Untitled

VAN HET
GROOTE EN SCHOONE
INDE
NATUUR,
DOOR
•HENDERIK S AND ER,
Profesfor aan de Illustre Schoole te Karulsruhe, en
Honorair Lid van het Genootfchap van Natuuronderzoekere?i
te BERLIJN.
^—^ E E R S T E STUK.
t TtWn \3 !\'v\
U t t h e t Ho0
S duitsch
vertaald
iJjbn.nlkLi
VJÏIBL./D OOR J. v. M., Az.
^> *

VOORREDEN.
eene zeer leerrijke en aangenaame reize
door Duitsch]and, waar zo Veele waardige en
voórtreflijke Mannen in den tempel der weetenfchappen
fchitteren, heb ik mij gefpoed,
om dit vervolg mijner werken tot ftand te brengen,
om mijne edele vrienden die mij van hunne
goedkeuring oprecht verzekerd hebben, dit
nieuwe ftuk als een geringe blijk mijner dankbaarheid
te leveren. Het was eene gewaagde
onderneeming voor mij, eene Natuurgefchiedenis
der Zee te ontwerpen, alleen in arduii
audere fat efi. Hoe veele moeite mij deeze enkele
proeve, deeze korte fchets van een werk,
dat alleen veele banden konde beflaan, gekoft
heeft, zullen kenneren ligt begrijpen. Ik heb
niets van de Natuurgefchiedenis der Walvisfchen,
Zeekoeijen, Robben, Zeehonden, haaijen,
of veele andere visfchen ,infekten en wormen
gezegd,, wijl ik dit ftukjen niet te dik wilde
maaken, en deeze ftoffe, zo ik leven en gezondheid
behcude, zal vervolgen.
Men heeft eene Natuurgefchiedenis voor den
gemeenen man en voor de jeugd van mij gevergd.
Andere Geleerden en lieden van rang, benevens
mijne vrienden van allerlei ftand hebben gewens
cht„

V O O R R E D E N .
wenscht, dat ik de berichten van mijne reizen
die in den Naturforfcher, in de Berlinijche Ben-
fchaftigmgen., in de Heujïen Mannichfaltigkeitcn,
in het Nanauws Magazijn verfpreid zijn, en
grootendeels nog ongedrukt bij mij liggen,
zoude verzamelen , en in eenen bundel uit-
geeven. Beide dpet het mij eere aan, bei­
de is het aanmoediging voor mij, en beide
zou in vervolg van tijd plaats kunnen hebben.
Maar hoe kan ik immer een tijd bepaalen ? De
onruft dezes levens, en de verhinderingen in
de ftudie neemen met de jaaren toe, maar zo
groeijen de • belooningen niet. Wanneer ik
mij, gelijk veele andere menfchen, alleen
voor deeze waereld rekene, brengt het kaT
pitaal, dat het duure beftudeeren der Natuur
reeds gekoft heeft, weinig intreft aan. In-
tusfchen is de kennisfe der werkqn Gods zel­
ve eene groote belooning, en eiken dag dien
mij God gezondheid geeft, zal ik mij over zij­
ne fchepping, over zijne onophoudelijk© goed­
heid, over zijne uitgebreide Monarchie, en
Godsdienft verheugen, en mij toeleggen om
mijne medemenfchen van nut te zijn.
KAREXIRUHÏ ,
im 10 Maart 1781.
SANDER.

"- _
A f
OVER V E E L E
WIJZE INRICHTINGEN
IN DE
N A T U U R ;
1 1
r *
JLVJLij N E ziele gevoelt haare waarde, haare Menfche»
Jijke waarde, en haare voor de oneindigheid gefchikte
beftemming nergens beter, en gevoelt het nooit inniger
, dat zij van God is voordgebragt, en weder tot God
te rug keeren zal, dan wanneer ik mij midden in de
vrolijke, levendige en werkzaame Natuur neder zette ,
en mij door den levendigen Geeft der Schepping, die
van alle oorden herwaarts ftroomt, laat aanblaazen. Dan
zie ik overal leven, daadlijkheid, beweeging en gevoel!
Overal vreugde, genot, volheid, en fchoonheid ; overal
Schepzelen, en overal planten voor dezelven! De tijd,
die nooit ftil ftaat, gaat ook over de velden der Natuur
heen, en vernietigt met zijn ijszeren hand, ten laatfte
alle werken der Schepping, maar de Natuur herftelt door
zich zeiven dit verlies weder. Zij geeft beftendig uit
haaren overvloed; haare fchatten volgen elkander op,
zij kweekt geftadig jongere kinderen nevens de volwasfenen,
haare bevalligheid wordt niet oud, haare fchoonheid
wisfelt flechts af, zij verdwijnt nimmer geheel. Op
eiken Heuvel verfchijnt zij in eene andere dragt. In
ieder Land verandert zij haare gefchenken. Zij is wijs,
A eq

