruiken. Gisteren en vandaag zijn op een VisNed-congres in
Houten 55 mensen uit diverse gemeenten, kerken en parakerkelijke organisaties bijeen om zich
te bezinnen op de arbeiders en de oogst. Het resultaat van de eerste dag kan worden getypeerd
door de woorden ‘Groeien door klein te worden’. Een van de sprekers op het VisNed-congres
was de genoemde Wolfgang Fernandez. Hij adviseerde drie stappen om de bewoners van die
nieuwe wijk te bereiken. ‘Stap 1: Ga in die wijk wonen en integreer in de gemeenschap. Stap 2:
Leg relaties en onderhoud die goed. Stap 3: Nodig mensen bij jou thuis uit en vertel hen wat
God in jouw leven heeft gedaan.’ Op die manier kan er bij iemand thuis een cel ontstaan waar
mensen discipelen van Jezus worden. Zo ontstaat dan in die wijk een kleine nieuwe gemeente.
Er was eens een vrouw die als motto had: ‘Geef jezelf, je huis en je soep’. Ze bereikte zestig
mensen uit haar wijk met het evangelie van Jezus Christus. Christenen van nu zouden veel
minder gericht moeten zijn op grote kerken en veel meer op de persoonlijke relaties met mensen
in kleine groepen. Die kleine groepen zouden immers kleine gemeenten kunnen worden.
Bidden voor de politie
Klein in plaats van groot. Dat geldt ook in geestelijk opzicht. De Zwitser Ueli Haldemann,
leider van DAWN-Zwitserland, wees de congresgangers op de grote betekenis van het gebed.
Het is het fundament voor alle evangelisatiewerk. Wij kunnen van alles bedenken aan
methoden, technieken en onderzoeken en alles in het werk stellen om mensen te bereiken en
nieuwe gemeenten te stichten, maar het fundament is het gebed. Want het is God die de
gemeente bouwt. Bidden is contact met Hem zoeken en het van Hem verwachten. Door het
gebed verandert God mensen. Als ik vanaf vandaag iedere dag een minuut ga bidden voor mijn
niet-christelijke buren, gegarandeerd dat mijn houding naar hen toe verandert. Het mooie van
bidden is verder dat iedere christen, ongeacht leeftijd en gezondheid, kan meedoen. Er ging eens
een groepje christenen naar een politiebureau om te vragen: ‘Waar zitten jullie als agenten nou
217 Verschenen in: Nederlands Dagblad, 11 mei 1999.
85

86
mee? Wij willen dat graag weten, want wij bidden voor jullie als een onderdeel van ons gebed
voor de hele wijk’. Tijdens het congres werd niet alleen gepraat over bidden, maar werd ook
daadwerkelijk tijd gereserveerd voor de praktijk ervan.
Schreeuw om Verlosser
Huub Bogaers en Ronald van der Molen deden verslag van hun onderzoek in Den Haag naar
een optimale locatie voor de stichting van een nieuwe gemeente. Deze krant schreef jongstleden
vrijdag over dit onderzoek. “De wereld schreeuwt om een Verlosser”, concludeerde Van der
Molen tijdens zijn presentatie. Hij gaf de congresgangers vier adviezen. Ten eerst: leer uw stad
of uw wijk kennen, door vragen te stellen aan sleutelfiguren, interviews af te nemen, interesse te
tonen. Ten tweede: leer de bewoners kennen en verzacht hun noden. “Als je niet-christenen wilt
bereiken, moet je met ze omgaan”. Hoe zou je anders een zoutend zout kunnen zijn? Ten derde:
Richt je met je gemeente die je start op de noden in de wijk. Alleen dan kom je echt bij de
mensen. Trefwoorden: Aandacht, relaties, kameraadschap, kringenwerk, kinderwerk. Ten
vierde: Wees een zegen. Ga naar de eenzamen, geef troost en deel van je geld. Wees Jezus’
handen! Groeien door klein te worden, kortom.
B. Durf in kerk groot te denken 218
HOUTEN – Een plaats ergens in Nederland telt 30.000 inwoners. De plaatselijke christelijke
gemeenten kunnen 5000 zitplaatsen aanbieden. Bij twee diensten op een zondag is dat maximaal
10.000. Dat betekent dat er 20.000 burgers geen eredienst kunnen bijwonen, eenvoudig omdat
er geen plaats is. Conclusie: er zouden daar wel 20 nieuwe gemeenten kunnen worden
gesticht… Maar dan moet je wel groot durven denken!
Familieverband
Groot durven denken, dat was de lijn van de tweede dag van het VisNed-congres in Houten.
