sjabloon leerplannen 2001 - Gemeenschapsonderwijs

Onderwijsvorm: KSO/TSO 

Graad: tweede graad 

SECUNDAIR ONDERWIJS 

Jaar: eerste en tweede leerjaar 

BASISVORMING 

Vak(ken): AV Natuurwetenschappen 2 lt/w 

Vakkencode: WW-k 

Leerplannummer: 2002/022 

(vervangt 94004) 

Nummer Inspectie: 2002/204//1/F/BV/1/II/ /V/04

KSO/TSO – 2de graad – opties met het majorpakket 1 

AV Natuurwetenschappen: 1ste leerjaar: 2 lestijden/week, 2de leerjaar: 2 lestijden/week 

inhoud 

VISIE.......................................................................................................................................................................... 2 

BEGINSITUATIE.......................................................................................................................................................... 3 

1 Bepaling van de leerlingengroep ....................................................................................................................... 3 

2 Beginsituatie....................................................................................................................................................... 3 

ALGEMENE DOELSTELLINGEN.................................................................................................................................... 4 

1 Onderzoekend leren ........................................................................................................................................... 4 

2 Wetenschap en samenleving............................................................................................................................... 4 

3 Attitudes ............................................................................................................................................................. 5 

LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN / SPECIFIEKE WENKEN ...................................................................... 6 

module fysica......................................................................................................................................................... 6 

module chemie..................................................................................................................................................... 17 

module biologie................................................................................................................................................... 38 

ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN .................................................................................................. 51 

1 Wetenschappelijke geletterdheid...................................................................................................................... 51 

2 Werkvormen ..................................................................................................................................................... 51 

3 Gebruik van ICT............................................................................................................................................... 52 

4 Gebruik van handboeken en cursussen ............................................................................................................ 52 

5 Vakoverschrijdend leren .................................................................................................................................. 52 

MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN........................................................................................................................... 53 

EVALUATIE.............................................................................................................................................................. 57 

BIBLIOGRAFIE.......................................................................................................................................................... 60 

Pedagogisch-didactische naslagwerken.............................................................................................................. 60 

Module fysica ...................................................................................................................................................... 62 

Module chemie .................................................................................................................................................... 64 

Module biologie .................................................................................................................................................. 65 

BIJLAGEN ................................................................................................................................................................. 67 

vakoverschrijdende eindtermen........................................................................................................................... 67 

nuttige adressen .................................................................................................................................................. 68



VISIE 

Natuurwetenschappelijke vakken behoren decretaal tot de vakken van de basisvorming in de tweede 

graad van het secundair onderwijs. 

De basisvorming voor de natuurwetenschappelijke vakken heeft als belangrijke opdracht leerlingen, voor 

wie formeel onderwijs in deze vakken na de tweede graad ophoudt, een basis voor wetenschappelijke 

geletterdheid mee te geven. Deze geletterdheid inzake natuurwetenschappen moet hen toelaten om 

aspecten van natuurwetenschappen in haar toepassingen in de samenleving te herkennen. Ze verschaft 

de leerlingen kennis, vaardigheden en attitudes die zinvol zijn voor de kwaliteit van hun persoonlijk leven. 

Ze helpt hen deel te nemen aan oordeelsvorming en standpuntbepaling ten aanzien van 

maatschappelijke vraagstukken die met natuurwetenschappelijke toepassingen verband houden. 

De natuurwetenschappelijke basisvorming heeft voor deze leerlingen bijgevolg vooral een 

persoonsvormende en een op maatschappelijke participatie gerichte functie. De leerinhouden worden 

gekozen omwille van hun belang, herkenbaarheid en toepasbaarheid in concrete situaties waarmee 

leerlingen nu en in de toekomst worden geconfronteerd. Begripsvorming inzake natuurwetenschappen 

gebeurt op een concreet en operationeel niveau en slechts voor zover deze begrippen in 

ervaringsgerichte contexten functioneel zijn. 

Natuurwetenschappelijke kennis en inzichten worden dus niet zozeer aangebracht voor het opbouwen 

van een conceptuele vakstructuur of omwille van de ondersteuning die ze zouden kunnen bieden voor 

andere opleidingsonderdelen of vakken. Ze zijn onafhankelijk van de specifieke kenmerken van de 

studierichting. Ze worden geselecteerd op basis van de toegepaste, praktische of maatschappelijke 

contexten waarin ze worden gebruikt. 

Voor de tweede graad is een voornamelijk praktisch en toepassingsgericht pakket natuurwetenschappen 

ontwikkeld. Dit pakket heeft vooral een maatschappelijke en persoonsvomende functie waarbij de 

traditionele opbouw van de wetenschappen gedeeltelijk wordt verlaten. De leerplandoelstellingen worden 

bereikt via praktische en toegepaste contexten. Ze worden geformuleerd op een concreet operationeel 

beheersingsniveau. De leerinhouden worden voornamelijk kwalitatief benaderd en doen zoveel mogelijk 

een beroep op visuele modellen. Het onderzoekend leren is op dit beheersingsniveau en op deze eigen 

benadering van de leerinhouden afgestemd. 

Natuurwetenschappen met twee lestijden in de tweede graad bestaat uit drie modules: biologie, chemie 

en fysica. Naast de opgelegde basisthema’s kan de leraar thema’s in uitbreiding kiezen en voor enkele 

onderwerpen geïntegreerd werken.



BEGINSITUATIE 

1 Bepaling van de leerlingengroep 

Dit leerplan is bestemd voor de basisvorming, voor de studierichtingen in de tweede graad KSO en TSO, 

met twee lestijden natuurwetenschappen per week 

Indien de school (of de leerlingen) in het complementair gedeelte voor een optie met het minorpakket (= 

een lestijd per week) een tweede lestijd Natuurwetenschappen kiest, zal dit leerplan van het majorpakket 

voor twee lestijden per week gevolgd worden. 

Gezien de specifieke benaderingswijze en de accenten die gelegd worden is een samenzetting met 

leerlingen die de twee-urige cursus natuurwetenschappen volgen moeilijk. 

Om de veiligheid bij het uitvoeren van leerlingenproeven niet in het gedrang te brengen is het 

aangewezen dat het aantal leerlingen niet meer dan 20 bedraagt. 

De leraar oordeelt of hij, rekening houdend met het aantal leerlingen, met de uitrusting van zijn 

laboratorium en de aard van de te gebruiken toestellen en producten, de door het leerplan 

voorgeschreven demonstratie- en leerlingenproeven zonder gevaar kan uitvoeren of laten uitvoeren. 

Indien hij oordeelt dat voorhanden zijnde uitrusting gevaar voor hemzelf of voor de leerlingen oplevert, 

verwittigt hij onmiddellijk het instellingshoofd, die de nodige maatregelen treft om de activiteiten in 

normale omstandigheden te laten doorgaan. 

Wegens de sequentiële opbouw van de leerstof is verticale samenzetting uitgesloten. 

2 Beginsituatie 

Als beginsituatie wordt uitgegaan van het feit dat de leerlingen die de tweede graad aanvatten de 

minimumdoelstellingen van de eerste graad (A-stroom) hebben bereikt. 

Leerlingen hebben lang voor de aanvang van de tweede graad al vanuit hun dagelijkse omgang met 

natuurwetenschappen op een intuïtieve wijze concepten uit de natuurwetenschappen leren gebruiken. In 

het leergebied wereldoriëntatie in het basisonderwijs en technologische opvoeding en biologie in de 

eerste graad werden al stappen gezet naar het correct leren hanteren van deze concepten in concrete 

contexten. In de tweede graad worden deze begrippen verder uitgebouwd en wordt hun toepassingsgebied 

verruimd. De nadruk wordt nu gelegd op het herkennen en kwalitatief leren hanteren van 

natuurwetenschappelijke begrippen in herkenbare situaties. Belangrijk is ook dat de voortgang in de 

conceptontwikkeling wordt ondersteund door het gelijktijdig afbouwen van de alternatieve of intuïtieve 

concepties die soms zeer hardnekkig kunnen zijn. 

Alle leerlingen hebben in de eerste graad een basisvorming Biologie (1 lestijd/week, zowel in het eerste 

als in het tweede leerjaar) en Fysica (1 lestijd/week in het tweede leerjaar) gevolgd. Naast een aantal 

basisvaardigheden, zoals raadplegen van naslagwerken, gericht waarnemen en waarnemingen grafisch 

weergeven, omgaan met materialen en instrumenten, (bv. microscoop), leerstof verwerken, werden in de 

eerste graad volgende leerinhouden behandeld: 

Biologie: biotoopstudie, voortplanting van zaadplanten, mens en gezondheid (steun en beweging, 

voortplanting, groei en ontwikkeling, voeding en vertering, ademhaling, bloedsomloop, 

uitscheiding) 

Fysica: algemene eigenschappen van de stof, aggregatietoestanden en overgangen, temperatuur 

en temperatuurmetingen, licht en de voortplanting van het licht, eigenschappen van licht zoals 

terugkaatsing en breking, vlakke spiegels en lenzen. 

Door het invoeren van leerlingenproeven werden bij de leerlingen eveneens vaardigheden en 

attitudes ontwikkeld die dan in de tweede graad tot verdere ontplooiing kunnen komen. 

Ook in de technologische opvoeding van de eerste graad, waarvoor de leerlingen de eindtermen hebben 

bereikt, kwamen reeds diverse onderwerpen aan bod zoals krachten en overbrenging ervan, energie, 

elektrische schakelingen, eenheden en toepassingen van elektriciteit. 

Al deze voorkennis is voldoende om aan te sluiten bij de natuurwetenschappen van de tweede graad.



ALGEMENE DOELSTELLINGEN 

Deze doelstellingen stemmen overeen met eindtermen die gelden voor het geheel van de natuur- 

wetenschappen in de 2de graad TSO en KSO en worden met G aangeduid. 

Ze worden op een voor de tweede graad aangepast beheersingsniveau aangeboden. Ze worden, telkens 

waar mogelijk, in concrete lesdoelstellingen omgezet. Ze worden met G aangeduid. 

1 Onderzoekend leren 

Met betrekking tot een concreet natuurwetenschappelijk of toegepast natuurwetenschappelijk probleem, 

vraagstelling of fenomeen, kunnen de leerlingen 

G1 relevante parameters of gegevens aangeven en hierover doelgericht informatie opzoeken; 

G2 een eigen hypothese (bewering, verwachting) formuleren en aangeven waarop deze steunt; 

G3 omstandigheden die een waargenomen effect kunnen beïnvloeden, inschatten; 

G4 resultaten van experimenten en waarnemingen afwegen tegenover de te verwachte resultaten, 

rekening houdende met de omstandigheden die de resultaten kunnen beïnvloeden; 

G5 experimenten of waarnemingen in klassituaties met situaties uit de leefwereld verbinden; 

G6 doelgericht, vanuit een hypothese of verwachting, waarnemen; 

G7 alleen of in groep waarnemings- en andere gegevens mondeling of schriftelijk verwoorden; 

G8 alleen of in groep, een opdracht uitvoeren en er een verslag over uitbrengen; 

G9 informatie over op elektronische dragers raadplegen en verwerken; 

G10 een fysisch, chemisch of biologisch verschijnsel of proces met behulp van een model voorstellen 

en uitleggen; 

G11 in het kader van een experiment een meettoestel aflezen; 

G12 samenhangen in schema’s of andere ordeningsmiddelen weergeven. 

2 Wetenschap en samenleving 

De leerlingen kunnen 

G13 voorbeelden geven van mijlpalen in de historische en conceptuele ontwikkeling van de 

natuurwetenschappen en ze in een tijdskader plaatsen; 

G14 de wisselwerking tussen de natuurwetenschappen, de technologische ontwikkeling en de 

leefomstandigheden van de mens met een voorbeeld illustreren; 

G15 een voorbeeld geven van positieve en nadelige (neven)effecten van natuurwetenschappelijke 

toepassingen; 

G16 met een voorbeeld sociale en ecologische gevolgen van natuurwetenschappelijke toepassingen 

illustreren; 

G17 met een voorbeeld illustreren dat economische en ecologische belangen de ontwikkeling van de 

natuurwetenschappen kunnen richten, bevorderen of vertragen; 

G18 met een voorbeeld verduidelijken dat natuurwetenschappen behoren tot cultuur, nl. verworven 

opvattingen die door meerdere personen worden gedeeld en die aan anderen overdraagbaar zijn; 

G19 met een voorbeeld de ethische dimensie van natuurwetenschappen illustreren en een eigen 

standpunt daaromtrent argumenteren;



G20 het belang van natuurwetenschappen (biologie, chemie, fysica) in het beroepsleven illustreren; 

G21 natuurwetenschappelijke kennis veilig en milieubewust toepassen bij dagelijkse activiteiten en 

observaties. 

3 Attitudes 

De leerlingen 

G22* zijn gemotiveerd om een eigen mening te verwoorden; 

G23* houden rekening met de mening van anderen; 

G24* zijn bereid om resultaten van zelfstandige opdrachten objectief voor te stellen; 

G25* zijn bereid om samen te werken; 

G26* onderscheiden feiten van meningen of vermoedens; 

G27* beoordelen eigen werk en werk van anderen kritisch en objectief; 

G28* trekken conclusies die ze kunnen verantwoorden; 

G29* hebben aandacht voor het correcte en nauwkeurige gebruik van wetenschappelijke terminologie, 

symbolen, eenheden en data; 

G30* zijn ingesteld op het veilig en milieubewust uitvoeren van een experiment; 

G31* houden zich aan de instructies en voorschriften bij het uitvoeren van opdrachten; 

G32* hebben aandacht voor de eigen gezondheid en die van anderen. 

Met het oog op de controle door de inspectie werden de attitudes met een * aangeduid. 

De voorbeelden die vermeld worden in de methodologische wenken zijn illustratief. 

Omwille van de leesbaarheid worden de leerplandoelstellingen, de leerinhouden en de 

methodologische wenken in afzonderlijke cellen geplaatst per hoofdstuk. 

Binnen deze cellen werd getracht de horizontale lezing zoveel mogelijk door te trekken. Daarom 

dient elke blok als een geheel te worden beschouwd. 

Uitbreidingsdoelstellingen zijn met een U aangeduid.



LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN / SPECIFIEKE WENKEN 

module fysica 

De onderwerpen 1 tot en met 6 worden bij voorkeur in het eerste leerjaar behandeld, de onderwerpen 7 tot en met 10 in het tweede leerjaar. 

1 Materie, ruimte en tijd (ca. 2 lestijden) 

ET Leerplandoelstellingen 


het vak fysica situeren binnen de 

natuurwetenschappen 

de hoofdgrootheden en hoofdeenheden van 

het S.I.-eenhedenstelsel benoemen. 

omzettingen tussen verschillende eenheden 

van een zelfde grootheid maken. 

Wat is fysica 

Leerinhouden Specifieke wenken 

Lengtemetingen: Van atoom tot 

kosmos. 

Lengtemeting. 

De eenheid van afstand: de meter. 

Volumemeting. 

met een balans een massa bepalen Massametingen: het begrip massa. 

Meten met een balans. 

De eenheid van massa: kilogram. 

Met de chronometer een tijdsverloop bepalen Tijdmetingen: de eenheid van tijd: de 

seconde. 

Meten met de chronometer. 

Relatie tussen fysica, technotogie en 

leefomstandigheden 

Korte herhaling: S.I.-eenhedenstelsel met 

hoofdeenheden invoeren. 

Microscopische en macroscopische afmetingen: atoom, 

planeet, sterren, melkwegstelsel. 

Enkele toestellen om afstanden te meten bespreken. 

Volumes meten in milliliter – Omzetting naar cm 3 en m 3 . 

Er op wijzen dat massa en gewicht verschillende 

begrippen zijn. 

Demonstratie. 

Invoeren van een eenvoudige definitie. 

Enkele bewegingen in de ruimte die onze tijdseenheid 

hebben bepaald. 

Voorbeelden van zeer kleine en zeer grote tijdsverlopen.



met eenvoudige meetinstrumenten metingen 

uitvoeren. 

2 Atoom en kernmodel (ca. 2 lestijden) 

Begrip dichtheid als verhouding tussen 

massa en volume: 

ρ = m/V. 

Eenheid: g/cm 3 en kg/m 3 . 

Leerlingenproef: meten van de massa en het volume van 

verschillende voorwerpen uit dezelfde stof en uit 

verschillende stoffen. 

Berekenen van de verhouding tussen de massa en het 

volume. 

Gebruik ook stoffen waarvan de dichtheid kleiner is dan 

deze van water (zie hydrostatica). 

ET Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenken 

voorbeelden geven van belangrijke mijlpalen in 

de historische en conceptuele ontwikkeling van 

de fysica en ze in een tijdskader plaatsen. 

Atoommodel. 

Eenvoudig model van 

elektronenverdeling in elektronenwolk. 

Kernmodel. 

Atoommodel op eenvoudige manier aanbrengen: model 

van Thomson en van Rutherford - Bohr. 

De verdeling van elektronen over schillen 

(energieniveaus) op eenvoudige manier aanbrengen. 

Kernmodel op eenvoudige manier aanbrengen: bouw 

van de kern, kerndeeltjes, isotopen, massagetal, 

ladingsgetal.



3 Elektromagnetische straling (ca. 2 lestijden) 


de belangrijkste gebieden van het 

elektromagnetisch spectrum opnoemen. 

de eigenschappen en effecten van 

elektromagnetische straling beschrijven en de 

bronnen aangeven. 

Elektromagnetische straling: 

• volledig elektromagnetisch 

spectrum 

• aangeven waar het zichtbare 

gebied zich bevindt. 

Elektromagnetische straling: 

• ontstaan 

• bronnen 

• effecten 

De leerlingen zullen, samen met de leerkracht, bronnen 

raadplegen op zoek naar gegevens over 

elektromagnetische straling. 

Begrippen golflengte en frequentie invoeren. 

Uit praktische voorbeelden komen tot gekende 

elektromagnetische stralingen (volledig overzicht), 

inbegrepen radiogolven, microgolven, IR, UV, γ-stralen, 

röntgenstralen. 

UV-factor 

Elektromagnetische straling ordenen volgens 

energiewaarden (gevaar), beveiliging. 

Uitleggen dat de aanwezigheid van een middenstof niet 

vereist is. 

Zonnestraling. Vanuit het effect van zonnestralen komen 

tot de drie soorten straling: zichtbare, IR en UV. 

UV en IR bespreken als elektromagnetische straling 

buiten de grenzen van het zichtbare spectrum. 

Röntgenstralen bespreken als elektromagnetische 

straling en ioniserende straling. 

γ-stralen bespreken als elektromagnetische straling en 

ioniserende straling. 

Verband tussen eenvoudig atoommodel en het uitzenden 

van elektromagnetische straling bespreken.



4 Krachten (ca. 4 lestijden) en druk (ca. 2 lestijden) 


een kracht als oorzaak van vervorming en als 

oorzaak van verandering van de 

bewegingstoestand van een voorwerp in een 

concrete situatie herkennen. 

een vervorming of een verandering van 

bewegingstoestand toeschrijven aan de 

werking van een kracht. 

het belang van het vectoriele karakter van een 

kracht toelichten. 

krachten volgens dezelfde werklijn 

samenstellen. 

krachten met verschillende werklijn 

samenstellen. 

Definitie van een kracht door zijn 

statische en dynamische werking. 

Soorten krachten in het dagelijkse 

leven. 

Meten van krachten: 

- bepalen van de veerconstante. (wet 

van Hooke) 

- Grafische voorstelling F ∼ l (of s). 

- gebruik van dynamometers. 

Eenheid van kracht: de newton (N). 

Kracht als wisselwerking: actie en 

reactie. 

Vectorvoorstelling van een kracht. 

Zwaartekracht. 

Samenstellen van krachten volgens 

dezelfde werklijn en hetzelfde 

aangrijpingspunt met dezelfde zin en 

met tegengestelde zin. 

Samenstellen van hoekmakende 

krachten met hetzelfde 

aangrijpingspunt. 

Grafisch oplossen van oefeningen op 

het samenstellen van hoekmakende 

krachten en ontbinden van krachten. 

Aanbrengen aan de hand van praktische voorbeelden uit 

de leefwereld van de leerlingen (bv. botsingen tussen 

voertuigen). 

Bv. spierkracht, zwaartekracht, wrijvingskracht, 

windkracht, krachten in de sport, parachutisme, 

opwaartse stuwkracht (alleen bestaan ervan aantonen). 

Experimenteel de relatie F ∼ l (of s) nagaan. 

De newton (N) invoeren zonder definitie. 