2 Wijze mirchtingen in de Au„
en geeft elk volk dat, wat hem het beste is. Zij is verfcheiden
, en daarom ook daar groot, waar men het einde
hnarer vrugtbaarheid zoude vermoeden. Zij is in
middelen onuitputtelijk, en verzadigt onder iedere luchtftreek,
in elk Moeras, in de grondclooze diepte en
op de fteilfte fpitzen der Cordilleras, in waterige dalen ,
gelijk in liet dorre Lybie eene menigte van Schepzelen,
die op hun ftandpïaats niet weeten, dat'er nog andere
fchooncre oorden op den aardbodem zijn. In haare
huishouding heeft het klcïnfte gelijk het grootfte aanfpraak
op de liefde vnn dien God, die de ganfche Natuur
draagt en' vervult. Haar moederlijk opzicht breidt
zich over alles uit, en waar zij werkt, daar gaat beftendig
de grootfte wijsheid aan de hand haarer zuster, de milde
Goedheid, voor haar heen, en verkondigt met de uitdrukking
van hernelsch genoegen de tegenwoordigheid van
God, die alleen goed is, en vermaak vindt in wel te
doen.
Wanneer men van elk Land de lijft van alle verfchijnzelen
in de Natuur had, zo alsze van maand tot maand
op elkander voigen, hoe eenigen elkander fteeds vergezellen
, en anderen nimmer te famen k®men, hoeze over
't geheel genomen in elk jaar zich gelijk blijven, en hoe
zij in elk ander Land wel altijd nog eenige overcenftemming
maar nogthands zekere uit de omftandigheden en
behoeften van iedere plaats ontftaane veranderingen hebben,
die juift het geluk van elk bijzonder Landuitmaaken,
en hoe zich dat in uitgebreide koningrijken, reeds in
veele enkele Provintien ontdekt, na datzc meer of min.
der naar het Noorden of Zuiden gelegen zijn; zo zou
men de wijsheid, de overvloeijende goedheid, de uitdeeling,
de fpaarzaamheid , en de met elke voordfehrede
des jaars toeneemende mededeeling der Natuur met han.
den moeten tasten, en onophoudelijk bewonderen. Hoe
gavigtig, hoe leerrijk en aangenaam zou een Almanak
der

tVijze inrichtingen in' de Natuur. 3
der Natuur van dien aart zijn, welke elke bloeijende
plant, elkknopontwikkelendkruidjen , elkvogelpaartjen ,
dat zijn neft maakt, elk gedacht der reizende dieren,
dat in een Land aankomt of weg trekt, elk aan hoornen
ter inzameling rijp geworden vrucht, iedere wenk der
Natuur tot veldverrichtingen , elke paartijd der dieren in
het woud, elke kuitfchictende visch, kortom dat alles
in zich bevatte, wat tot de onoverzienbaare voordbrengzelen
der Natuur behoort, en ons door het ganfche jaar
zo veel vermaak en vreugde verfchaft! Hoe noodig zou
dezelve den Landman, den berekenaar der Staats- inkomften,
en der Landsrijkdommen, hoe onontbeerlijk
den Natuuronderzoeker zijn , die gaarne zijne vriendin in
elke kleeding, in elke ftand verrasc^t, en haar gezigt
gaarne van veele zijden befchouwt, en graag getuige
wilde zijn van haar onophoudelijke vlijt! GE sz ff ER
in Zwitzerland heeft begonnen, op dcezen Weg de orde
in de Natuur na te gaan, en men ziet met genoegen ,
hoe dat Land, dat van rotzen en bergen rondom ingefloten
is , even daarom eene groote verfcheidenheid van
dieren, en nog meer van gewasfen heeft, en hoe het
geftadig met elke maand fchooner bloeijender, vrugtbaarer
wordt. In Januarij viert de Zwitzer veele gewigtige
feesten ter gedagtenis der groote gebeurtenisfen,
die de gefchiedenis bewaart, maar de Natuur fchijnt nog
te Animeren , de aarde ligt in de boeijen der winterkoude,
de dagen zijn kort, fneeuw en ijs verzamelt zich,
men verwacht de weste winden, welkers verwarmende
adem het verftijfde Land weder zal verlevendigen. De
volgende maand heet de daauw- en kiem- maand, wijl van
de bergen reeds menige gefmolten fneeuwfchol ftroomt,
wijl de nieswortel bloeit, wijl het Maartsbloempjen verfchijnt,
wijl de Leeuwerk reeds (laat, de kraaijen reeds
op de zomerplaatzen verfchijnen , wijl de huisvogels haar
eieren beginnen te leggen, en de Raaven te paaren. Ook
uit de andere clasfen der dieren, outwaaken 'er al eeni-
A a gen.

