Rondom den Herdenbergh - Atlantis

Rondom
den Herdenbergh
Van Leering en Nijhoving tot Hema
Plat Ni-js
Onderwijs in Hardenberg
Kamp Heemse
1
2009
26/3

Colofon
Rondom den Herdenbergh
Kwartaaltijdschrift van de Historische Vereniging
Hardenberg en Omgeving
ISSN: 1380-3921
Lidmaatschap:
€ 15,00 per kalenderjaar.
Ledenadministratie en -contributie:
Dhr. G. Wolbink, Alb. Risaeusstraat 8c,
7772 AV Hardenberg, 0523-267036,
E-mail: gerrit.dina@hetnet.nl
Bankrelatie:
Rabobank: rek.nr. 3849.47.824
Druk en vormgeving:
Olbo Thuis in Alle Media, Hardenberg
Secretariaat:
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel. 0523-265624
(openingstijden: ma-di-do-vr: 09.00-12.00 uur).
Website: www.historiekamer.nl
E-mail: historiekamer@solcon.nl
Algemeen Bestuur:
Dhr. H. Hindriks (voorzitter),
Parallelweg 18, 7691 AA Bergentheim, 0523-231700
Dhr. F. Hamhuis (secretaris),
Esweg 32a, 7771 CR Hardenberg, 0523-261433
Dhr. A.J. Barnard (alg. adjunct),
Oosteinde 13, 7772 CA Hardenberg, 0523-261786
Mevr. D. Reefman (penningmeester),
Hoornblad 15, 7772 MG Hardenberg, 0523-266241
Dhr. H.H. Bulthuis,
Eikenlaan 15, 7771 DW Hardenberg, 0523-263608
Dhr. L. Odink,
Zwartedijk 29a, 7775 PA Lutten, 0523-681850
Redactiecommissie:
Dhr. K. Oosterkamp (eindredacteur),
Baalder-Esch 6, 7772 JV Hardenberg, 0523-263104
Mevr. D. Hesselink-Zweers (secretaris),
Pinksterbloem 7, 7772 NK Hardenberg, 0523-272484
Mevr. J. Luisman-de Jonge,
Adm. Helfrichstraat 43, 7772 BV Hardenberg, 0523-260620
Dhr. A.C.A. Pullen,
Kalmoes 11, 7772 MD Hardenberg, 0523-263901
Dhr. A. de Roo,
Mercuriuslaan 10, 7771 EH Hardenberg, 0523-262212
Dhr. E. Wolbink,
Parkweg 1-105, 7772 XP Hardenberg, 06-15128514
Inhoud
Van Leering en Nijhoving tot Hema
E. Wolbink
In de historische kroegentocht door Hardenberg wordt een bezoek
gebracht aan café-hotel-restaurant Leering / Nijhoving. De Hema
werd naderhand op deze plaats gevestigd.
Het onderwijs in Hardenberg (2)
Het huwelijk van Alfred van Werven
K. Oosterkamp
12
A. de Roo
Dit tweede artikel vormt het begin van een reeks artikelen over het
onderwijs in Hardenberg.
Plat Ni-js
J. Luisman-de Jonge
20
In de trouwzaal van het gemeentehuis, inmiddels al gesloopt, hing
een schilderij van de kunstenaar Alfred van Werven. Een portret
van dit schilderij en de kunstenaar.
In een volgend nummer
- Het gemeentehuis te Hardenberg
- De Maria Magdalena Bewaarschool
- De Wheeme
- Tunnelvisie
3
16
De dialectwerkgroep is nogal aan het zwerven geweest met de vroegere
negotieventers. Er wordt, in streektaal, uitgebreid verslag
gedaan van deze zwerftocht.
Kamp Heemse
E. Wolbink
23
In het huidige Gemeentebos aan de Ommerweg stonden eens de
gebouwen van de Nederlandsche Arbeids Dienst. In dit artikel wordt
uitgebreid ingegaan op de geschiedenis van dit kamp.

Van Leering en Nijhoving tot Hema
Een historische kroegentocht door Hardenberg (2)
E. Wolbink
De geschiedenis van dit horecaperceel voert terug
tot het begin van de twintigste eeuw. Op de hoek
van de Voorstraat en de Markt stonden rond
1900 twee kleine vroegnegentiende-eeuwse
panden. Beide hadden een woonbestemming
en waren eigendom van timmerman Rutger
Koeslag. Zijn zoon Bernard Christiaan zwaaide in
die tijd al de scepter over het café de Rustenbergh
in Heemse en zijn oudste dochter Zwaantje
Aleida was getrouwd met huisschilder Gerrit
Frijling. Rutgers jongste dochter, Christina
In het eerste deel van deze serie stonden we even stil bij de geschiedenis van ‘den Herdenbergher’
aan het Oosteinde. De stad Hardenberg heeft in het verleden nogal wat horeca-etablissementen
gekend, hoewel het aantal streng werd gereguleerd door de gemeente. Veel panden huisvesten al
decennia achtereen een café, een hotel, een restaurant of een combinatie ervan. Dit keer staan
we stil bij het cafébedrijf dat jarenlang gevestigd was op de plek waar nu alweer bijna 35 jaar
lang de Hema gevestigd is.
Johanna, was in 1892 in het huwelijk
getreden met stationschef
Anske Leering uit Leeuwarden.
Christien was onderwijzeres in
nuttige handwerken en haar man,
eenmaal in Hardenberg woonachtig,
had werk gevonden als melkonderzoeker
bij de zuivelfabriek
Salland aan de Stationsstraat. Dat
nam niet weg dat hij tijd vond om
kleinschalig voor zichzelf te beginnen;
Anske bottelde bierflesjes.
De grote fusten bier werden aan
huis geleverd en vervolgens tapte
hij zogenaamde kogelflesjes vol en
verkocht die in kratjes aan particulieren.
Dat bottelen ging zo goed
en de klandizie
werd blijkbaar zo
groot, dat het
Salland’s Volksblad
in maart
1905 meldde dat
Anske tegen half april ontslag
had gevraagd bij de zuivelfabriek
vanwege de toenemende drukte
in zijn bierbottelarij.
De voortreffelijke locatie nabij
de weekmarkt deed het echtpaar
Leering-Koeslag besluiten om
een schenkvergunning aan te
vragen. Ze konden dan vooral
op marktdagen de vele boeren,
3
Deze oude foto toont
de driesprong
Fortuinstraat-
Voorstraat. Aan de
overkant staan de
twee oude woningen
van de familie Koeslag
en een oude
stadspomp, ca. 1910.
Portret van de
echtelieden Anske
Leering en Christina
Johanna Koeslag,
ca. 1900.

urgers en buitenlui ontvangen in hun kleine
taveerne. Veel ruimte bood het etablissement
niet, maar toch verwierf Leering snel goede
bekendheid. Zij waren niet de enigen die een vergunning
van de gemeente hadden. Zo moesten ze
concurreren met het veel grotere café annex hotel
Oosthout, het voormalige gerenommeerde hotel
Van Munster in de Voorstraat, maar ook met de
kleine tapperijen die her en der rond de markt
verspreid lagen en vaak alleen op marktdagen de
deuren voor hun gasten openden.
Anske kampte van jongs af aan met een broze
gezondheid en het vele en harde werken zorgde
er waarschijnlijk voor dat hij al in 1909 overleed,
op slechts 43-jarige leeftijd. Zijn nog jonge weduwe
bleef achter met hun 17-jarige zoon Sjoerd en
hun 15-jarige dochter Jennigje. Vrienden en
familie adviseerden Christien om door te gaan
met het cafébedrijf en de bottelarij. In de volksmond,
maar ook in de kranten, werd voortaan
gesproken over het café van mej. de weduwe
Leering aan de Markt. Toch was het café eigenlijk
niet alleen van haar. De boedel van Christiens
ouders was namelijk nog altijd niet verdeeld.
Dat betekende dat ook haar broer Bernard
Christiaan Koeslag en zijn vrouw Derkje Otten,
maar ook haar zus Zwaantje Aleida Koeslag en
haar zwager Gerrit Frijling mede-eigenaren
waren. Dat veranderde in juni 1912 toen notarieel
werd vastgelegd dat de bezittingen waren
verdeeld. Caféhoudster Christien Leering-
Koeslag werd, tegen betaling van 5000 gulden,
eigenaresse van zowel het café als het naastge-
legen woonhuis. Het was hard werken. Niet
alleen de kroeg moest bestierd worden, maar ook
was er nog altijd volop werk in de bierbottelarij
waar de flesjes werden gevuld uit de fusten van
de Hengelosche Bierbrouwerij. Toch werden de
activiteiten uitgebreid. Christien besloot er een
‘limonadefabriek’ bij te nemen. Daar maakten
haar werknemers onder andere merkloze
gazeuses als frambozen- en citroenlimonade,
maar ook champagnepils.
Zoon Sjoerd trad in de voetsporen van opa
Rutger Koeslag en werd timmerman. Hij ging
aan het werk bij
de houthandel
van de firma
Wijlhuizen &
Co., die uitsluitend
in Rusland
werkte en die
onder andere
een kantoor had
in Sint Petersburg.
Sjoerd vertrok
in 1914, op
22-jarige leeftijd,
samen met enkele
andere jongemannen uit Hardenberg naar
Rusland. Zij waren daarvoor gevraagd door de
cargadoorsfamilie Vinke uit Rotterdam. Dat
bedrijf had ook een vertegenwoordiging in Sint
Petersburg. De firma verscheepte hout naar
Nederland. Regelmatig schreef Sjoerd naar huis.
Enkele van zijn brieven worden nog bewaard
door nazaten. De jonge Hardenbergers waren
belast met het toezicht houden op de houtkap en
op het vlotten van de boomstammen.
Sjoerd bracht veel tijd door in het binnenland
waar de bossen werden gekapt. Enkele keren per
jaar reisde hij terug naar Nederland, tot in 1917
de revolutie in Rusland uitbrak en men er
halsoverkop weg moest. Via Zweden, een hele
omreis, kon Sjoerd terug naar Nederland. Hij
had net als zijn vader een slechte gezondheid.
Hij was geregeld ziek tot men er achter kwam dat
hij last had van nierstenen. Regelmatig moest er
worden geopereerd. Gekscherend noemden ze
hem wel ‘de steenfabrikant’, vanwege de regelmatig
terugkerende gal- en nierstenen. Bij een
van die operaties in het Sophiaziekenhuis in
Zwolle leerde hij de gediplomeerd verpleegster
Jantje (Jo) Nottrot kennen en op 20 mei 1920
traden ze in het stadhuis in Hardenberg in het
huwelijk.
Vanaf dat moment hielp het jonge echtpaar mee
in het cafébedrijf. Op 63-jarige leeftijd besloot
Christien Leering-Koeslag de leiding ervan over
te dragen aan haar zoon en schoondochter.
4
Carte-de-visite van
Sjoerd Leering,
gemaakt door een
Russische fotograaf,
ca. 1916.

Dat was in 1927 en meteen waaide een nieuwe
wind door het bedrijf. Bij het café werd een
exclusief depot gevestigd door de Amsterdamse
wijnkopers Ferwerda & Tieman, een firma die
wijn importeerde, bottelde en op de markt bracht
via een stuk of dertig verkooppunten door het
hele land. Leering had voortaan een geregelde
voorraad en een ruime sortering bekende
merkwijnen in de aanbieding.
Nieuwbouw
In 1929 werden het café, de bier- en frisdrankbottelarij
en het naastgelegen woonhuis door
Christien overgedragen aan de volgende gene-
ratie. Meteen maakten Sjoerd en Jo toekomstplannen.
Ze besloten tot nieuwbouw. De twee
oude panden, links het café en rechts het woonhuis,
werden afgebroken om plaats te maken
voor een nieuw woonhuis met café en toneelzaal.
Helaas zijn in het archief de tekeningen, het
bestek en de bouwvergunning niet bewaard
gebleven. Toch weten we dat het nieuwe complex
gebouwd werd onder architectuur van het
Reclame van de
wijnhandelaren
Ferwerda & Tieman uit
Amsterdam, anno
1928.
Deze beschadigde
foto uit 1929 toont
wegwerkzaamheden
ter hoogte van café
Leering. Het woonhuis
van Sjoerd en
Christien heeft hier al
plaatsgemaakt voor
nieuwbouw. Links is
het oude café nog te
zien, met de naam ‘S.
Leering’ in het venster
boven de ingang.
5
bureau Krabshuis uit Almelo. Dat meldde De
Vechtstreek op 18 januari 1930. In die krant
werd ruime aandacht besteed aan de geplande
feestelijke opening van het nieuwe café Leering.
De bouw had lang geduurd, maar het resultaat
mocht er zijn: Er is daar op den hoek van Voorstraat
en Markt, met het uitzicht op den Fortuinstraat
een gebouw verrezen, dat gezien mag
worden en dat strekt tot verfraaiing van het
stadsbeeld. Aan de voorzijde lokt de veranda reeds
tot een zitje uit. Gaan we verder, dan betreden we
een ruime lichte zaal, met een mooie en doel-
matige tegellambrisering, een schitterend plafond,
een prachtige kunstverlichting en ook weer aardige
zitjes. Aan de achterzijde zien we het ruime
tooneel met bijbehoorende kleedkamer. De groote
zaal kan door zware schuifdeuren met kunstige
harmonicasluiting in tweeën worden verdeeld.
Een ventilator zorgt voor rookverdrijving, zoodat
de dames het rooken der heeren voortaan niet
meer zoo bezwaarlijk behoeven te vinden. De
hygiënische inrichting der ‘toiletten’ - alles met
waterspoeling - valt verder te loven. De bouw is
uitgevoerd door de heeren A. en H. Hamhuis te
Heemse, het schilderwerk door de heeren Frijling
en Scheffer, het loodgieterswerk door de heeren
Sierink en zoon, terwijl de heeren H.J. Otten en
zoon het elektrisch gedeelte behartigden. Hardenberg
is nu in ‘t bezit van een café dat wat ruimte
en installatie betreft, aan hooge eischen voldoet.
Ook in dat opzicht gaan we met den tijd mee!
De heer Leering heeft zich belangrijke offers getroost.
Moge het hem gegeven zijn, hiervan in
ruime mate de vruchten te plukken!