Uit eenvoudige proef de begrippen actie en reactie 

afleiden. 

Voorbeelden uit de sport. 

Definiëren van grootte, richting, zin en aangrijpingspunt. 

Krachtvectoren tekenen. 

Schaalverdeling aanleren. 

Richting en zin van de zwaartekracht bespreken. 

Verband tussen massa en zwaartekracht: 

evenredigheidsfactor 9,8 N/kg (Fzw = m . 9,8 N/kg). 

Gewicht als gevolg van zwaartekracht. 

De leerlingen leren krachten samenstellen via 

experimenten (dynamometers, touw,...) en voorbeelden 

(parachutist, opwaarts gooien, touwtrekken,...). 

Experimenteel afleiden dat de resultante van twee 

hoekmakende krachten wordt gegeven door de 

diagonaal van het parallellogram van de samenstellende 

krachten. 

Voorbeelden uit het verkeer: invloed van de wind.




het verband tussen kracht en druk illustreren bij 

vaste voorwerpen. 

5 Hydro- en aërostatica (ca. 4 lestijden) 

Het begrip druk 

Eenheid: pascal. 

Experimenteel vaststellen dat F/A = cte. 

Laten inzien dat de uitwerking van een constante kracht 

omgekeerd evenredig is met de oppervlakte waarop ze 

werkt 

Verband met gevolgen van verkeersongelukken 

aangeven (airbag, scherpe randen,...). 

De pascal (Pa) invoeren als N per m². 

Aanbrengen van afgeleide eenheden: bar, millibar. 

ET Leerplandoelstellingen. Leerinhouden Specifieke wenken 

het begrip druk in een vloeistof beschrijven Kracht en druk in een vloeistof ten 

gevolge van de zwaartekracht. 

het begrip atmosferische druk omschrijven en 

verklaren 

kunnen voorbeelden geven van 

gewichtverminderingen in vloeistoffen 

zinken, zweven en stijgen van een voorwerp, 

ondergedompeld in een vloeistof of een gas 

verklaren en met voorbeelden illustreren 

Druk uitgeoefend door een gas 

aantonen en meten 

Kinetische verklaring. 

Stuwkracht op ondergedompelde 

lichamen. 

Wet van Archimedes. 

Krachten op ondergedompelde 

lichamen. 

Toepassingen: 

- zinken, zweven, stijgen en drijven in 

water 

- luchtballons. 

Experimenteel aantonen van de druk in vloeistoffen 

(beperken tot water) 

Experimenteel aantonen van de druk uitgeoefend door 

een gas (beperken tot lucht) 

Experimenteel aantonen van de stuwkracht in water 

(alleen kwalitatief, geen formules) 

Ondergedompelde lichamen ondervinden twee 

evenwijdige krachten met tegengestelde zin: de 

zwaartekracht en de opwaartse stuwkracht. 

Aantonen met experimenten: laten inzien dat de 

dichtheid van een stof bepaalt dat een voorwerp zal 

zinken of stijgen 

Waarom drijven schepen?



6 Beweging en verkeer (ca. 7 lestijden) 


de relativiteit van rust en beweging illustreren 

met voorbeelden uit de eigen leefwereld. 

bij een eenparige, rechtlijnige beweging, de 

tijdsduur, de afgelegde weg en de snelheid 

berekenen. 

bij snelheidsverandering van een voertuig de 

traagheidsaspecten verwoorden en het belang 

van veiligheidsvoorzieningen zoals 

veiligheidsgordel en airbag toelichten. 

kracht en tijdsduur in verband brengen met de 

snelheidsverandering van een massa en de 

invloed van de tijdsduur op de grootte van de 

kracht berekenen 

Rust en beweging als relatieve 

begrippen. 

Studie van de eenparige beweging: 

- experimentele studie 

- definitie van snelheid 

- formule v = s / t 

- eenheid van snelheid: m/s, km/h 

- grafische voorstelling: (s, t)-grafiek. 

Eenvoudige vraagstukjes op v, s en t. 

Eerste wet van Newton 

(traagheidswet). 

Studie van veranderlijke bewegingen 

- verandering van snelheid door een 

tangentiële kracht 

- toename van de snelheid door een 

kracht in de zin van de beweging = 

versnelde beweging 

- afname van de snelheid door een 

kracht in tegengestelde zin van de 

beweging = vertraagde beweging 

- snelheid in functie van de tijd bij 

een vertraagde beweging met 

constante snelheidsafname. 

- Verband tussen afgelegde weg en 

beginsnelheid bij een vertraagde 

2 

beweging: s ∼ v0 . 

Voorbeelden uit eigen leefwereld van leerlingen. 

We gaan hier uit van s0 = 0 en t0 = 0, 

zodat ∆s = s en ∆t = t. 

Aanleren van vaardigheid in het meten van afstanden en 

tijd. Snelheid als constante verhouding tussen s en t. 

Omzettingen kunnen uitvoeren. Aandacht besteden aan 

nauwkeurig tekenen van grafieken. 

Aanbrengen via experimenten. Belang van deze wet 

onderstrepen bij stoppen of vertrekken van voertuigen. 

Veiligheidsvoorzieningen zoals veiligheidsgordel en 

airbag bespreken. 

Werken met concrete voorbeelden. 

Voorbeeld: de verticale worp (geen formules) 

Tekenen van een (v, t)-grafiek. 

Aan de hand van een concreet voorbeeld: remafstand 

van een voertuig bij één welbepaalde omstandigheid 

(gegevens te halen uit tabellen).




het effect van kracht en massa op 

snelheidsverandering verwoorden 

de stopafstand van een voertuig in verband 

brengen met snelheid, reactietijd en andere 

externe factoren 

Verband tussen kracht, massa en 

snelheidsverandering. 

Berekenen van de invloed van de 

tijdsduur op de grootte van de kracht bij 

een stoot. 

De stopafstand van een voertuig: 

- reactietijd 

- reactieafstand 

- remafstand 

- invloed van externe factoren op de 

remafstand. 

Stopafstand = reactieafstand + 

remafstand. 

Laten inzien dat een grotere kracht bij constante massa 

een grotere snelheidsverandering geeft. 

Laten inzien dat een grotere massa bij een constante 

kracht een kleinere snelheidsverandering geeft. 

Toepassen op de remafstand van voertuigen. 

Toepassing: kreukelzones van voertuigen. 

De leerlingen laten inzien dat tussen het waarnemen van 

een gebeurtenis en het uitvoeren van een actie een 

zekere tijd verloopt: de reactietijd. 

In deze reactietijd legt een bewegend voertuig een 

zekere afstand af: reactieafstand (eenparige beweging). 

De remafstand hangt af van beginsnelheid en 

snelheidsverandering. De remsnelheid hangt af van 

remkracht en massa van het voertuig. De remkracht 

wordt beïnvloed door de toestand van het wegdek. 

Gebruik internet om reactietijd te meten.



7 Arbeid, energie en vermogen (ca. 5 lestijden) 


het begrip arbeid correct gebruiken en in 

concrete situaties omschrijven. µ 

Arbeid berekenen bij een constante kracht die 

evenwijdig is met de verplaatsing. 

Het begrip vermogen correct gebruiken en in 

concrete situaties omschrijven. 

Het vermogen berekenen bij een geleverde 

arbeid. 

Het begrip energie correct gebruiken en in 

concrete situaties omschrijven. 

mechanische energie en andere 

energievormen herkennen en aangeven in 

concrete situaties. 

mechanische energie en andere 

energievormen herkennen en aangeven in 

concrete situaties. 

de potentiële en kinetische energie van een 

voorwerp berekenen in het zwaarteveld van de 

aarde. 

Het begrip arbeid. 

Arbeid verricht door een constant 

blijvende kracht. 

Formule: W = F.s 

Eenheid: joule (J of N.m) 

Het begrip vermogen 

Formule: P = W/t 

Eenheid: watt 

Het kilowattuur als eenheid van arbeid. 

Verband kWh – J 

Het begrip energie. 

Arbeid wordt geleverd door een 

vermindering van de energie van een 

voorwerp. 

Eenheid: joule. ( J of N.m) 

Mechanische energie en andere 

energiesoorten 

Mechanische energie en andere 

energiesoorten. 

Formules voor de potentiële energie in 

het zwaarteveld van de aarde (zwaarteenergie) 

en de kinetische energie: 

Ep = m.g.h 

Ek = ½.m.v² 

Er op wijzen dat het fysisch begrip arbeid niet altijd 

overeenkomt met wat we onder arbeid verstaan in de 

gewone omgangstaal. 

Symbool voor arbeid: W 

Het verschil inzien tussen arbeid en vermogen. 

Experimenteel meten van het vermogen van een 

persoon. 

Symbool voor vermogen: P 

1 W = 1 J/s 

Laten inzien dat de kWh een eenheid van arbeid is: 

1 kWh = 3.600.000 J. 

Het verband tussen arbeid en energie uitleggen met 

behulp van voorbeelden uit de leefwereld van de 

leerlingen. 

Symbool voor energie: E 

Voorbeelden van energievormen opzoeken: proeven met 

stoompistool, zonnecel, elektrische motor, batterij en 

lampje 

Voorbeelden van potentiële en kinetische energie 

opzoeken. 

We voeren proefjes uit met stoompistool, zonnecel, 

elektrisch motortje, batterij en lampje en kunnen zo 

voorbeelden van potentiële en kinetische energie 

opzoeken 

Formules voor potentiële en kinetische energie geven en 

met voorbeelden illustreren. 

Eenvoudige vraagstukjes op arbeid, energie en 

vermogen.




de wet van behoud van energie algemeen 

formuleren en illustreren met concrete 

voorbeelden. 

Behoud van mechanische energie. 

Uitbreiden tot andere energievormen. 

Opstellen van een keten van 

energieomzettingen. 

Uitgaan van een vallende knikker. 

Duurzame energievormen 

Contexten: een ritje in het pretpark, bungee jumping.



8 Radioactiviteit (ca. 3 lestijden) 


vanuit een atoom- en kernmodel de 

verschillende soorten straling uit de 

atoomkern beschrijven en hun ioniserende en 

doordringende eigenschappen aangeven. 

het verval van een onstabiel atoom in 

verband brengen met het begrip halveringstijd 

en met concrete voorbeelden illustreren. 

het relatieve aandeel van natuurlijke en 

kunstmatige straling en de oorsprong van 

deze straling beschrijven. 

Straling uit de atoomkern 

α-, β- en γ-stralen: massa, lading 

Radioactief verval: omschrijving, 

halveringstijd, activiteit. 

Eenheid van activiteit (becquerel, Bq) 

Natuurlijke en kunstmatige straling: 

procentuele verdeling. 

Begrip achtergrondstraling. 


raadplegen op zoek naar gegevens over radioactiviteit 

Soorten: α-, β- en γ-stralen (aard, massa, lading) 

Doordringingvermogen zo mogelijk experimenteel 

aantonen. 

Bestraling van bijvoorbeeld voedsel bespreken. 

Radioactief verval grafisch voorstellen en halveringstijd 

aanduiden. 

Voorbeelden geven van halveringstijden. 

Definitie van de eenheid becquerel (aantal desintegraties 

per seconde). 

Problematiek: effect van radioactieve straling hangt van 

– hoeveelheid 

– halveringstijd. 

Als toepassing bijvoorbeeld de 14 C dateringsmethode 

bespreken. 

Uitleggen dat niet alle ioniserende of radioactieve straling 

kunstmatig is (kosmische straling, 14 C). 

“Radioactiviteit vanuit de aarde” bespreken als voorbeeld 

van natuurlijke straling: huizenbouw (gips, baksteen). 

“Elektriciteitsproductie uit kernenergie” en “kernwapens” 

bespreken als voorbeelden van kunstmatige straling. 

Maatschappelijke impact van radioactiviteit bespreken. 

Eventueel: problematiek van radioactief afval 

behandelen. 

Bezoek brengen aan kerncentrale Doel, NIRAS. 

Beveiligingsmaatregelen tegen ioniserende straling 

bespreken: afstand, tijd, afscherming.



9 Ioniserende straling (ca. 2 lestijden) 

ET Leerplandoelstellingen: Leerinhouden Specifieke wenken 

medische en industriële toepassingen van 

ioniserende straling beschrijven. 

enkele methoden beschrijven om ioniserende 

straling te detecteren. 

Ioniserende straling: medische en 

industriële toepassingen. 


raadplegen op zoek naar gegevens over ioniserende 

straling. 

Röntgenonderzoek, gammastralen, rookdetector, tracers. 

Ioniserende straling: detectiemethoden. Detectieapparatuur bespreken: bijvoorbeeld silicium 

detectoren, Geiger-Müller, badge, nevelkamer van 

Wilson, bellenvat.



module chemie 

eerste leerjaar 

De leerlingen kunnen: 

Leerplandoelstellingen Leerinhouden Specifieke wenken 

- de chemie in algemene termen als natuurwetenschap 

beschrijven; 

- aangeven wat de chemie bestudeert; 

- door voorbeelden illustreren dat men de chemie zowel 

ten goede als ten kwade kan toepassen; 

- de rol van chemici in het beroepsleven illustreren; 

- studie- en beroepsmogelijkheden in verband met 

chemie opnoemen en er enkele algemene kenmerken 

van aangeven; 

- aantonen dat het laboratorium centraal staat in de 

empirische wetenschap chemie; 

- een aantal praktische tips opsommen om veilig en 

verantwoord te werken in het laboratorium; 

1 Stoffen en mengsels 

1.1 Wat is chemie? 

Chemie als natuurwetenschap 

Chemie als beroep 

Het laboratorium 

1 Stoffen en mengsels: ca. 3 lestijden 

Contextgebied: chemie is overal 

Er kan vertrokken worden vanuit het idee dat leerlingen zelf 

over chemie hebben en de vertoning van de video ‘Chemie 

voor vandaag en morgen’ van SIREV. 

Mogelijk contexten: 

- onderzoek van de omgeving 

- geneesmiddelen, huishoudproducten, … 

- wapens, giftige stoffen, drugs,… 

- kunststoffen versus natuurproducten. 

Studie- en beroepsmogelijkheden kunnen o.a. bij de 

Federatie van de Chemische Nijverheid: www.fedichem.be/ 

en bij de Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging 

bekomen worden. 

Bij elk experiment moet rekening gehouden worden met de 

nodige veiligheidsmaatregelen. 

Voor praktische tips rond ‘Veiligheid in de schoollaboratoria’: 

www.gemeenschapsonderwijs.be/pbd/

U 

U 




- aan de hand van een aantal dagelijkse gebruiksvoorwerpen 

het onderscheid uitleggen tussen een 

voorwerp en de stof(fen) waaruit dat voorwerp bestaat; 

- een aantal belangrijke fysische eigenschappen 

van stoffen opsommen; 

- het verschil tussen fysische en chemische 

eigenschappen van een stof verwoorden; 

- aangeven dat stoffen door fysische en chemische 

eigenschappen van elkaar verschillen; 

- met een voorbeeld uitleggen wat een oplossing is; 

- met een voorbeeld uitleggen wat een emulsie is; 

- met een voorbeeld uitleggen wat een emulgator is; 

- met een voorbeeld uitleggen wat een suspensie is; 

- aan de hand van bovenstaande en andere 

voorbeelden uitleggen wat het verschil is tussen 

een homogeen en heterogeen mengsel; 

- mengsels onderscheiden van zuivere stoffen aan de 

hand van gegeven of van waargenomen fysische 

eigenschappen; 

1.2 Voorwerpen en stoffen 

1.3 Fysische en chemische 

eigenschappen 

1.4 Mengsels 

In het vak ‘Technologische opvoeding’ in de eerste graad is 

reeds aandacht besteed aan grondstoffen, materialen en 

voorwerpen. 

Mogelijke context: stoffen herkennen 

De verschillen tussen stoffen zoals azijn, water, alcohol, 

ijzer, koper, zout, kristalsuiker, enz. zijn te omschrijven als 

fysische en chemische eigenschappen 

Mogelijke context: chemie thuis 

Enkele mengsels die in het dagelijkse leven voorkomen 

worden bij voorkeur als voorbeelden gebruikt: dranken (o.a. 

spuitwater, limonade, wijn,) voedingsmiddelen (o.a. 

mayonaise), cosmetica (o.a. huidcrèmes). 

Aan bv. suikerwater en jenever ziet men, zelfs met optische 

hulpmiddelen, niet dat het mengsels zijn; aan witbier, vette 

bouillon, bierschuim of melk wel.

U 




- met eenvoudig materiaal een chromatografie veilig 

uitvoeren; 

- het belang van water uitleggen; 

- de aggregatietoestanden van water beschrijven en 

verklaren door een verschillende beweeglijkheid van 

de samenstellende deeltjes (moleculen,...); 

- een verzameling van gelijke moleculen als een zuivere 

stof herkennen; 

- filtratie, indamping, destillatie, adsorptie en extractie 

beschrijven als belangrijkste methoden om zuivere 

stoffen uit mengsels te isoleren; 

- met eenvoudig materiaal volgende scheidings- 

technieken veilig uitvoeren: filtratie en/of extractie; 

1.5 Chromatografie 

2 Water 

2.1 Belang 

2.2 Aggregatietoestand 

2.3 Moleculen 

2.4 Scheiding van mengsels 

Bij het uitvoeren van leerlingenproeven wordt vanaf het 

begin gewezen op de nodige veiligheids- en milieuaspecten, 

door o.a. de leerlingen iedere keer de betreffende R- en Szinnen 

te laten opzoeken en noteren. 

2 Water: ca. 4 lestijden 

De punten 2.1 t/m 2.3 zijn herhalingen en kunnen op een 

lestijd behandeld worden. 

De waterkringloop in de natuur verklaren door de 

verandering van aggregatietoestanden. 

Het kleinste deeltje van een stof noemen we voorlopig een 

molecule en wordt als een bolletje voorgesteld. 

Het verband tussen de aggregatietoestanden en de 

warmtebeweging van de moleculen uitleggen. 

Mogelijke contexten: winning van zout uit zeewater, 

drinkwaterbereiding, het zetten van koffie en thee, gebruik 

van gasmaskers.

U 

U 

U 




- het verschil tussen hard en zacht water beschrijven; 

- de invloed van het zuurstofgehalte op de biologische 

kwaliteit van oppervlaktewater uitleggen; 

- de werking van een rioolwaterzuiveringsinstallatie 

beschrijven; 

- het begrip chemische reactie beschrijven en met 

voorbeelden illustreren; 

- onderscheid maken tussen enkelvoudige en 

samengestelde stoffen, steunend op hun verschil in 

chemische eigenschappen en met voorbeelden 

illustreren; 

2.5 Waterhardheid 

2.6 Waterkwaliteit 

3 Stoffen en reacties 

3.1 Chemische reactie 

3.2 Enkelvoudige en 

samengestelde stoffen 

De oorzaken van de waterhardheid, nl. de aanwezigheid 

van opgeloste calcium- en magnesiumzouten en de 

gevolgen ervan in het dagelijks leven beschrijven. 

Het zuurstofgehalte als belangrijke parameter voor de 

kwaliteit van oppervlaktewater aangeven 

De afvalwaterzuivering in verschillende stappen 

(mechanische, biologische en chemische) beschrijven. 

3 Stoffen en reacties: ca. 5 lestijden 

Als voorbeelden kunnen omzettingen van eetwaren 

gekozen worden, bv. bakken en braden, zuur worden van 

melk en wijn, gisting van deeg, rottingsprocessen. 

Stoffen die niet kunnen ontleed worden in andere stoffen 

noemt men enkelvoudige stoffen; stoffen die wel ontleed 

kunnen worden noemt men samengestelde stoffen. 

Als voorbeeld kan de ontleding van suiker door verhitting 

gekozen worden: er ontstaat kool en water. 

Water kan door elektrolyse verder ontleed worden in 

waterstofgas en in zuurstofgas.

U 

U 




- de atoomtheorie van Dalton formuleren; 

- enkelvoudige en samengestelde stoffen definiëren als 

functie van hun opbouw uit één of meer atoomsoorten 

of elementen en dit met voorbeelden illustreren; 

- het symbool schrijven als de naam gegeven is en de 

naam noemen als het symbool gegeven is van 

minstens twintig elementen; 

- aangeven dat de chemische symbolen universeel zijn 

en ook in andere schrijftalen gebruikt worden; 

- een stof voorstellen door haar elementformule, waarbij 

de elementsymbolen, gescheiden door komma’s, 

tussen haakjes worden geplaatst; 

- een chemische reactie voorstellen door een reactieschema, 

waarbij de uitgangsstoffen en de reactieproducten 

worden vermeld met hun elementformule 

en eventueel boven de pijl de omstandigheden worden 

geschreven; 

- in een reactieschema de toestand van de stoffen 

aanduiden met (v) voor vast, (vl) voor vloeibaar, (g) 

voor gasvormig en (aq) voor opgelost in water; 

3.3 Atomen, elementen, 

symbolen 

3.4 Reactieschema 

Als context kunnen de historische aspecten rond de 

atoomtheorie gekozen worden, bv. Democritos, Dalton. 