Geconstateerd werd dat nogal wat christenen van vandaag de neiging hebben om te accentueren
dat ze een minderheid (gaan) vormen. Geconstateerd werd ook dat nogal wat christelijke
gemeenten een ad-hoc beleid voeren in plaats van gericht te werken aan heen helder doel. Een
belangrijke oorzaak wordt gevormd door de tijdsdruk. Veel pastores zijn overbezet. En niet
alleen pastores, ook veel andere christenen zijn zo druk met werk en kerk dat ze geen tijd meer
hebben voor relaties met de naaste omgeving. En dat terwijl heel veel mensen op een eilandje
leven, slechts enkele collega’s en wat familieleden kennen, en hartstochtelijk op zoek zijn naar
vrienden. Ds. Bram Krol op de avond van de eerste congresdag: “De gemeente van de toekomst
moet daarom een alternatief familieverband vormen”. Trefwoorden van die gemeente zijn:
familiair, persoonlijk en liefdevol.
Cultureel relevant
Veel christelijke gemeenten willen graag een gemeente zijn voor iedereen. De praktijk wijst
echter uit dat dat een onmogelijkheid is. Er zijn zoveel groepen in de samenleving die een
andere taal spreken (letterlijk of figuurlijk), die ander eten eten, die een andere humor kennen,
die anders gekleed zijn, die gewoon anders zijn, dat het niet mogelijk is al deze groepen met een
en dezelfde christelijke gemeente te bereiken, aldus Bram Krol en de Zwitser Ueli Haldemann
op het congres. Om op deze sociale segmentatie in te spelen is het erg belangrijk om als
gemeente en visie te hebben waarin onder meer duidelijk wordt op welke doelgroep je je als
gemeente speciaal richt. De gemeente van vandaag moet ‘cultureel relevant’ zijn. Daarom is het
niet goed om meer van hetzelfde te willen, maar om ruimte te bieden aan experimenten. Als een
bepaalde groep uit de samenleving in een bepaald deel van een stad het beste kan worden
218 Verschenen in: Nederlands Dagblad, 12 mei 1999.

ereikt met een huisgemeente of met een jeugdgemeente, dan moet je dat toch willen? Het gaat
per slot van rekening om het Koninkrijk van God! Maar dan moet je wel groot durven denken.
Buurtonderzoek
Een middel om visie voor een bepaalde wijk of een bepaald dorp te krijgen, is het houden van
een buurtonderzoek. “Zoiets opent onze ogen voor iets wat we eerst niet zagen”, aldus
Haldemann. Een voorbeeld: maak een kaart van de stad waar je woont, teken daarin de kerken
die er zijn en geef verschillende kleuren aan die delen van de stad waar de kerkelijke presentie
respectievelijk hoog, middelmatig, laag of zeer laag is. Een ander hulpmiddel om visie voor een
bepaalde wijk of een bepaald dorp te krijgen is er geregeld gaan wandelen. Heel concreet kun je
dan mensen, situaties en dingen die in de wijk gebeuren in gebed opdragen aan de Here God.
Een gebedswandeling dus. Een van de onderdelen van het VisNed-congres was dan ook een
gebedwandeling door een deel van Houten. Kun je dan niet gewoon in de kerk of thuis voor die
wijk bidden? Natuurlijk wel, maar door er zelf doorheen te wandelen komt de situatie concreter
op je af zodat je gericht de dingen aan God kunt voorleggen. Wat is nodig vandaag? Een kerk
als alternatief familieverband. Een kerk die cultureel relevant is. Een kerk met visie. Een
biddende kerk. De opdracht om al de volken tot discipelen van Jezus Christus te maken (Matt.
28:19) is groot. Een deelnemer: “Maar we hebben een grote God en we mogen grote dingen van
Hem verwachten”. Evangelisatie door groot te durven denken, kortom.
C. Plant een nieuwe kerk die cultureel relevant is 219
LONDEN - In veel grote steden lopen de kerken leeg en is de gemiddelde leeftijd van de
betrokken kerkleden hoog. Jonge gezinnen verhuizen naar buiten de stad. En tegelijkertijd is de
wervingskracht van veel stadskerken gering. Hoe kan deze trieste situatie worden omgebogen?
Het antwoord van Tim Keller, predikant van de Redeemer Presbyterian Church in New York
City, luidt: ‘Plant een nieuwe kerk die cultureel relevant is’.
Keller sprak deze week op een congres in Londen over kerk-zijn in de grote stad. Twee
dagen lang mocht hij tweehonderd congresgangers, van wie een dozijn uit Nederland, zijn visie
op kerk-zijn in de grote stad voorhouden. Keller heeft recht van spreken. Want hoewel
Redeemer pas in 1989 in hartje New York startte met kerk-zijn, komen er vandaag maar liefst
2900 bezoekers in de drie zondagse diensten en nemen 1400 mensen deel aan kleine groepen
van de gemeente. Zeer opmerkelijk is dat bij alle diensten zo’n 20 tot 35 procent van de
bezoekers niet-christen is. Wat is het geheim van Redeemer?