Uit het huwelijk van Sjoerd en Jo werden vier
dochters geboren, Tiny, Corry, Jenny en Coby.
Toch was hun eerstgeborene een zoontje, genaamd
Cornelus Adrianus naar opa van
moeders zijde. Het jongetje werd echter slechts
twee weken oud. Het cafébedrijf bloeide aan het
begin van de jaren ’30 als nooit tevoren, maar
het limonadefabriekje ging ter ziele. Dat was te
wijten aan Hero die in 1933 limonades op de
markt bracht die veel goedkoper en - volgens
kenners - veel en veel lekkerder waren. Een stuk
beter ging het met de activiteiten in de grote
nieuwe toneelzaal. Leering groeide uit tot het
belangrijkste horecapand van Hardenberg. Vele
vergaderingen werden er gehouden in de zaal die
door middel van een schuifwand van het café
kon worden afgescheiden. Maar werd er een
toneelvoorstelling door Thalia opgevoerd, dan
werd die wand weggehaald, zodat het café en de
toneelzaal vol met stoelen kon worden gezet
om aan alle gasten een plaats te kunnen bieden.
In de zomer van 1934 werd op initiatief van
Willem Christiaan Theodoor baron van Ittersum,
als consul van de A.N.W.B., bij Leering een
vergadering georganiseerd om te komen tot de
oprichting van een plaatselijke V.V.V. voor
Hardenberg en Heemse. De burgemeesters
van Ambt en Stad Hardenberg waren aanwezig
en werden benoemd tot ereleden. Ook in de
Prentbriefkaart van
de Voorstraat en het
Oosteinde, nabij caférestaurant
Leering.
Voor het pand staat
een Esso benzinepomp,
ca. 1932.
Briefhoofd van het
café-restaurant
Leering. Men was in
1934 al telefonisch
bereikbaar onder
nummer 51.
6
notariële archieven treffen
we café Leering geregeld
aan, maar dan als locatie
waar de veilingen bij
opbod en afslag gehouden
werden.
De grote toneelzaal werd
vanaf 1937 ingezet voor
dansavonden en danslessen.
In de plaatselijke krant
liet men weten dat Dansstudio
Leviet et Fils uit
Zwolle voor het eerst in
Hardenberg acte de présence
zou geven in Bondshotel
Leering. Dit is meteen
de eerste keer dat we iets
lezen over een hotelfunctie. Sjoerd Leering heeft
na de oplevering van zijn nieuwe complex
geregeld kleine verbouwingen laten uitvoeren.
Zijn kinderen hadden aanvankelijk allemaal een
eigen slaapkamer op de bovenverdieping van het
woongedeelte, maar gaandeweg werden die in
gebruik genomen als hotelkamers. Uiteindelijk
waren dat er zeven. De slaapkamers van de
kinderen en van het echtpaar Leering zelf
verhuisden naar de verdieping en de vliering
boven het café. Vanaf januari 1938 werd zaal
Leering gebruikt als bioscoop, de eerste in
Hardenberg. De firma Miedema uit Friesland
kwam geregeld om films te vertonen in Bioscoopzaal
Leering. Niet alleen Hardenbergers maar
ook veel jongeren uit de verre omgeving kwamen
kijken. De eerste film die er draaide was ‘Op
Hoop van Zegen’, een verfilming van het meesterwerk
van Heijermans.

Hoog bezoek
In april 1939 werd Hotel Leering vereerd met
hoog bezoek. Prins Bernhard verscheen in Hardenberg.
Het stond die dag zwart van de mensen.
Rond één uur ’s middags arriveerde de prins,
gekleed in ritmeesteruniform, in zijn door hemzelf
bestuurde Ford V-8, begeleid door een
kolonel en een kapitein. Met groot gejuich werd
hij begroet. De prins verbleef enige tijd in de
woning van Sjoerd Leering, vergezeld door
burgemeester Bramer. De Vechtstreek schreef:
Met belangstelling zag de prins daar een bij de
Oranjefeesten genomen kiekje, voorstellende
‘prinses Juliana en prins Bernhard’, in een auto
gezeten, deelnemende aan den optocht. Die foto
was gemaakt in 1937. In een door Sjoerd Leering
zelf gefabriceerd autootje konden zijn kinderen
aan de versierde optocht deelnemen. In de auto
zat Corry Leering verkleed als prins Bernhard en
haar zusje Jenny bestuurde de auto. Vriendinnetje
Clelietje Hoek, een dochter van de Hardenberger
dominee, was verkleed als prinses
Juliana…
De kleine en grote
schuur van de familie
Leering aan de markt.
Geheel links staat het
woonhuis annex
cafeetje van de familie
Veurink, anno 1938.
Enkele Hardenbergers
voor de veranda van
hotel Leering. Op het
A.N.W.B.-verwijsbord is
een bordje met ‘zur
Wehrmachtstankstelle’
bevestigd.
Dit kiekje zag Prins
Bernhard staan op de
piano in huize Leering,
gemaakt op het
Oranjefeest op 31
augustus 1937.
7
Een half jaar later, op 25 november, kwam de
prins opnieuw naar Hardenberg. Hij bracht een
bezoek aan de alhier gelegerde troepen. Honderden
waren weer op de been om het schouwspel
op de markt te kunnen volgen. De prins inspecteerde
de troepen en nam een kijkje in de
keuken van de soldaten. Ook dit keer verbleef hij
geruime tijd in Hotel Leering, waar hij zich met
de officieren onderhield.
Toen in Nederland de algemene mobilisatie werd
afgekondigd, werd Hotel Leering ingezet voor de
inkwartiering van Nederlandse officieren. Zij
verbleven er veelal samen met hun vrouwen.
In een grote schuur, aan de achterzijde van het
pand en gelegen aan de markt, was de militaire
keuken met grote kookpotten ingericht. Daar
vandaan werd het eten gedistribueerd. Meteen
nadat Nederland door Duitsland was ingenomen,
werd de achterste zaal van Leering gevorderd
door de bezetters. Ze hielden daar hun
kantoor. De hotelkamers werden gebruikt voor
de inkwartiering van Duitse militairen. Tijdens
de oorlogsjaren verbleef ook de Hardenberger
N.S.B.-burgemeester Overbeek een tijdje in een
van die kamers tot hij een eigen woning kon
betrekken. Meteen na de bevrijding kreeg Leering
opnieuw militaire inkwartiering, dit keer het
Nederlandse derde regiment infanterie.

Deze foto is gemaakt
op de trouwdag van
Corry Leering en Wim
Resink, anno 1951.
Deze foto van café
Nijhoving is gemaakt
door wijlen ds. E.J.
Loor en dateert uit
1959. Voor de
veranda, rechts, staat
Albertus Kremer.
Lagcher
Toen kort na de oorlog bleek dat geen van de
dochters en schoonzoons (in spé) geïnteresseerd
was om het horecabedrijf over te nemen en Jo
klachten had als gevolg van een te hoge bloeddruk,
werd op doktersadvies besloten de zaak van
de hand te doen. Oudste dochter Tiny was toen
al getrouwd met Ulrich de Haan. Toen Corry in
8
1951 trouwde met Wim
Resink, de zoon van de
gemeentesecretaris van
Hardenberg, was het
bedrijf van haar ouders
kort daarvoor verhuurd
aan Jan Hendrik Lagcher
uit Denekamp. Het echtpaar
Leering verhuisde
naar Ede, samen met hun
twee nog ongehuwde
dochters Jenny en Coby.
Ze kozen voor Ede, omdat
men zich in die tijd
niet zomaar ergens ves-
tigen kon. Je moest namelijk
economisch gebonden
zijn. Ede was echter
één van de plaatsen in Nederland waar dat niet
gold en waar voldoende nieuwbouw was om
te kunnen gaan wonen. Het complex in
Hardenberg bleef eigendom van de familie
Leering, maar toen het vijfjarige huurcontract
was afgelopen, werd besloten om het toch te
verkopen. De familie Lagcher verhuisde naar
de Wierdensestraat in Almelo, waar ze een hotel
begonnen.
Nijhoving
Het Salland’s Volksblad van 27 januari 1956
meldde: Lagcher wordt Nijhoving. Het hotel
met café-restaurant, automatiek én slijterij
werd vanaf 1 februari gerund door Jan Nijhoving
en zijn echtgenote Geesje Seubers. Jan was
opgegroeid in het dorpscafé van zijn ouders in
het rustieke Drentse Meppen. Na zijn huwelijk
hielpen hij en zijn vrouw mee in het bedrijf,
maar na vijf jaar wilde men dat niet langer. Ze
besloten om voor zichzelf te beginnen. Vader
Nijhoving was een handelaar en hem kwam op
die manier geregeld nieuws ter ore. Zo vernam
hij op een zekere dag dat het hotel in Hardenberg
te koop stond. Toen Jan en Geesje, vergezeld
van Nijhoving senior, polshoogte gingen nemen,
was het de eerste keer dat ze in Hardenberg
waren. Ze zagen hun kans schoon en snel werd

de koop bekrachtigd. Jan was slechts dertig jaar
oud en zijn vrouw nog vier jaar jonger toen ze in
Hardenberg hun dromen werkelijkheid konden
laten worden. Het organiseren van grote feesten,
zoals muziekfestivals, was Jans grote liefhebberij.
Daar leefde hij voor. Natuurlijk vond hij het ook
prima om in zijn eigen café pilsjes te tappen,
maar het liefst was hij bezig met organi-
seren en zorgen dat alles geregeld was voor de
grotere festiviteiten. Dat zat gewoon in hem en
zal er mede voor gezorgd hebben dat hij meer
wilde en vooral groter.
Begin 1964 vroeg het echtpaar bouwvergunning
aan voor de uitbreiding van hun hotel-café-
restaurant. Het complex werd volledig gemoderniseerd
door aannemersbedrijf Vosjan, onder
architectuur van Theo Verlaan. De verbouw werd
in drie fasen uitgevoerd, zodat het horecapand
voortdurend geopend kon blijven. Eerst werd
het achterste gedeelte aan de markt aangepakt,
vervolgens het middengedeelte en als laatste
werd de hoogbouw, op de hoek van de Voorstraat
en het huidige Klepperplein, gerealiseerd.
Het hotel werd ondermeer met een verdieping
verhoogd en telde vervolgens drie lagen met
daarboven nog een zolder. De totale hoogte van
het pand bedroeg uiteindelijk twaalf meter.
Op de begane grond bleven het café en de slijte-
Materieel van
Eggengoor uit
Radewijk en Sierink
uit Hardenberg werd
ingezet bij de sloop
van de ‘oude’ panden
van Nijhoving, 8 mei
1964.
Het gezin Nijhoving.
9
rij en de lobby van het hotel.
Toen alles – na een bouwperiode
van drie jaar – was opgeleverd,
telde het hotel dertien
kamers. In totaal kon men aan
dertig personen een slaapplaats
bieden. Een aantal kamers beschikte
over een douche, maar
ook waren er zelfs kamers met
een ligbad. De gasten die in de
goedkoopste kamers verbleven,
konden zich opfrissen in een
douche op de gang. In de laagbouw
werd de grote zaal gehandhaafd,
geschikt voor het
geven van bruiloften en partijen.
’s Zaterdagsavonds werden in de zaal vaak dansavonden
en muziekavonden gehouden. Indertijd
werd het echtpaar Nijhoving geholpen door twee
vaste medewerksters. Het schoonmaken van de
hotelkamers en de overige ruimten was een
voortdurende bezigheid. Bij feesten – met soms
wel tweehonderd man in de grote zaal – werd
extra personeel ingeschakeld. In het café werden
de gasten keurig bediend door een ober en vanaf
1972 nam een heuse chef-kok de leiding in de
keuken op zich. Het was aanvankelijk de bedoeling
om ook nog een vierde fase van de verbouw
te realiseren, waarbij dan ook boven de laagbouw
aan de marktzijde hotelkamers gerealiseerd
zouden worden. Dat kwam er echter niet van.
Wel begon Jan Nijhoving in 1970 in een gedeelte
van zijn pand, gelegen aan de markt, met een
dancing voor het volwassen publiek waar live
muziek werd gespeeld, de H 3 bar.