Atomen zijn uiterst kleine deeltjes die bij een chemische 

reactie niet vernietigd worden. 

In de natuur komen zo’n 92 atoomsoorten (elementen) voor; 

ze verschillen van elkaar in grootte en in massa. 

Elementen worden door symbolen voorgesteld. 

Het is aan te raden volgende symbolen te kennen: Cl, I, O, 

S, N, P, C, H, He, Ne, Ar, Na, Ca, Mg, Fe, Zn, Hg, Al, Pb, 

Cu, Ag, Au. 

Het voorbeeld van de ontleding van suiker kan hier verder 

uitgewerkt worden. Suiker (C,H,O) wordt ontleed in kool (C) 

en water (H,O). Water kan ontleed worden in waterstofgas 

(H) en zuurstofgas (O). 

Voorbeelden van reactieschema’s: 

verwarmen 

suiker → kool + water 

(C,H,O) (C) (H,O) 

elektrolyse 

water → waterstofgas + zuurstofgas 

(H,O)vl (H)g (O)g

U 

U 




- het historisch belang van het periodiek systeem 

toelichten; 

- op het periodiek systeem aanwijzen dat de elementen 

gerangschikt zijn volgens stijgende massa van de 

atomen; 

- op het periodiek systeem aanwijzen dat elementen die 

naast elkaar staan, behoren tot dezelfde periode en 

dat er zeven perioden zijn; 

- op het periodiek systeem aanwijzen dat elementen die 

overeenkomstige chemische eigenschappen hebben, 

onder elkaar staan en dus behoren tot dezelfde groep; 

- op het periodiek systeem afleiden dat de metalen links 

staan en de niet-metalen rechts; 

- in het periodiek systeem de groep van de edelgassen 

aanwijzen; 

- van de enkelvoudige stoffen diwaterstof, dizuurstof, 

trizuurstof, dichloor, diamant, grafiet, octazwavel, 

magnesium, aluminium, ijzer, zink, lood, koper, kwik, 

goud, zilver één of meer van de volgende aspecten 

bespreken: voorkomen, winning, bereiding, fysische 

eigenschappen, chemische eigenschappen, 

toepassingen; 

3.5 Periodiek systeem 

3.6 Kennismaking met 

enkelvoudige stoffen 

Het historisch belang van het periodiek systeem wordt 

uitgelegd: D. I. Mendeleev kon voorspellingen doen over het 

bestaan van elementen en hun eigenschappen 

Het onderscheid tussen a- en b-groepen wordt nu nog niet 

uitgelegd. 

Terwijl het periodiek systeem van de elementen behandeld 

wordt, kan de leraar tegelijkertijd voorbeelden van eigenschappen 

van enkelvoudige en samengestelde stoffen 

aanhalen (zie 3.6 en 3.7). 

Een Nederlandstalige versie van het periodiek systeem van 

de elementen, met ontdekking, voorkomen, eigenschappen, 

bereiding, enz. is te raadplegen op: 

www.periodieksysteem.com 

Het gebruik van edelgassen bv. in lampen toelichten. 

Voorbeelden : 

Octazwavel (S) is een gele vaste stof. Men vindt het in de 

grond in de omgeving van vulkanen. Het zit in de kop van 

een lucifer, in buskruit, in vuurwerk,... omdat het goed 

brandt. Vulkaniseren van rubber betekent toevoegen van 

zwavel om hem harder te maken. Tientallen miljoenen ton 

zwavel worden jaarlijks omgezet in zwavelzuur (H,S,O). 

Kwikmetaal (Hg) is bij kamertemperatuur het enige vloeibare 

metaal. Men gebruikt het in thermometers en barometers. 

De kleine schijfvormige batterijtjes in uurwerken bevatten 

ook kwikmetaal. Zilverkoper-amalgaam wordt gebruikt als 

tandvulling.

U 

U 

U 




- van de samengestelde stoffen waterstofchloride, 

(di)waterstofsulfaat, natriumhydroxide, ammoniak, 

calcium(di)hydroxide, natriumchloride, natriumwaterstofcarbonaat 

en calciumcarbonaat ten minste een 

toepassing, een zintuiglijk of een fysico-chemisch 

kenmerk aangeven; 

- uitleggen dat de oorsprong van een zuivere stof, 

natuurlijk ontstaan of synthetisch bereid, geen invloed 

heeft op haar eigenschappen; 

- de betekenis van chemische energie uitleggen; 

- voorbeelden aanhalen van stoffen die als bron van 

chemische energie gebruikt worden; 

- de begrippen exotherm en endotherm illustreren met 

voorbeelden van chemische processen; 

- de elektrolyse van water uitleggen; 

3.7 Kennismaking met 


4 Verbranding en 

chemische energie 

4.1 Exotherme en endotherme 

reacties 

Voorbeelden : 

Waterstofchloride (H,Cl) : verwijdering van cementresten 

Zwavelzuur (H,S,O): accu 

Natriumhydroxide (Na,O,H): ontstopper van afvoerbuizen 

Ammoniak (N,H): ontvettingsmiddel 

Calciumhydroxide (Ca,O,H): bepleisteren van muren 

Natriumchloride (Na,Cl): keukenzout 

Natriumwaterstofcarbonaat (Na,H,C,O): maagzout 

Calciumcarbonaat (Ca,C,O): krijt, marmer 

4 Verbranding en chemische energie: ca. 5 lestijden 

De grootheid energie (eenheid joule, symbool J) herhalen 

en uitbreiden tot chemische energie. 

Exo-energetische reactie omschrijven als reacties die 

energie vrijmaken onder de vorm van warmte, licht of 

elektriciteit. 

Endo-energetische reacties omschrijven als reacties die 

energie opnemen.

U 

U 

U 




- een verbranding herkennen als een exotherme reactie; 

- de verbranding van een enkelvoudige stof definiëren 

als een reactie met zuurstofgas waarbij een oxide 

gevormd wordt; 

- de verbranding van een enkelvoudige stof in een 

reactieschema weergeven; 

- een reactie met zuurstofgas als een oxidatie 

beschrijven; 

- met eenvoudig materiaal enkele verbrandingen 

uitvoeren (koolstofdioxide aantonen); 

- kenmerken geven van zuurstofgas, ijzer, grafiet, 

calciumhydroxide; 

- de verbranding van een samengestelde stof 

beschrijven als een reactie met zuurstofgas waarbij 

verschillende oxiden gevormd worden; 

- de verbranding van een samengestelde stof in een 

reactieschema weergeven; 

- het onderscheid uitleggen tussen een volledige en 

onvolledige verbranding; 

- met voorbeelden en aan de hand van de begrippen 

molecule en atoom, uitleggen wat een formule is; 

4.2 Verbranding van 

enkelvoudige stoffen 

4.3 Verbranding van 


4.4 Formules en 

reactievergelijkingen 

Houtskool 

Bij de verbranding van houtskool ontstaat er een gas dat 

kalkwater troebel maakt: koolstofdioxide. Houtskoolpoeder 

kan vanaf een bepaalde temperatuur stofexplosies 

veroorzaken. 

Steenkool 

In de cokesfabrieken wordt steenkool ontleed in een aantal 

fracties: steenkoolgas, ammoniak en teer. Het residu 

bestaat uit bijna zuivere kool: cokes. 

Gebruik van cokes in hoogovens. 

Aardgas 

Bij de verbranding van aardgas ontstaan er water en 

koolstofdioxide. 

Bij zeer snelle verbranding van aardgas treedt er een 

explosie op. 

Bij de onvolledige verbranding van aardgas blijven er 

gloeiende kooldeeltjes over, die de vlam geel kleuren. 

Daarnaast kan het zeer giftige koolstofmonoxide ontstaan. 

Uit bv. vergelijking van koolstofdioxide en koolstofmonoxide 

blijkt dat de elementformule (C,O) niet genoeg informatie 

verschaft om deze stoffen te kunnen onderscheiden.

U 

U 

U 




- een eenvoudige verbrandingsreactie corpusculair 

voorstellen, symbolisch weergeven en interpreteren en 

de wet van het behoud van atomen toepassen; 

- gebruik maken van de gegeven formules om de 

reactievergelijking te schrijven van de verbranding van 

enkelvoudige en samengestelde stoffen; 

- aardolie beschrijven als mengsel van koolwaterstoffen; 

- de namen geven van de alkanen met 1 tot 8 C-atomen 

en hun moleculen voorstellen; 

- het verband uitleggen tussen de grootte van de 

moleculen en de vluchtigheid van de overeenkomstige 

stoffen; 

- het roesten van metalen beschrijven als trage oxidatie; 

- de reactievergelijking schrijven van de oxidatie van 

metalen en de naam van de gevormde oxiden geven 

als de formules gekend zijn; 

- de wet van behoud van massa formuleren en uitleggen 

aan de hand van de oxidatie van een metaal; 

Verbrandingsreacties 

4.5 Koolwaterstoffen 

4.6 Oxidatie van metalen 

Behoud van massa 

Voorstelling van stoffen door moleculetekeningen. 

Moleculeformules van stoffen, bv. CO2 , CO, O2 , C 

Voorstelling van reacties door moleculetekeningen. 

Reactievergelijkingen, bv. 

C + O2 → CO2 

2 C + O2 → 2 CO 

Aardolie 

Bij de gefractioneerde destillatie van aardolie wordt het 

mengsel gedeeltelijk gescheiden. Samenstelling en 

toepassingen van de verschillende fracties. 

De vluchtigste fracties zijn het meest ontvlambaar. 

Brand kan geblust worden door afdekken en afkoelen. 

Vaste stoffen zoals kaarsvet moeten eerst smelten, waarna 

de vloeistof met behulp van een wiek moet verdampen om 

te kunnen branden. 

Bij het roesten van ijzermetaal treedt een oxidatie op. Roest 

is een volksnaam voor ijzeroxide. 

De verbranding van metalen zoals Mg en Al wordt toegepast 

in wegwerpflitslampjes en in vuurwerk. 

De massa van het verbrandingsproduct van ijzer is groter 

dan de massa van het ijzer voor de verbranding.

U 

U 

U 




- de samenstelling van lucht geven; 

- met voorbeelden uitleggen wat legeringen zijn; 

- een reductie definiëren als een reactie waarbij een 

samengestelde stof zuurstof afgeeft; 

- een ontploffing beschrijven als een zeer snelle 

exotherme reactie; 

- een ontploffing beschrijven door gebruik te maken van 

de begrippen oxidatie en reductie. 

Samenstelling van lucht 

4.7 Reductie 

Bij verbranding van ijzerwol in een afgesloten ruimte kan 

men aantonen dat slechts 1/5 volume van de lucht de 

verbranding onderhoudt en dus uit zuurstofgas bestaat. 

Metalen kunnen onderling legeringen vormen. Hierdoor 

krijgen ze meestal betere technische eigenschappen. 

Metalen gebruiksvoorwerpen worden meestal gemaakt uit 

legeringen van minstens twee metalen, bv.: roestvrij staal, 

dural (aluminiumkookpotten),... 

Deze legeringen zijn veel steviger dan de zuivere metalen 

en roesten langzamer. 

Buskruit 

Buskruit is een mengsel van kaliumnitraat (75%), houtskool 

(15%) en zwavel (10%). Bij de ontploffing van buskruit wordt 

kaliumnitraat gereduceerd: 

2 KNO3 → 2 KNO2 + O2 

Dank zij het zuurstofgas, vrijgekomen bij deze reductie, 

worden zwavel en kool zo snel geoxideerd dat de reactie 

explosief verloopt. 

Dynamiet 

Dynamiet is een springstof op basis van glyceroltrinitraat, 

vroeger ook wel ‘nitroglycerine’ genoemd. 

Glyceroltrinitraat bevat moleculen die de twee vereiste 

eigenschappen voor een explosie in zich dragen. Een deel 

van de molecule kan gemakkelijk zuurstof opnemen, terwijl 

een ander deel van de molecule zuurstof afgeeft.



2de leerjaar 

De leerlingen kunnen: 


- de formule van natriumchloride (keukenzout) schrijven; 

- voorbeelden geven van andere zouten, die belangrijk 

zijn voor onze samenleving; 

- de corpusculaire bouw van zouten beschrijven aan de 

hand van natriumchloride en met gebruik van de 

begrippen ion, ionbinding, ionrooster en ionkristal; 

- het verband leggen tussen ionkristallen en de 

aggregatietoestand van de zouten; 

- het smelten of oplossen van natriumchloride als een 

dissociatie in ionen voorstellen; 

- een elektrische stroom definiëren als een verplaatsing 

van geladen deeltjes; 

- het elektrisch geleidingsvermogen van gesmolten of 

opgelost natriumchloride met ionen uitleggen; 

- natriumchloride benoemen als een elektrolyt; 

5 Zouten 

5.1 Formules en corpusculaire 

structuur van zouten 

Elektrisch geleidingsvermogen 

5 Zouten: ca. 6 lestijden 

Zouten in het dagelijks leven 

Keukenzout: winning en de rol in onze samenleving. 

Voorkomen van natriumchloride in het menselijk lichaam 

(zweet, urine, bloed, tranen,…) en de rol in de cellen. 

Natriumchloridekristallen onder de microscoop bekijken. 

Badzout, strooizout, maagzout, … 

Zouten en elektrische stroom 

Leidingwater en zweet bevatten opgeloste zouten; gevaar 

voor elektrocutie in de badkamer en bij natte elektrische 

apparaten. 

Bouwen van een elektrische keten bestaande uit een 

stroombron, geleiders en elektroden. 

Onderzoeken van het geleidingsvermogen van: 

- zuiver water 

- vast keukenzout 

- opgelost keukenzout 

- gesmolten ‘bijtende soda’ (NaOH) 

Vermelden van het geleidingsvermogen van gesmolten 

keukenzout (smeltpunt 801 °C)



U 

U 

U 


- het atoommodel van Rutherford-Bohr beschrijven; 

- de samenstelling van een atoom afleiden uit 

nucleonengetal en atoomnummer; 

- met voorbeelden de betekenis van het begrip 

atoommassa uitleggen; 

- voor atomen met Z ≤ 18, hun elektronenconfiguratie en 

hun plaats in het periodiek systeem van de elementen 

geven; 

- voor atomen uit de hoofdgroepen het aantal elektronen 

op de buitenste schil afleiden uit hun plaats in het 

periodiek systeem; 

- het verband leggen tussen de stabiliteit van de 

edelgasatomen en hun octetstructuur; 

- beredeneren dat neutrale metaalatomen (uit de agroepen) 

door verlies van één of meer elektron(en), in 

positieve ionen met een stabiele edelgasstructuur 

worden omgezet; 

- beredeneren dat neutrale niet-metaalatomen door 

opname van één of meer elektron(en), in negatieve 

ionen met een stabiele edelgasstructuur worden 

omgezet; 

- de elektrolyse van een natriumchloride-oplossing 

voorstellen op het elektrisch schema van de 

stroomkring en de bijhorende vergelijkingen met 

elektronenuitwisseling schrijven; 

5.2 Atoombouw 

5.3 Elektrolyse 

De beeldbuis 

In de kathodestraalbuis van een tv komen uiterst kleine 

negatieve deeltjes (elektronen) vrij uit de gloeiende kathode. 

Ze botsen tegen een scherm en veroorzaken de 

fluorescentie van zouten. Hierdoor ontstaat er een beeld. 

Demonstratie met de buis van Crookes 

Proef met een fluorescerende lamp: enkel de negatieve 

ladingen komen uit de negatieve elektrode vrij, hetgeen 

fluorescentie van het glas veroorzaakt en een schaduw 

achter de positieve elektrode. 

De positieve ladingen kunnen niet vrij komen, ook niet uit de 

positieve elektrode. 

De elektrolyse van NaCl werd reeds in 1898 toegepast door 

Ernest Solvay om chloorgas te bereiden voor het bleken van 

papier en het ontsmetten van water.



U 


- het ontstaan van ionen uit watermoleculen uitleggen 

en hierbij de begrippen meeratomig ion en hydroxideion 

gebruiken; 

- voorbeelden opsommen van stoffen, die in onze 

samenleving gebruikt worden en waarin volgende 

meeratomige ionen voorkomen: ammonium-, 

hydroxide-, nitraat-, carbonaat-, waterstofcarbonaat-, 

sulfaat- en fosfaationen; 

- tabellen raadplegen met de naam en de formule van 

één- en meeratomige ionen; 

- door gebruik te maken van deze tabellen en door 

toepassing van de neutraliteitsregel, de formules van 

zouten schrijven en hun namen geven; 

5.4 Eén- en meeratomige 

ionen 

Bij de elektrolyse van pekel bekomt men: 

- chloorgas bv. voor PVC 

- waterstofgas bv. als raketbrandstof 

- natriumhydroxide bv. als ontstopper 

Een keuze uit volgende contexten (minstens één). 

Glas uit zouten 

uitgangsstoffen: Na2CO3 , SiO2 en CaCO3 

- bereiding van natriumcarbonaat (Solvay-procédé) 

- kalksteen → ongebluste kalk + CO2 

Gewoon glas = calciumnatriumsilicaat 

- andere glassoorten: bv. kwartsglas, kristalglas, pyrex... 

Stikstofmest 

Bereiding van ammoniak volgens het Haber-Bosch-procédé: 

N2 + 3 H2 → 2 NH3 

Bereiding van ammoniumzouten uit ammoniak en zuren 

Samenstelling van mineralen en edelstenen 

- mineralen, bv. kalksteen 

- halfedelstenen, bv. opaal 

- edelstenen, bv. robijn, smaragd




U - het voorkomen van kristalwater met voorbeelden 

beschrijven; 

- met behulp van tabellen met de formules van de 

belangrijkste ionen, dissociatievergelijkingen van 

zouten voorstellen; 

- een tabel met oplosbaarheid van zouten raadplegen; 

- de massaconcentratie van een oplossing definiëren 

als het quotiënt van de massa van de opgeloste 

stof en het volume van de oplossing; 

Kristalwater 

5.5 Oplossingen van zouten 

Zouten in de grond 

In België treft men o.m. volgende bodems aan: 

zand = SiO2 

klei = AlKSi3O8 

kalk = CaCO3 

leem = zand + klei 

mergel = zand + kalk 

Gips 

Hydratatie van pleister: er ontstaat gips. 

Bv. gipsverband bij breuk, gipsafdruk bij tandarts 

2 CaSO4·H2O + 3 H2O → 2 CaSO4·2 H2O 

Bouwmaterialen 

pleister: de witte afwerkinglaag van stucwerk 

cement = calciumsilicaat 

mortel: hydratatie van calciumsilicaat 

CaSiO3 + H2O → CaSiO3·H2O 

beton 

Zouten in zeewater 

Vergelijk de massaconcentratie (gebruikelijke eenheid: gram 

per 100 ml) van chloride-ionen in zeewater, leidingwater en 

gedestilleerd water.



U 

U 

U 


- uit de vaststelling dat sommige stoffen in een smelt 

niet elektrisch geleiden, afleiden dat ze uit ongeladen 

deeltjes bestaan, namelijk moleculen; 

- het model van de atoombinding als gemeenschappelijk 

elektronenpaar tussen twee atomen kenschetsen; 

- bespreken dat men het bereiken van de octetstructuur 

en de vorming van neutrale moleculen met elkaar in 

overeenstemming kan brengen; 

- eenvoudige structuurformules schrijven; 

- de samenstelling van een moleculeverbinding uit de 

moleculeformule afleiden; 

- een moleculerooster als een regelmatige stapeling van 

moleculen kenschetsen; 

- algemene eigenschappen van moleculeverbindingen, 

zoals laag smelten kookpunt, verklaren door kleine 

aantrekkingskrachten (vanderwaalskrachten) tussen 

de neutrale moleculen; 

- de historische en de hedendaagse betekenis van de 

term ‘organische stof’ aangeven en het onderscheid 

maken tussen organische en anorganische stoffen; 

6 Aardolieproducten 

6.1 Atoombinding 

Vanderwaalskrachten 

6.2 Alkanen 

6 Aardolieproducten: ca. 4 lestijden 

Het voorkomen van methaan in de natuur: moerasgas, 

biogas, mijngas, aardgas. 