Een nieuwe kerk planten?
Het klinkt nogal provocerend: ga maar een nieuwe kerk planten. Alsof we niet al genoeg kerken
hebben waar ‘s zondags maar een handjevol stoelen bezet is, die moeilijk functioneren, die
vergrijzen en die teruglopen in ledental! Kunnen we ons niet beter richten op het vormen van
meer eenheid in het christendom? Waarom een nieuwe kerk planten? Omdat dit volgens Keller
bij uitstek de vervulling is van de Grote Opdracht uit Matt. 28:18-20. Het gaat bij die opdracht
niet slechts om het winnen van nieuwe individuen voor het Koninkrijk, maar om het vormen
van nieuwe gemeenschappen die God de lof brengen. Dit wordt bevestigd door de aard van het
werk van Paulus.
Maar er is meer. Naast bovenstaand bijbels mandaat volgt uit de praktijk dat het planten
van een nieuwe kerk zeer effectief is. Keller noemde vier redenen. De eerste reden: nieuwe
kerken zijn erg goed in het bereiken van niet-gelovigen. Het blijkt dat bij kerken die al langer
bestaan, hooguit twintig procent van de nieuwe leden een niet-christelijke achtergrond heeft; bij
kerken die nog maar kort bestaan, is dat maar liefst 60 tot 80 procent. De tweede reden: nieuwe
219 Verschenen in: Nederlands Dagblad, 29 mei 1999.
87

88
kerken vormen de beste weg om nieuwe inwoners, nieuwe generaties en nieuwe
bevolkingsgroepen te bereiken. In een nieuwe kerk kunnen deze mensen bijvoorbeeld al snel
meedoen in het gemeentelijk leven. De derde reden: nieuwe kerken zijn aantrekkelijk voor
creatieve leiders. Het kan een negatief effect hebben op bestaande kerken, wanneer jonge
creatievelingen overstappen naar de nieuwe kerk maar de vierde reden ondervangt dit effect:
nieuwe kerken blijken namelijk het beste middel te zijn om al langer bestaande kerken te
vernieuwen met hun verfrissende invloed. ‘Het Koninkrijk van God heeft nieuwe kerken nodig’,
aldus Keller.
Hoe plant je een nieuwe kerk?
Aan de hand van ervaringen met Redeemer presenteerde Keller een handvat om een nieuwe
kerk te beginnen. Van het allergrootste belang is allereerst om zelf het evangelie te kennen.
Geen moralisme en geen relativisme! Alleen het pure evangelie van Gods genade maakt vrij!
Dit evangelie moet de wereld in. Daar is de bijbel duidelijk over. Tegelijk is de bijbel zuinig
met het verstrekken van antwoorden op de vraag hoe dat dan moet. Er wordt in de bijbel
bijvoorbeeld niks gezegd over het klappen van handen tijdens het zingen in de diensten. De
bijbel vertelt niet hoe we contact moeten zoeken met niet-christenen om hen te confronteren met
het evangelie. Keller: dus moeten we ervoor zorgen dat we dat zo verstandig mogelijk doen.
Hoe dat is? Door zo dicht mogelijk aan te sluiten bij de cultuur en belevingswereld van de
doelgroep. De boodschap moet contextueel zijn, cultureel relevant.
Vervolgens is het van belang onderzoek te doen. Wat leeft er onder de mensen? Waar
hebben ze plezier in en waarin juist helemaal niet? Hoe zien ze de wereld om hen heen? Welke
religieuze bewegingen zijn bij hen actief? Er zullen persoonlijke gesprekken moeten worden
gevoerd en er zal sociologisch onderzoek moeten worden gedaan. Op grond hiervan en
uitgaande van de principiële bezinning moet dan een plan worden gemaakt voor de nieuwe kerk.
Wat moet de boodschap zijn? Hoe kunnen individuen betrokken worden op de nieuwe kerk?
Hoe kan de nieuwe kerk dienstbaar zijn aan de samenleving? Dit moet allemaal concreet
worden gemaakt in een actieplan. Daarin moet ook duidelijk worden waar het benodigde geld
vandaan moet komen. Ook moeten daarin stappen staan die ervoor zorgen dat er goede
contacten ontstaan met de omgeving van de nieuwe kerk. De church planter (kerkplanter) zal
zelf in die omgeving moeten (gaan) wonen.
Waar plant je een nieuwe kerk?