4. Wijze inrichtingen in de Natuur.
gen. Dc Kikvorfchen laaten zich zien, en komen
van hunne verftijving terug, omftreeks den 21 Februari],
fchiet de Snoek haar kuit, ftraks daar op zvveeven de
vlinders, en de muggen danfen reeds om de beeken gelijk
elders in heldere zomernachten. In Maart wordt
de lucht reeds warmer, Kwikftearten, Oje vaars, Vinken ,
Meczen, wilde Eenden, wilde Duiven vertoonen zich,
de Patrijzen beginnen te paaren, en men verkoopt reeds
op de markt Snippen. De Kornelleboom, het Leverbloempjen,
(Hebailcd) het Fiooltje, en andere bloeijen, de
Hafelaar ftuift en heeft bereids gebloeid. Naauwlijks zijn
zo veele bloemen voorhanden, of de opmerkzaamheid
der Natuur zendt de Bijen uit de korven, op dat de ftofvezels
op iedere plante uitgefchud, en elke vezel met
bloeifemftof bedekt worde, op dat niet hier en daar
een honigdroppel, een goed korntjen verlooren gaa, op
dat de vlijt deezer kleine verzamelaars door den ganfchen
zomer inzamelen, en den ganfchen korf vullen kunne.
En naauwlijks zijn de bijen ontwaakt en langs het veld
uitgegaan, of de Natuur laat ook de Zwaluwen rond
vliegen, die hen in hun zwerven vervolgen, en hier en
daar eenigen derzelver opfnappen, op dat zij zich niet
te zeer vermenigvuldigen. Dan de fchoot der aardeopent
zich rondom meer en meer. In April krijgen
meer dan veertig planten, boomen en kruiden hun loof
en bloeifem, de Wijnftok wordt vol fap, zijne botten
komen te voorfchijn, en de Koekoek mept. Wie befchrijft
defchoonheid van de Maij, wanneer alles bloeit,
wanneer de Tulpen haare pragt vertoonen, wanneer
men de teêrfte gewasfen in de vrije lucht kan zetten ,
wanneer veele Ooftboomen reeds uitgebloeid hebben,
en men daar reeds den 26 Maij rijpe aardbesfen heeft,
wanneer 'er reeds weder zaaden door de lucht rondvliegen:
wanneer de wintergerft en rogge bloeit,
wanneer de Karpers, dcBraazems, fchieten, wanneer
fchier alle dieren door de aangenaamfte hartstocht ge-
( roerei

PPijze inrichtingen in de Natuur. 5
roerd worden. In Junij bloeit ongetwijffelt overal de
Roze, die beminnenswaardige gave der Natuur, ^die
wij niet genoeg fchatten, wijlze zo menigvuldig zijn,
van de gemaaijde velden fteigt de aangenaame hooijreuk
op , de Oranjeboom bloeit, en met dezelve een
gansch gevolg van vreemde en inlandfche planten, men
oogdde wintergerft, men drinkt des avonds den reuk des
lindebloeizems, en daar tusfchen zingt de Nachtegaal
zijn verruklijk gezang! het graan rijpt tot den oogft in
Julij, de Hennip bloeijt, men eet de eerde tuinboonen;
weinige dagen , na dat de Koornvelden hare fieraad verforen
hebben, komende witte wortelen te voorfchijn,
en de geele bloeijen, de Hoenderen ruijen; de Salij, de
Saffraan, de Kalabas en de Haver belooven weder nieuwe
oogden , in Augustus'bloeit de de Hop tot bier, men
fnijdt het vlas ,vijgen, druiven, Tuinboonen, en Vherbesfen
worden rijp," de herfflbloemen kondigen het naderend
einde des zomers aan, men zamelt reeds veele foorten
van Ooft, in Zwitzerland verreizen de Zwaluwen,
daar tegen hoort men thans de blauwfpecbt, op dat het
niet aan vijanden der infeften in de huishouding der Natuur
zoude ontbreeken , en in het water rijdt de Barbeel.
In September zijn de Meloenen rijp, en haare
ftruiken verwelken met het fpringkruid en andere planten.
Het loof der Ahornen , der Eiken e. z. v. wordt
geel, de Braambesfen en de Nooten rijpen, de Goudroede
bloeit, men verzamelt de zaaden, en brengt weder
winterzaad in de aarde, Spreeuwen en Vinken
verdwijnen, maar de Kraaijen herftellen hun neft, de
Lijders vallen in de drikken, de Mérel zingt, en in de
Meeren wordt de Alf gevangen. Oclober heet daar de
Iterfmaand, wijl dan niet alleen boonen , en veele tuinplanten
derven, maar wijl ook het loof van de meeste
boomen valt, wijl men met de vreemde gewasfen naar
de trekkasfen moet fpoeden, zo menze niet door de
nacht vorft wil bederven hebben, wijl de olmboom ge-
A 3 heel