Het ontstaan van aardolie en aardgas. 

De verbranding van methaan in de bunsenbrander: 

structuurformules van CH4, O2, H2O, CO2. 

Met behulp van simulatieprogramma’s (o.a. Simchemistry) 

kunnen de wisselwerkingen tussen bewegende moleculen 

getoond worden. 

Tot in de 18de eeuw worden organische stoffen uitsluitend 

gewonnen uit plantaardig en dierlijk materiaal, bv. 

kleurstoffen zoals indigo, karmijnrood,…



U 

U 

U 

U 

U 

U 


- de formules en de namen van eenvoudige alkanen 

geven; 

- uit de moleculeformule en de atoommassa's, de 

moleculemassa berekenen; 

- de aggregatietoestand van alkanen verklaren; 

- uitleggen wat een mol materie is; 

- eenvoudige omrekeningen maken van een stofhoeveelheid 

(in mol) van een bepaalde stof naar de 

massa (in g) van die stof en omgekeerd; 

- een reactievergelijking in mol en in gram interpreteren; 

- de reactiewarmte in verband brengen met het breken 

of het vormen van bindingen; 

- met een voorbeeld uitleggen wat een substitutiereactie 

is; 

- aangeven dat halogeenalkanen ontstaan wanneer in 

alkanen één of meer waterstofatomen vervangen 

worden door halogeenatomen (F, Cl, Br, I); 

6.3 Hoeveelheid stof 

6.4 Verbranding als exotherme 

reactie 

6.5 Substitutiereacties 

Campinggas, LPG 

Noot: Naar analogie van atoommassa schrijven we 

moleculemassa (i.p.v. moleculenmassa). 

Broeikaseffect 

Koolstofdioxide als belangrijke oorzaak van het 

broeikaseffect. 

Berekenen hoeveel koolstofdioxide ontstaat door verbranding 

van een gegeven hoeveelheid methaan. 

Prijs per joule 

Berekenen en vergelijken van de kostprijs voor 

verschillende brandstoffen en elektriciteit. 

CFK's 

Chloorfluorkoolwaterstoffen (CFK's) als mogelijke oorzaak 

van het "gat" in de ozonlaag. 

Het gebruik van halogeenalkanen.



U 

U 

U 

U 

U 

U 

U 

U 


- het verschijnsel isomerie uitleggen; 

- reforming omschrijven als een reactie waarbij 

onvertakte alkanen in vertakte alkanen worden 

omgezet; 

- met behulp van een voorbeeld het kraakproces 

beschrijven; 

- de structuurformule van etheen schrijven; 

- additiereacties van etheen schrijven; 

- polymerisatiereacties als een bijzonder geval van 

additiereacties beschrijven; 

- de structuurformule van methanol en ethanol schrijven; 

- de bereiding van ethanol door additie van water aan 

etheen schrijven; 

- het gebruik van methanol en ethanol beschrijven; 

- de structuur van benzeen beschrijven; 

- het belang van enkele substitutieproducten van 

benzeen beschrijven; 

6.6 Isomerie 

6.7 Alkenen 

6.8 Alcoholen 

6.9 Aromatische verbindingen 

Benzine 

De samenstelling en het octaangetal van benzine. 

Loodvrije benzine en auto-uitlaatgas-katalysatoren. 

Kunststoffen 

Etheen als belangrijke uitgangsstof voor het bereiden van 

kunststoffen. 

PVC 

Uit vinylchloride wordt polyvinylchloride (PVC) gemaakt. 

Alcoholische brandstoffen 

Alcoholische dranken 

Het belang van benzeen voor de bereiding van o.a. geneesmiddelen 

(bv. aspirine), kleurstoffen en kunststoffen (bv. 

polystyreen).



U 

U 


- het onderscheid tussen polaire en apolaire binding 

maken aan de hand van elektronegatieve waarden; 

- uit de ruimtelijke structuur en het verschil in 

elektronegatieve waarde van de samenstellende 

atomen afleiden dat de molecule water een 

dipoolmolecule is; 

- de polariteit van andere moleculen afleiden uit hun 

driedimensionaal model bv. HCl, NH3, CCl4; 

- polaire stoffen benoemen als stoffen die opgebouwd 

zijn uit dipoolmoleculen; 

- apolaire stoffen benoemen als stoffen die opgebouwd 

zijn uit apolaire moleculen; 

- besluiten of een stof al dan niet oplost in een bepaald 

oplosmiddel, als de polariteit van beide stoffen 

gegeven is; 

- het oplossen van stoffen in water beschrijven in termen 

van corpusculaire interacties: 

- dissociatie en hydratatie bij zouten 

- ionisatie en hydratatie bij polaire niet-zouten; 

- het onderscheid maken tussen elektrolyten en nietelektrolyten; 

7 Zuren en basen 

7.1 Dipoolmoleculen 

7 Zuren en basen: ca. 5 lestijden 

Wassen met zeep 

De watermolecule is een dipoolmolecule. Vetmoleculen zijn 

apolaire moleculen. 

Zeep is een natrium- of kaliumzout van vetzuren zoals 

palmitinezuur en stearinezuur 

In water wordt zeep gesplitst in Na + of K + en zeep-ionen. 

De zeep-ionen hebben een apolaire staart en een polaire 

kop. Bij het wassen dringen de apolaire staarten in de 

apolaire vetdeeltjes met het vuil, terwijl de polaire koppen 

aangetrokken worden door de polaire watermoleculen. Zo 

worden de vetdeeltjes losgeweekt en kunnen ze 

weggespoeld worden. 

Zeep kan bereid worden uit natrium- of kaliumhydroxide en 

olie of vet: voorstellen van de reactie met de formules van 

olie of vet, glycerol en zeep.



U 

U 


- indicatoren gebruiken om zure oplossingen aan te 

tonen bv. lakmoes, rodekoolsap; 

- aan de hand van de formule volgende stoffen 

benoemen en classificeren als zuur (HZ): HCl, H2SO4 

en eventueel HNO3, H3PO4, H2CO3 en CH3COOH; 

- de ionisatie van zuren (HZ) in water schrijven; 

- een zuur definiëren als een stof die in water H + 

vrijmaakt; 

- aangeven dat er sterke en zwakke zuren bestaan; 

- afleiden dat het zuur karakter van een oplossing 

bepaald wordt door H +; 

- aangeven welke kleur lakmoes en rodekoolsap 

aannemen in basische oplossingen; 

- stoffen classificeren als hydroxide en de dissociatie 

ervan voorstellen; 

- een base definiëren als een stof die in water OH - 

vrijmaakt; 

- de reactie van de base ammoniak met water schrijven; 

- afleiden dat het basisch karakter van een oplossing 

bepaald wordt door OH - ; 

7.2 Zuren 

7.3 Basen 

Zuren in de industrie en in het dagelijks leven 

Toepassingen van zwavelzuur, salpeterzuur, zoutzuur, 

fosforzuur, koolzuur, azijnzuur en citroenzuur. 

Zuren bevatten het element waterstof. Door reactie met 

onedele metalen wordt dit als diwaterstof vrijgemaakt. In 

water wordt het als waterstof-ionen (H + ) afgesplitst. 

Algemene voorstelling: 

HZ → H + + Z - (ionisatie) 

Hierbij stelt Z - een zuurrest voor. 

Basen in de industrie en het dagelijks leven 

In water splitsen hydroxiden in metaal-ionen en hydroxideionen. 

Algemene voorstelling: MOH → M + + OH - (dissociatie) 

Reactie van ammoniak met water: 

NH3 + H2O → NH4 + + OH - 

Toepassingen van bijtende soda en van ammoniak.



U 


- afleiden dat water neutraal is, omdat het evenveel H + 

als OH - bevat; (pH = 7) 

- aangeven dat de pH daalt als men zuur toevoegt en de 

pH stijgt als men base toevoegt; 

- de pH-schaal van 0 tot 14 opstellen met aanduiding 

van zure, neutrale en basische oplossingen en de 

verschillende kleuren van de universeelindicator; 

- met eenvoudig materiaal de pH van een oplossing 

bepalen, op een veilige en verantwoorde manier en 

met inachtneming van gevarensymbolen en R- en Szinnen; 

- aan de hand van een gegeven reactievergelijking, de 

essentiële voorstelling geven van de reactie tussen 

een zuur en een base; 

- de reactie tussen H + uit een zure oplossing en OH - uit 

een basische oplossing herkennen als een 

neutralisatiereactie; 

7.4 Zuurtegraad (pH) 

7.5 Zuur-basereacties 

Zure smaken vergelijken 

Uit ervaring weet men dat bv. citroenen zuurder smaken dan 

appelsienen. In dezelfde hoeveelheid sap zijn er dus in het 

eerste geval meer H + ionen dan in het tweede geval. 

pH-schaal van 0 tot 14 met aanduiding van stoffen uit het 

dagelijks leven. 

Met een universeelindicator of pH-meter kan men met één 

meting de pH bepalen 

Zuren neutraliseren 

Overtollig maagzuur (HCl) kan geneutraliseerd worden door 

een zwak basische oplossing. 

In verzuurde meren worden basen gestrooid.



U 

U 

U 


- in verbrandingsreacties, in synthesereacties met 

enkelvoudige stoffen en in ontledingsreacties van 

binaire stoffen oxidatie en reductie aanduiden aan de 

hand van elektronenuitwisseling; 

- uitleggen hoe een metaalbinding tot stand komt en 

enkele kenmerken van het metaalrooster beschrijven; 

- het verband leggen tussen de eigenschappen van 

metalen en de structuur van het metaalrooster; 

- bereiding en toepassingen van een metaal beschrijven; 

- het diamant- en het grafietrooster beschrijven; 

- het verband leggen tussen de eigenschappen van 

diamant en grafiet en de structuur van hun rooster; 

- bereiding en toepassingen van een niet-metaal 

beschrijven. 

8 Metalen en niet-metalen 

8.1 Oxidatie en reductie 

8.2 Metalen 

8.3 Niet-metalen 

8 Metalen en niet-metalen: ca. 2 lestijden 

Bij de 

- verbranding van magnesium of van ijzer 

- de synthese van natriumchloride 

- de ontleding van kwikoxide (Lavoisier) 

worden elektronen uitgewisseld, waardoor oxidatie en 

reductie optreedt. 

Metalen worden al van in de Oudheid aangewend wegens 

hun specifieke eigenschappen: vervormbaarheid (kommen), 

elasticiteit en hardheid (wapens), glans (sieraden). Later ook 

wegens hun goed geleidingsvermogen voor warmte en 

elektriciteit. 

Bereiding van ruwijzer in de hoogoven. Staal. 

Grafiet en diamant 

- herkomst 

- toepassingen 

Ook andere niet-metalen spelen een belangrijke rol in het 

dagelijks leven en in de industrie, bv. 

- silicium: chips, siliconen,… 

- zwavel: lucifers, vulkaniseren van rubber, zwavelzuur, …

KSO/TSO– 2de graad – opties met het majorpakket 38 


1 

module biologie 

Eerste leerjaar 


1.1.1 de bouw van bacteriën beschrijven; 

Leerplandoelstellingen Leerinhouden 

1.1.2 de relatie leggen tussen de vorm en de indeling van bacteriën; 

1.2 het verband aantonen tussen de levensvoorwaarden en de 

vermenigvuldiging van bacteriën; 

1.3.1 de relatie leggen tussen voedselbederf en bacteriënontwikkeling; 

1.3.2 aantonen dat het toepassen van bewaartechnieken behoort tot een 

gezonde levenswijze; 

1. 4 de functie van de bacteriën in de natuur verklaren: als reducent, 

saprofyt of parasiet; 

1.5.1 het verband uitleggen tussen de antigeenaanwezigheid en de 

antilichaamproductie; 

1.5.2 de relatie aantonen tussen de vermenigvuldiging van bacteriën na 

infectie, hun bestrijding en hygiëne; 

MENS EN GEZONDHEID (ca. 17 lestijden) 

1 Bacteriën 

1.1. Bouw en vorm 

1.2. Levensvoorwaarden en vermenigvuldiging 

1.3 Voedselbederf en bewaartechnieken 

1.4 Functies in de natuur 

1.5 Infectie, bestrijding en hygiëne



2 

3 

2.1 de bouw van virussen beschrijven; 


2.2 de manier waarop nieuwe virussen ontstaan uitleggen; 

2.3 de relatie verklaren tussen virussen en infectieziekten; 

2.4.1 het verband uitleggen tussen de besmetting, het aantasten van het 

immuunsysteem en het ziektebeeld van aids; 

2.4.2 de maatregelen om aids-besmetting te voorkomen toelichten; 

3.1.1 met voorbeelden het begrip erfelijkheid illustreren; 

3.1.2 het verband aangeven tussen chromosomen, celdeling en karyotype; 

3.2.1 de relatie leggen tussen de noodzaak van de halveringsdeling en de 

vorming van geslachtscellen; 

3.2.2 de begrippen i.v.m. dominantie afleiden aan de hand van voorbeelden; 

3.2.3 de mechanismen van overerving aantonen door middel van 

eenvoudige, monohybride kruisingen; 

3.3 de overerving van het geslacht uitleggen; 

3.4 gezondheidszorg i.v.m. erfelijkheid toelichten; 

3.5 erfelijke afwijkingen met voorbeelden illustreren; 

2 Virussen 

2.1 Bouw 

2.2 Vorming van nieuwe virussen 

2.3 Virale infecties 

2.4 Aids 

3 Erfelijkheid 

3.1 Algemene begrippen 

3.2 Overervingmechanismen 

3.3 Overerving van het geslacht 

3.4 Gezondheidszorg 

3.5 Erfelijke afwijkingen



Tweede leerjaar 

4 De leerlingen kunnen 

5 

6 

U 

U 

U 

U 


4.1.1 relaties afleiden tussen verschillende fysiologische toestanden van 

het lichaam en zijn stelsels; 

4.1.2 vaststellen dat er een regulering noodzakelijk is van fysiologische 

processen door het zenuwen het hormonaal stelsel; 

5.1 samenstellende stoffen van levende wezens benoemen en hun 

functie beschrijven; 

5.2.1 voorbeelden van opbouwprocessen (anabolisme) van lichaamseigen 

stoffen geven; 

5.2.2 de celademhaling beschrijven als een afbraakproces (katabolisme), 

onmisbaar voor de energielevering in de cel; 

6.1.1 vertering beschrijven als het noodzakelijke proces waarbij 

macromoleculen uit de voeding afgebroken worden tot nutriënten; 

6.1.2 verschillende stappen van afbraak tijdens het verteringsproces 

onderscheiden; 

6.2 absorptie van nutriënten uitleggen; 

6.3 gaswisseling ter hoogte van longblaasjes en weefsels verklaren; 

STOFWISSELING (ca. 7 lestijden) 

4 Betekenis van de stofwisseling 

4.1 Functionele samenhang tussen stelsels van het 

menselijk lichaam 

5 Celstofwisseling 

5.1 Samenstelling van levende wezens 

5.2 Opbouw- en afbraakprocessen 

6 Opneming van nutriënten en zuurstofgas 

6.1 Vertering 

6.2 Opneming van nutriënten 

6.3 Opneming van zuurstofgas



7 

U 

U 

8 

U 

9 

10 


7.1 relaties leggen tussen samenstellende componenten van het bloed en 

hun functie; 

7.2 de functionele betekenis van de bloedsomloop verwoorden; 

8.1 relaties aantonen tussen de bouw en de uitscheidingsfunctie van de 

nieren; 

9.1.1 enkele vitaminen in een eenvoudige indeling klasseren; 

9.1.2 het belang van enkele vitaminen aantonen; 

9.2.1 hormonale klieren situeren en de functie van hun hormonen 

beschrijven; 

9.2.2 voorbeelden van hormonale stoornissen toelichten en aangeven 

hoe ze eventueel kunnen worden vermeden; 

10.1 de relatie leggen tussen de soorten prikkels en de zintuigen die ze 

opvangen; 

10.2.1 zenuwcel, impuls, synaps en zenuw beschrijven; 

10.2.2 bouw en functies van het zenuwstelsel toelichten; 

10.3 de gevolgde weg van een zenuwimpuls via de hersenen en via een 

reflexboog beschrijven; 

10.4 voorbeelden van zintuiglijke en neurale stoornissen toelichten en 

aangeven hoe ze eventueel kunnen worden vermeden. 

7 Transport van stoffen 

7.1 Samenstelling en functie van het bloed 

7.2 Functionele betekenis van de bloedsomloop 

8 Uitscheiding 

8.1 Functie van een nier 

REGELING EN PRIKKELBAARHEID (ca. 10 lestijden) 

9 Regeling 

9.1.1 Vitaminen 

9.1.2 Betekenis van de vitaminen 

9.2.1 Endocriene klieren en hun hormonen 

9.2.2 Werking van en regeling door hormonen 

10 Prikkelbaarheid 

10.1 Soorten prikkels en de zintuigen die ze opvangen 

10.2.1 Zenuwcel, impuls, synaps, zenuw 

10.2.2 Bouw en functies van het zenuwstelsel 

10.3 Willekeurige bewegingen en reflexen 

10.4 Gezondheidszorg voor zenuwstelsel en zintuigen



Specifieke wenken voor de module biologie 

EERSTE LEERJAAR 

MENS EN GEZONDHEID 

1 Bacteriën: ca. 6 lestijden 

1.1 Bouw en vorm 

1.1.1 Door bespreking en analyse van afbeeldingen kan men afleiden dat bacteriën eencellige 

organismen zijn, waarvan het kernmateriaal niet wordt samengehouden door een membraan (moneren). 

Men wijst erop dat de celwand van moneren uit andere stoffen is opgebouwd dan deze van planten en 

zwammen. 

1.1.2 Uit de waarnemingen van de verschillende vormen volgen de benamingen kokken, bacillen, 

vibrionen en spirillen. 

Vroeger lagen deze vier vormen aan de basis van de indeling van de bacteriën; de moderne systematiek 

van deze groep berust tegenwoordig op fysiologische kenmerken. 

1.2 Levensvoorwaarden en vermenigvuldiging 

Alleen de vermenigvuldiging door deling wordt aangehaald. 

Kweken van bacteriën kan gegevens opleveren over het voorkomen en de levensvoorwaarden (water, 

temperatuur, voedingsmilieu, lucht, e.a.). Men kan hierbij een abiotische factor bespreken in functie van 

de fysiologische activiteit om de begrippen limiterende factor, minimumactiviteit, optimum en maximum af 

te leiden. 

Pathogene micro-organismen mogen in schoollaboratoria niet gekweekt worden. In culturen kunnen ze 

echter wel ongewild ontwikkelen. De leerlingen zullen daarom, bij het werken met micro-organismen, 

nauwkeurig de verstrekte voorschriften volgen. Zo mag het gebruikte glaswerk noch rechtstreeks, noch 

onrechtstreeks in aanraking komen met de mond en moeten de tafels voor en na het practicum gereinigd 

worden met gedenatureerde ethylalcohol. Gebruikte en overbodig geworden culturen worden zo spoedig 

mogelijk vernietigd in de autoclaaf of langs chemische weg. Petrischalen in plastic worden slechts 

éénmaal gebruikt en men vernietigt ze nadien bv. door verbranding. 

Al het gebruikte glaswerk wordt eerst chemisch ontsmet en dan behandeld in de autoclaaf. 

Petrischalen met bacteriënculturen mogen niet geopend worden: ze kunnen met doorzichtige kleefband 

dichtgeplakt worden. Het doorgeven van hand tot hand wordt bij voorkeur vermeden. 

Raadpleeg bij de directie ook de geldende omzendbrief i.v.m. veiligheid en hygiëne in de 

schoollaboratoria. 

1.3 Voedselbederf voorkomen door een gezonde levenswijze 

1.3.1 Bacteriën zijn vaak oorzaak van bederf. Dit kan aangetoond worden door te benadrukken dat ze, 

net als andere heterotrofen, organische stoffen nodig hebben als energiebron. Hierbij kan men wijzen op 

het feit dat ze verteringsenzymen afgeven, die buiten de cel de organische stoffen afbreken tot 

opneembare bestanddelen. 

1.3.2 Het aangehaalde proces van vertering bij bacteriën kan als vertrekpunt dienen om te vermelden 

dat ook bacteriën een metabolisme hebben. Tijdens het metabolisme worden giftige stoffen, toxinen, 

gevormd. Maak duidelijk dat het deze toxinen in het bedorven voedsel zijn, die ons ziek maken. 