Bovenstaande ging steeds al uit van een stadsomgeving voor een nieuwe kerk. De aanleiding is
natuurlijk het feit dat het congres ging over kerk-zijn in de grote stad. Maar ook principieel is
het volgens Keller van het grootste belang dat de aandacht van de christenheid op de stad
gericht is. Hij wees erop dat de stad niet maar een sociologisch verschijnsel of een bedenksel
van mensen is, maar een ontwerp van God. De geschiedenis begon met een tuin (Gen. 2), maar
eindigt in een stad (Op. 21). Van meetaf was het Gods bedoeling de tuin te laten uitgroeien tot
een stad. Ook na de zondeval is God zelf - door Christus, nu Adam is gevallen - aan het werk
om te bouwen aan een toekomst van een stad met fundamenten (Hebr. 11). Kortom, God is een
Stedenbouwer, aldus Keller. De functies die God voor ogen heeft met de stad, zijn volgens
Keller dezelfde als de functies die God voor ogen had met de hof van Eden: (1) een schuilplaats
voor mensen uit elke stam, taal en natie; (2) een bakermat van cultuur en beschaving; (3) een
plaats om God te ontmoeten; door heel de geschiedenis heen zie je dat mensen juist in de steden
hun heiligdommen bouwen.
Vies, zondig, gevaarlijk
Veel mensen vinden de stad vies, zondig en gevaarlijk. Maar met zo’n houding bereik je de stad
nooit. De enige houding die daarvoor kan zorgen, is de houding van: ik houd van de stad. Met
zo’n houding is de kerk als een zuurdesem in de stad, een zoutend zout. Keller legde er
vervolgens de nadruk op dat je gericht moet zijn op de stad als geheel en niet in de eerste plaats
op de kerk in die stad. Als je gericht bent op groei van de stad in plaats van op de groei van de
kerk, krijg je namelijk beide: zowel stadsgroei als kerkgroei; in het andere geval krijg je

waarschijnlijk geen van beide. Ook strategisch is de keuze voor de stad logisch, omdat de stad
trendsetter is. Een positieve ontwikkeling van de stad zal na verloop van tijd een positief effect
hebben op het omliggende platteland. Het is daarom de stad die nieuwe kerken nodig heeft.
Erediensten
Keller ging ook in op de erediensten die in Redeemer worden gehouden. Het doel van de
erediensten is om zowel christenen als niet-christenen te verbinden met God. Dat laatste is
opvallend. Nadrukkelijk wordt ervan uitgegaan dat niet-christenen in alle reguliere erediensten
aanwezig zijn. Deze insteek is principieel verschillend van die van bijvoorbeeld Willow Creek
waar veel aandacht wordt gegeven aan diensten voor zoekers. Volgens Willow Creek kun je niet
worship (aanbidding) doen en tegelijkertijd evangelism (evangelisatie). Redeemer is het hier
mee oneens. Er zijn allerlei praktische bezwaren aan het model van speciale diensten voor
zoekers verbonden. Hoe kun je er bijvoorbeeld voor zorgen dat mensen die tot geloof zijn
gekomen, daarna switchen naar de diensten voor gemeenteleden (die op woensdagavond
worden gehouden)? Belangrijker nog zijn de theologische bezwaren. Christenen en nietchristenen
hebben hetzelfde Woord nodig. In het NT zien we in Hand. 2 en 1 Kor. 14 dat nietchristenen
de samenkomsten van de gemeente bezoeken en tot geloof komen. Het houden van
diensten waarin zowel christenen als niet-christenen worden verwacht en komen, is een typisch
gevolg van het verbondsmatig denken over de gemeente.
Massaal
Maar hoe is het bij Redeemer zover gekomen dat niet-christenen zo massaal de diensten
bezoeken? Het geheim is volgens Keller dat men er naar streeft dat iedere christen na afloop van
een dienst kan zeggen: ‘Ik wilde dat mijn niet-christelijke vriend hier was geweest’. Keller: ‘Als
je in iedere dienst preekt zoals je zou preken wanneer je zou weten dat er niet-christenen bij
waren, gegarandeerd dat er enige tijd daarna niet-christenen in de dienst zijn’. Een paar punten
om het concreet te maken: (1) geen jargon gebruiken; (2) regelmatig kort uitleggen wat er in de
dienst gebeurt; (3) kwaliteit wat betreft de muziek hebben; gelovigen storen zich minder aan
slechte kwaliteit, omdat ze toch wel geraakt worden door de inhoud van de woorden, maar dit
geldt niet voor niet-gelovigen; (4) woord en daad voortdurend laten samengaan; (5) de betekenis
van de sacramenten duidelijk laten zijn, bijvoorbeeld door een persoonlijk getuigenis van
iemand die gedoopt wordt. De aandacht voor zowel christenen als niet-christenen beperkt zich
niet tot de erediensten. Aan alle kleine groepen (zo’n 120 stuks) doen zowel christenen als nietchristenen
mee. En wat het pastoraat betreft, Tim Keller geeft bij de planning van zijn bezoeken
prioriteit aan niet-christenen. Het pastoraat onder de christenen vindt hoofdzakelijk plaats in de
kleine groepen. Daar kent men elkaar immers door en door.