Hema
De familie Nijhoving had het goed voor elkaar.
Het was hard werken, maar ze deden het met veel
plezier. Het gezelligst vonden ze de zaterdagmiddagen,
wanneer het café door ouden van dagen
werd bezocht en de verhalen over ‘vroeger… toen
alles veel beter was’ geregeld de ruimte vulden.
Natuurlijk werden die verhalen steeds mooier
naar mate er meer borreltjes werden gedronken.
Een van de vaste gasten in die tijd was de nog zeer
jonge Henk Wiechers. Hij was in 1969 in
Hardenberg komen wonen. Aan de Hessenweg
in Heemse had hij, samen met zijn broers Joop
en Jan, de winkel van de familie A.E. Mulder
overgenomen. Ze verkochten er meubels, gecombineerd
met dames- en herenkleding. Henk werd
zaakwaarnemer in Heemse en moest woonruimte
hebben. Die vond hij op de bovenverdieping
van het pand van de familie Makkinga aan de
Voorstraat. Daar woonde hij een tijd als vrijgezel.
Voor het nuttigen van zijn warme maaltijd had
hij een deal gesloten met het echtpaar Nijhoving.
Hij kon daar tegen een geringe vergoeding
mee-eten, maar moest dan wel eten wat de pot
schafte. Toen Henk ter ore kwam dat het warenhuisconcern
Hema in Raalte een vestiging opende
en ook een franchisenemer zocht voor een
winkel in Hardenberg, zag hij zijn kans schoon.
Hij wilde het Hema-concept toepassen op het
winkelpand waar vroeger meubelzaak Goosselink
(nu Da Vinci) gevestigd was, maar dat leek
de franchiseorganisatie geen goede locatie.
Vervolgens liet hij zijn oog vallen op het hotelcafé-restaurant
van de familie Nijhoving en de
naastgelegen winkelpanden van de familie
Makkinga. Het horecabedrijf liep goed, maar
vooral de combinatie van hotel en café zorgde
voor lange werkdagen voor het echtpaar
Nijhoving. Hun zoon Henk was in die tijd nog
maar vijftien en het was dus nog helemaal niet
zeker of hij de zaak later over zou willen nemen.
Nijhoving had al eens aangegeven dat ze wel
bereid waren tot verkoop. Door zijn contacten
met de familie Nijhoving en de band met de
familie Makkinga werd Henk in staat gesteld
om beide panden tegelijkertijd aan te kopen.
Op 28 februari 1975 kreeg hij ze in optie en op
30 oktober van datzelfde jaar werd het nieuwe
warenhuis, onder overweldigende belangstelling,
officieel geopend door de echtgenote van
burgemeester Van Splunder. Tussentijds waren
de panden verbouwd om ze geschikt te maken
voor hun nieuwe functie.
De gemeente stelde het op prijs dat er hotel-
kamers in het centrum bleven. Wiechers verhuurde
daarop de bovenverdieping aan mevrouw
Greven. Aan de zijde van de markt was een speciale
trapopgang gemaakt, bedoeld voor de gasten
van haar Hotel Garni. De hotelfunctie kon zo
nog enkele jaren behouden worden, maar rond
de komst van het uitgaanscentrum De Bonte
10
Dit suikerzakje
bevatte geraffineerde
kristalsuiker van de
firma W. van Oordt te
Rotterdam.
Mevrouw Greven staat
achter de balie van
‘Hotel Garni’. Aan de
wand hangen de
diverse sleutels van
de hotelkamers, ca.
1976.

Wever in Slagharen werd het hotelbedrijf be-
ëindigd. Daarna heeft de familie Wiechers de
voormalige hotelkamers nog enkele jaren verhuurd
en later werden ze in gebruik genomen
als kantoorruimte.
De ijskoude zondag van 20 februari 1994 werd
letterlijk een zwarte dag in de geschiedenis van
deze locatie in Hardenberg. ’s Ochtends brak er
brand uit bij cafetaria Marktzicht. De felle wind
wakkerde de brand aan en zorgde ervoor dat
het vuur oversloeg op de panden van de familie
Wiechers. De enorme zwarte rookpluim kon van
verre worden gezien. De brand was desastreus en
de panden brandden volledig uit. De brandweer
bleek niet bij machte om het vuur snel te
blussen. Wiechers was in die tijd bezig met het
bouwen van een snookercentrum boven de voormalige
panden van Makkinga. De gevel was net
De Hema-brand;
de enorme zwarte
rookwolk boven
de skyline van
Hardenberg kon
van verre worden
waargenomen.
11
gebouwd, maar stond nog in de steigers. Alles
moest later worden afgebroken en helemaal
opnieuw worden opgebouwd. In die bouwperiode
werd de Hema geëxploiteerd in grote gele
noodunits die op de kleine markt waren neer-
gezet. Ruim een half jaar later, op 15 november,
kon het volledig nieuwe complex al in gebruik
genomen worden. Burgemeester Smit verrichtte
de openingshandeling.
Na een periode van zo’n vijftien jaren waarin er
geen horeca-activiteiten op de locatie van het
voormalige café Leering waren ontplooid, werd
op 1 april 1996 de luxe coffeeshop van de Hema
geopend in het bijzijn van het echtpaar
Nijhoving. De opening werd verricht door oudbloemist
Breukelman, als een van de bekende
Kienkeerls. Wiechers vond dat deze heren de
bouw vanaf hun vaste ‘hangplek’ prima hadden
begeleid. Sinds twee jaar zwaait Henks oudste
zoon, Bernd Wiechers, de scepter over de Hema
in Hardenberg. Met het nieuwe en vergrote terras
op het Klepperplein is het een toplocatie voor
horeca geworden.
Bronnen:
- Gemeentearchief Hardenberg: toegangen
8 en 12 en bouwvergunningenarchief
- Historisch Centrum Overijssel: kadastraal
archief Stad Hardenberg en archief Kamer
van Koophandel Zwolle
- Dissertatie: ‘Van assimilatie tot segregatie’,
dr. J.S. van Wijngaarden-Xiounina, 2007
- HistorieKamer Hardenberg: krantenarchief
De Vechtstreek en Salland’s Volksblad
Met dank aan:
- mevr. Resink-Leering te Zwolle
- dhr. en mevr. Nijhoving te Hardenberg
- dhr. en mevr. Wiechers te Rheeze

Het onderwijs in Hardenberg (2)
A. de Roo
In de vorige aflevering zagen we hoe het onderwijs zich in Nederland ontwikkelde. We zullen in
de komende afleveringen nagaan hoe dat in Hardenberg gebeurde. Allerlei vormen van onderwijs
komen aan de orde. Allereerst beperken we ons tot het onderwijs tot in de eerste helft van de
19e eeuw.
Inleiding
In deze aflevering zal het vooral gaan over het
onderwijs in Hardenberg en Heemse in vroeger
tijd. Met name over het lager onderwijs. Wilde
men hogerop dan kon men terecht op de
Latijnse scholen die te vinden waren in Zwolle,
Deventer, Almelo en Oldenzaal.
Over de zeer vroege tijd is vrijwel niets bekend.
Als wij iets met zekerheid willen weten dan
kunnen wij niet verder terug dan tot ongeveer
1700 om in de archieven iets te lezen over onderwijs
in Hardenberg. Oudere archiefstukken
spreken nauwelijks hierover. Zoals overal in den
lande was het onderwijs in handen van de kerk.
Het collatierecht, het recht om de schoolmeesters
te benoemen, was in Hardenberg in handen van
het klooster Zwarte Water, dat eigenaar was van
de kerk, zowel in Hardenberg als in Heemse.
Omdat het klooster eigenaar was van de kerken
benoemde het ook de koster. Zo zien we dat de
schoolmeesters vaak tevens koster waren. Of
waren de kosters tevens schoolmeester? Ik denk
het wel. In de praktijk was het zo dat de proost
van het klooster de pastoor benoemde en die de
koster. Met betrekking tot de schoolmeester-
benoeming werd wel afgeweken van de regel dat
alleen de kerk de schoolmeester aanstelde. In een
fundatiebrief van 4 juli 1511, verklaarden de Heer
Johan van Greethuysen, proost te Zwartewater en
Arnoldus Johannis, pastoor te Hardenberge,
monachus professus te Zwartewater, dat zij in de
kerk te Hardenberg op suncte Steffens en suncte
Anthonysaltaar een officium stichtten waarvan
de proost van Zwartewater, de pastoor, schepenen
en raad en kerkmeesters van Hardenberg
12
collatoren zouden zijn. Dese collatie hebben ende
holden solden: die Praest indertyd toe Zwarte
Water, die pastoer ende Schepenen en Raden
mitten kerkmeisteren van Hardenberge, gezemptlyken
en niemand den anderen overstemmet noch
onderstemmet en sall.
Achtereenvolgens verloren de kerkmeesters, de
pastoor en later de predikant hun rechten, waardoor
de macht van de wereldlijke overheid
vergroot werd. In Heemse zullen het vooral de
Goedsheren en Erfgenamen zijn geweest die de
benoeming in handen kregen.
De maatschappelijke status van de benoemden
was niet hoog. Het salaris was navenant. De
koster-schoolmeesters hadden dan ook diverse
bijbaantjes, als het eigenlijke werk er maar niet
onder leed. Onder schooltijd mocht hij schoenen
maken of naaiwerk verrichten. Daarnaast kon
hij notaris zijn of barbier, doodkistenmaker of
schilder.
Het onderwijs in Stad-Hardenberg
Er moest onderwijs gegeven worden en daarvoor
was ruimte nodig. Waar de eerste gebouwen
gestaan hebben is niet meer na te gaan. In ieder
geval kunnen we er van uitgaan dat ze nogal
primitief waren. Ook werd er wel bij de meesters
zelf aan huis les gegeven. In 1653 lezen we voor
het eerst van een schoolgebouw dat gebouwd zou
zijn van de stenen van het kerkje van Nijenstede.
Het heeft minstens tot 1760 dienst gedaan als
school, waarna het werd ingericht als brand-
spuitenhuisje. Later werd er een school gesticht
aan de achterkant van de kerk. In 1849 lezen we
in het raadsverslag dat de school voor lager

onderwijs in een zeer gebrekkige toestand
verkeerde en bovendien veel te klein was. Reden
om een nieuwe school te bouwen en tevens te
verplaatsen, want de grond waarop het gebouw
stond, was nodig voor de uitbreiding van de kerk.
In de gevel van de nieuwe school in de Achterstraat
werden twee stenen gemetseld. Op de ene
stonden namen van burgemeester Van Delden
die de eerste steen gelegd had en van de aan-
nemer, Venebrugge, die de school gebouwd had.
Op de andere steen stond een gedicht over hoe
men dacht over het onderwijs in die dagen: een
uiting van de Verlichte denkwijze uit die tijd.
Van de schoolmeesters die dienst gedaan
hebben, is er een groot aantal bekend. In zijn
boekje Van Onderwijs en Schoolmeesters gaat
K. Jongsma hier uitgebreid op in. De rij wordt
aangevoerd door Andreas Roelofs die ongeveer
in 1550 werd aangesteld. Hij was o.a. secretaris
van de stad. Het schoolmeestersambt zal dus wel
een bijbaantje geweest zijn. Omstreeks 1600
werd hij opgevolgd door Laurentius Hollander
die tot 1654 dienst deed. Achtereenvolgens
komen we tot 1851 de namen tegen van Hermannes
Tolnerus, Lukas Asjes, Gerrit Mensen
Bloemers, Lucas Lucassen Marriënberg, Jan
Huising, Willem Lemnes Boerrigter en Martinus
Pruim. De rij werd gesloten door Gerrit Jan
Pruim, een neef van zijn voorganger.
Het onderwijs in Ambt-Hardenberg
In de buurtschappen was het vaak zo dat er bij de
boeren in de keuken onderwijs gegeven werd en
Gevelstenen van de
school, 1850.
13
wel om beurten bij die boeren die
kinderen op school hadden. Waren
er al ruimten die als school in
gebruik waren, dan was het meestal
zo dat het kale, ongezellige en bedompte
vertrekken waren. Aan het
meubilair werd weinig aandacht
besteed.
Een lange lijst van schoolmeesters
zoals in Hardenberg komen wij in
de buurtschappen niet tegen. Een
aantal namen van schoolmeesters
zien we wel in de lijsten die op-
gemaakt zijn voor de volkstelling van 1795. Zij
hadden ook meegewerkt aan het opmaken van
de lijsten. In Ambt-Hardenberg werd al sinds
1700 onderwijs gegeven. Niet in elke buurtschap.
In de loop van de 18e eeuw werden regelmatig
verzoeken gericht aan de Ridderschap en Steden
van Overijssel om een school te mogen oprichten.