Bewaartechnieken van voedsel (steriliseren, pasteuriseren, koelen, diepvriezen, UHT-methode, UVstraling, 

konfijten, pekelen, drogen, bewaren in bepaalde vloeistoffen, e.a.) kunnen afgeleid worden uit de 

levensvoorwaarden van bacteriën. Het nut van deze technieken kan duidelijk gemaakt worden aan de 

hand van voorbeelden van voedselinfectie.



1.4 Functies in de natuur 

De functie en de betekenis van saprofyten als reducenten worden geïllustreerd aan de hand van 

eenvoudige voorbeelden zoals het rotten van bladeren, van dode organismen en de omzetting van 

meststoffen. Men wijst erop dat ziekteverwekkende bacteriën parasieten zijn. 

1.5 Beïnvloeden van de menselijke gezondheid (infectie, bestrijding en hygiëne) 

1.5.1 Volgend relatieschema kan de uitleg over immuniteit, vaccin en serum verduidelijken: 

bacterie → toxine (antigeen) → inzet van macrofagen (fagocytose) → oproep en alarmeren van 

lymfocyten → productie van een specifiek antitoxine (antilichaam). 

1.5.2 De bespreking van enkele door bacteriën veroorzaakte infectieziekten (infectieweg, incubatietijd, 

symptomen) en hun bestrijdingsmogelijkheden, zowel preventief als curatief, illustreert het gebruik van 

vaccins, serums, sulfonamiden, antibiotica en ontsmettingsmiddelen. De invloed van antibiotica en 

ontsmettingsmiddelen kan gedemonstreerd worden met bijvoorbeeld een cultuur van de hooibacil. Regels 

i.v.m. lichaams- en sociale hygiëne, bedoeld om besmetting te voorkomen, worden benadrukt. 

2 Virussen: ca. 2 lestijden 

2.1 Bouw 

Met beelden illustreert men dat een virus slechts bestaat uit een eiwitmantel en uit erfelijk materiaal dat 

de eigenschappen bepaalt. Men benadrukt dat de bouw essentiële verschillen vertoont met de structuur 

van de cel. 

2.2 Vorming van nieuwe virussen 

Door middel van aangepaste schema’s of van een videofilm kan men vergelijken hoe het erfelijk 

materiaal van het virus in een levende cel binnendringt en die dwingt tot het aanmaken van nieuwe 

virussen. In elk geval beklemtoont men dat deze vorming slechts mogelijk is in levende cellen. 

2.3 Virale infecties 

De bespreking van enkele door virussen veroorzaakte infectieziekten (o.a. griep, verkoudheid, mazelen, 

rodehond) toont aan dat virussen ziekteverwekkers zijn. Gegevens over besmettingswijze, incubatietijd, 

symptomen en bestrijding worden tot een minimum beperkt en kunnen in tabelvorm samengevat worden. 

Regels i.v.m. lichaams- en sociale hygiëne, bedoeld om besmetting te voorkomen, worden besproken. 

2.4 Beïnvloeden van de menselijke gezondheid: aids 

2.4.1 Om de verspreiding van seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA) tegen te gaan is het 

noodzakelijk adolescenten degelijk te informeren. Daarbij besteedt men vooral aandacht aan het 

voorkómen van deze aandoeningen en aan de ernst van de ziekte aids. 

Uiteraard zullen deze onderwerpen met de grootste tact i.v.m. de woordkeuze en het gebruik van 

didactisch materiaal worden behandeld. 

Door middel van beelden kunnen de bouw van het virus, de verschillende besmettingswijzen en de 

mogelijke symptomen (o.a. zware vermoeidheid, aanhoudende koorts, vergroting van de lymfklieren, 

longinfecties, herpesbesmetting, huidtumoren, vermagering, dementie, verlamming) worden verduidelijkt. 

Men vestigt er de aandacht op dat het lichaam zich niet meer afdoende tegen andere ziekten kan 

verdedigen omdat de ziekteverwekker de lymfocyten aantast en zo het immuunsysteem ontreddert. 

Verder wijst men er ook op dat seropositieven, die de ziekte (nog) niet vertonen, de verspreiding ervan in 

de hand kunnen werken. 

Het feit dat er voor aids (nog) geen geneesmiddel of vaccin bestaat wordt benadrukt. 

2.4.2 Uit het gegeven dat de besmetting mogelijk is door sperma, vaginale afscheiding en bloed kan 

afgeleid worden dat de ziekte kan voorkomen worden door een aangepast gedrag (o.a. veilige seks).



3 Erfelijkheid: ca. 9 lestijden 

3.1 Algemene begrippen 

3.1.1 Door klassikale bespreking van het probleem: "Waarom lijken kinderen op hun ouders?" laat men 

de leerlingen inzien dat vele eigenschappen van de ene generatie op de andere worden overgeërfd. Men 

illustreert enkele duidelijke gevallen d.m.v. afbeeldingen (o.a. de vorm van de neus of van de kin). 

3.1.2 Met behulp van film, afbeeldingen, microscopische preparaten, e.d.m. toont men aan dat tijdens 

de celdelingen chromosomen zichtbaar worden binnen de kern. Men wijst erop dat het normale 

celdelingen betreft, die instaan voor de vorming van alle nieuwe lichaamscellen. 

Aan de hand van menselijke karyotypen (& en %) worden besproken: 

- het constante aantal chromosomen (46) in elke lichaamscel; 

- het voorkomen van 22 paren homologe chromosomen; 

- het verschil in grootte tussen het X- en het Y-chromosoom; 

- het gelijke aantal chromosomen (2 n = 46) in de lichaamscellen van alle mensen, onafhankelijk 

van hun geslacht of huidkleur. 

De begrippen homologe chromosomen, locus, gen, allel, homozygoot en heterozygoot kunnen 

geïllustreerd worden aan de hand van chromosoomkaarten, waarop de loci voor een aantal kenmerken 

zijn aangeduid. 

3.2 Overervingmechanismen 

3.2.1 Het is niet nodig de verschillende stadia van de halveringsdeling te bespreken. Het volstaat te 

benadrukken dat het halveren van het chromosomenaantal zó gebeurt dat in een geslachtscel slechts 

één chromosoom van elk chromosomenpaar aanwezig is. Men wijst erop dat het voorkomen van elke 

combinatie van 23 chromosomen louter toevallig is. 

Men leidt de noodzaak van een halveringsdeling voor de vorming van zaad- en eicellen af uit het feit dat 

het aantal chromosomen van generatie tot generatie onveranderd blijft. De begrippen haploïd en diploïd 

kunnen aangebracht worden. 

3.2.2 Door bespreking en analyse van een stamboom in verband met bv. resusfactor, oorlel, kan men 

op intuïtieve manier de begrippen dominant en recessief afleiden. De overerving van de bloedgroep kan 

het begrip co-dominant illustreren. 

De verklaring van de overervingmechanismen kan vertrekken vanuit de besproken stambomen of vanuit 

de door leerlingen samengebrachte gegevens. Eenvoudige schema's van monohybride kruisingen 

verduidelijken de overerving en de begrippen geno- en fenotype. 

De behandeling van de verschillende types monohybride kruisingen (homozygoot x homozygoot, 

homozygoot x heterozygoot en heterozygoot x heterozygoot) kan leiden tot het formuleren van de eerste 

en de tweede Mendelwet. De nadruk blijft evenwel liggen op het nastreven van het inzicht in het 

overervingmechanisme. 

De wetmatigheid bij het overerven kan aangetoond worden door het uitloten van parels van twee 

verschillende kleuren. 

3.3 Overerving van het geslacht 

Karyotypen illustreren dat een bepaald chromosomenpaar verantwoordelijk is voor de overerving van het 

geslacht. Het mechanisme kan met een schema verduidelijkt worden. Men wijst erop dat het hier de 

overerving betreft van hele chromosomen (X, Y). 

3.4 Erfelijke afwijkingen 

Het onderzoek van de afwijkende karyotypen, zoals bijvoorbeeld mongolisme, kan leiden tot de 

bespreking van mutaties. Andere erfelijke aandoeningen zoals hemofilie of daltonisme kunnen eveneens 

aangehaald worden.



3.5 Gezondheidszorg 

Via de media en ook via gevallen in hun persoonlijke omgeving worden leerlingen soms geconfronteerd 

met genetische afwijkingen en prenataal onderzoek. 

Belangrijk is dat ze na de lessenreeks inzien dat dit onderzoek in bepaalde gevallen wenselijk is, zoals bij 

erfelijke aandoeningen in de familie en bij bloedverwante huwelijken. 

De leerkracht onderstreept dat het tot uiting komen van erfelijke afwijkingen gering is; een pessimistische 

benadering is dus te vermijden. 

TWEEDE LEERJAAR 

STOFWISSELING 

De leerplandoelstellingen voor de leerinhouden onder 1 (Betekenis van de stofwisseling) en 2 

(Celstofwisseling) zijn verplicht te beheersen doelstellingen. 

Uit de leerplandoelstellingen voor de leerinhouden 3 (Opneming van nutriënten), 4 (Transport van stoffen) 

en 5 (Uitscheiding) maakt de leerkracht een eigen keuze om de ingevoerde begrippen uit 1 en 2 verder te 

illustreren. Hij besteedt ongeveer 7 lestijden aan het totale deel stofwisseling. 

4 Betekenis van de stofwisseling: ca.1 lestijd 

De onderlinge relaties tussen de onderwerpen in het hoofdstuk stofwisseling vormen een ingewikkelde 

materie. Daarom worden enkele basisprincipes van de fysiologie samengevat in een referentiekader, 

waarnaar regelmatig terug kan worden gegrepen opdat leerlingen een goed overzicht van het werkterrein 

zouden behouden. 

4.1 Steunend op parate kennis van leerlingen kan men klassikaal een schema opbouwen, waarin 

relaties tussen verschillende fysiologische toestanden van het menselijk lichaam (zoals leveren van 

arbeid, verbruiken van energie, opnemen en verteren van voedsel, in- en uitademen) en de verschillende 

stelsels tot uiting komen. Men wijst op het belang van nutriënten en zuurstofgas voor het vrijmaken van 

energie via celademhaling of verbranding. De rol van het spijsverteringsstelsel, het ademhalingsstelsel en 

het transport via bloed en lymfe worden aldus verklaard. De geproduceerde afvalstoffen verklaren de 

noodzaak van een transport- en een uitscheidingsstelsel. Andere functies van stelsels kunnen eenvoudig 

toegelicht of aangehaald worden. 

4.2 De noodzaak tot regulering van fysiologische processen kan afgeleid worden uit gekende 

verschijnselen die zich voordoen bij inspanning (toename van hartslag en ademhalingsfrequentie, 

zweten). Het zenuwstelsel en het hormonaalstelsel worden als regulerende systemen vermeld en 

toegevoegd aan het schema. 

5 Celstofwisseling: ca. 3 lestijden 

5.1 Samenstelling van levende wezens 

Steunend op parate kennis en een voedingsmiddelentabel kan men de samenstellende stoffen van het 

menselijk lichaam afleiden. Men kan ook als taak enkele voedingswaardetabellen, afkomstig van verpakkingen 

van dierlijke en plantaardige voedingsmiddelen, door leerlingen laten verzamelen. 

Het belang van enkele stoffen kan aangetoond worden via een voorbeeld. Bij deze leerinhoud kan er 

aandacht besteed worden aan het belang van gezonde voeding. 

Op de chemische samenstelling en bouw van koolhydraten (sachariden), proteïnen (eiwitten) en lipiden 

(vetten) wordt niet diep ingegaan. Scheikundige formules worden best vervangen door eenvoudige 

schema's of modellen. Enkel de formule van glucose kan gebruikt worden bij de stofwisselingsreacties. 

5.2 Opbouw- en afbraakprocessen 

5.2.1 De opbouw van lichaamseigen eiwitten uit aminozuren of van reservestoffen (vetten, glycogeen) 

kunnen als voorbeelden van opbouwreacties worden behandeld. De aangehaalde voorbeelden worden in 

het metabolisme gesitueerd.



5.2.2 De oxidatie van glucose is het aangewezen voorbeeld als model van afbraakreactie. De 

bespreking wordt beperkt tot de globale reactievergelijking; verder kan worden verwezen naar 

voorbeelden bij de nutriëntenvorming zodat hier de basis wordt gelegd van de vertering. 

Celtransportprocessen 

Om de opneming en het transport van stoffen in de cel te begrijpen kunnen de begrippen osmose, 

diffusie en dialyse via demonstratieproeven aangebracht worden. Deze begrippen kunnen eveneens 

verduidelijkt worden bij de leerinhoud 6.2 (opneming van nutriënten). 

Het begrip actief transport wordt afgeleid uit cijfergegevens i.v.m. concentraties van stoffen binnen en 

buiten de cel. 

Enzymen 

De aanwezigheid van katalysatoren in cellen wordt aangetoond door een stukje verse lever in 

zuurstofwater te brengen en de waargenomen verschijnselen te vergelijken met deze welke zich 

voordoen na toevoegen van mangaandioxide. Men wijst op het eiwitkarakter van enzymen. 

De specificiteit van de enzymwerking wordt verklaard door een sleutel-slotmechanisme. Hierbij kan men 

de werking van verteringssappen verklaren. Een animatie met modellen (transparanten, computer) kan 

het mechanisme aanschouwelijk voorstellen. 

Het belang van een geschikte temperatuur en zuurtegraad wordt benadrukt. Als illustratie kan men 

gebruik maken van de maagenzymen die niet meer actief zijn in de twaalfvingerige darm. De 

verschillende eigenschappen van enzymen kunnen via een parallelle reeks van eenvoudige 

experimenten aangetoond worden. 

6 Opneming van nutriënten en zuurstofgas: (U) maximum 3 lestijden 

6.1 Vertering 

6.1.1 Het kan nuttig zijn om de bouw van het spijsverteringsstelsel en de relatie tussen 

voedingsmiddelen, voedingsstoffen en nutriënten te herhalen. 

Om de doorlatende eigenschappen van de darmwand na te bootsen en om aan te tonen dat zetmeel niet 

als dusdanig in het bloed kan opgenomen worden gebruikt men een dialyseslang. 

De noodzaak van vertering is hieruit een logische conclusie, die gevisualiseerd kan worden d.m.v. een 

eenvoudig schema of model (ineen geschoven lucifersdoosjes of legoblokjes). 

De vertering van zetmeel tot glucose kan aangetoond worden door de kleur van een met dijoodoplossing 

gekleurde zetmeelsuspensie te vergelijken met de kleur die optreedt in een gelijkaardige suspensie 

waaraan speeksel werd toegevoegd; in beide gevallen gaat men de aanwezigheid van glucose na. Dat 

de gevormde glucose wel door de darmwand gaat, wordt eveneens met dialyseslang geïllustreerd. 

6.1.2 Met behulp van eenvoudige modellen en/of schema's wordt een enzymatische omzetting van 

voedingsstoffen tot nutriënten besproken en overzichtelijk samengevat. 

6.2 Opneming van nutriënten 

De lengte van de darm, de darmplooien, de darmvlokken en de microvilli kunnen aangetoond worden 

d.m.v. een aangepast onderwijsmiddel (micro- of macropreparaat, dia, model). Men duidt op het belang 

ervan voor de opneming van nutriënten. 

Gebruik makend van een eenvoudig model van een darmvlok kan absorptie van nutriënten uitgelegd 

worden. Men wijst erop dat zowel actieve als passieve processen leiden tot de opneming van nutriënten 

in de bloed- en chijlvaten. 

6.3 Opneming van zuurstofgas 

Op een eenvoudige schematische voorstelling kunnen de bouw van het ademhalingsstelsel en de 

opneming van zuurstofgas in de longen herhaald worden. Tegelijkertijd kan men ook de afgifte van 

koolstofdioxide behandelen. Men kan met behulp van een zuurstofsensor, aangesloten op een computer, 

de vermindering van het zuurstofgehalte in uitgeademde lucht aantonen.



7 Transport van stoffen: (U) maximum 2 lestijden 

Diverse aspecten van de bloedsomloop werden reeds in de eerste graad behandeld. In de tweede graad 

wordt de nadruk eerder gelegd op de functionele betekenis dan op de samenstelling van het bloed en de 

structuur van de bloedsomloop. 

7.1 Samenstelling en functie van het bloed 

Omdat de samenstelling van bloed reeds besproken werd in de eerste graad beklemtoont men de 

functies van de diverse bestanddelen. 

7.2 Functionele betekenis van de bloedsomloop 

De nadruk wordt gelegd op de transportfunctie van bloed (aanvoer van nutriënten en zuurstofgas, afvoer 

van koolstofdioxide en afvalstoffen). Het verloop van de kleine en de grote bloedsomloop worden kort 

herhaald. Op de werking van het hart kan dieper ingegaan worden. Daarbij kan de computer 

ingeschakeld worden om via animaties de hartfasen aan te tonen en/of om een cardiogram of een 

sonogram te maken. De hartfasen worden ook verbonden met de bloeddruk. 

8 Uitscheiding: (U) maximum 2 lestijden 

8.1 Functie van een nier 

De delen van het nierstelsel en de macroscopische bouw van een nier worden kort herhaald aan de hand 

van een opengesneden nier en/of een model van een nier. Men kan een micropreparaat gebruiken om de 

structuur van een nefron te behandelen. Een tabel met de samenstelling van plasma, voorurine, plasma 

na reabsorptie en van urine laat toe de rol van een nefron te achterhalen. 

REGELING EN PRIKKELBAARHEID 

9 Regeling: ca. 4 lestijden 

9.1 Vitaminen 

9.1.1 De vitaminen worden ingedeeld in in water oplosbare en in vet oplosbare vitaminen. Het belang 

van deze eigenschap voor de bereidingswijze van voedsel kan beklemtoond worden en men wijst er 

vooral op dat van in vet oplosbare vitaminen een reserve wordt aangelegd in het lichaam. 

9.1.2 De betekenis van vitaminen voor het organisme kan verduidelijkt worden door de bespreking van 

gebreksziekten met behulp van (video)film, dia's of afbeeldingen. De relatie tussen de functies van de 

besproken vitaminen in het lichaam en de waargenomen hypo- en avitaminosen wordt toegelicht. Ook het 

gevaar van hypervitaminose bij overdadig vitaminegebruik wordt besproken. Bespreek in elk geval één 

voorbeeld van een in water oplosbaar vitamine en één voorbeeld van een in vet oplosbaar vitamine. 

9.2.1 M.b.v. een geschikt illustratiemiddel de ligging van volgende endocriene klieren situeren: 

hypothalamus, hypofyse, schildklier, eilandjes van Langerhans, bijnieren en gonaden. De klieren, hun 

hormonen en hun functie kunnen in een tabel worden weergegeven. Het onderscheid tussen exo- en 

endocriene klieren komt eveneens aan bod. 

9.2.2 Met voorbeelden verduidelijkt men dat kliersecreties reacties zijn op prikkels, bv. afgifte van 

adrenaline bij het zien van een gevaarlijke situatie. 

9.2.3 De hormonale regeling van het suikermetabolisme wordt uitgelegd met behulp van een schema. 

De symptomen van suikerziekte worden besproken in relatie met dit schema. Suiker- en vetarm dieet, 

levenswijze en toediening van insuline worden besproken als middel om het glucosegehalte binnen de 

grenzen te houden. De invloed van een storing in de productie van schildklierhormoon op de groei van 

het menselijk lichaam kan besproken worden als tweede voorbeeld. Een andere mogelijkheid is enkele 

hormonale vruchtbaarheidsproblemen te bespreken.



10 Prikkelbaarheid : ca. 6 lestijden 

10.1 Soorten prikkels en zintuigen die ze opvangen 

Na de omschrijving van een prikkel als een verandering in of rond een organisme die tot een reactie kan 

leiden, wordt de parate kennis die de leerlingen over dit onderwerp bezitten aangevuld en eventueel 

bijgestuurd. Men rubriceert de soorten prikkels en de zintuigen die ze opvangen. Men wijst erop dat de 

verandering in of rond een organisme voldoende groot moet zijn om tot een prikkel te leiden. De kleinste 

intensiteit die nog als prikkel werkt wordt drempelwaarde genoemd. 

De huidzintuigen voor tast, druk, pijn, warmte en koude kunnen vernoemd worden. Voor het evenwichtszintuig 

wijst men enerzijds op het ervaren van de stand in de ruimte (positiezin) en anderzijds op het 

waarnemen van veranderingen in beweging (rotatiezin). 

10.2 Bouw en werking van het oog of het oor 

Met geschikt aanschouwelijk materiaal (o.a. model, dia, film, cd-rom) worden de delen van het besproken 

zintuig functioneel behandeld. 