Genade
Het allerbelangrijkste van Kellers adviezen is wellicht wel dit: de genade van Jezus Christus
moet centraal staan. Dit is niet maar een open deur. Want dat centraal stellen moet dan wel zo
gebeuren dat het landt. Zo gemakkelijk verwordt ons denken tot moralisme. Stel iemand liegt.
Dan kun je zeggen: ‘Dat mag niet van God’, maar daarmee zeg je niets over de achtergrond van
dat verbod. Er zit natuurlijk een oorzaak achter dat liegen. Dat zou kunnen zijn dat iemand
zichzelf groot wil houden. Als je dan zou vragen waarom die persoon liegt, laat je hem
ontdekken dat hij feitelijk het heil bij zichzelf zoekt, in plaats van bij Jezus Christus. Jezus wil
je vrijmaken van alle slavernij, ook van het op jezelf gericht zijn.
Op het congres dankten we samen: ‘Wij danken U, Vader, voor het evangelie. Wij
danken U dat dat evangelie niet alleen maar informatie is, maar het krachtige Woord van de
levende God dat mensen verandert.’ Dit is niet een geheim van Redeemer, maar van de drieenige
God.
89

90
D. Kerk voor christenen en niet-christenen 220
Denkt u na afloop van een kerkdienst wel eens: Ik wilde dat mijn niet-christelijke vriend hier
was geweest? En heeft u dan werkelijk het idee dat die vriend of die collega of welke andere
niet-christen ook zich aangesproken had geweten in die dienst? Vorige week was er in Londen
een congres waar het ging over een kerk waar dit inderdaad praktijk is. Siebrand Wierda geeft
een impressie.
Twee richtingen
Hoofdspreker op het congres in Londen was ds. Tim Keller, predikant van de Redeemer
Presbyterian Church in New York City. Hoewel deze kerk nog maar tien jaar bestaat, zijn er ’s
zondags zo’n 2900 deelnemers aan de erediensten. Van hen is maar liefst een vijfde tot een
derde deel niet-christen. Redeemer onderschrijft een gereformeerde belijdenis. Wat is het
geheim? Volgens ds. Keller is het geheim dat men er naar streeft dat iedere christen na afloop
van een dienst kan zeggen: ‘Ik wilde dat mijn niet-christelijke vriend hier was geweest’.
Uitdrukkelijk wil Redeemer een kerk voor christenen en niet-christenen zijn. Eigenlijk is dat
ook wel voor de hand liggend, want principieel heeft gemeenteopbouw twee richtingen: naar
binnen, om de gemeente van binnen op te bouwen, en naar buiten, om niet-christenen tot het
christelijk geloof te brengen. Redeemer doet alle moeite om zo dicht mogelijk aan te sluiten bij
de cultuur en belevingswereld van de doelgroep. Dit komt bijvoorbeeld tot uiting in een
traditionele ochtenddienst en een moderne middagdienst, waarin onder meer jazzmuziek wordt
gespeeld.
Onderscheidenlijk preken
Hoe komen niet-christenen ertoe een eredienst bij te wonen? Keller: ‘Als je in iedere dienst
preekt zoals je zou preken wanneer je zou weten dat er niet-christenen bij waren, gegarandeerd
dat er enige tijd daarna niet-christenen in de dienst zijn’. Drie voorbeelden om dat praktisch te
maken: er eenvoudig altijd van uitgaan dat er gasten in de dienst zijn en die hartelijk welkom
heten; geen jargon gebruiken; regelmatig kort uitleggen wat er gebeurt in een dienst. Keller
vertelde dat hij zichzelf bij het maken van een preek altijd drie vragen stelt: (1) Wat zegt deze
tekst tot christenen? (2) Wat zegt deze tekst tot niet-christenen? (3) Wat zegt deze tekst tot
mensen die nog maar kort christen zijn? Onderscheidenlijk preken dus.
Pastoraat en diaconaat
Zo’n 1400 mensen doen mee aan kleine groepen, zowel christenen als niet-christenen. Iedere
kleine groep bestaat uit ongeveer tien personen en komt zeer regelmatig bijeen. Keller: ‘Onze
gemeente heeft niet kleine groepen, onze gemeente bestaat uit kleine groepen’. Zo’n beetje alle
pastoraat en diaconaat vindt namelijk plaats in de kleine groepen. Stel je hebt een probleem.