In 1807 stonden op de lijst door de schout van
Hardenberg naar de Landdrost gestuurd vijftien
plaatsen waar onderwijs gegeven werd. In 1811
waren het er nog maar tien. Dat kwam omdat
Ane, Ennevelde, Holthone, Holtheme en ten
Velde gevoegd waren bij Gramsbergen. In het
kort zullen ze de revue passeren.
- In Baalder was in 1807 Gerrit Sipelkamp die
in 1808 overleed. Zijn post werd waargenomen
door Hendrik Bouwhuis met voorkennis
van de schoolopziener. Later zien we daar
Frederik Brink.
- Brucht. In het gemeentearchief van Hardenberg
bevindt zich een brief van Theunis
Waterink waarin hij aan de Landdrost in het
Departement Overijssel schreef dat hij de post
van schoolonderwijzer in Brucht aanvaardde.
In keurig handschrift!
- Bergentheim. In 1774 werd Derk Jan Meijerink
genoemd als schoolmeester in een
verkoopacte. Hij werd opgevolgd door Jan
Winkelman. Na hem kwam Gerrit Jan Everts
die opgevolgd werd door Jacobus van Engelen
die tijdens zijn ambtsvervulling krankzinnig
werd.
- In Collendoorn was Jan van den Pol schoolmeester.
- In Diffelen deden erfgenamen, boermannen
en ingezetenen in 1782 een verzoek aan het
Bestuur van Overijssel om een jaarlijks tractement
voor een onderwijzer wat zij vier jaar
daarvoor ook al gedaan hadden. Het argument:
onze buurtschap ligt ver van Heemse,
terwijl anderen die minder ver liggen ook al
een school hebben. Bovendien was het in
sommige perioden zo dat de weg onbegaanbaar
en gevaarlijk was vanwege het water. Het
verzoek werd ondersteund door ds. W. Stolte.
G. Dorgelo voegde er aan toe dat het geen
nadeel voor zijn school was. De kinderen uit
Diffelen kwamen door deze omstandigheden
toch al niet. In 1795 was Albert Hilverdink
daar onderwijzer in Diffelen, gevolgd door
Jan Roelofs Jansz.
- In Heemse komen we als eerste schoolmeester-koster
Egbert van ‘t Luggers tegen. Hij
oefende zijn beroep(en) uit halverwege de
Sijfferboek door
G. Dorgelo.
14
17e eeuw. Na hem kwamen
achtereenvolgens
koster Hendrik, Evert
Hendriks, zijn zoon,
en zijn kleinzoon Hendrik
Everts Schutte.
Daarna kwam Albert
Warmelink. In een periode
van 130 jaar die
daarop volgde, waren
drie geslachten Dorgelo
koster en schoolmeester
(1771-1903).
De eerste, Gerrit Dorgelo,
was van hen de
meest bekende. In het
gemeente-archief van
Hardenberg bevindt
zich een aantal archivalia
die het familie-
archief Dorgelo omvatten,
waarin een aantal stukken zijn onder-
gebracht die van belang waren voor het onderwijs
in Heemse. Een van de stukken die het
meest in het oog valt, is het Sijfferboek van Wm
Bartjens beschreven door G. Dorgelo, waarmee
hij de kinderen het rekenen leerde. Het is een
uitgebreid boek waarin hij allerlei sommen
beschrijft. Zijn zoon en kleinzoon hebben daar
ook mee gewerkt.
In het archief zijn ook lijstjes aanwezig waarop
het schoolgeld voor de kinderen uit Rheeze en
Diffelen is opgeschreven.
- Lutten. De bevolking van Lutten vroeg in 1792
om een jaartractement van f. 25,-- om de
onderwijzer te betalen die zij reeds lang zelf
onderhielden. Albert Roelofs was op dat
moment schoolmeester. Hij vroeg in 1834 om
met pensioen te mogen gaan. In het late najaar
van 1836 werd Hendrik Lenters benoemd in
Oud-Lutten.
- Radewijk heeft in de 18e eeuw een school
gekregen. In 1737 verzocht de bevolking
ondersteund door ds. J.J. ter Poorten hierom.
In 1744 herhaalde men het verzoek. De oudst
bekende schoolmeester in de buurtschap is

Jan Klinge, gevolgd door Berend Meuleman,
Hendrik van Faassen, Hendrik Stenferink,
Herman Lenters, weer Hendrik van Faassen
en Gerrit Jan Broekroelofs.
- Rheeze. In 1799 was Jan Croese als schoolmeester
aanwezig. Over zijn kwaliteiten als
onderwijzer is niets bekend. Hij werd echter
aangeklaagd vanwege zijn burgerlijk en zedelijk
gedrag. In het dossier dat over hem is aangelegd
wordt in een brief van ds. C.N. Lamping
over deze zaken geschreven. Hij zou geen
pacht betalen en goederen vervreemden. Na
hem kwam Herm Jan Dorgelo. Deze ging in
1816 naar Heemse en werd opgevolgd door
Egbert Dunnewind. Dunnewind was niet zozeer
bekend als onderwijzer als wel door het
feit dat hij een van de voormannen was van de
Afscheiding in Heemse. Omdat hij zich daar
voor inzette, kreeg hij ontslag. Zijn plaats werd
in november 1838 ingenomen door Hendrik
van Faassen.
- Sibculo In 1748 was Gerrit Mensen schoolmeester.
De buurtschap heeft dan ook al een
schoolgebouwtje. In 1768 was het dak (van
stro) verrot. Het lekte als een mandje. Daarom
verzocht men om het gebouwtje, evenals de
woning van de schoolmeester met pannen te
mogen bedekken. In 1783 kwam er een
verzoek bij het bestuur van Overijssel binnen
van Hendrik Mensen om hem in de plaats
van zijn vader te benoemen als onderwijzer.
Dit verzoek werd ondersteund door de gravin
van Rechteren.
De leeftijden van de diverse personen liepen
nogal uiteen. Was Theunis Waterink pas 24,
Hendrik Mensen was met 73 jaar nog onderwijzer.
De traktementen van de onderwijzers eerst
f.025,- varieerden later van f.052,50 tot f.0105,-.
Deze traktementen moesten op last van het
Departementaal Bestuur van Overijssel uitbetaald
worden door de stadsbesturen, met name
in die plaatsen waar de schoolmeesters tot die
tijd werden ondersteund door kerkelijke of
andere instanties. In de vergadering van de
Goedsheren en Erfgenamen van het kerspel
Hardenberg c.a. werd deze brief behandeld.
In de brief werdt ook nog gesproken over het ver-
Ds. G.J. Sijpkens.
15
zorgen van vrije inwoning. In het Ambt Hardenberg
werd alleen in Heemse het gehele jaar
onderwijs gegeven. De kinderen uit de andere
buurtschappen van Martinij tot Paaschen daaraanvolgende.
De situatie tot 1850
Voor de Franse revolutie waren kerk en school
nauw met elkaar verbonden. In de periode van
1801 tot 1806 werden een aantal onderwijs-
wetten uitgevaardigd die naast bekwaamheid van
de onderwijsgevenden ook een scheiding van
kerk en onderwijs teweegbrachten. Dat betekende
dat leerstellig onderwijs verboden was. De wet
had ook ten doel de kinderen op te voeden tot
deugdzame, christelijke en vaderlandslievende
burgers. Zolang het christelijke maar door de
schoolmeesters in Stad en Ambt Hardenberg
werd voorgeleefd, hadden de ouders geen bezwaar
tegen hun onderwijs. Dat werd anders na
1850.
In de Grondwet van 1848 werd de vrijheid van
onderwijs neergelegd die uitmondde in de wet
van 1857 waarin die vrijheid tot stand kwam die
iedereen de gelegenheid bood om onderwijs te
geven als hij of zij maar gekwalificeerd was.
De onderwijzers werden daarbij verplicht
om neutraal onderwijs te geven Hiermee
werd de kiem gelegd voor de oprichting
van bijzonder onderwijs. De wet
had tot gevolg dat er in 1860 een
Vereniging van Christelijk Nationaal
Schoolonderwijs werd
opgericht. In diverse plaatsen
werd een zogenaamde
hulpvereniging opgericht.
Zo ook in Hardenberg. Zes
jaar na de oprichting van
de vereniging was het zover.
Onder leiding van ds. G.J. Sijpkens werd op 24
oktober 1866 een bidstond gehouden waarna de
vereniging werd opgericht. De aanloop tot
bijzonder onderwijs in Hardenberg was een feit.
Wordt vervolgd.

Plat ni-js
J. Luismande
Jonge
Algemeen
Wi-j hebt nog met emaakt dat bakkers, slagers,
gruunteboeren, melkboeren, krudeniers en manufacturiers
met heur producten op gezette
tieden langs de deuren kwamen. Van een heel
aander slag was de groep handelaars die vake te
heuren kregen dat er ‘an de deure niet ekocht
wörden’. Dat waren dan de negotieventers,
meestal woonwagenbewoners die met heur
handel de boer op gungen, en van dörp tot dörp
trökken. Ze kochten ok lompen op en knienen,
kippen en old iezer. Arme schippersvrouwen,
met een koppeltie kinder in heur kielzog, probeerden
op die meniere ok wat bi-j te verdienen
en hadden de koopwaar in een karbies. Stoelenmatters
en scherensliepers waren vaklui die een
vaste klaantenkring hadden. De echte umlopers,
laandlopers en zwarvers, die gien vaste woon- of
verbliefplase hadden, schooiden um allerlei
levensbehoeften. Ze vreugen um gruunte, vettigheid,
een moaltie eerappels, een boterham,
braandstof, zölfs noar de darmen van ’t schoap
(doar kwam de knakworst in, zeden ze) en noar
de milt van ‘t varken a’j eslacht hadden. Sommigen
waren lastig a’j niet wat kochten, maar a’j
zeden: ik heb gien geld, dan waren ze rap vertrökken.
A’j ze wat in natura gaven, bedankten ze met
“God zal ’t u lonen!’ Er wördt verteld, dat ze
onderling codes gebruukten, geheime tekens op
een hekke of een poal, um an te geven of de
mensen al dan niet goedgeefs waren.
Woonwagens mochten maximaal 24 uur op
dezölfde plekke stoan. De bewoners stoorden
Wie herinnert zich nog de personages die vrogger met een negotiekissie langs de huzen trökken?
De zogeheten angosiekeerls, kissieskeerls of umlopers? Negotie ku’j umschrieven as kleine
koopwaar, handel, of ventwaar. In de streektaal angosie of agosie.
De leden van de dialectgroep, ondersteund deur een grote schare ‘veuroorlogse’ leeftiedgenoten
hebt zich verdiept in dit fenomeen. Een heleboel herinneringen an dergelijke venters kwamen
boven water en roept ok zeker bi-j oonze lezers beelden op uut een ver verleden.
zich d’r vake niet an en hadden
genog trukies: ’t Peerd
mos ni-je iezers hebben, ’t
rad was van de wagen elopen
of ’t wachten was op de
baas, die nog niet terugge
was van ’t lompen oflevern.
Ze waren arg gehecht an
heur huus op wielen en van
een ‘vast’ huus mossen ze
niks hebben.
Koopwaar
Bi-j welke grossier wörden de negotie in ekocht?
Men zegt bi-j de firma Bemboom in Slagharen,
maar die bestund nog niet in 1900 en toen waren
er wel al kissieskeerls. De inhold van zo’n
negotiekissie, maande of karbies was heel divers:
kamfer-ballen, schoenveters, luzekammen, hoarspelden,
elastiek, drukknopen, kachelpotlood,
kousebanden, sokopholders, hölpzellen, stopnoalden,
schoerpapier (tante Blanc), schelmessies,
jachtwater, laampekoussies, vliegenvangers, haken
en ogen, zalf, lodderein, moezevallen, brons,
klossies goaren, ’t hele Coevern neit ervan’,
schoensmeer, ’t hele Coevern smeert ervan!
(gevleugelde woorden van koopman Wolter
Wassen).
Uut oons gezamenlijke geheugen
D’r kwam een schat an herinneringen boven
water bi-j de ondervroagde personen!
16
‘n Negotiekissie,
lös en dichte.

Wat een verhalen kwamen d’r lös over umlopers,
laandlopers en anverwante figuren:
* Uut overlevering wete wi-j iets van Lubbelinkhof,
alias Lubbekop. Oonze generatie hef hum
niet persoonlijk ekend, want disse man overleed
al in 1935. Een zwarvende legende die
veurnamelijk in Roke, Rheeze en Diffeln al
bedelend an de kost kwam. Zien hond Jezus
vergezelden hum trouw en verwarmden
’s nachts zien voeten as ze samen in een
heuischure sleupen. Lubbekop overleed in ’t
Röpcke Zweers ziekenhuus.
* Een man, de keizer genaamd, verkocht heideboenders.
Die vervoerden hi-j in een kore,
woarin ok zien gehandicapte vrouw Hanneke
zat. Ze kon niet lopen. As ze zich beweug, zee
de keizer: ”Hanneke zit stille, aanders kiep ik
oe umme...” Ze sleupen in heuibargen.
* Kinder vunden het heel boeiend as d’r een
kissieskeerl langs kwam, want in dat kissie
zaten ok zakmessen, krallen, armbaandties en
mooie ringies met een lieveheersbeessie as
stientie. Zo’n stientie völ d’r nog wel gauw uut,
maar kinder wussen wel road: ze leuten d’r
gewoon een beettie rood keersevet in druppen!
* Een vrouwgie an de deure met kinderjurkies in
de koffer die ze heel vakbekwaam anprees:
“Mooi voor uw kleine meisje, raas met een strik
op de kont”.
* Chinees met een tas vol sjaals, kussenovertrekkies,
kleedties en rozen van papier. Kolleedje
kaupe? vreug e heel vriendelijk.
* ’t Schösstienkleedtieswieffie, deur kinder zo
enuumd, omdat ze kwoad waren dat moeder
heur een ofgedankt schösstienkleedtie gaf. (Hadden
ze zölf willen hebben veur ’t spölhuussie)
* Een joggie dat met een marmottie langs de
schoele kwam en zung: Wil je mijn marmotje
zien, ’t is zo’n aardig beestje, Geef mij dan een
cent of tien, ‘k Ben een heel arm weesje. De bo-
venmeester gooiden een dubbeltje in ’t grind
en zee: Als je de volgende keer weer in de buurt
komt, kom dan naar binnen, anders blijf je dom.
* Lompen Sare, een jodin, kwam met een wagentie
met ‘n kidde d’r veur en verkocht olderwetse
bedovertrekken, lakens en slopen. Best spul
wat joaren metgung. ’t Wörden verrekend met
Een kissieskeerl anno
2009.
17
lompen. Sare bleef altied op ‘t wagentie zitten,
want ze kon niet goed lopen.
* Lange Victor kwam uut Coevern en kocht
lompen op. Weug ze met een unster. Kleine
Henkie stund erbi-j en zag wat de groten niet
zagen: de voete van de koopman die de zak een
beettie oplichtten... gewoon een oplichter dus.
* Over en weer bestund ’r vake wantrouwen.
Stoelenmatters bi-jveurbeeld gaven de stoel niet
eerder of dan dat ze ’t geld in de haanden
hadden, maar ’t verhaal giet dat sommige
matters d’r ok wel is een visgroat bi-j in vlöchten.
Katten roekt dat en die krabt dan de
matten kepot!
* Noa de oorlog kwam op Rheezervenne een
zwarver. Hij scharreln zien kossie onderweg bi-j
mekare en sleup bi-j boeren in de schure. Op
‘de halve moane’ is e ziek ewörden. Hi-j vreug
an de bewoners of zien zwoager in Beilen ebeld
kon wörden. Die kwam met een mooie auto
opdagen en zee dat de zwarver wel een kamer
had in Beilen, maar liever bleef zwarven.
* Wolter Wassen was bi-j iederiene bekend. Hi-j
ventte met zien angosie in de hele streek rondum
Hardnbarg. Hi-j was een Drent van geboorte,
maar had zien domicilie bi-j Koezenjaan in
Oane. Hij verkocht o.a. stopnoalden, stop-
goaren en klossies goaren, en zee as e in Hiemservenne
was: ‘n Helen Haardiek neit ervan”.
(Behalve Dorman... kreeg e as antwoord). Hij
vreug ok altied um een paar cent. Overal kreeg
e wel een börd warm eten. Hi-j overleed in
Gramsbargen.Toen e dood was zeden ze dat e
völle geld bezat.
* Noa de oorlog kwam er een gehandicapte man
uut ‘t woonwagenkamp met kammen, koffiezeeffies,
veiligheidsspelden, schilmessies, enz.
Hi-j reed in een wagentie dat e met de haanden
voortbeweug. Kwam vake tegen de middag in
Rheezervenne en vreug um een börd warm
etten en brood veur onderweg en dat wörden
hum zelden eweigerd.
* Wi-j kriegt nog völle meer slecht weer, want de
woonwagens blieft maar trekken. Dat was ok
zo’n gezegde. Met slecht weer waren de boeren
bi-j huus en dan kwamen ze niet veur de dichte
deure.