6 Wijze inrichtingen in de Natuur.
heel geel, en de fperreboom geheel rood wordt, en wijl
de Leeuwerken, Kwikftaarten, de Meezen en Vinken
verreizen. Maar als Jan geeft ons de Natuur het derde
hooi, de populier is nog groen, de Rijnwilgen bloeijen ,
en de Korenvelden worden groen. Ook rijdt als dan de
voren, en de fnippen worden gefchoten. In November
komt de eerfte koude weder voor den dag, de Nooteboom
is geheel van zijn loof ontbloot, zelfs de Populier
werpt nu haar bladen af, de Hazelaar, die tot de eerften
behoort, verheft eindelijk ook zijn bekleedzel, zelfs de
Tijloos verwelkt, 'er is niets meer groen dan de wilgen ,
de koude dringt in de huizen, en men moet de trekkasfen
fluiten, de Kruisvogel verdwijnt ook uit het open
veld, hij begint nu in het dennewoud zijn neft te bouwen
, en in December, wanneer het vast Land niets
meer aan te bieden heeft, dan begint in het Zuriclsfche
Meerde Hagelingvangft — en zo is dc Natuur door het
ganfchejaar rijk, vruchtbaar, en altijd goed, altijd mild;
met de voorzigtigheid eener Moeder deelt zij haare gaven
uit, en verzorgt ons geftadig met nieuwe en voortreflijke
gefchenken. Voegt bij deeze lijft, die meer een
aanvang, eene proeve is, dan een volledig dagboek over
de mededeelingen der Natuur, nog het werpen d^r Koeijen
en Paarden, het zetten der Hinden, Reën, Haazcn
en Konijnen, het jongen der Katten, Honden, Muizen,
het lammeren der Schaapcn, de vermeerdering der Bijen,
de voordplanting der wilde dieren en Roofvogels, het
herhaalde broeden van zo veele Vogelen, de dagelijks
nieuwe toneelen in de Infekten waerekl, de reizen der
Zeevisfcben, de trapswijze vorming der kikvorfchen en
padden, de toevloed van Vledermuizen, otters, fabels,
wezels, fretten, en Egels tot het geheel der Natuur,
de leefwijze der Slangen , en haar trapswijze dood;
denkt daarenboven aan het uitftrooijen der zaaden in de
bosfehen, de verrichtingen en vermenigvuldiging der
Kreeften, derSlckkcn, der Bloedzuigers , der Mollen,
der

Wijze inrichtingen in de Natuur. 7
der Wormen en Mosfelen, — wanneer men dat alles
wilt, van elk ding, elk Schepzel, elke voordgang in de
waereld, flechts van Europa , in een fchilderij, of tafel,
overal aan de rechte plaats, in het waare verband, zo
als het door de Natuur zelve is famengefteld, konde optekenen
of afbeelden, — zoude men niet den ondank- „
baarften mensch daar door de goedheid van God doen
gevoelen, zou men niet den ruwden daar door kunnen
befehamenï Godweet het, wanneer, waar en hoe elke
fteenvlecht zich zal ukftrekken, Hij heeft den tijd bepaald,
wanneer iedere Zwam zijn zaad moet uitftrooijen.
Hij zorgt dat ieder Moftjen bloeijen kan, hoe veele lichtftraalen
in het water moeten vallen, tot daar deeze en
gene eieren kunnen uitgebroeid worden, dat heelt alles
zijne juifte beftiering bij driemaal honderdduizend dieren,
en wie weet, hoe veelen 'er nog zijn die wij in
't geheel niet kennen? Zij zien op Hem , en het groote
werktuig gaat zijn' gang beftendig voord, de raderen werken
geftadigen rusten nooit, Gods'waereld is altijd inde
grootfte beweeging, in den tempel der Natuur is een behendige
onruft, en nog hoort men niets dan gezang en gejuich!
Klimt op de hoogfte bergen, en bewondert ook daar
den uitgebreiden geeft der vrolijkheid, het leven en beweegen
der Natuur. De goedheid der Natuur vergeet ook
de hoogfte rotzen niet. De Blauwen in de heerlijkheid
Badenwijler wordt in 't voorjaar allengs fchooner. Men
ziet duidelijk, hoe hij van onderen op langs hoe meer
zich met het zagte groen der gewasfen bekleed, en zo
verheft zich deeze aangenaamê bedekking van week tot
week langs hoe nader aan den top. In Zwitzerland zijn
veele bergen, die, naar de onderzoekingen van DE Luc,
9355 voeten boven de middenlandfche Zee verheven
zijn, en deeze hebben dikwijls ijsfehorfen, die ten minden
60 voeten dik zijn; veeltijds ftaan op zulke ijshocpen
nog dorre rotsipitzen , die naar de Obelisken der
A 4 . . ' E
§'iP-