Dan heb je inderdaad een probleem als je niet bij een kleine groep hoort. Redeemer heeft een
‘herder’ aangesteld per vijf kleine groepen en per vijf ‘herders’ is er één ouderling. Die
ouderling heeft als taak de gemeente toe te rusten tot dienstbetoon (Efeziërs 4:12) en wel via de
‘herders’ en kringleiders. Ook wanneer een kringlid een financieel probleem heeft, is het
allereerst de kleine groep die dat probeert op te lossen. Pas wanneer dit niet lukt, kan de hulp
van een diaken worden ingeroepen. Die gaat dan echter niet zelf het probleem oplossen, maar
hij gaat de kleine groep daarvoor toerusten. Natuurlijk blijft er ook concreet pastoraal en
diaconaal werk voor de ouderlingen en diakenen liggen, maar de insteek ligt overduidelijk bij de
kleine groepen. Tenslotte wat de predikant betreft: die is allereerst predikant. Opvallend is
verder dat Keller wat de planning van zijn eigen pastorale gesprekken betreft prioriteit geeft aan
gesprekken met niet-christenen.
220 Verschenen in: Kerkblad voor het Noorden, 48 (22), 4 juni 1999.

Stad
Expres is Redeemer in hartje New York begonnen. Redeemer heeft het heil van de stad als
geheel op het oog. Een positieve ontwikkeling van de stad zal na verloop van tijd een positief
effect hebben op het omliggende platteland. In de afgelopen jaren zijn er vanuit Redeemer al
weer verschillende nieuwe kerken in New York geplant.
Oudste zoon
Ik bid dat er in ons land en in onze kerken een ontwikkeling komt die onze ogen meer opent
voor het feit dat het belangrijk is om kerk te zijn voor christenen en niet-christenen. Daar zal
wel het een en ander voor om moeten. Hoe vaak niet lijk ik op die oudste zoon uit de gelijkenis
van Jezus (Lukas 15) die niet blij werd toen bleek dat zijn broer gevonden was. Hoe vaak niet
lijk ik op die oudste zoon als ik het in feite niet verwacht van de genade van de hemelse Vader,
maar van mijn eigen brave leven en mijn eigen harde werken. Hoe vaak niet ben ik stiekem
jaloers op die jongste zoon die had genoten van het leven. Maar met zo’n oudste-zoon-houding
bereik ik mijn niet-christelijke vrienden natuurlijk nooit. Vast en zeker is het zo dat hoe meer ik
gericht ben op Jezus Christus, hoe meer liefde ik voor hen heb, hoe meer ik voor hen over heb
(ook qua stijl van de kerkdiensten bijvoorbeeld) om hen te bereiken, hoe meer blijdschap ik
beleef wanneer zij tot bekering komen. Ik bid om een kerk voor christenen en niet-christenen. Ik
bid om een gemeente die overloopt van liefde voor elkaar en voor de mensen om hen heen. Ik
bid dat ikzelf in alles op Jezus gericht ben en op niets en niemand anders. De Geest doorbreekt
gelukkig de grenzen, dus er is alle hoop.
E. Christendom is een niet-westerse godsdienst 221
De einden der aarde komen naar Amsterdam en de andere grote steden. Het stond deze week in
een van de ‘ingezondens’ over het zendingsoverschot binnen de Gereformeerde Kerken
(Vrijgemaakt). Zending en evangelisatie zijn niet meer zo strikt te scheiden. Voor zending hoef
je het vliegtuig niet meer te pakken. Urban mission is in andere landen al ontwikkeld. In een van
de armste buurten van New York City bevindt zich de New Song Community Church.
‘Wie van jullie is wel eens in Harlem geweest?’, vroeg Mark Gornik aan het begin van zijn
lezing over kerkplanting. Eén van de theologiestudenten, een blanke, stak zijn hand op. ‘Ik was
verdwaald’, bekende hij. Reageert Gornik: ‘Maar bij kerkplanting moet je wel allereerst aan de
binnensteden denken’.
Gornik sprak op een zendingsconferentie van Westminster Theological Seminary in
Philadelphia. Het thema van de conferentie was: kerkplanting. Dertien jaar geleden studeerde
Gornik zelf af aan Westminster. Daarna trok hij met enkele vrienden naar een arme wijk van
Baltimore om daar een interraciale kerk van de Presbyterian Church of America te planten. Ze
begonnen met niks. Het meeste geld werd door hen zelf opgebracht. ‘Onze naaste christelijke
vrienden verklaarden ons voor gek; anderen waren minder vriendelijk.’ Twee jaar lang richtten
ze zich uitsluitend op het bouwen van vriendschappen met de buren in de betreffende wijk. Ze
zetten zich sterk in voor recht en gerechtigheid, omdat daarmee in hun situatie het beste de
verzoening van Jezus Christus verkondigd kon worden. Met daad en woord dus. De nieuw
geplante kerk is zich gaan inzetten voor huisvesting en voor gemeenschapsvorming. Momenteel
zijn zo’n 200 huizen door de kerk verbouwd, zijn er een kleine 30 huizen nieuw gebouwd en
werken er meer dan 4000 vrijwilligers mee aan het werk van de kerk. Door de genade van Jezus
Christus zijn levens van mensen veranderd.