* Bie-ke (lange ie), een vriendelijke olde vrouw
woonachtig in Collendoorn, die achter een
olde kinderwagen met negotie leup.
* Rooze Mine kwam nog tot in de joaren 60 in
Diffeln. Ze verkocht kleding en was altied op de
fietse.
* Roelf van Buren was waarschijnlijk een inwoner
van Old Lutten. Hi-j zat hele dagen heideboenders
te maken in Collendoorn as de heide
lang was. Met gespleten brummeltakken wörden
die umwikkeld. Het materiaal had e veur
’t oprapen dus de winst was 100 % !
* Jenne Buust was een klein vrouwgie dat lompen
opkocht en argens onder ‘t Hoogevenne
vandoan kwam.
* Een pindachinees die in Schunesloot ventten
en deur jonges noa eroepen wörden: pinda
pinda, lekka lekka, kon heel hard lopen....en
de jonges ok. Later had e een restaurant in
Zwolle. Ok kwam in oonze umstreken soms
een man met een aap langs.
* Bi-j Schriever in Lutten wörden altied extra
eten ekookt veur de zwarvers. Dit gebruuk was
van moeder op dochter over egoane. Vrogger
stund op disse driesprong een harbarg, en misschien
was dit de reden dat zwarvers die in
kleine handel deden, gratis onderdak kregen in
de schure. In de oorlog is er een ende an
ekommen.
* Wie was het Zwolse wieffien dat met een koffer
uut de bus van Zwolle kwam? Wie was Jan Blèr
en wie was Slompie? Bint er nog herinnering
an disse personen en wie haalt ze uut de
vergetelheid?
De olde schure, woarin
de zwarvers onderdak
vunden.
18
Gezegdes
•Ie bint net as een schooier, ’t eten op en weg
(direct noa ’t eten opstappen)
•Ie hebt een schooiersfiguur (Oe past alles)
•Een lopende hond valt altied wat in de mond
(bi-j de weg he’j wel is een metvaller)
•Weit ‘r niet wat uut, dan weit ‘r wel wat in!
(reactie van ‘n schooier met een jutezak)
•An de deure wördt niet ekocht
•Leven van giften en goaven
Poëzie
Ok dichters leuten zich inspireren deur negotiekerels.
In ‘drie turven hoog’ leze wi-j ’t volgende:
Gehurkt stalt hi-j zijn koopwaar uit, met moeder
en kinderen in het rond. Als koopman prijst hij
zijn negosie aan, voor en naast zich op de grond.
Heus, moedertje, aan dit koffiezeefje, verdien ik
zogezegd geen halve cent, ik weet, het kan niet
voor dit prijsje. ’t Is alleen maar omdat u het
bent.
En in ‘Pennevruchten’:
Is oen moe bi-j huus soms kienders? Ik zeg goeiendag
vrouw Bienders, ’t is mi-j ’t weertien wel, of
niet dan .’s Kieken wa’k vandaag nog kwiet kan”.
Ik heb hoak- en breipennen, boordekneupen,
smeerselties veur stieve heupen, piepen groot en
piepen klein, potloden en lodderein, brillantine,
luzekammen, heidebössels, varkenskrammen, potgerei
en schötteldoeken, almenakken, knupseldoeken,
laampepoetsers en ok nog, kruderi-jen veur
het zog! Spalkies veur de jubeltienen, zalve veur de
lösse bienen, kamferballen, elastiek, Pillen veur de
rimmetiek. Laampeglazen, stienen poppen, middelties
veur kale koppen, spiegelties en veterbaand,
goaren, lapgerei, verbaand. Spul veur een verstoppingskwoale,
Kissies Bram hef ’t allemoale... Ok
een zieke vrouw en kienders...’t Valt niet met vandaag,
vrouw Bienders...
Een old nummer:
Een Chinees met lange haren, op z’n rug een linnenzak,
ventte met machinegaren, olienootjes en
tabak.

Echt peerdehoar.
Laatste zwerver
begraven. Aan de
groeve sprak de heer
Schrijver, een familielid
dankte voor de
eerbewijzen en
ds. Gerbrandy sprak
een slotwoord.
(Uit: Het Noord-Oosten
8 juli 1966)
Peerdehoar
Bi-j landbouwers die een peerd bezaten, hadden
ze, noast een lompenzak, ok een zak woar ’t peerdehoar
in bewaard wörden. Opkopers van lompen,
kochten ok ’t peerdehoar. Bi-j sommige boeren
was ’t gewoonte dat de knecht de centen van
’t peerdehoar kreeg en de meid ’t lompengeld.
Peerdehoar wörden gebruukt veur o.a. vulling in
stoelkussens, veur voering in revers, en vrogger
veur een ‘stootraand’ an de zeum van lange rokken.
De lompenzak en de zak met peerdehoar
höngen op de delle meestal noast mekare. A’j um
een poetsdoek verlegen zaten, mos ie niet per ongeluk
met de blote haanden in de zak met peerdehoar
griepen! Schrikken was dat! Helemoale dol
kon een pasgetrouwd stel wörden dat as ‘bruidsschat’
körtgeknipt peerdehoar tussen de lakens
vund!
Gerrit over Lutten
Vake was de drank de oorzaak dat mensen ofzakten
noar een armoedig bestoan. In Lutten hebt
een boel mensen Arie Breedveld nog ekend. Volgens
sommigen had e een huus in Apeldoorn
woar e ’s winters verbleef. ’s Zomers bivakkeerden
hi-j bi-j Schriever in de schure. Jan van
Elp, die vrogger in de eerste bochte
van de huidige Stobbenplasweg woonde,
zöt hum zo nog stoan met een
pongeltien op de nekke bi-j de bushalte
noast de watertoren. Dan probeerden
e wat negosie te slieten an de
reizigers. Hi-j wörden ziek en is deur
de vrouw van Schriever verzörgd. In
1966 in ’t ziekenhuus in Hardnbarg
overleden en in Lutten begraven.
Bi-j Van Elp hadden ze goed zicht op zwarversvolk
dat zich opheuld an ’t jaagpad langs de Krimvoart
(Lutterhoofdwijk). Doar gungen zwarvers en
negotiekeerls zich soms wassen, ok heur kleren.
Die leuten ze dan in de bossies dreugen. Er stund
doar ok een holten w.c.gie, een ‘huussie’. Misschien
had de Provincie ’t doar eplaatst? Want in
de bochte lagen tot in de vief-tiger joaren grote
19
grindbulten van de Provincie, woar ok wel is volk
an ’t wark was. Bi-j Van Elp zagen ze een keer op
een stormachtige dag dat Jan Assing, ok zo’n umloper,
gebruuk maakten van ‘t huussie. Hi-j leut al
lopend de hölpzelen zakken en mus vaste neudig
‘uut de broek’. Hi-j zat nog maar goed en wel toen
een geweldige rukwind het hele holten geval met
Jan Assing en al onderste boven bleus. ’t Is goed
of elopen.
Spiritus
‘t Is algemeen bekend dat er bi-j Schriever in de
schure ok zwarvers lagen die spiritus drunken.
Dat spul mus ekookt wörden en dat mocht
natuurlijk niet in die olde schure. Ok dat gebeurden
an ’t jaagpad. Gien geld veur jenever, dan
maar spiritus. Meer mensen zagen disse personen
langs de weg scharreln en in de barm een vuurtie
stoken. Bekende personages waren Jan Duut en
Harm de bösselbinder, die heideboenders en
bössels verkocht langs de huzen.
Twee zwarvers
Uut gedichtenbundeltie
Van ’t ien op ’t aander:
Jan Duut en zien moat Jodevitus
Die zeupen gekookte spiritus
’t Gung slecht mit de nering
er was armoe en tering
Dat löp niet goed of, sodemieters.
Bi-j Schrieversbrugge (uut: Tiedverdrief)
Gastvri-jheid stund hoog an eschreven
Gien laandloper wörden eweerd
In de schure bi-j de brugge van Schriever
Wörden zwarvers altied respecteerd.
Met dank aan:
- de leden van de warkgroep dialect: Gerrit van Faassen,
Geertje Meijerink, Marie Pouwels, Henny
Reinders, Henny Renkema, Mina Rieks, Jan Sierink
en Diny Zweers.
- Ok alle aandere ‘angevers’ heel arg bedankt, want
zonder jullie anekdotes was dit artikel niet half zo
lang ewörden.

Het huwelijk van Alfred van Werven
(beelden van ons 18)
K. Oosterkamp
Het Huwelijk,
een schilderij...
Met de afmetingen 3.67 bij 1.25
meter, waarbij de hoogte bijna drie
keer de breedte is, krijgt de wand
waartegen het schilderij is geplaatst
een sterk vertikaal accent. De verf is
met krachtige en brede streken
aangebracht met reliëfdiktes van
soms meer dan een centimeter. Van
dichtbij is de indruk van een
gestolde verfmassa heel sterk, op
enige afstand komt de voorstelling
duidelijk uit de verf naar voren. De
hoofdkleuren zijn blauw, zwart en
grijs, terwijl aan de linkerkant een
beige strook met horizontale, zwarte
lijnen contact zoekt met de gemetselde
achterwand, waardoor de illusie
van een wandreliëf in plaats
van een hangend schilderij wordt
gewekt.
De voorstelling van het schilderij
wordt bepaald door twee figuren die
ongeveer de helft van de geschilderde
ruimte innemen. Het zijn sterk gestileerde
figuren die echter onmiskenbaar
bedoeld zijn als man en vrouw.
Slechts enkele lijnen suggereren de
lichamelijke volumes waardoor de
figuren iets ijls en transparants krijgen.
De vrouw, de kleinste figuur met
rok, staat frontaal uitgebeeld en
spreidt de armen open en nodigend, terwijl de
man, de grootste figuur met broek, naar haar
In de trouwzaal van het gemeentehuis te Hardenberg hing tot midden 2009 een groot schilderij
van de kunstenaar Alfred van Werven. Vanaf 1963 heeft het schilderij voor de bruidsparen die
elkaar in deze zaal het ja-woord gaven, het huwelijk verbeeld. Het schilderij zal na de sloop en
de herbouw van het gemeentehuis worden herplaatst.
Het huwelijk van
Alfred van Werven.
20
toegewend staat met zijn armen naderend
en beschermend. Ongeveer
op een vierde van de hoogte verbeeldt
een horizontale belijning de plaats
van handeling waarbij we binnen de
context van trouwzaal en huwelijk
mogen denken aan tafel en bed.
Het lijkt duidelijk dat de schilder
met zijn ‘huwelijk’ op moderne wijze
een traditionele voorstelling heeft
weten te verbeelden. Als we de wisseling
van links en rechts even voor lief
nemen, lijkt Het Huwelijk van Van
Werven een moderne associatie op
het Joodse Bruidje van Rembrandt
uit circa 1665.
Ook de kleuren zijn een bevestiging
van de huwelijkssymboliek: blauw is
immers traditioneel de kleur van
trouw, terwijl deze kleur van de
hemel doorgaans het geestelijk
domein suggereert. Binnen de volkssymboliek
geldt echter ook de omkering
van deze verwijzingen: blauw
kan daar ook wijzen op ontrouw en
schone schijn - moge dit contrast een
waarschuwend teken zijn!
Opvallend zijn de zware contouren
van de kleurvlakken en zwart en grijs,
waarbij opgemerkt kan worden dat
de combinatie zwart en blauw traditioneel
de vredelievendheid verzinnebeeldt.