Het oog 

Voor het gezichtszintuig bespreekt men de beschermende delen, de oogspieren, de structuur van de 

oogbol (eventueel met dissectie van een varkensoog) en de bouw van het netvlies (kegeltjes en staafjes). 

De beeldvorming in het oog kan vergeleken worden met de werking van een fototoestel. Stereoscopisch 

zien, lensaccommodatie, nabijheidpunt, nawerking, gezichtsbedrog en enkele oogafwijkingen kunnen ter 

sprake komen. 

Het oor 

Bij het gehoor- en evenwichtszintuig komen de verschillende onderdelen van het uitwendige oor, het 

middenoor en het inwendige oor aan bod. Men wijst er iedere keer op bij welke zintuiglijke waarneming 

(geluid, positie, rotatie) elk deel een rol speelt. 

Om de werking van het gehoororgaan te verduidelijken is het nodig vooraf de voortplanting van het geluid 

als trilling te verklaren. Ook hier zullen (demonstratie)proeven de theorie ondersteunen. Men bespreekt 

zeker ook de trilling van het basaalmembraan, waardoor in het orgaan van Corti de zintuigcellen 

verplaatst worden t.o.v. het dekvlies, hetgeen het ontstaan van impulsen veroorzaakt. 

Bij de behandeling van de evenwichtsorganen wordt een onderscheid gemaakt tussen de werking van de 

halfcirkelvormige kanalen (rotatiezin) enerzijds en de functie van het ovale en ronde blaasje (positiezin) 

anderzijds. 

Men vermijdt zoveel mogelijk louter verbale uiteenzettingen en zorgt ervoor dat modellen en/of schema's 

iedere keer de besproken verschijnselen verduidelijken. 

10.3 Bouw en functies van het zenuwstelsel 

10.3.1 Bouw van een zenuwcel 

Men omschrijft een neuron eenvoudig als een grijze cel (cytoplasma en kern) met korte vertakte uitlopers 

(dendrieten) en met een lange, meestal witte, uitloper (zenuwvezel). Het uiteinde van de zenuwvezel is 

eveneens vertakt; elke vertakking eindigt in een klein blaasje. 

De cellichamen van de zenuwcellen liggen dikwijls gegroepeerd in zenuwknopen of ganglia. 

Aard van een impuls 

Men wijst op het verschil tussen een prikkel en een impuls (zie 10.1); een impuls verplaatst zich in één 

richting van de aanvoerende korte uitloper over het cellichaam naar de afvoerende zenuwvezel. Deze 

verplaatsing geeft een zwakke elektrische stroom (actiestroom), die zich voortplant over het 

celmembraan. Eventueel vermeldt men dat natrium- en kaliumionen aan de buitenzijde van het membraan 

en chloride-ionen aan de binnenzijde een belangrijke rol spelen.



Bouw en werking van een synaps 

Waar de zenuwvezel van een neuron eindigt en aansluit op de volgende zenuwcel, bevindt zich een 

smalle tussenruimte; het geheel noemt men synaps. De impuls zorgt ervoor dat uit de kleine blaasjes aan 

het uiteinde van de zenuwvezel een stof vrijkomt (transmitterstof), die de volgende cel prikkelt en 

waardoor een nieuwe impuls ontstaat. 

Bouw van een zenuw 

Zenuwen worden beknopt omschreven als gebundelde zenuwvezels van verschillende zenuwcellen. Men 

maakt het onderscheid tussen gevoels- of sensibele zenuwen en bewegings- of motorische zenuwen. 

10.3.2 De bouw van het zenuwstelsel wordt functioneel behandeld. Men beperkt zich tot de belangrijkste 

anatomische structuren en zorgt voor aangepast aanschouwelijk materiaal (o.a. model, dia's, film, cdrom). 

Men wijst op de anatomische indeling van het zenuwstelsel (in centraal en perifeer zenuwstelsel) 

en de functionele indeling (in animaal en autonoom zenuwstelsel). 

Centraal zenuwstelsel 

Van het centraal zenuwstelsel bespreekt men alleen de grote hersenen, de kleine hersenen, het 

verlengde merg en het ruggenmerg. Men relateert elk deel met zijn taak en preciseert iedere keer de 

ligging van de witte en van de grijze stof. In de grote hersenen worden zeker de motorische, de 

sensorische en de associatie- of herinneringsvelden gelokaliseerd. Men wijst er tevens op dat de 

hypothalamus nauw betrokken is bij de afscheiding van hormonen door de hypofyse, en dat daardoor 

zenuwstelsel en hormonaal stelsel samenwerken bij het tot stand komen van reacties op prikkels. 

Perifeer zenuwstelsel 

Het is niet nodig de 12 paar hersenzenuwen en de 31 paar ruggenmergzenuwen stuk voor stuk te 

behandelen. Men wijst er wel op dat ze een motorische en/of sensorische functie vervullen. De tiende 

hersenzenuw (zwervende zenuw) en de bekkenzenuw worden wegens hun belangrijke verbindingstaak 

tussen centraal en autonoom zenuwstelsel wel besproken. 

Animaal zenuwstelsel 

Men verduidelijkt dat het animaal zenuwstelsel alle bewuste handelingen die aan de wil onderhevig zijn 

controleert, en dat de centra in de hersenen en het ruggenmerg liggen. 

Autonoom zenuwstelsel 

Men omschrijft het autonoom zenuwstelsel als dat deel van het zenuwstelsel dat alle onbewuste activiteiten 

in het lichaam controleert. De centra liggen niet alleen in de hersenen en het ruggenmerg maar ook in 

de grensstrengen en in de verspreide ganglia. Men maakt een onderscheid tussen het sympathisch en 

het parasympatisch systeem en wijst erop dat beide systemen elkaar voortdurend tegengesteld 

beïnvloeden. Om de werking van het autonoom zenuwstelsel te illustreren, en tevens de samenwerking 

tussen zenuwstelsel en hormonaal stelsel bij de coördinatie van reacties op prikkels aan te tonen, behandelt 

men bv. de regeling van de hartslag. 

10.4 Willekeurige bewegingen en reflexen 

Willekeurige beweging 

Als gevolg van prikkels die hun oorsprong vinden binnen of buiten het lichaam kunnen willekeurige, 

bewuste bewegingen ontstaan die vanuit de motorische zone van de grote hersenen worden geregeld. 

Van hieruit vertrekken impulsen naar alle skeletspieren. Er wordt op gewezen dat ook uit vrije wil, 

onafhankelijk van in- of uitwendige prikkels, impulsen vanuit de hersenschors naar skeletspieren kunnen 

gestuurd worden. 

Reflex 

Een reflex wordt omschreven als een onwillekeurige beweging, die ontstaat als gevolg van een reactie op 

een prikkel; hierbij doorloopt de impuls alleen een zogenaamde reflexboog. Een reflex kan bewust 

(kniepeesreflex) of onbewust (knippen met de oogleden) optreden; hij kan aangeboren of 

ongeconditioneerd (pupilreflex) en aangeleerd of geconditioneerd (zwemmen, fietsen) zijn.



10.5 Weg van een impuls bij willekeurige bewegingen en bij reflexen 

Weg van een impuls bij willekeurige bewegingen 

Men verduidelijkt op een schema het verloop van de impulsen: zintuig → gevoelszenuw → opstijgende 

baan in het ruggenmerg → motorisch veld in de hersenschors → afdalende baan in het ruggenmerg → 

bewegingszenuw → skeletspier. Men benadrukt dat de rechter hersenhelft in verbinding staat met de 

linkerhelft van het lichaam. 

Weg van een impuls bij reflexen 

Men verduidelijkt eerst het ontstaan van een onbewuste reflex, door de reflexboog in zijn eenvoudigste 

vorm schematisch voor te stellen: prikkel → impuls → gevoelszenuw in het perifeer zenuwstelsel → 

schakelzenuw in het ruggenmerg of in de hersenen → bewegingszenuwcel in het perifeer zenuwstelsel 

→ reflex. 

Na de bespreking van de weg, gevolgd door een impuls bij een onbewuste reflex, breidt men het schema 

uit om de impulsgeleiding bij bewuste reflexen te verklaren. 

10.6 Relaties tussen het zenuwstelsel en het hormonaal stelsel 

Door te wijzen op de anatomische samenhang tussen hypofyse, hypothalamus en het omringende 

hersenweefsel verduidelijkt men de mogelijkheid tot samenwerking tussen het zenuwen hormonaal 

stelsel. Als voorbeelden van dergelijke relaties kunnen o.a. de adrenalinestoot bij schrikreactie, het 

verband tussen borstvoeding en prolactineproductie door de hypofyse en de regeling van bloeddruk en 

hartritme aan bod komen. 

10.7 Gezondheidszorg voor zenuwstelsel en zintuigen 

Mogelijke onderwerpen zijn het vermijden van overbelasting van het zenuwstelsel door psychische 

spanning, door overdreven werk of door te weinig slaap. Schade veroorzaakt door stress en het gebruik 

van drugs (o.a. tranquillizers en stimulantia) kunnen behandeld worden. 

Gevolgen van een lichte of zware hersenschudding, oorzaken van een beroerte (hersenbloeding, 

trombose, embolie) en hersenvliesontsteking als voorbeeld van infectie van het zenuwstelsel kunnen ter 

sprake komen. 

Afhankelijk van het besproken zintuig worden enkele specifieke hygiënische voorschriften voor het 

gezichts-, gehoor- of evenwichtsorgaan behandeld. Zo kan men aandacht besteden aan de noodzaak 

van persoonlijke beschermingsmaatregelen (bv. dragen van een veiligheids- of leesbril), en van 

collectieve beschermingsmaatregelen (bv. afzuiging voor stof, goede verlichting). In verband met het oor 

kan de bespreking van de gevolgen van een te langdurige blootstelling aan te sterke geluiden, motiveren 

tot een aangepast gedrag om eigen gehoorbeschadiging en die van anderen te voorkomen. Gevolgen 

van overprikkeling van het evenwichtszintuig (zee- en ruimteziekte) en hygiëne van het uitwendig oor 

kunnen besproken worden.



ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN 

1 Wetenschappelijke geletterdheid 

Vertaald naar de betrokken leerlingenpopulatie betekent wetenschappelijke geletterdheid: 

toepassingen van natuurwetenschappen uit de eigen ervaringswereld op eenvoudige wijze uitleggen 

met behulp van kennis van een aantal wetenschappelijke inzichten; 

met behulp van representatieve voorbeelden, natuurwetenschappelijke kennis in de eigen 

ervaringswereld toepassen; 

aan de hand van representatieve voorbeelden, het belang van de natuurwetenschappen en de 

toepassingen ervan voor de samenleving uitleggen; 

aan de hand van representatieve voorbeelden, een standpunt innemen en een gereflecteerd oordeel 

uitspreken over wetenschappelijke toepassingen; 

een attitude tegenover natuurwetenschappen aannemen die gebaseerd is op inzicht in haar 

methoden, in haar ontwikkeling en in haar maatschappelijke impact. 

Onderwijs moet het rendement ten opzichte van deze doelstellingen bewaken en bevorderen door: 

het cognitieve niveau van leerinhouden af te stemmen op dat van de leerlingen; 

de omvang van het curriculum zodanig te beperken dat er ruimte is voor actieve verwerking van 

leerinhouden; 

een didactische vormgeving die niet de kennisreproductie maar het individuele en collectieve proces 

van kennisverwerving centraal plaatst; 

natuurwetenschappelijke kennis te plaatsen in een maatschappelijke, culturele en historische context. 

Op deze wijze krijgt authentiek leren voldoende kansen en wordt de intrinsieke motivatie voor 

natuurwetenschappen gestimuleerd. 

2 Werkvormen 

Er dient een goede balans te zijn in het gebruik van de verschillende werkvormen, die elkaar aanvullen. 

Het best wordt uitgegaan van een probleemstelling, eventueel gekoppeld aan een demonstratieproef. 

Om de zelfwerkzaamheid, de betrokkenheid en de interesse van de leerlingen te verhogen, moeten de 

leerlingen zo veel als mogelijk actief meewerken. Kijk ook uit naar opdrachten die gebruik maken van 

verschillende media, zoals handboek, krant, tijdschrift, videofilm, computersimulatie, cd-rom, internet,… 

Zo kunnen ook voor meer theoretische onderwerpen zoals atoombouw, de leerlingen zelf informatie 

verzamelen, verwerken en presenteren aan medeleerlingen. 

Natuurwetenschappen is een vak waarbij de leerlingen hun dagelijkse ervaringswereld kunnen uitbreiden 

door het volgen en zelf uitvoeren van proeven in de klas. 

Het proefondervindelijk karakter van het vak is daarom zeer belangrijk. In de mate van het mogelijke 

zullen zoveel mogelijk proeven aan bod moeten komen in de les. 

Zeker in grotere klassen dient de voorziene tijd maximaal te renderen. Zorg dat alles klaar staat, en laat 

de leerlingen bij voorkeur met eenvoudige materialen en toestellen werken. 

Uiteraard dienen bij het uitvoeren van experimenten door leerkracht of leerlingen steeds de veiligheidsvoorschriften 

in acht te worden genomen. De leerlingen leren ook veilig en milieubewust omgaan met 

allerlei stoffen. Laat de leerlingen niet met giftige stoffen (bv. kwik en -verbindingen) of met 

kankerverwekkende stoffen (bv. benzeen) werken. 

Voor de ter zake geldende onderrichtingen is er een samenvatting te raadplegen op de website: 

www.gemeenschapsonderwijs.be/pbd/veiligheid.



3 Gebruik van ICT 

ICT is een middel zowel voor de leerkracht als voor de leerling om snel adequate informatie te zoeken, te 

bewerken en te gebruiken. 

Educatie wordt meer en meer e-ducatie (elektronische educatie). Bij minstens 15% van de leerinhouden 

zal ICT aan bod komen. Naast het gebruik van de computer door de leraar bv. voor real-time metingen, 

het tonen van gevaarlijke of moeilijk uitvoerbare experimenten, zal de leerling het middel gebruiken om 

bv. extra oefeningen te maken, leerachterstanden op te halen, vragen door te spelen. 

Om scholen verder te ondersteunen bij de invoering en gebruik van ICT publiceerde het departement 

Onderwijs de brochure ICT.onderwijs@vlaanderen. Informatie is te vinden op de ICT-website: 

www.ond.vlaanderen.be/ict/. 

Ook het Gemeenschapsonderwijs ondersteunt het ICT gebruik in de scholen met een eigen website en 

met onderdelen van het schoolweb zoals fysicaweb :http://schoolweb.rago.be/fysicaweb 

4 Gebruik van handboeken en cursussen 

Om de efficiëntie van het onderwijs- en leerproces te optimaliseren zal men er over waken dat naast de 

eindtermen ook de andere na te streven leerplandoelstellingen en uitbreidingsdoelstellingen aan bod 

komen. De wijze waarop dit in de aangeboden handboeken wordt gerealiseerd, zal in belangrijke mate de 

keuze van de gebruikte boeken en/of de aangewende werkstructuren bepalen. 

Als wordt geopteerd voor het maken van een eigen cursus, zal men er in elk geval nauwgezet op toezien 

de leerinhouden op een zo bevattelijk mogelijke wijze aan te bieden. Men besteedt daartoe voldoende 

aandacht aan de lay-out en aan de figuren. Teksten worden zoveel mogelijk met voorbeelden 

geïllustreerd. 

Met het oog op evaluaties worden in de cursus, waar mogelijk, ook oefeningen ingelast. Oefeningen voor 

zelfevaluatie kunnen leerlingen toelaten eigen tekorten op te sporen en zullen eventueel de aanzet vormen 

voor het bijsturen van het leerproces. 

5 Vakoverschrijdend leren 

Daarnaast levert de leraar wetenschappen ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdende 

eind-termen. Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) zijn minimumdoelen die niet specifiek behoren tot 

een vakgebied, maar onder meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnen 

worden gerealiseerd. Ze zijn in eerste instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te maken 

hoe alle vakoverschrijdende eindtermen op schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afspraken 

tussen de collega’s van alle vakken nodig. Het is aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggen 

in het schoolwerkplan. 

In sommige vakken kunnen bepaalde VOET uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere. 

Leerplannen kunnen dan ook verwijzingen naar VOET bevatten als de binding tussen de vakgebonden 

doelstellingen en de VOET evident is. Indien de vakgroep nog andere VOET realiseerbaar acht binnen 

een vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin zowel de visie en de planning zijn opgenomen. 

Heel wat VOET die behoren tot de domeinen Leren leren en Sociale vaardigheden zitten reeds verweven 

in de uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuze 

van thema’s, teksten en lesonderwerpen kunnen andere VOET (Opvoeden tot burgerzin, Gezondheidseducatie, 

Milieueducatie, Muzisch-creatieve vorming en Technisch-technologische vorming) ook in de 

lessen natuurwetenschappen aan bod komen. 

Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhouden 

waarmee hij de vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overleg 

met de vakgroep) en stelt een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijze 

verdeelt over het beschikbare aantal lestijden.



MINIMALE MATERIËLE VEREISTEN 

Klaslokaal 

De lessen moeten steeds gegeven worden in het daartoe bestemde lokaal, voorzien van een goed 

uitgeruste leraarstafel en leerlingentafels met water, gas en elektriciteit. Het lokaal moet demonstratie- en 

leerlingenproeven toelaten en is uitgerust voor projecties (met tv, video en/of cd-rom, overhead- en 

diaprojector). Er moet dus kunnen verduisterd worden. 

Tevens dient er ook één minstens goed uitgeruste computer (met cd-romdrive, printer, mogelijkheden 

voor 'real-time'-metingen, mogelijkheden voor projectie en internetaansluiting) aanwezig te zijn. 

Het materiaal voor de leerlingenproeven moet voldoende talrijk aanwezig zijn. 

Algemene uitrusting 

In de voorraadkamer bevinden zich de nodige kasten, met de nodige chemicaliën en stoppenassortiment. 

Meetapparatuur: digitale balans, kwikbarometer (of metaalbarometer), set meetspuiten, pH-meter, 

meetlat, klaschronometer, multimeter, handchronometer, geodriehoek, rolmeter. 

Statiefmateriaal: statieven, ringen, vuurvast gaas, klemmen, noten 

Glaswerk (eventueel kunststof): reageerbuizen, bekerglazen, erlenmeyers, kolven, trechters, 

maatcilinders, petrischalen, glazen buizen. 

Toestellen: vacuümpomp met toebehoren, centrifuge, microscoop, spanningsbron, incubatieoven, 

koelkast, osmosecel, elektrolysetoestel, bunsenbrander (of kookplaat), mortier met stamper, dialyseslang 

Bibliotheek met allerlei naslagwerken, tijdschriften, brochures, enz. 

Specifiek materiaal voor de module fysica 

Vermeld wordt het specifiek materiaal per onderdeel. Materiaal dat door de leerkracht zelf gemaakt kan 

worden is niet in de lijst opgenomen. 

2. Materie, ruimte en tijd: 

kubussen; balans. 

3. Atoom- en kernmodel: 

simulatiemodel voor aggregatietoestanden; toestel voor Brownse beweging; roostermodellen. 

5. Krachten: 

toestel voor de wet van Hooke; dynamometer; schietlood; ijkmassa's; veren. 

6.Hydro- en aërostatica: 

toestel principe van Pascal; glazen cilinder met afsluitplaatje; vliesmanometer; verbonden vaten; toestel 

voor hydrostatische paradox; voorwerpen voor de wet van Archimedes; Maagdenburgse halve bollen; 

toestel dichtheidsbepaling van lucht; buis van Torricelli; baroscoop. 

7. Beweging en verkeer: 

toestel om de eenparige beweging te onderzoeken (bv. glazen buis met glycerol en luchtbel); valbuis van 

Newton; toestel om de valversnelling te bepalen; toestel om actie en reactie aan te tonen. 

8. Arbeid, vermogen en energie: 

chronometer; hellend vlak; kleine elektrische motor; model waterturbine met dynamo; radiometer van 

Crookes; zonnecel; botsbal; warmtegevoelig papier. 

9. Radioactiviteit: 

dia's; leerlingenset voor kernverschijnselen. 

10. Ioniserende straling: 

Geiger-Mullerteller met luidspreker; nevelkamer van Wilson; radio-isotopen.