221 Verschenen in: Nederlands Dagblad, bijlage ZoZ, 11 december 1999.
91

92
Trends
Bewogen en met enthousiasme spreekt Gornik over de stad. ‘Het probleem van een groot deel
van de christelijke cultuur is dat die anti-zwart, anti-arm en anti-stad is. Terwijl intussen de
volken naar de stad zijn gekomen!’ Hij wijst op vier trends. Ten eerste verstedelijkt de wereld in
hoog tempo. In 1900 woonde 1 op de 8 mensen in de stad. In 1999 is dat er 1 op de 2. Over 100
jaar zullen meer mensen in een stad wonen dan het huidige aantal wereldbewoners. In Latijns
Amerika woont 75% van de mensen in een stad. Ten tweede wordt de positie van de grote
steden steeds strategischer. De belangrijkste informatie en technologie ter wereld is te vinden in
wereldsteden als Hong Kong, Mexico City, Budapest, London, Bangkok, Sydney, Chicago, Los
Angelos en New York City. Gornik: ‘Als Wall Street vandaag crasht, heeft dat direct grote
gevolgen voor heel de wereld. Het zijn de wereldsteden die de wereld besturen.’ Ten derde
stijgt weliswaar het inwonertal van bovengenoemde wereldsteden, maar is de middenklasse
vertrokken naar de voorsteden. De mensen die in de stad (blijven) wonen, zijn de rijken en de
armen. De stad polariseert. Over 25 jaar zal een kwart van de wereldbevolking in
achterstandsbuurten wonen. Ten vierde, in 1900 woonden er in Afrika, Azië en Latijns Amerika
in totaal 90 miljoen christenen en woonden er in Noord Amerika en Europa in totaal 427
miljoen christenen. Deze verhouding is radicaal gewijzigd. Vandaag wonen er in Afrika, Azië
en Latijns Amerika 1 miljard christenen en wonen er in Noord Amerika en Europa slechts 762
miljoen christenen. In New York City is 80% van de christenen niet-blank. Het ‘christelijk
leiderschap’ is niet meer te vinden in Noord Amerika en Europa. Het christendom is een nietwesterse
godsdienst geworden.
Lessen
Welke lessen moeten de kerken uit bovenstaande trekken? Gornik wijst er vijf aan. Les één: als
je als kerk érgens moet willen zijn, dan is het de stad. Daar bereik je in één klap alle volken.
Strategisch gezien is de stad de beste plek voor een kerk omdat de stad trendsetter is en
leidinggevend in vrijwel alle dingen van het leven, inclusief godsdienst c.q. secularisatie. Les
twee: er zal specifieke theologische training nodig zijn om kerk te zijn in de stad. Een predikant
in een stad moet eerder zendeling zijn dan pastor. Er zijn 2 miljard mensen in de steden die nog
niet zijn bereikt met het evangelie. Les drie: de toekomst van de kerken in de steden is onder de
armen; de kerk zal zich aan hen moeten committeren. Les vier: de kerken in de steden zullen
multi-etnisch, interraciaal en multicultureel moeten zijn. Daar zijn nieuwe kerkmodellen voor
nodig. Bijvoorbeeld, wat betekent ‘verzoening’ voor zwarte mensen die slechts de hotelkamers
van de rijke blanken mogen schoonmaken? Les vijf: het zal aankomen op een reformatorische
prediking van genade die hand in hand gaat met het doen van gerechtigheid. De kerk die zo aan
het werk is, is niet slechts gericht op het winnen van zielen, maar op het veranderen van de stad
als geheel, in het volle vertrouwen dat het evangelie van genade daar krachtig genoeg voor is.
Harlem
De stad is dus de meest strategische plaats voor de kerken. Daarom moeten we bij kerkplanting
allereerst aan de steden denken, speciaal aan de binnensteden. Een voorbeeld van zo’n
kerkplanting is de bovengenoemde kerk in Baltimore. Een ander voorbeeld is de New Song
Community Church in Harlem, een van de armste buurten van New York City. Jeff White,
predikant van New Song zegt: ‘We waren op zoek naar het slechtste deel van de stad, naar dat
deel waar het minst aan gemeenschapswerk was gedaan, naar dat deel waar het evangelie van
Jezus Christus het meest nodig was’. Ik sprak hem in zijn appartement in Harlem. Vooraf had ik
gevraagd of ik daar veilig kon komen. ‘Ja’, had Jeff meteen geantwoord. Nu vult hij aan: ‘Wij
leven hier als goede buren en we voelen ons hier erg veilig. Maar je moet natuurlijk niet op de
verkeerde momenten op de verkeerde plaatsen komen’.