...van de kunstenaar
Alfred August van Werven
De opdracht voor dit schilderij werd gegeven
door architect en aannemers van het gemeentehuis.
Toen het gebouw na de opening op 13 juni
1963 door Zijne Koninklijke Hoogheid Prins
Bernhard in gebruik werd genomen, hadden de
bouwers Het huwelijk geschonken aan de
gemeente Hardenberg als blijvend teken van
erkentelijkheid voor de verleende opdracht en de
goede samenwerking. Dat zij daarvoor contact
hadden gezocht met de kunstenaar Van Werven,
was niet zo verwonderlijk. Deze kunstenaar had
naam gemaakt met monumentaal werk in en aan
openbare gebouwen, en hij woonde in de onmiddellijke
omgeving van Hardenberg.
Alfred August van Werven werd op 13 oktober
1920 in Nijmegen geboren als zoon van Johan
van Werven en Amalie Luise Meijer. Nadat hij
zijn opleiding aan de Rotterdamse Rietveld
Academie had voltooid, trad hij op 16 januari
1945 in het Oostenrijkse Graz in het huwelijk
met Edith Hofer, maar dat huwelijk werd op
29 april 1949 ontbonden. Op 8 november 1951
hertrouwde Alfred van Werven in Zuidwolde met
Christina Berendina Hamer. Uit deze verbintenis
werden vier kinderen geboren: drie zonen en een
dochter. Vanaf 1950 had Van Werven Rotterdam
als woonplaats verlaten voor het Drentse Zuidwolde
en in 1964 vestigde de familie zich in
Lutten aan de Dedemsvaart, waar zij haar intrek
nam in villa Eikenoord. Na een viertal jaren
vertrok Van Werven naar Duitsland, naar Kirchlinteln,
om deel te nemen aan een project voor
een kunstenaarscentrum. Nadat dit niet tot een
goed einde kwam, keerde Van Werven terug naar
Nederland en vestigde zich in het nieuwe land,
in Lelystad, waar hij op 14 november 1979
overleed. Hij werd begraven in Lelystad naast het
crematorium waarvoor hij zelf de muren had
ontworpen.
Van Werven was een zeer veelzijdig kunstenaar:
hij schilderde, tekende, beeldhouwde, etste, lithografeerde,
emailleerde en maakte hout- en koper-
gravures. Hij maakte vooral naam als monumentaal
kunstenaar en binnenhuisarchitect. Veel van
zijn werk sierde en begeleidde openbare gebouwen,
scholen en kerken, vaak uitgevoerd in
de techniek van graffito of sgraffito, waarbij de
tekening gekrast en uitgespaard wordt in gelaagd
en meerkleurig pleisterwerk. Het kunstwerk
wordt daardoor een geheel met de architectuur.
In Assen zijn enkele scholen, onder andere de Jan
Fabriciusschool, op deze wijze door Van Werven
van een wandversiering voorzien. Voor de
gereformeerde kerk te Dronten ontwierp hij
de inrichting van het liturgisch centrum met
preekstoel, doopvont, lampen en een grote raamschildering.
Daarnaast was hij enige tijd kleurenadviseur
bij Sikkens, waar zijn zo karakteristieke
sik hem de ludieke bijnaam ‘de sik van Sikkens’
opleverde.
21
Handtekening Alfred
van Werven.
Beeldend kunstenaar
Alfred van Werven.

Van Werven had veel en graag contacten met
andere, gelijkgestemde kunstenaars. Ondanks
zijn nogal grillig karakter, zijn duidelijke voorkeuren
en ideeën waarbij diplomatie en compromis
niet zijn sterkste punten waren, verzamelde
hij toch in de Luttense jaren een groep kunstenaars
om zich heen, onder de naam Internationale
Werkgemeenschap Eikenoord, die hij in
artistiek opzicht wist te inspireren en met wie
hij over nieuwe ontwikkelingen kon filosoferen.
Ook zijn docentschap aan de Technische
Hogeschool te Stuttgart stelde hem in staat om
zijn ideeën op inspirerende wijze over te dragen
op anderen. Zoals Van Werven zich op zijn beurt
had laten inspireren door grote kunstbroeders
als Zadkine, Gauguin en Rietveld.
Tenslotte
Het monumentale schilderij van Van Werven in
Hardenberg draagt onmiskenbaar het karakter
van een reliëf, de gelaagdheid wordt nu echter
Details van het
schilderij.
22
bepaald door de verfdikte. Bovendien is het geen
weergave van de zichtbare werkelijkheid, want
Van Werven heeft verder willen kijken dan hij
kon zien en registreerde een visioen van de
‘echte’ liefde en geestelijke verbondenheid.
Ruim 45 jaar heeft het de trouwzaal gesierd en
gediend als bron van inspiratie voor bruid en
bruidegom. Het is een aardige gedachte dat, met
een variatie op het klassieke Ars longa, vita
brevis, waar het leven van de gebouwen in
Hardenberg soms van relatief korte duur is,
dit kunstwerk een langer bestaan zal worden
gegund.
Met dank aan:
- de heer F. Hamer voor zijn informatie over
zijn vader Alfred van Werven
- mevrouw M.R. Hilbrandie-Meijer voor haar beschrijvingen
van enkele kunstwerken van Van
Werven in Assen.

Kamp Heemse
Een van de 64 kampen van de Nederlandsche Arbeids Dienst
E. Wolbink
In het kort
De Arbeidsdienst
is ontstaan uit de
Opbouwdienst.
Die dienst was op
15 juni 1940 opgericht
door Rijkscommissaris
Seyss-Inquart. Soldaten die uit
krijgsgevangenschap terugkeerden, werden door
de bezettende macht verplicht om bij de opbouwdienst
te gaan. Op die manier konden ze worden
ingezet bij de wederopbouw van het voor een
deel kapotgeschoten Nederland. Zij werden bijvoorbeeld
aan het werk gezet bij het opruimen
van de puinhopen van het zwaar gebombardeerde
Rotterdam of bij het herstel van vernielde
viaducten en vliegvelden. Dat werk kon vanzelfsprekend
rekenen op sympathie van de Nederlandse
bevolking. Binnen het jaar echter werd de
Opbouwdienst vervangen door de Nederlandsche
Arbeidsdienst, waarbij al snel duidelijk werd
dat het een onderdeel was van een geraffineerd
plan van de Duitsers om de jongens voor te
bereiden op de verplichte militaire dienst. Alle
jongemannen die bijna achttien jaar werden,
kregen een oproep voor een keuring. Meestal
werden ze goedgekeurd en vervolgens werd hun
opgedragen om in een bepaald kamp te verschijnen.
Ze maakten vanaf dat moment deel uit van
een vrijwillig leger zonder wapens. Hun dag
begon al om half zes ’s ochtends. Na het sporten
en het ontbijt werd geëxerceerd en er werden
‘Ick Dien’ eigen land en volk. Met dit devies werden jonge mannen gedurende de bezettingsjaren
1940-1945 verplicht een halfjaar deel uit te maken van de Nederlandsche Arbeidsdienst
(NAD). Velen van hen waren oud-militairen en ze werden tewerkgesteld in Nederland.
Ze werkten in tegenstelling tot de Arbeitseinsatz niet in de Duitse (oorlogs)industrie. De Duitsers
probeerden wel binnen de NAD medestrijders voor hun leger te rekruteren. De voormalige
gemeente Hardenberg telde twee NAD-kampen, in Bergentheim en in Heemse. Over de laatste
gaat deze bijdrage.
Een van de symbolen
van de Nederlandsche
Arbeidsdienst: met een
opkomende zon, een
schop en een korenaar.
Uit een brochure van
de N.A.D., anno 1942:
‘Na het wekken, de
ochtendsport. Lichaam
en geest worden
wakker, de dienst
kan beginnen.’
23
vlaggenparades gehouden. Daarna ging men
naar het werkobject, waar de jonge arbeidskrachten
werden ingezet bij het ontginnen van heidevelden
of het rooien van aardappelen. Er werd
flink propaganda bedreven, waardoor werkloze
jongemannen zich vrijwillig aanmeldden zodat
ze verzekerd waren van hun eerste levensbehoeften.
Zodra een jongeman zijn halfjaar durende
dienst erop had zitten, moest hij er uit of hij kon
bijtekenen. In dat laatste geval kreeg hij er een
rang bij en behoorde voortaan tot het zogenaamde
kader. Aanvankelijk bestond de NAD uit
vrijwilligers, maar op 1 april 1942 werd de dienst
verplicht gesteld voor alle jonge mannen van
18 tot 23 jaar. Vanaf die datum werden bepaalde
categorieën verplicht opgeroepen. In 1943 moest
zelfs een gehele jaarlichting (1925) eraan geloven.
Er zijn in totaal circa 50.000 arbeidsmannen in
dienst geweest.

De Hardenbergse situatie
Gerrit Oprel, de burgemeester van Ambt
Hardenberg, rapporteerde in september 1940 –
enkele maanden na de Duitse inval – dat er in
zijn gemeente nog geen detachement van de
Opbouwdienst gelegerd was. Wel gaf hij aan
vernomen te hebben dat het in de bedoeling lag
om met ingang van 24 september circa vijftig
personen, behorende tot de Opbouwdienst, onder
te brengen in de jeugdherberg het Weidehuis
in Heemse. Het was nog niet bekend welke werkzaamheden
er dan verricht zouden worden. Het
bureau van de leiding van de Opbouwdienst
werd gevestigd bij bakker Otten in Heemse.
Op 2 december 1940 ontvingen alle burgemeesters
van Nederland, dus ook die van Ambt en
Stad Hardenberg, een circulaire van de commandant
van de Opbouwdienst, J.N. Breunese,
waarin hij aankondigde dat er onder zijn leiding
begonnen was met de voorbereidingen om te
komen tot de oprichting van een Arbeidsdienst.
Daarin zouden alle jongemannen van Nederlandse
komaf en van een goed zedelijk gedrag een
verplichte diensttijd van een half jaar moeten
volbrengen. Dat gold voor alle mannelijke ingezetenen
die in het dienstjaar negentien jaar
werden. Het doel was om deze jongemannen
onder te brengen in zogenaamde legeringscentra,
kampen dus waarin ze onder Nederlandse leiding
moesten samenleven. Met eenvoudige arbeid aan
civiel- en cultuurtechnische werken in het land
zouden ze worden gevormd tot mannen die
begrip hadden voor de noodzaak van orde,
regelmaat en tucht, van saamhorigheid en
gemeenschapszin, als pijlers van een eensgezind
en krachtig Nederland. Een belangrijke passage
in de circulaire luidde: Zij zullen voor korten tijd,
alvorens weder in het maatschappelijk leven hun
intrede te doen, zelf een kleine volksgroep vormen
en daarin de een-voudige, doch onaantastbare
beginselen beleven, die ten grondslag moeten
liggen aan ons volksbestaan, waarin geen plaats
mag zijn voor die tegenstellingen en splitsingen,
voortkomende uit verschillen in afkomst, geloof en
geestesrichting, welke de eendracht van ons volk
zouden kunnen schaden. Verder werd hun de
kennis van de ‘waarachtige waarden’ van ons
eigen land bijgebracht, maar ook de schoonheid
van het Nederlandse lied en de zegen van het
werken op het eigen land. Lessen, arbeid, sport,
zang, exercities en een nuttig gebruik van eigen
tijd zouden elkaar harmonisch afwisselen, om de
jongemannen te maken tot ‘ware Nederlanders’
die mee konden bouwen aan de toekomst van
het ‘dierbaar vaderland’. Maar omdat het nog
24
Dit affiche, op groot
formaat, is bewaard
gebleven in het
archief van de
gemeente Ambt
Hardenberg
1914-1941,
toegang 027,
inv.nr. 381.

