Dorpsorgaan Spaarndam

Ons dorp
De Grote Sluis in Spaarndam
Nee, dat is niet de sluis waar momenteel
alle schepen geschut worden. Ik bedoel
de sluis die eeuwen de sluis van
Spaarndam is geweest, namelijk de
Kolksluis, de oudste scheepvaartsluis in
Europa.
Beheersing waterpeil
In het begin van het jaar 1200 is het
Spaarne afgedamd van het IJ. Dit is gedaan
om hoog water en zout water te weren uit
het Spaarne, de omliggende landerijen en
de stad Haarlem. De beslissing hiertoe lag
bij de waterschappen, vertegenwoordigd
door de Rijnlandse Heemraden. Rond deze
tijd ontstond ook het Hoogheemraadschap
van Rijnland. Met het afsluiten van het
Spaarne kwam de noodzaak waterhoeveelheden
te beheersen: het waterpeil. In de
Spaarndammerdijk werden spuisluizen aangelegd.
In vroeger dagen gingen er wel bij
gelijk peil ‘binnen en buiten’ schepen door
spuisluizen heen en weer. Daarnaast werd
vracht uit zeegaande schepen overgeslagen
in kleinere binnenvaartschepen voor verder
vervoer naar Haarlem en nog verder.
Schutsluis
In 1253 gaf Willem, Rooms-Koning en
Graaf van Holland, de tweede opdracht tot
het maken van een schutsluis in de Spaarndammerdijk.
Hij deed dit waarschijnlijk in
overleg met de vroede vaderen van de stad
Haarlem. Zeg maar: het bedrijfsleven van
toen. Zij financierden een groot deel van de
sluis. Rijnland bleef er financieel buiten,
maar kreeg wel het beheer, omdat de sluis
in kon grijpen op het peilbeheer.
Bij de aanleg van de sluis is er gebruik gemaakt
van een wiel, een meertje (kolk),
ontstaan door een eerdere dijkdoorbraak: de
huidige kolk. Het bijzondere van de Kolksluis
is, dat het de eerste sluis was met deuren
aan de zeezijde (het IJ) en deuren aan
het binnenwater (het Spaarne) met daartussen
een sluiskolk. Nu konden schepen
onafhankelijk van het tij de dijk passeren.
Eerst nog kleine schepen met gestreken
mast, want de sluis had hefdeuren. Pas in
1300 kreeg de sluis puntdeuren en konden
ook Hanzekoggen, het werkpaard van de
20
handelsvaart in de Middeleeuwen, de sluis
passeren. De sluis werd een belangrijk
kunstwerk in de inlandse route van Scandinavië
naar de belangrijke Vlaamse steden
als Brugge en Gent. Men ging liefst zoveel
mogelijk binnendoor om de gevaren van
zee te mijden. Er is in de archieven van
Rijnland een peilkaart uit 1735 met waterdiepten
van de ‘Groote Rhijnlandse Schut-
Kolk te Spaarndam’.
Spuisluizen
In de Spaarndammerdijk, nu de IJdijk geheten,
zaten wel tien spuisluizen. Naast die
van Rijnland is de Woerdense sluis de bekendste
nog overgebleven spuisluis. Hij
heet Woerdense sluis omdat het waterschap
Woerden mocht afwateren op Rijnlands
boezem, op voorwaarde dat ze het onderhoud
van deze sluis bekostigden. Later, in
1535, heeft Haarlem, na een ruzie met
Rijnland over sluisgelden, een eigen schutsluis
bekostigd: de kleine of Haarlemmer
sluis; deze is nu gedempt.
Rond de Kolksluis ontstond bedrijvigheid,
veelal verbonden met de passerende
scheepvaart; zeilmakerij, mastenmaker,
kruidenier, cafés. De ligging tussen IJ en
Spaarne en haar rol als doorvoerplaats gaf
Spaarndam de voorwaarden om tot een
plaats van betekenis uit te groeien. Dit werd
echter tegengehouden door Haarlem. Het
was ook deze stad die, na de bouw van de
Kleine Haarlemmersluis, in de achttiende
eeuw een grotere sluis nabij het gemeenlandshuis
liet bouwen. Gemaakt om de
nieuwgebouwde zeeschepen naar buiten te
kunnen schutten. Dit luidde het einde van
de Kolksluis in.
De Kolksluis heeft dienst gedaan tot 1927.
In dat jaar is de grote sluis uitgebreid tot
wat nu de Grote Sluis heet. De Kolksluis is
geheel gerestaureerd en buiten gebruik gesteld.
De omringende bedrijven verdwenen
naar elders, met uitzondering van het
dorpscafé.
Renovatie Grote Sluis
In het jaar 2008 wordt een hoognodige renovatie
uitgevoerd aan de Grote Sluis. Dit
betekent dat de sluis voor de scheepvaart