Specifiek materiaal voor de module chemie 

Moleculemodellen, roostermodellen: metaalroosters, ionroosters, moleculeroosters (ijs) 

Voor het werken in contexten is het nodig dat een aantal materialen, apparaten en producten vooral uit 

het dagelijkse leven ter beschikking zijn, zoals 

Zuren: 

• azijnzuur in de vorm van tafelazijn 

• citroenzuur in de vorm van citroensap of kristalvormig citroenzuur 

• ‘koolzuurhoudend’ water (bruisend mineraalwater) 

• ontkalkingmiddelen (mierenzuur) 

• zoutzuur 

Basen: 

• ammoniak 

• natriumhydroxide in de vorm van gootsteenontstopper, vaatwasmachinemiddel 

• gebluste kalk 

• kalkwater 

Indicatoren: 

• rodekoolsap (vers bereid) 

• lakmoes 

• fenolftaleïne 

• universeelindicator 

Zouten: 

• keukenzout (in originele verpakking) 

• maagzout 

• kristalsoda 

• strooizout (calciumchloride) 

• hels zout (zilvernitraat) 

• calciumcarbonaat (marmer, eierschalen, oesterschelpen, …) 

• gips (calciumsulfaat) 

• bruistabletten 

• meststoffen (nitraten, fosfaten, …) 

• ertsen 

Brandstoffen: 

• aardolie en aardolieproducten 

• cokes en steenkool 

• brandspiritus (hoofdbestanddeel ethanol) 

• campinggas (een leeg blikje om te laten zien is genoeg) 

• kaarsen 

Cosmetica: 

• nagellak 

• schoonheidscrèmes en -melk 

• zepen (toiletzeep en vloeibare zepen) 

• shampoos 

• tandpasta



Reinigingsmiddelen: 

• afwasmiddel 

• bleekwater 

• bleekpoeder 

• allesreiniger 

• wasmiddelen 

Voedingswaren: 

• margarine 

• halvarine 

• plantaardige oliën (arachideolie, zonnebloemolie, olijfolie, …) 

• aardappelbloem 

• bakpoeder 

• gelatine 

• suiker (kristalsuiker, bloemsuiker) 

• kleurstoffen en smaakstoffen 

• dranken (melk, limonade, wijn, bier, …) 

Metalen: 

• aluminium: verpakkingen (bakjes, schaaltjes), folie 

• ijzer: poeder, staalwol, spijkers (ook roestige) 

• zink 

• koper 

• lood 

• magnesium 

• legeringen: roestvrij staal, soldeer, brons, messing, … 

Niet-metalen: 

• zwavel (lucifers, pijpzwavel) 

• houtskool 

• Norit ® : geneesmiddel, aquariumfilter 

• grafiet (potlood, kachelpoets) 

Kunststoffen: 

• polyetheen (verpakkingszakjes, flessen, …) 

• pvc 

• isolatiematerialen (‘isomo’) 

• siliconen 

• textielvezels, liefst met etiket (polyester, nylon, …) 

Allerlei voorwerpen: 

• aquariumfilter 

• batterijen 

• edelstenen en halfedelstenen 

• gasmasker 

• geurvreters (schoenen) 

• koffiezet (toestel of ander middel) 

• petroleumlamp 

• spuitbus (haarlak of ander)



Specifiek materiaal voor de module biologie 

Voor het uitvoeren van demonstraties, proeven en observaties, nodig om de doelstellingen te bereiken 

dient de volgende basisuitrusting aanwezig te zijn: 

skelet 

mens 

micropreparaten 

leverkwabjes 

nierlichaampjes 

doorsnede dunne darm 

doorsnede long 

doorsnede huid 

bloed van mens 

celdelingen 

modellen en/of transparanten 

torso mens, huid, nier, nierlichaampje, mannelijke en vrouwelijke voortplantingsorganen, doorsnede 

hoofd met hersenen, delingsfasen, planten- en/of dierencel, zenuwcel, oog en/of oor 

chemicaliën 

agar-agar, glucose, glycerol, keukenzout, NaOH-pastilles, fenolftaleïne, clinistix, lugol, zetmeel, 

waterstofperoxide, glaswol, norvanol, formaldehyd (40%), mangaandioxide, detergent, 

universeelindicator-papier en/of vloeibaar), testkits voor bodem- en/of wateronderzoek, amylase, 

proteïnase, methyleenblauw. 

Veiligheid 

Om aan de nodige veiligheids- en milieuvoorschriften te voldoen dienen o.a. aanwezig te zijn: 

veiligheidstekens, veiligheidskasten voor de opslag van gevaarlijke producten (voorzien van de 

overeenkomstige gevarensymbolen), blustoestel, emmer met zand, branddeken, metalen papiermand, 

labojassen, veiligheidsbrillen, oogdouche of oogwasfles, handschoenen, EHBO-kit met brandzalf, 

wandplaat en/of lijst met R- en S-zinnen, containers of flessen voor selectief verzamelen van afvalstoffen. 

Inzake veiligheid is de volgende wetgeving van toepassing: 

- Codex 

- ARAB 

- AREI 

- Vlarem. 

Deze wetgeving bevat de technische voorschriften die in acht moeten genomen worden m.b.t.: 

- de uitrusting en inrichting van de lokalen; 

- de aankoop en het gebruik van toestellen, materiaal en materieel. 

Ze schrijven voor dat: 

- duidelijke Nederlandstalige handleidingen en een technisch dossier aanwezig moeten zijn; 

- alle gebruikers de werkinstructies en onderhoudsvoorschriften dienen te kennen en correct kunnen 

toepassen; 

- de collectieve veiligheidsvoorschriften nooit mogen gemanipuleerd worden; 

- de persoonlijke beschermingsmiddelen aanwezig moeten zijn en gedragen worden, daar waar de 

wetgeving het vereist.



EVALUATIE 

1. De evaluatie heeft een tweevoudig doel 

De evaluatie dient aan de leerling informatie te geven over de mate waarin hij of zij er in geslaagd is om 

zowel de kennis als de vaardigheden te beheersen die mogen verwacht worden na het leerproces. 

De evaluatie moet aan de leerkracht de feedback geven om vast te stellen of hij of zij de meest aangepaste 

methode hanteert om de gestelde doelen te bereiken. 

Een evaluatie is meer dan een getal om een rapportcijfer te berekenen. Het is een werkinstrument 

waarbij permanent en wederzijds (leerling-leraar) besluiten dienen getrokken te worden over het leerproces. 

In het kader van het Schoolreglement en het Schoolwerkplan is het aangewezen om ouders en leerlingen 

tijdig over de wijze van evalueren in te lichten. 

2. Eigenschappen van een goede evaluatie 

Door te evalueren wil men bij de leerlingen nagaan in hoeverre de doelstellingen die men met het leerproces 

wilde bereiken, bereikt zijn. 

De evaluatie moet daarom volgende kenmerken bezitten: ze moet valide, betrouwbaar en efficiënt zijn. 

Validiteit: mate waarin de toets of de eindproef overeenstemt met het gegeven onderwijs. Dit betekent 

o.a. dat er bij de evaluatie voldoende vragen rond de behandelde contexten moeten voorkomen. 

Betrouwbaarheid: het uitschakelen van toevalsinvloeden en het aanwenden van objectieve meetmethoden. 

Efficiëntie: de tijd nodig voor het voorbereiden en het afnemen van de toets moet in verhouding staan tot 

het bekomen van relevante informatie, liefst in een minimum van tijd. 

Onvoldoende resultaten bij individuele leerlingen of bij gedeelten van de klasgroep, zullen de leraar ertoe 

aanzetten om remediërend in te grijpen. Indien nodig zal de leraar voor andere werkvormen en 

leermiddelen kiezen. 

Een evaluatie kan een signaal geven om doelstellingen en /of leerinhouden bij te sturen. 

Verder is de evaluatie een belangrijk gegeven bij de pedagogische begeleiding en bij de controle door de 

inspectie. 

Voor de leerling is het van belang om door de evaluatie te weten te komen hoe zijn evolutie verloopt 

binnen het leerproces. Een evaluatiecijfer voor dagelijks werk zal dus noodzakelijker wijze gesteund zijn 

op veelvuldige evaluatiemomenten die zowel kennis, vaardigheden als attitudevorming omvatten. 

3 Soorten evaluatie 

3.1 Dagelijks werk (deelproeven) 

Mondelinge beurten en korte toetsen hebben vooral als doel na te gaan of de leerlingen de 

vooropgestelde doelstellingen in voldoende mate hebben bereikt. Leerlingen met achterstand zullen 

bijkomende opdrachten en taken krijgen om zo snel mogelijk bij te benen. Het is een belangrijke taak 

voor de leraar om de leerlingen individueel te begeleiden, om de oorzaken van de achterstand te 

achterhalen en, mits aangepaste remediëring, deze leerlingen te helpen (formatieve bijsturing). 

‘Leren leren’ krijgt zo een meer concrete betekenis. Via bepaalde technieken zoals beheersingsleren, 

geprogrammeerde instructie, hulp van medeleerlingen en eventueel van externe deskundigen (CLB) 

zullen deze leerlingen geholpen worden. 

Voor leerlingen die in de betreffende studierichting niet op hun plaats zitten, zal middels afspraken met 

collega’s, directie en/of CLB, op de begeleidende klassenraad zo snel mogelijk een oplossing gezocht 

worden. De hoofdbedoeling moet blijven, om zo veel als mogelijk leerlingen mee over de meet te krijgen. 

Verwacht meer en je zult meer krijgen. Hoge verwachtingen zijn voor iedereen belangrijk, zowel voor 

leerlingen die moeilijk meekunnen en voor zij die zich niet erg willen inspannen als voor goede, 

gemotiveerde leerlingen.



Het rapportcijfer van het dagelijks werk is gesteund op een zo breed mogelijke permanente evaluatie van 

de afgelopen periode. 

Zowel cognitieve als affectieve en psychomotorische doelstellingen komen hierbij aan bod. De leerkracht 

houdt hiervoor een evaluatieschrift bij. Bij elk cijfergegeven moet summier weer te vinden zijn wat de 

bedoeling van de evaluatie was. 

Hiervoor kan de leraar beschikken over: 

- notities over het leergedrag van de leerling in de klas; 

- klasgesprekken; 

- mondelinge overhoringen; 

- korte schriftelijke toetsen; 

- herhalingstoetsen (grotere leerstofgedeelten); 

- huis- en klastaken; 

- kwalitatieve beoordeling aangaande praktische oefeningen, laboratoriumwerk; 

- notities over de mate van het beheersen van de vaardigheden; 

3.2 Examens (eindproeven) 

Examens houden een productevaluatie in. Na analyse van de resultaten wordt ook hier door de leraar 

een diagnose opgesteld, die aanleiding kan zijn tot bijsturing van het onderwijs- en leerproces. 

Tevens kunnen remediërende maatregelen voor individuele leerlingen ook hier weer uit voortspruiten. 

Zowel het gepast aanbieden van de leerstof en de evaluatie, als het aanbieden van remediërende 

opdrachten, zijn essentieel in het door ons beoogde totale leerproces. 

Via een grote variatie in vraagvormen (open en halfopen, invulvragen, juist- onjuist vragen, 

sorteervragen, rangschikkingvragen en meerkeuzevragen) zullen vooral de minimumdoelstellingen 

(eindtermen) getoetst worden. Uitsluitend theorievragen, bv. formules en namen, moeten vermeden 

worden. 

De duur van de schriftelijke examens komt ten hoogste overeen met het aantal wekelijkse lestijden voor 

het vak met een minimum van twee lestijden. 

De examens worden afgenomen in aanwezigheid van de vakleraar. Hij deelt de leerlingen, bij aanvang 

van de proef, mee dat bijkomende vragen ter verduidelijking kunnen gesteld worden. Elke bijkomende 

toelichting wordt luidop gegeven, zodat alle leerlingen op een gelijke wijze worden behandeld. 

Een exemplaar van de gestelde vragen met aanduiding van de puntenverdeling worden samen met de 

verbeterde examenkopijen in het archief bewaard. Dit exemplaar wordt tevens aangevuld met een nietabsolute 

modeloplossing (de leerling kan terecht een andere oplossingsmethode gebruiken) of met een 

opsomming van de aandachtspunten die aanwezig moeten zijn voor oplossingen van open vragen en 

taken. 

Na de proeven hebben de leerlingen het recht de modeloplossing in te zien. Ook hebben zij het recht, op 

hun vraag, om hun gecorrigeerd examen in te zien. 

Voor de examens worden met de leerlingen duidelijke afspraken gemaakt over het verloop ervan. De 

leerkracht zorgt ervoor dat minimum 75% van de examenvragen het bereiken van de 

minimumdoelstellingen (eindtermen en andere minimumdoelstellingen) toetst.



4 Algemene richtlijnen 

De vragen/opdrachten met aanduiding van de cijferverdeling op de modeloplossing en de aanwijzingen 

voor de oplossing van de open vragen, worden opgesteld en vooraf aan de directeur overhandigd. 

Om achteraf discussies te vermijden zorgt men ervoor dat de leerlingen beschikken over: 

- een duidelijk beeld van wat van hen verwacht wordt; 

- de vragen en opdrachten die reeds zijn voorgekomen gedurende het didactisch proces; 

- een schriftelijk overzicht van de voor het examen te kennen leerstof; 

- een geschreven mededeling waarin staat welke informatiebronnen en welk materiaal ze 

mogen/moeten meebrengen op het examen; 

- een blad met vragen om overschrijffouten te vermijden. 

Indien in een klas leerlingen van verschillende opties of studierichtingen samen alle lessen of een deel 

van de lessen volgen, dan is, binnen deze klas, differentiatie van vragen toegelaten. 

Bij eventueel herexamen zal men voor de leerling de leerstof voor dat herexamen zeer nauwkeurig schriftelijk 

bepalen. 

5 Correctie 

Objectieve correctienormen zijn vanzelfsprekend een noodzaak. Wanneer een antwoord verschillende 

elementen inhoudt, is het aangewezen per essentieel element een puntenverdeling te maken. 

De leraar die aan zelfevaluatie wil doen, zal in tabelvorm een overzicht van de behaalde resultaten per 

leerling en per vraag opstellen. Daarop aansluitend wordt dan verwacht dat de leraar zijn besluiten trekt 

in verband met de gebruikte onderwijsmethode. Tevens is dit een uitstekend hulpmiddel om gefundeerde 

remediërende maatregelen t.o.v. de leerlingen te treffen.



BIBLIOGRAFIE 

Pedagogisch-didactische naslagwerken 

BLIECK, A. e.a., Instrumentarium voor leerkrachten en schoolteams, Vakoverschrijdende thema's in het 

secundair onderwijs: gezondheidsopvoeding, milieu-educatie en relationele vorming, Uitgeverij Garant, 

Leuven-Apeldoorn, 1994 

BOEKAERTS, M., SIMONS, P., Leren en instructie, Psychologie van de leerling en het leerproces, Van 

Gorcum, Assen, 1995 

CORNELIS, G.C., Zoeken naar oplossingen, Inleiding tot het probleemgericht denken, VUBPRESS, 

Brussel, 1999, ISBN 90 5487 240 3 / NUGI 619 

GEERLINGS, T., VAN DER VEEN, T., Lesgeven. Interne differentiatie in de praktijk, Van Gorcum, Assen, 

1995 

HARGRAVES, A., e.a., International Handbook of Educational Change, Kluwer, 1998 

HOOGEVEEN, P., WINKELS, J., Het didactisch werkvormenboek, Van Gorcum, Assen, 1996 

TIELEMANS, J., Psychodidactiek, Uitg. Garant, Leuven, 1993, ISBN 90-5350-151-7 

Algemene naslagwerken natuurwetenschappen 

ANGENON, A., Werken met grootheden en wettelijke eenheden, Die Keure, Brugge,1998, ISBN 

9057510677 

BIJKER H.J., DORST J.H. e.a., SI-eenheid voor eenheid, Noordnederlands boekbedrijf 

Binas, Informatieboek vwo-havo natuurwetenschappen, voor "het studiehuis" (4 de druk), Wolters – 

Noordhoff, Groningen. 

BROEK (VAN DE), J., Over sneeuwballen en glaasjes melk, ( 100 alledaagse onderwerpen ontmaskerd), 

Uitg. ten Hagen & Stam, Den Haag, 20000 

CHALMERS, A.F., Wat heet Wetenschap? , Boom, Amsterdam, 1994 

MEADOWS, J., Geschiedenis van de Wetenschap, Natuur & Techniek, Amsterdam, ISBN 90 68251 902 

SIMMONS J., De Top-100 van wetenschappers, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht, 1997, ISBN 90-2746- 

185-6 

STÖRIG, H. J., Geschiedenis van de Wetenschap, 3 delen, Prisma, Utrecht 

HULSPAS, M. en NIENHUYS, J.W., Encyclopedie der pseudo wetenschappen, Uitg. De Geus, Breda 

Tijdschriften 

MENS (Milieu-Educatie, Natuur & Samenleving), driemaandelijks tijdschrift, Te Boelaarlei 23, 2140 

Antwerpen, www.2mens.com 

Natuur & Techniek - natuurwetenschappelijk en technisch maandblad, 1000 WZ Amsterdam 

Natuur en Wetenschap, Zuidstraat 211, 3581 Beverlo (011-40 13 54) 

NVOX, Tijdschrift voor natuurwetenschappen op school, Uitgave van NVON, de Nederlandse vereniging 

voor het onderwijs in de natuurwetenschappen, http://home.svm.nl/natwet/nvox/index.htm 

EOS-Magazine, Wetenschap en Technologie voor Mens en Maatschappij, Uitg. Cascade, www.eos.be 

VELEWE - Vereniging voor leerkrachten wetenschappen, tijdschrift, Mollenveldwijk 30, 3271 Zichem 

Transparanten 

TTE-reeks (Transparencies To Educate), Antwoordnummer 1796, 7550 WB Hengelo (NL) 

DIDAC-reeks, Fedichem, Departement PR, Maria-Louizasquare 49, 1000 Brussel



Brochures en repertoria 

- Gevaarlijke stoffen en preparaten (herken ze, bescherm u), een uitgave van het Commissariaatgeneraal 

voor bevordering van de arbeid, 1040 Brussel 

- Lesbladen Water en Lucht, Vlaamse Milieumaatschappij, Aalst 

- DE TEY, M., CORNELIS, K., Chemie en veiligheid, De Sikkel 

- Vragen over wetenschap: Energie - Geluid - Water, verhelderende boeken voor 10-14 jarigen, met 

eenvoudige experimenten, Artis Historia, Brussel, 1998, 44 p. per deel 

- Voorkomen en bestrijden van radon, Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf, 

Violetstraat 21, 1000 Brussel 

Doe-pakketten 

Platform, een onderwijsdossier over kunststoffen, www.apme.org, (Association of Plastics Manufacturers 

in Europe), Afdeling Communicatie, E. Van Nieuwenhuyselaan 4, bus 3, 1160 Bussel 

ICT-project: Science Across Europe (Part of Science Across the World), http://www.bp.com/saw 

Elke van de units bevat kopieerbaar leerlingenmateriaal, een uitwisselingsformulier en een handleiding 

voor de leerkracht. 

1. Zure regen over Europa (14-16 jaar) 

2. Energiegebruik thuis (14-15 jaar) 

3. Vernieuwbare energiebronnen (16-17 jaar) 

4. Drinkwater (11-13 jaar) 

5. Wat heb je gegeten...? (11-13 jaar) 

6. Broeikaseffect (17-18 jaar) 

7. Huishoudelijk afval (14-15 jaar) 

8. Verkeersveiligheid (13-14 jaar) 

9. Blijf gezond (14-15 jaar) 

10. Leven met chemie (13-14 jaar) 

11. Eten en drinken (11-12 jaar) 

12. Zonne-energie 

Tijdbalk Natuurwetenschappen: www.worldhistory-poster.com 

via SKEPP vzw, Laarbeeklaan 103, 1090 Jette 

Cd-rom's: 

- Het Digitale Archief - Natuur & Techniek, Deel 1 en 2 

- Overal interactief (Algemene Natuurwetenschappen) – Educatieve Partners Nederland, NL, 

www.epn.nl/overal/ 

- Nederlandstalige Encyclopedie, SoftKey, Amsterdam, ISBN: 90-5432-168-7 

- De Grote Encyclopedie '98, ISBN: 90-5167-655 

- Science Interactive Encyclopedie, Hachette Multimedia 

- Encarta Encyclopedie, Winkler Prins Editie, Microsoft 

- Eyewitness Encyclopedia of Science, Dorling Kindersley 

- World Book - Multimedia Encyclopedia, IBM, Mediamix, (Naslagwerk met link naar Internet)



Module fysica 

Handboeken 

PERGOOT, J., Fysica 2, Eerste jaar van de tweede graad: Elementaire Mechanica, Hydro- & Aërostatica, 

Elementaire Elektriciteit, De Garve, Brugge. http://www.degarve.be 

PERGOOT, J., Fysica 3, Tweede jaar van de tweede graad: Mechanica, De Garve, Brugge. 