niet mogelijk was om aan alle jongemannen
onderdak te bieden – de kampen waren namelijk
nog niet opgeleverd – werd de arbeidsdienst
voorlopig op basis van vrijwilligheid ingesteld.
De animo om zich vrijwillig voor de dienst te
melden was nergens heel groot, maar in Hardenberg
was die minimaal. Eind januari 1941 meldde
de waarnemend burgemeester namelijk dat
hij nog altijd geen vervoerbewijzen had kunnen
verstrekken aan vrijwilligers voor de arbeidsdienst
en dat er slechts één jongeman zich had
aangemeld. Commandant Breunese klom vervolgens
weer in de pen en schreef een brief aan
alle mogelijke vrijwilligers, de jongemannen van
de lichting 1941. Vanwege het wervende karakter
en om de tijdgeest te kunnen weergeven, volgt
hierna de verkorte inhoud van die brief:
‘Gij zult verbaasd zijn, dat ik mij met dezen aanhef
tot u wend. Er is immers geen Nederlandsche
weermacht en dus geen lichting meer, waarin gij
uw dienstplicht moet gaan vervullen. Ik kom
echter op een geheel ander gebied een beroep op
uw medewerking doen. Een gebied, waarin gij
enerzijds veel zult kunnen leren ten nutte voor
uw verder leven, anderzijds reeds aanstonds
actief zult kunnen werken ten bate van uw vaderland.
Sinds 15 mei 1940 zijn vele maanden
verlopen. Maanden, waarin ons landje verder is
meegesleurd in den groten maalstroom der
beroeringen. Hoe zwaar de omstandigheden ook
zijn, ons dierbaar vaderland mag en kan niet
verloren gaan, indien een ieder zijn plicht blijft
vervullen en alle Nederlanders er naar streven
om eensgezind de moeilijkheden het hoofd te
bieden. Veel zal in komende tijden van u gevergd
worden, want gij behoort tot de jeugd op wier
schouders de toekomst van Nederland voor een
deel zal rusten. Gij zult daarom niet slechts
moeten werken, gij zult moeten samenwerken,
eendrachtig met vreugde en trots. Wilt gij leeren,
welk een kameraadschap deze samenwerking kan
geven, hoeveel kracht daarvan kan uitgaan,
hoeveel vreugde ook het eenvoudigste werk,
gezamenlijk en ten nutte van uw land en volk
verricht, u zal schenken? Wilt gij een gezamenlijk
Het roodomlijnde
gedeelte op dit kaartje
betreft het terrein ten
noorden van de
Ommerweg waarop de
barakken van de
Nederlandsche
Arbeidsdienst werden
gebouwd, anno 1941.
25
NAD Kamp Heemse
geestelijk en lichamelijk
versterkend kampleven
medemaken, waarin gij
zult worden gevormd tot
een Nederlander, die zijn
plaats in de maatschappij
waard zal zijn? Natuurlijk
wilt gij dat! Welnu, lees
nog eens de ingesloten
folder, vult het aanmeldingsformulier
in en ver-
zend dit in de bijgaande
enveloppe. Voeg u op
deze wijze bij de vrijwillige
lichting 1941 van den
Nederlandschen Arbeidsdienst.
Gij zult er uw
vaderland en uzelf een
dienst mede bewijzen.’
Het college van Ambt Hardenberg werd in een
brief van 21 januari 1941 verzocht om mede-
werking te verlenen aan de bouw van een barakkenkamp
voor legering van de Arbeidsdienst.
De Rijksgebouwendienst had het oog laten
vallen op een perceel grond ten noorden van
de Ommerweg, gelegen in het aan te leggen
recreatieoord tussen de huidige Bosweg en De
Riet. Vanwege de grote spoed die er was om de
Arbeidsdienst te kunnen installeren, werd verzocht
om zo snel mogelijk aan te geven of de
gemeente bereid was een gedeelte ervan voor een
periode van vijf jaren te verhuren. De gemeenteraad
besloot tien dagen later om het bewuste
perceel, ter grootte van circa twee hectare, met
ingang van 1 april onderhands te verhuren tegen
een prijs van 50 gulden per hectare per jaar.
Begin april werd gemeld dat de barakken,
bestemd voor de kampen bij Heemse en Bergentheim,
per binnenvaartschip waren verscheept en
afgeleverd. De mannen konden vervolgens aan
de slag door de uit Duitsland afkomstige bouwpakketten
in elkaar te zetten. Alle NAD-kampen
kenden dezelfde inrichting. Ook in Heemse
werden tien werkersbarakken – twee keer vijf

stuks onder één dak – en twee kaderbarakken
gebouwd en verder een barak voor de toiletten
en wasplaats en een vrijstaande garage.
In de keuken- en kantinebarak werden
grote ketels geplaatst, waarin het eten
voor de manschappen kon worden bereid:
twee ketels van 100 liter, een ketel
van 80 liter en een ketel van 150 liter
inhoud. De arbeiders konden slapen
in kribben op strozakken of stromatrassen
en een deel van het hogere kader
kon gebruik maken van de luxere
spiraalbedden en kapokmatrassen.
Vanzelfsprekend moest het kamp ook
van stroom worden voorzien. De kosten
van de aanleg van het netwerk, het bouwen
van een transformatorhuisje en de aansluiting op
het bestaande elektriciteitsnet werden geraamd
op ruim tienduizend gulden. Het is aardig om te
lezen wat men in die tijd rekende voor de
levering van stroom. Aan vast recht betaalde men
30 gulden per maand en voor het huren van de
meter werd nog eens f. 2,50 berekend. De eerste
3000 kilowattuur werd gerekend tegen acht cent
per eenheid en alles wat men meer gebruikte,
zou vijf cent per kilowattuur kosten. Er werd een
bovengrondse aluminiumleiding aangelegd vanaf
de sectiekast, staande bij de hervormde school in
Heemse, naar het kamp. Het transformatorhuisje
werd zo goedkoop mogelijk gebouwd, omdat
het toch geen lange levensduur zou kennen.
Door het huisje niet van steen maar van hout te
bouwen en door het op te richten aan het einde
van een hoogspanningskabel – waardoor men
met de helft van de ruimte kon volstaan – werd
flink bezuinigd. De IJsselcentrale moest verschillende
kampen in de provincie aansluiten en
daarom besloot de Rijksgebouwendienst om het
huisje zelf te bouwen. Omtrent de juiste situatie
van het barakkenkamp, de aanvang van de bouw
en verdere bijzonderheden; zou het gemeente-
bestuur worden geïnformeerd door ir. J.L. Witte
van de Rijksgebouwendienst. Op kosten van het
rijk werd een driehonderd meter lange, uit
veldkeien bestaande, weg aangelegd vanaf de
Ommerweg naar het kamp.
De standaardindeling
van een kamp.
Aan de hand van dit
soort folders
probeerde
commandant Breunese
jongelieden te
enthousiasmeren om
zich vrijwillig te
melden voor de
Arbeidsdienst.
26
Op 1 juli 1941 bleek nog niet alles gereed te zijn,
maar het kamp was wel al in gebruik genomen.
Op die datum verzocht E.M.F. Blom, onderhopman
en waarnemend afdelingscommandant van
Kamp Heemse, of men het zogenaamde plantsoenterreintje,
gelegen tegenover het kamp,
mocht gebruiken voor gymnastiek in de open
lucht, omdat de daarvoor bedoelde barak nog
niet klaar was. Het plantsoen maakte deel uit van
het recreatieoord en werd gebruikt voor de
gemeentelijke kwekerij. De opbrengst was echter
zo gering geweest dat de gemeente het in voorgaande
jaren al gratis had afgestaan aan om-
wonenden om er een geit op te laten grazen. De
gemeente besloot het terreintje voor een rijksdaalder
per half jaar te verhuren aan de NAD.
Zoals gezegd werd het tot dan toe vrijwillige
karakter van de Arbeidsdienst in april 1942
gewijzigd in een verplichte dienst, te vervullen
door alle jonge Nederlanders. De kampen in
Bergentheim en Heemse waren beide ingedeeld
bij het dertiende korps in het vierde district.
De jongemannen verrichtten ontginningswerkzaamheden,
maar ook werden ze vanaf het
moment dat de aardappeloogsttijd was aange-
broken ingezet bij het ‘aardappelkrabben’. In een
oud donkergroen legeruniform,
met een schop over de schouder,
marcheerden de jongemannen
’s ochtends vroeg in ganzenpas
van het kamp naar de werkterreinen
en ’s avonds keerden ze vermoeid
weer terug in hun barakken.
Eind 1942 ontving het
gemeentebestuur van Hardenberg
een lijst van personen die
werden opgeroepen om zich te
melden voor de verplichte arbeidsdienst.
Uit de achttienjarige
inwoners werden de volgende
jongemannen uitgeloot. Zij moesten
zich begin 1943 melden in de
verschillende kampen:

Derk Bos, geb. 22-10-1924,
Brucht, oproep voor kamp Gasselte
Albert de Bruijn, geb. 02-10-1924,
Bergentheim, oproep voor kamp Gaasterland
Johannes Eikendal, geb. 28-11-1924,
Hardenberg, oproep voor kamp Zweeloo
Dirk Fraterman, geb. 19-10-1924
Slagharen, oproep voor kamp Gasselte
Hermannus Hudepohl, geb. 19-11-1924,
Slagharen, oproep voor kamp Westerbork
Jan Huisman, geb. 25-10-1924,
Mariënberg, oproep voor kamp Gasselte
Hendrik Kampherbeek, geb. 15-11-1924,
Heemse, oproep voor kamp Gasselte
Johannes Hendrikus Kloppenburg, geb. 13-10-1924,
Slagharen, oproep voor kamp Gasselte
Jan Roelof Kosse, geb. 01-10-1924,
Slagharen, oproep voor kamp Gasselte
Derk Lassche, geb. 10-10-1924,
Bergentheim, oproep voor kamp Westerbork
Willem Lennips, geb. 04-10-1924,
Venebrugge, oproep voor kamp Gasselte
Hendrik Mulder, geb. 05-10-1924,
Bergentheim, oproep voor kamp Gasselte
Albertus Nieuwenhuis, geb. 26-10-1924,
Bergentheim, oproep voor kamp Gaasterland
Johannes Gerhardus Otten, geb. 20-11-1924,
Brucht, oproep voor kamp Westerbork
Wicher Pullen, geb. 24-11-1924,
Brucht, oproep voor kamp Westerbork
Hendrik Jan Schonewille, geb. 11-10-1924,
Bergentheim, oproep voor kamp Gasselte
Egbert Smit, geb. 16-11-1924,
Slagharen, oproep voor kamp Westerbork
Gerrit Jan Spijker, geb. 12-12-1924,
Bergentheim, oproep voor kamp Ommen
Albert Jan Westenberg, geb. 16-10-1924,
Brucht, oproep voor kamp Gasselte
Roelof ter Wijlen, geb. 09-10-1924,
Brucht, oproep voor kamp Gasselte
In 1943 verzocht hopman commandant J.H.C.
Valckenier Kips, namens de Nederlandsche
Arbeidsdienst, om toestemming voor het aanleggen
van twee schuilloopgraven in een perceel
gemeentegrond, gelegen ten oosten van het
NAD-kamp. Dat stukje grond leende zich prima
voor loopgraven, omdat het hoger lag dan het
kampterrein en omdat het begroeid was met
struikgewas en opgaand hout. De loopgraven
zouden twee keer vijftig meter lang en ruim een
halve meter breed worden.
Half maart 1943, min of meer op het hoogtepunt
van de NAD, publiceerde de staf een volledige
lijst van alle kampen met de kampnaam en de
zogenaamde erenaam. Vooral die laatste toevoeging
is interessant, omdat die erenaam bepaald
werd door de kampleiding zelf. In de meeste
gevallen werden namen van beroemde Nederlanders
gebruikt, van staatslieden, schilders,
schrijvers et cetera. Het geven van erenamen aan
de kampen was overgenomen van de Reichs
Arbeitsdienst. In onze gemeente werden de kampen
‘geëerd’ met de namen Generaal van Heutz
– voor het kamp op de Boomhof in Grams-
bergen –, Joost van de Vondel – voor het kamp op
de Ossenbroek in Bergentheim – en Johan
Maurits graaf van Nassau-Siegen – voor het kamp
in het Heemserveld bij Heemse.
Ontspanning
De mannen van de Arbeidsdienst die in de
kampen Heemse, Bergentheim en Gramsbergen
verbleven, konden wekelijks in groepsverband
gebruik maken van de Bad- en Zweminrichting
‘de Marsch’ in Hardenberg. De NAD had een
contract met het bestuur van het zwembad afgesloten
waaruit blijkt dat de jongemannen iedere
zaterdag een paar uurtjes, van acht tot elf uur
’s ochtends, gebruik mochten maken van de
baden van de Marsch. De kosten bedroegen
twaalf en een halve cent per manschap per keer.
Tijdens genoemde uren was het bad gereserveerd
voor de NAD en kon er verder niemand gebruik
van maken. Saillant detail: het zwembadencomplex
met het fraaie paviljoen was in 1934 aangelegd
als werkverschaffingsproject.
27
Het NAD-kamp bij
Heemse droeg de
erenaam Johan
Maurits graaf van
Nassau-Siegen.

De Overval
De Hardenbergse NSB-burgemeester Overbeek
rapporteerde op 30 juni 1944 aan de Commissaris
van de provincie Overijssel dat daags ervoor
een overval had plaats gevonden op het NADkamp
in Heemse. Het kamp zou al worden
opgeheven en in verband daarmee had het nog
maar een bezetting van tien personen. De ‘bewoners’
van het kamp waren al overgeplaatst naar
de Noordoostpolder, tegelijk met die van de
kampen te Overloon-Smakt, Staphorst, Ten
Arlo, Gaasterland en Odoorn. Daar konden ze
aan het werk in de zware klei van de polder,
terwijl ze gelegerd waren bij Lemmer en bij Urk.
Maar liefst acht, met pistolen gewapende,
overvallers hadden de twee wachten overvallen,
Op deze luchtfoto is
het voormalig NADterrein
rood omlijnd
aangegeven.
Het is nog altijd een
open gebied in het
huidige Gemeentebos.
Anton Mussert, leider
van de N.S.B., bevindt
zich in de Voorstraat
ter hoogte van café
Leering. Hij inspecteert
de ‘wacht’.
De mannen die een
schop presenteren,
maken deel uit van
de Nederlandsche
Arbeids Dienst.
28
gekneveld en opgesloten. Vervolgens hadden ze
de commandant van het kamp, onderhopman
en oud-Oostfrontstrijder Zuidersma, in zijn bed
overvallen en gekneveld. De overigen kregen er
niets van mee en waren ‘gewoon’ blijven slapen.
De overvallers gelukte het om uit de zogenaamde
rustkamer een grote hoeveelheid textiel te stelen,
waaronder burgerkleding, ondergoed en uniformstukken,
al met al een kleine vrachtwagen
vol. De drie overvallers die de onderhopman
bewaakten, hadden gedurende ongeveer twintig
minuten een politiek gesprek met de man
gevoerd. Aan het einde van de brief aan de
commissaris voegde Overbeek nog toe: Ich möchte
bemerken, dass dieses Lager ungefähr drei kilometer
vom Zentrum entfernt liegt, mitten im
Wald und das im ganzen Umkreis kein Haus
steht.
Na de NAD
De leegstaande barakken van het in 1944 door
de NAD ontruimde Kamp Heemse werden meteen
na de bevrijding weer in gebruik genomen.
Van 6 mei tot 24 juni 1945 werden ze namelijk
ingezet als verblijfplaats voor uit Duitsland
gerepatrieerde personen, onder leiding van de
afdeling Hardenberg van het Rode Kruis. Dankzij
bewaard gebleven correspondentie uit die tijd