De New Song kerk is nog maar twee jaar oud. Maar men heeft al drie full-timers in
dienst, ondersteund door vriendenkringen en door de Redeemer Presbyterian Church in
Manhattan. Met behulp van allerlei fondsen hebben White c.s. het voor elkaar gekregen
eigenaar te worden van een erg ruim gebouw van vier etage’s. Dit gebouw wordt nu verbouwd
zodat het later kan dienen voor de kerk en voor de buurt. Momenteel houdt men ’s zondags

samenkomsten in het appartement van het gezin van White; voorlopig zijn die sterk gericht op
gebed, bijbelstudie en gemeenschapsvorming. Later, wanneer het aangekochte gebouw gereed
is, zal de prediking centraal komen te staan en zal men meer naar buiten treden. Maar de sleutel
in het geheel is en blijft: het voegen van de daad bij het woord. En dus: grote inzet voor recht,
vrijheid, vrede en welzijn. White: ‘Het zou toch schande zijn wanneer wij vredig bij elkaar
zouden zitten met voldoende geld, kleding en onderdak, sprekend over de verzoening, terwijl
we hier in Harlem geen daden zouden laten zien? Zelfs als het niet de theologie zou zijn die je
tot daden aanzet, dan doet zeker de context dat wel’.
Kerkplanting
Zoals gezegd wordt de New Song kerk door Redeemer ondersteund. Tussen 1994 en 1999 heeft
Redeemer vier dochterkerken geplant en heeft men ondersteuning gegeven aan de start van
zeven andere kerken, van wie New Song er een is. Waarom kerkplanting? ‘Omdat dat de
allerbeste manier is om mensen voor Christus te winnen en de allerbeste manier om onze
maatschappij en cultuur te redden.’ Redeemer is bezig met het opzetten van een studiecentrum
t.b.v. kerkplanting in steden. Mark Gornik is al parttime in dienst van dit studiecentrum.
De praktijk van kerkplanting bestaat in de regel uit vijf stappen. De eerste stap is: het
kiezen en leren kennen van een gebied. Het gebied zal goed onderzocht moeten worden t.a.v.
het sociale en religieuze leven. De tweede stap is: het kiezen van een ontwerp voor het
functioneren van de kerk dat het beste past bij de situatie in het gekozen gebied. Aangezien de
bijbel maar heel weinig zegt over de concrete inrichting van een gemeente, moeten de
christenen daarin zelf verantwoorde keuzen (durven) maken. De derde stap is: het kiezen van
een sponsormodel. Twee belangrijke modellen zijn de volgende. (1) Een kerk start een
dochterkerk door een groep gemeenteleden die in een bepaalde plaats wonen te vragen daar een
nieuwe kerk te beginnen. De moederkerk zorgt voor de financiering. (2) Een kerk vraagt een
stuk of tien gezinnen uit de gemeente om samen met een kerkplanter naar een bepaalde plaats te
verhuizen om daar een nieuwe kerk te starten. De tien gezinnen zorgen, samen met de
moederkerk, voor de financiering. De vierde stap is: het starten van de planting. Deze stap
vraagt het meeste geloof. Het komt er op aan of je het als kerk aandurft om een geheel nieuwe
stap te zetten in het winnen van een gemeenschap voor Christus. De vijfde stap tenslotte is: het
kiezen van een strategie voor evangelisatie. Het zal erom gaan die manier te kiezen die in een
bepaalde context het meest doeltreffend is om ‘de grote daden te verkondigen van Hem, die u
uit de duisternis geroepen heeft tot zijn wonderbaar licht’ (1 Pt. 2:9-10).
Nodig
Mark Gornik sloot zijn bijdrage aan de conferentie op Westminster af met: ‘De christenheid
groeide omdat het geplant was in de steden. Het begon klein. Maar de mensen geloofden: het is
waar, Jezus is de Redder en Heer. In slechts een paar eeuwen tijd groeide een kleine minderheid
uit tot de belangrijkste wereldreligie. De christenheid kwam met nieuwe normen, nieuwe sociale
relaties en een sociale rechtvaardigheid. Wat zij brachten was niet slechts een beweging in de
stad, maar een nieuwe cultuur. Dat is de verbinding tussen de christenheid en de stad’. Kortom,
de stad heeft de kerk nodig en de kerk heeft de stad nodig.
93