PERGOOT, J., Werkschrift Fysica 3a, Tweede jaar van de tweede graad: 2 u /week, De Garve, Brugge. 

PERGOOT, J., Werkschrift Fysica 3b, Tweede jaar van de tweede graad: 1 u /week, De Garve, Brugge. 

DE VALCK, L., Pulsar 2, Eerste jaar van de tweede graad, Novum, Deurne. 

DE VALCK, L., Pulsar 3, Tweede jaar van de tweede graad, Novum, Deurne. 

DE VALCK, L., Handleiding bij Pulsar 2 en Pulsar 3, Novum, Deurne. 

DE VALCK, L., Impuls 1, Eerste jaar van de tweede graad, Plantyn, Deurne. 

DE VALCK, L., Impuls 2, Tweede jaar van de tweede graad, Plantyn, Deurne. 

DE VALCK, L., Werkboek / Impuls 1, Plantyn, Deurne. 

DE VALCK, L., Werkboek / Impuls 2, Plantyn, Deurne. 

DE VALCK, L., Oplossingen bij Werkboek / Impuls 1 en bij Werkboek / Impuls 2, Plantyn, Deurne. 

PLANTYN PROJECT TECHNISCH ONDERWIJS, Fysica (PPTO), Eerste jaar van de tweede graad, Met 

oplossingen, Plantyn, Deurne. 

RUYTERS, J., Die Keures reeks Fysica, Die Keure, Brugge. 

DAVIDTS, M., Fysica Concreet, Reeks voor TSO, Deel 3.1, 3.2, 4.1, 4.2, Doe-Map en Handleiding, DNB / 

Pelckmans, Kapellen. 

DE WERKGROEP, Fysica Toegepast, Reeks voor TSO, Van In, Lier. 

HELLEMANS, J., Standaard Fysica, Deel 1a en Deel 2a, Werkboeken, Standaard, Antwerpen. 

DE BELIE, H., Fysica, Deel 1 en Deel 2 met Handleiding, Den Gulden Engel, Antwerpen. 

BETABOOK, Flux Fysica voor het MTO. http://www.homestead.com/betabook/natuurkunde.html 

BEDDEGENOODTS, M., Natuurwetenschappen 5, De Sikkel, Oostmalle. 

DE CRAEMER, S., Natuurwetenschappen 6, De Sikkel, Oostmalle. 

MIDDELINK, J., Systematische Natuurkunde, Kernboek N1, Havo, tweede fase, Nijgh Versluys, 

Baarn,1998. ISBN 90-425-0357-2. http://www.nijghversluys.nl 

MIDDELINK, J., Systematische Natuurkunde, Kernboek N2, VWO, Tweede fase, Nijgh Versluys, 

Baarn,1999. ISBN 90-425-0368-8. 

Bibliografie per onderdeel 

2. Materie, ruimte en tijd 


Elementaire Elektriciteit, De Garve, Brugge. http://www.degarve.be 


3. Atoom- en kernmodel 

KORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase, havo informatieboek 1, 1 ste druk, Thieme, 

Zutpen, 1998. ISBN 9003-40931-5. Hoofdstuk 8. Materie. Deeltjestheorie en straling. 

NATUUR EN TECHNIEK, De Wetenschappelijke Bibliotheek: Bouwstenen van het atoom,



4 Elektromagnetische straling 


Zutpen, 1999. ISBN 9003-40931-2. 

Hoofdstuk 16. Beeldbuizen. Elektrische en magnetische velden. Paragraaf 4. Straling. 

5 Krachten 


Zutpen, 1998. ISBN 9003-40931-5. Hoofdstuk 4. Krachten in de sport. Statica. 

6 Vloeistoffen en gassen 


Elementaire Elektriciteit, De Garve, Brugge. 


7 Beweging 


Zutpen, 1998. ISBN 9003-40931-5. Hoofdstuk 9. Beweging in de sport. Energie en beweging. 


Zutpen, 1999. ISBN 9003-40931-2. Hoofdstuk 13. Verkeersveiligheid. Kracht en beweging. 

8 Arbeid, vermogen en energie 


Zutpen, 1998. ISBN 9003-40931-5. 

Hoofdstuk 5. Brandstofverbruik in het verkeer. Arbeid en energie. 

Hoofdstuk 6. Verwarmen en isoleren. Warmte en energie. 

Hoofdstuk 9. Beweging in de sport. Energie en beweging. 

9 Radioactiviteit 

KORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase , havo informatieboek 2, 1 ste druk, Thieme, 

Zutpen, 1999. ISBN 9003-40931-2. 

Hoofdstuk 15. Kernenergie. Kernsplijting en kernfusie. 

10 Ioniserende straling 

KORTLAND, K., Newton, Natuurkunde voor de tweede fase , havo informatieboek 1, 1 ste druk, Thieme, 

Zutpen, 1998. ISBN 9003-40931-5. 

Hoofdstuk 7. Straling en gezondheid. Ioniserende straling. 

EEN DUIK IN NATUURKUNDE. Natuurkunde in het ziekenhuis. http://www.phys.uu.nl/~internat 

EEN CURSUS VOOR HET BASIS- EN VOORTGEZET ONDERWIJS. 

Straling en stralingsbescherming. Europese commissie. Directoraat-generaal voor milieuzaken, nucleaire 

veiligheid en bescherming burgerbevolking. ISBN 92-826-9339-



Module chemie 

Naslagwerken 

Chemische feitelijkheden. Actuele encyclopedie over chemie in relatie tot gezondheid, milieu en 

veiligheid, ed. Commissie Voorlichting en Publiciteit van de Kon. Ned. Chemische Vereniging, Alphen a.d. 

Rijn, Losbladige uitgave met aanvullingen. 

School Chemistry Experiments, ISBN 0 86357 326 6, Association for School Science Education, 

www.ase.org.uk 

ATKINS, P.W., Moleculen: chemie in drie dimensies, Natuur & Techniek, 1990 

ATKINS, P.W., De chemische reactie, Natuur & Techniek, 1993 

BRUGGEMANS, K, e.a., Chemie in contexten, Deel 1 en 2, De Sikkel, Oostmalle, www.desikkel.be/ 

HÄUSLER, K., SCHMIDKUNZ, H., Tatort Chemie, Ein Lexicon für den Verbraucher, Delphin, München, 

1986 

VOLLMER, G., FRANZ, M., Chemische Produkte im Alltag, München, 1985 

Chemie in druppels, Practicumset, Stichting Communicatie-Centrum-Chemie (C3), Nieuwe Achtergracht 

129, 1018 WS Amsterdam 

Cd-rom's: 

- Chemie en Samenleving, Van kleurstof tot kunstmest, De Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek - 

Natuur & Techniek 1999, Amsterdam 

- ATKINS, P., JONES, L., Chemical Principles, W.H. Freeman, New York, 1999 

- Saunders Interactive General Chemistry 

- CHEMISTRY FOR WINDOWS, XinMicro Corporation, 1996 

- The chemistry set, (geavanceerd Periodiek Systeem met veel video, o.a. moleculestructuren), 

Cambridge CD-ROM LTD 

Video’s 

“De prijs van zuiver water" met leerkrachtenmap, Vlaamse Milieumaatschappij, Documentatiecentrum, 

A. Van de Maelestraat 96, 9320 Erembodegem 

Beeldmateriaal uit ‘Bausteine Chemie’ van Bayer, Schooltv, Stichting Teleac-NOT, 1200 BB Hilversum 

Inhoud: 

1. Het deeltjesmodel van de materie 

2. Mengsels en mechanische scheidingsmethoden 

3. Thermische scheidingsmethoden 

4. Scheiden door kristalliseren, oplossen, sublimeren 

5. Element, verbinding, reacties 

6. Reacties, moleculen, formules 

7. Chemische binding 

8. Reacties: omstandigheden en verloop 

9. Macromoleculen, polymerisatie, thermoplasten 

10. Fossiele grondstoffen en recycling 

11. Chemie en landbouw 

"Mijlpalen in de scheikunde" met handleiding en kopieerbare werkbladen, Schooltv, Stichting Teleac- 

NOT, 1200 BB Hilversum



Module biologie 

Handboeken 

Bekaert, G., Bronders, F., De Cock, W., Leerwerkbladen biologie 3, De Sikkel, Oostmalle, 1989 

Bekaert, G., Bronders, F., De Cock, W., Handleiding 3, De Sikkel, Oostmalle, 1989 

Bekaert, G., Bronders, F., De Cock, W., Leerwerkbladen biologie 4, De Sikkel, Oostmalle, 1990 

Bekaert, G., Bronders, F., De Cock, W., Handleiding 4, De Sikkel, Oostmalle, 1990 

De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Biologie 3, 2de druk, De Sikkel, Oostmalle, 1990 

De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Exploratie- en experimentenschrift 3, 4de druk, De Sikkel, 

Oostmalle, 1997 

De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Handleiding 3, 2de druk, De Sikkel, Oostmalle, 1997 

De Facq, F., Degadt, D., Soffers, R., Biologie 4, De Sikkel, Oostmalle, 1992 

De Facq, F., Soffers, R., Exploratie- en experimentenschrift 4, 3de druk, De Sikkel, Oostmalle, 1996 

De Facq, F., Soffers, R., Handleiding 4, De Sikkel, Oostmalle, 1997 

Desfossés, F., Geuns, J., Macro-micro in de biologie, delen 5 tot 11, Plantyn, Deurne 

Naslagwerken 

BANNINK, G.B., VAN RUITEN Th.M., BioData, Nijgh Versluys, Baarn, 1999, 1ste druk, (ISBN 90 425 

1226 1), 240 blz., (figuren schema’s, tabellen,.) 

COKELAERE M, CRAEYNEST P., Onze genen - Handboek van de menselijke erfelijkheid, Acco, 1998, 

424 blz., ISBN 90-334-4126-8 

DE DUVE, C., De levende cel - Rondreis in een microscopische wereld, deel 1 en 2, Wetenschappelijke 

bibliotheek van Natuur en Techniek, Beek NL, 1987 

FULLICK, A., Human Health and Disease, Heinemann Educational, Oxford, 1998 

HALSEMA, M.W., e.a., Studiegids bij Grondslagen van de Biologie, H.E. Stenfert Kroese B. V., 

Wetenschappelijke & Educatieve Uitgevers, Leiden/Deurne, 1987, ISBN 90 207 1568 2 

HOEKSTRA, W.P.M., Een wereld vol bacteriën, Nieuwezijds, Amsterdam, 1999, (ISBN 9057120496), 

127 blz., 398 BEF 

KAHLE W., LEONHARDT H. en PLATZER W., Sesam Atlas van de anatomie 1, 2 en 3, Westland, 

telkens ca. 400 blz. (ISBN 90-246-69-162, -170, -180) 

KEETON & MC FADDEN (bewerkt door Dr. G.M.N. Verschuuren, Drs. H. de Bruin, M.W. Halsema), 

Grondslagen van de biologie, deel I en II, Leiden H.E. Stenfort Kroese B.V., Leiden/Antwerpen 

KESSEL, R.G. & KARDON R.H., Cellen, weefsels en organen - een scanning-elektronenmicroscopische 

studieatlas, Natuur & Techniek, Beek NL, 1983 

KROMMENHOEK, W. e.a., Biologie in beeld, Malmberg, Den Bosch, s.d. 

LEWONTIN, R.C., Menselijke verscheidenheid - Het spel van erfelijkheid, milieu en toeval, 

Wetenschappelijke bibliotheek van Natuur en Techniek, Beek NL, 1985 

PASSARGE, G., Color Atlas of Genetics, Uitgeverij Thieme, 1995, (ISBN 0-86577-587-7) 

SILBERNAGL S. en DESPOPOULOS A., Sesam Atlas van de fysiologie, Westland, 336 blz. (ISBN 90- 

246-7032-2) 

STRENGERS, P.F.W., e.a., Bloed - Van magie tot wetenschap, Wetenschappelijke bibliotheek van 

Natuur en Techniek, Maasticht/Brussel, 1994 

VAN DEN BERGHE H, e.a., Jongeren en erfelijkheid: hun beeldvorming over erfelijke ziekten, erfelijke 

risico's en genetische tests, Uitgeverij Garant Leuven-Apeldoorn, 1996, 133 blz., ISBN 90-5350-531-8 

ZEISS, F., Natuurlijke historiën - Geschiedenis van de biologie van Aristoteles tot Darwin, Uitg. Boom, 

Amsterdam, 272 blz., ISBN 90-5352-232-8



Tijdschriften 

Cahiers Biowetenschappen en Maatschappij, Postbus 617, 2300 Leiden (Nl) 

VOB - Vereniging voor leerkrachten biologie, gezondheidszorg en milieueducatie, tijdschrift biologie plus 

jaarboek 

BIO-aktueel, Afdeling Administratieve zaken, Katholieke Universiteit Nijmegen, Didactiek Biologie, 

Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen, NL, telefoon: 024-36 52 73 

In de Dienst Medische Genetica van elk universitair ziekenhuis zijn brochures i.v.m. genetisch advies verkrijgbaar 

en kan gespecialiseerde literatuur geraadpleegd worden in de bibliotheek. 

Brochures 

Erfelijkheid in de kijker en Prenataal onderzoek in de kijker (gratis brochures), Ministerie van de Vlaamse 

Gemeenschap, postbus 1365, 1000 Brussel 

Wel thuis - het voorkomen van vergiftigingen en Wie ons wil bellen, verliest beter geen tijd (gratis brochures) 

Antigifcentrum, p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1120 Brussel, tel 02-264 96 36 

Dr. Lic BERTELS, G., e.a., "Zoönosen - Ziekten en besmettingen die van dieren op mensen kunnen overgaan", 

gratis brochure, Provinciale Landbouwdienst, Herkenrodestraat 20, 3600 Genk 

Cd-rom’s 

Microbiologie, Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuur & Techniek, Amsterdam, 1997 

Het Menselijk Lichaam (samen met boek), Artis-Historia, 2000 

Atlas van de menselijke anatomie, Sobotta, Kluwer, Diegem, ISBN: 30-313-2558-9 

De rijkdom van bloed, Digitale Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuur & Techniek, Amsterdam, 1998 

Het lichaam van de mens, Nova Zembla, Stichting Edupro (NL), tel. 0180-461065, (Interactieve 

encyclopedie over het functioneren van het lichaam) 

Medische encyclopedie, Philips Interactive Media Benelux BV 1996 cat nr. 814 5063 

Bodyworks, Multimediagids van het menselijk lichaam, Nederlandstalige versie, TLC Domus 

Interactive Physiology Complete: muscular, cardiovascular, respiratory, nervous, urinary systems", E. N. 

Marieb, Uitgeverij: Benjamin/Cummings PC- 2000 

Atlas of Human Anatomy, Sobotta, Uitg. Kluwer, 1999, Taal: Engels, Latijn, Duits 

Voedingsplanner, voedingsmiddelentabel, NUBEL, Brussel, 1999 

Video’s 

Aan genen zijde: overerving bij de mens, (32 minuten, Nederlands), Audiovisuele dienst K.U. Leuven, 

Groenveldlaan 3 bus 3, 3001 Heverlee 

Mijlpalen in de biologie met handleiding en kopieerbare werkbladen, Schooltv, Stichting Teleac-NOT, 

1200 BB Hilversum



BIJLAGEN 

vakoverschrijdende eindtermen 

De volgende vakoverschrijdende eindtermen zullen tijdens de lessen Natuurwetenschappen zeker 

nagestreefd worden. 

Leren leren: 

VL1, VL2, VL3, VL4, VL5, VL6, VL7, VL8, VL10, VL11, VL14, VL15 

Sociale vaardigheden: 

VS2, VS3, VS4, VS5, VS6, VS7, VS8, VS12, VS13 

Opvoeden tot burgerzin: 

VB6, VB9, VB11, VB13, VB14, VB15 

Gezondheidseducatie: 

VG1, VG2, VG3, VG4, VG5, VG6, VG7, VG9, 

Milieueducatie: 

VM1, VM2, VM3, VM4, VM5, VM6, VM7, VM8, VM9, VM10 

Muzisch-creatieve vorming: 

VM3



nuttige adressen 

Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer, www.mina.be 

Koning Albert II-laan 20, 1000 Brussel (Tel. 02/553 80 93) 

Antigifcentrum (Tel. 070/245.245), www.poisoncentre.be/ 

p/a Militair Hospitaal Koningin Astrid, Bruynstraat 1, 1120 Brussel 

Belgisch Vereniging voor Stralingsbescherming, www.bvsabr.be 

Juliette Wytsmanstraat 14, 1050 Brussel 

Belgisch Federatie Tegen Kanker, www.cancer.be 

Leuvensesteenweg 479, 1030 Brussel 

Centrum voor Nascholing van het Gemeenschapsonderwijs, www.rago.be/nascholing/ 

Dieleghemsesteenweg 24-26, 1090 Brussel/Jette 

Commissie van de Europese Gemeenschappen 

Milieuzaken, nucleaire veiligheid en bescherming van de burgerbevolking 

Archimedesstraat 73, 1040 Brussel 

Energie Milieu Informatiesysteem (EMI) 

Boeretang 200, 2400 Mol 

European Schoolnet Office, www.eun.org 

Plejadenlaan 11, 1200 Brussel 

Focus Research, Belgische Vereniging ter Bevordering van de Wetenschap 

Triomflaan 63, 1160 Brussel 

Federaal Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid, www.meta.fgov.be 

Belliardstraat 51, 1040 Brussel 

"Groene school" project, www.mina.vlaanderen.be/milieueducatie/groeneschool/ 

Koning Albert II-laan 20, 1000 Brussel 

Het Vlaamse Kruis vzw, www.hvk.be 

Kronenburgstraat 41D, 2000 Antwerpen 

Jeugd, Cultuur en Wetenschap , www.jeugdwerknet.be/jcw 

Toekomststraat 9, 1800 Vilvoorde 

Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, www.kbinirsnb.be 

Vautierstraat 29, 1000 Brussel 

Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging, www.kvcv.be 

Celestijnenlaan 200 F, 3001 Heverlee 

Museum voor de Geschiedenis van de Wetenschap 

Krijgslaan 281, Gebouw S30, 9000 Gent



Nationale Instelling voor Radioactief Afval en Verrijkte Splijtstoffen (NIRAS) , www.nirond.be 

Madouplein 1, bus 25, 1030 Brussel 

Natuur & Techniek, www.natutech.nl 

Postbus 3144, 4800 DC Breda 

Natuur & Wetenschap, www.new.be/tf 

Baalsebaan 287, 3128 Baal 

Nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen, www.nvon.nl 

Westerse Drift, 4841 CA Prinsenbeek (NL) 

Onderzoeks- en informatiecentrum van de Verbruikersorganisaties, www.oivo-crioc.org/ 

Riddersstraat 18, 1050 Brussel 

OVAM – informatiedienst, www.ovam.be 

K. De Deckerstraat 22-26, 2800 Mechelen 

Provinciaal Instituut voor Milieu-Educatie (PIME), via: www.pienternet.be 

Mechelsesteenweg 365, 2500 Lier 

Scheikundige Industrie Regio Vlaanderen (SIREV), www.fedichem.be 

Maria-Louizasquare 49, 1000 Brussel 

SchooltvTeleac, www.teleacnot.nl 

Postbus 1070, 1200 BB Hilversum 

Vereniging van leraars in de wetenschappen, www.fys.kuleuven.ac.be/velewe/ 

Mollenveldwijk 30, 3271 Zichem 

Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie, de Milieuleer en de Gezondheidseducatie 

www.vob-ond.be, Hoge weg 234, 8200 Brugge 

Vlaams Aidscoördinaat, www.ipac.be 

Kipdorpvest 48a, 2000 Antwerpen 

Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, www.vig.be 

G. Schildknechtstraat 9, 1020 Brussel 

Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek, www.vito.be 

Boeretang 200, 2400 Mol 

Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening, www.vmw.be 

Belliardstraat 73, 1040 Brussel 

Vlaamse Milieumaatschappij, www.vmm.be 

A. Van de Maelestraat 96, 9320 Erembodegem (Aalst) 

Wereld-Natuur-Fonds, www.wwf.be 

Waterloosteenweg 608, 1050 Brussel

sjabloon leerplannen 2001 - Gemeenschapsonderwijs

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?