Deze fraai vormgegeven
stoel is
afkomstig uit het
NAD-kamp in Heemse
en maakt nu deel uit
van de collectie van de
Oudheidkamer. In de
houten rugleuning is
het symbool van de
NAD afgebeeld: een
schop, geflankeerd
door twee gestileerde
korenaren en het
motto ‘Ick Dien’.
– onder andere dagelijkse ‘staten van vertrek’ –
weten we dat er honderden D.P.’s (displaced persons)
kwamen en vertrokken. De geallieerden
hadden in de verschillende concentratiekampen
nog vele gevangenen kunnen bevrijden en die
zochten hun huis en families weer op, zo goed en
zo kwaad als dat ging. De repatriëringdienst,
onder leiding van de heer B.J. Witpeerd uit
Hardenberg, hielp hen daarbij. Er waren dagen
bij dat er niemand vertrok, maar op 15 mei
bijvoorbeeld waren het maar liefst 82 personen.
Zodra zich nieuwe D.P.’s meldden, werden ze
eerst geïnspecteerd op luizen en andere ongerechtigheden.
Ze moesten namelijk ‘schoon’ de
barakken in en schoon het kamp weer kunnen
verlaten. Eind juni 1945 werd de repatriëringdienst
opgeheven, omdat er zich nauwelijks nog
mensen meldden die hulp nodig hadden. Vervolgens
werd Kamp Heemse overgenomen door de
Grenswacht ‘Oldenzaal’. Op 27 juni werd een
inventarisstaat opgemaakt van alle in het kamp
aanwezige goederen, geregistreerd per barak. Zo
weten we dat zowel de NAD als de repatriëringdienst
van alles hadden achter gelaten: 58 houten
kasten, 2 brancards, 126 lege benzineblikken,
28 bezemstelen, 1 mandfles vloeibare zeep, 3 zakken
ongebluste kalk, 5 bussen en 1 mandfles ont-
29
smettingsmiddel, 1 zak ontluizingpoeder, 10 defecte
accu’s, 4 defecte radio’s, 5 lege brandblusapparaten,
12 kolenkitten, diverse schoppen,
bezems en kruiwagens, 9 kachels, 1 bad, honderden
strozakken, tientallen kribben en spiraal-
matrassen, tafels, krukjes en banken, 1 paard en
1 vlaggenstok.
Het Salland’s Volksblad meldde op 12 oktober
1945 dat de Grenswachtdivisie was afgelost. De
nieuwe bewoners van het kamp aan de Ommerweg,
onder leiding van luitenant Van Baren, hadden
de krant laten weten dat de vorige bewoners
nogal wat spullen hadden meegenomen. Dat
waren met name dingen die men niet graag miste
nu de winter eraan kwam, zoals gezelschaps-
spelen. De krant plaatste daarop deze oproep:
Wie van de bevolking nog iets heeft om de jongens
bezig te kunnen houden in de lange avonden,
brenge dit naar het kamp. het zal dankbaar
worden aanvaard.
In 1948 en 1949 werden de barakken van het
voormalige NAD-kamp afgebroken. De keukenbarak,
de paardenstal en de kolenbergplaats
konden aan de gemeente worden verkocht voor
11.600 gulden. Op 8 juli 1949 meldde het
Salland’s Volksblad dat een van de barakken uit
het Kamp Heemse was aangekocht door de
hervormde gemeente, om te dienen als eerste
houten kerkgebouwtje in Radewijk. Daar heeft
het dienst gedaan totdat het huidige gebouw, De
Opgang, in gebruik genomen werd. De houten
barak werd niet gesloopt, maar verkocht aan de
familie Van der Veen. Zodoende staat tot op de
dag van vandaag nog een bijna zeventig jaar oude
barak van het vroegere Kamp Heemse aan de
Noordoosterweg in Radewijk.
Bronnen:
- De Nederlandsche Arbeidsdienst 1940-1945,
Willem F. van Breen, Walburg Pers, 2004
- Gemeentearchief Hardenberg: toegang 013 archief
Ambt Hardenberg, toegang 027 archief Rode Kruis
afd. Hardenberg, toegang 041 Zwem- en badinrichting
De Marsch
- Salland’s Volksblad: jaargangen 1945 en 1946.

STEPHANOTEN
Nieuwe leden
Amsink, F., Grashof 44, 2403 VH Alpen aan den Rijn
Bolks, G., Dr. H.J. Postlaan 14, 7691 BB Bergentheim
Evers, J.H., Pieter Zeemanlaan 15, 8024 CG Zwolle
Doorn-Nieuwenhuis, H.J.W., Boslaan 7, 7771 DP Hardenberg
Fransen, L., Hesselinkstraat 6, 7771 WE Hardenberg
Haar-Nijhoving, H. van der, Mariëndaal 65, 7544 NG Enschede
Hakkers, G., Collendoornerdijk 1a, 7798 CJ Collendoorn
Hamberg, H., J.C.J. van Speijkstraat 26, 7772 ZC Hardenberg
Hultink, J.H., Bruchterweg 83, 7772 BK Hardenberg
Lambers-Kuipers, F.B., Jac van Riemsdijkstraat 8, 7772 AS Hardenberg
Lenters, A., Jan van Arkelstraat 32, 7772 AP Hardenberg
Meinen, A., Rheezerweg 91, 7797 RJ Rheeze
Nijenhuis-Bons, C., Salland 37, 7772 CX Hardenberg
Nijs, J.J.C. de, Meerwater 1, 7773 AZ Hardenberg
Reinders, J.H., Berkte Rondweg 6, 7784 DH Ane
Resink-Leering, J.W., Ravelstraat 15, 8043 DC Zwolle
Runhaar, J.H., Brinkberg 1, 7772 EL Hardenberg
Sierink, B.J., De Mulderij 111, 7772 HJ Hardenberg
Slot, H., Kanaalweg-Oost 53, 7691 CD Bergentheim
Swankhuizen, J., Rozenheim 43, 7701 NC Dedemsvaart
Trip, A., Kerkweg 6, 7691 AL Bergentheim
Veurink, H.J., Maatdijk 1, 7696 BE Brucht
Vroegindeweij-Takman, H.J., Gerard Doustraat 10, 7731 MX Ommen
Nieuwe aanwinsten (boeken)
- Inventaris Archief Cisterciënzer mannenklooster Klaarkamp bij Rinsumageest
(1314-1576)
- Verwijzingen naar Klooster Sibculo, van G. Zomer
- 150 jaar openbaar onderwijs in Lutten (1858-2008)
- Het pauperparadijs, van G. Bakker-Altena
- 1 Bos wereldatlas (1969) en een Amstleven kaartenboek (1947),
van fam. Merjenburg
- Het boek van Rheeze en Diffelen (incl. CD-rom)
- Wat nog niet in Dijkhuis staat, deel 1 en 2 (aanvullingen op het Twents
Woordenboek)
- Groot handwerkboek uit grootmoeders jeugd, van mevr. Schutte
- De Scheppingsdagen, houtgravures van Dirk van Gelder, december 1950
- 16 jaargangen Spiegel Historiael, van mw. Van der Linden
Nieuwe aanwinsten (museum)
- damestasje (rond 1900) met 1 portemonnee, een flesje mentha pastilles en een
flesje geurolie
- van fam. Kampman: 2 damesklapbroeken
- van fam. G. Lenters: 2 kurkentrekkers en 1 wasbord
- van fam. J. Woertel: 2 etalagebustes op standaard
- van mw. Bril: 1 zeis, 1 typemachine en diverse kledingstukken
- van fam. Olthof: 1 kinderledikantje uit 1930
- van fam. Merjenburg :1 Voigtlander camera
- van mw. T. Bakker: 6 bakblikken voor beschuitbollen
- van mw. Van der Linden: 1 Westerwald Steinzeug schenkkan met oor
en poppenkleertjes
- afd. Hardenberg C.J.M.V: Vlag J.C. Samuel
- 1 UNI boardsnijder voor zachtboard
- een 7-tal boeken vermeld in 2008-3 werden geschonken door mevr. W. Veldsink te Delft.
Nieuwe aanwinsten (overig)
- van mevr. Ekelmans: 2 groepsfoto’s landbouwwinterschool
(bij afscheid J. Wind 1939 en klassenfoto 1934)
- diverse anderen honderden foto’s, waarvan het niet mogelijk is om
ze hier op te noemen en te beschrijven, maar blijft u a.u.b.
komen met uw oude foto’s
ACTIVITEITEN 2009
Tweede kwartaal
* De kleppertoer bustochten 2009 door het Vechtdal lopen weer ‘als een trein’. Op 12 augustus kon de
3000ste deelnemer worden verwelkomd. Halen we de 4000ste in dit jubileumjaar?
* Op 12 juni namen 60 personen deel aan onze jaarlijkse dagexcursie, die dit jaar georganiseerd werd
in samenwerking met de Heimatverein Uelsen. De deelnemers genoten van een interessante tocht naar
het Stift in Wietmarschen en ‘kaffee mit kuchen’ bij de plaatselijke Heimatverein. In Lingen werd het
fraaie Emsland Museum bezocht, een rondleiding door de oude binnenstad gevolgd en genoten van een
speciale ‘Kivelingen’ lunch, herinnerend aan de historische stadswacht. Op de terugweg werd gestopt
voor verfrissingen bij de Molen van Bels in Mander.
* De werkgroep fotoherkenning krijgt veel reacties op de in ons blad, in De Toren en op RTV Hardenberg
gepubliceerde oude foto’s. Op deze manier wordt veel informatie voor het nageslacht vastgelegd.
De werkgroep ontvangt graag uw oude foto’s. Ook kunt u ze door ons laten digitaliseren, waarna u het
origineel vanzelfsprekend terug ontvangt.
Tweede halfjaar
* 5 september Kunstmarkt op het Wilhelminaplein; museum is geopend aan pleinzijde; vrijwilligster
Annie Zijlstra geeft een demonstratie op het weefgetouw.
* 12 september Open Monumentendag, gecombineerd met de viering van ons 25-jarig jubileum, met
de gehele dag activiteiten in het centrum van Hardenberg. De officiële opening op de nieuwe markt door
burgemeester mr. W. Meulman. Het thema van de Open Monumentendag is ‘kaarten’ en in ons museum zal
daarom een expositie van historische landkaarten worden ingericht.
* De Begrafenisvereniging Hardenberg herdenkt dit jaar haar 50-jarig jubileum. Samen organiseren we
een aantal activiteiten: Op 24 september hadden we gezamenlijk een lezing gepland in het LOC door Thea
Kroeze over ‘begrafenisrituelen van vroeger’. Helaas heeft zij moeten afzeggen vanwege verplichtingen voor
RTV-Oost. We proberen de lezing alsnog op een andere datum te laten doorgaan. Op 1, 2 en 3 oktober is er
een gezamenlijke expositie in het LOC-gebouw.
* 31 oktober De werkgroep Genealogie organiseert een genealogische dag in Zaal Mulder in Baalder.
* 11 November De werkgroep Museum en tentoonstellingen organiseert een modeshow van kleding
uit de ‘Collectie Nijenstede’, lokale klederdracht en hedendaagse kleding in het LOC in samenwerking met
het Alfa College.
* 28 en 29 december de werkgroep Fotografie ontvangt u graag tijdens de fotoherkenningsdagen in
onze studiezaal.
Wisseltentoonstelling 2010
De Werkgroep Tentoonstellingen heeft het plan om in 2010 een wisseltentoonstelling
in te richten met als thema Verzamelingen.
De werkgroep zou graag in contact komen met privé-verzamelaars van bijvoorbeeld poppen, postzegels,
lucifermerken, kleding, porselein enz. die bereid zijn om hun verzameling gedurende het museumseizoen
2010 tentoon te stellen in ons museum.
Heel 30graag
uw reactie per e-mail aan historiekamer@solcon.nl of telefonisch bij de contactpersoon van
de Werkgroep tentoonstellingen Gerrie Stoel-Sierink, telefoonnummer 0523 262470.

Vechtstede Notarissen
Postbus 62
7770 AB Hardenberg
Scholtensdijk 20
7771 CV Hardenberg
T 0523 261 941
F 0523 262 786
E info@vechtstede.info
I www.vechtstede.com
Beter Wonen
MET
GEVOEL
VOOR HET
VERLEDEN
Stelling 7
7773 ND Hardenberg
T 0523 - 285 285
F 0523 - 285 200
E info@beterwonenvechtdal.nl
I www.beterwonenvechtdal.nl
Olbo
&
MET
FOCUS
OP DE
TOEKOMST
Handelsstraat 60d-i
7772 TR Hardenberg
Postbus 115
7770 AC Hardenberg
T 0523 - 266 181
F 0523 - 271 516
E info@olbo.nl
I www.olbo.nl olbo | thuis in alle media | S
P O N S O R E N R O N D O M D E N H E R D E N B E R G H

Rondom
den Herdenbergh
Herkent u deze nog?
Elk kwartaal publiceert de werkgroep fotografie op deze pagina een groepsfoto
uit ons werkgebied, waarvan de namen van de personen (deels) niet bekend
zijn. Wanneer u personen op deze foto herkent, wilt u de namen dan s.v.p.
mailen naar: fotoherkenning.historiekamer@solcon.nl. U kunt natuurlijk ook
even binnenlopen in de studiezaal of telefonisch contact opnemen met de
vereniging, Voorstraat 34, in Hardenberg, 0523-265624.
32