S Wijze inrichtingen in de Natuur.
Egijptenaarcn gelijken, en 3 a 4000 voeten in de hoogte
gaan ; de lucht is 7223 voeten boven het Geneefl'che meer
zo dun , dat degeleerden die daar boven proeven namen,
zonder een hevig en geftadig aanblaazen geen vlam konden
aanhouden; maar even deeze Gletfchers, deeze ijs»
zeën en ijsvelden in Zvvitzerland zijn de eerde bronnen
van veele onzer rivieren. DE LUC dronk daar van
het water dat nog niet met veele vreemde deelen verontreinigd
is, cnvond, dat het een £ heerlijken fmaakhad. De
hoogfte berg der oude waereld, een ijsberg bij Mauthlanv
is naar de meeting des Natuuronderzoekers 13000 voeten
boven de vlakte van het Geneeffche Meer, en 14000
voeten boven de vlakte der Zee verheven. Het ijs, dat
op denzelven ligt, is 100 vademen dik, hij gelijkt volkomen
een' berg van ijs, in welke ingeworpene granaten
den fchoonften weerklank geeven , maar in deeze
fpleeten kabbelen ook llroomen, die eindelijk eenen weg
tot in de diepfte dalen vinden. Verder pronken deeze
zelfde bergen op alle andere plaatzen met eene groote
menigte en verfcheidenheid van voorbrengzels. Aan den
voet der ijsbergen ontbreekt het niet aan de fchoonfte
waden voor het Vee. Van rotzen van vierduizend voeten
hoog ziet men neder in dalen, waar Vee weidt, en
hutten daan. Men is dikwijls zo hoog boven, dat men
de demmë der dieren niet meer hooren kan. De fombcre
dilte deezer verhevene plaatzen wordt alleen door de
prachtige watervallen , die van de hoogde rotzen afdorten,
afgebroken» De bergfpitzen, die van verre zeer
fteil fchijnen te zijn, hebben nogthans ruime vlakten,
waar de geurigde kruiden wasfen. Alle deeze door
de Natuur zelve bebouwbaar gemaakte velden zoeken
de bergbewooners op, zij vinden, gewend aan zulke
gevaarlijke en huiverige plaatzen, altijd een' weg derwaarts,
dikwijls klauwtert een mensch tegen fteflten,
waar béerén en wolven hem niet kunnen volgen. Men
brengt daarom, zo dra 't voorjaar de fnceuw fmelt,
fcha*>

Wijze inrichtingen in de Natuur.
fchaapen met haare jonge lammeren derwaarts, en laat»
ze daar weiden tot 'er weer fneeuw valt. Deeze dieren
tieren daar zo wel, datze dikwerf daar lammeren. Men
kan daaruit de deugdzaamheid van het Alpenvoeder,
bijzonder voor de fchaapen zien. — Uit de menigte
fappige bloemen, die daar wasfen, verzamelende bijen
een witten welriekenden honig, en aan den voet der
gletfchers zijn alle dalen bewoond, daar zaait men .in
het midden der lente gerfl, doch die echter eerft tegen
het einde van September geoogft kan worden. Ook
trekken de bewooners nevens, het fchoone voedzel veel
vlas uit deeze dalen. Verder woonen in de ftreeken der
bergen, in welke de kruiden in overvloed voorhanden
zijn, de Mormeldieren, (Mus Mamota) of bergrotten,
die zich van deeze vrijplaatzcn bedienen, om met volle
zekerheid zonder de geringde vrees rond te loopen. lntusfehen
heeft de Natuur hen nogthans fcherpe zinnen
gegeeven. Zo dra zij maar een mensch hooren aankomen,
roepen zij deeze ontdekking als met eene zeer
doordringende piepende ftem hunne makkers toe, waarfchouwen
dezelve daar door, 'er ontitaat een zeer frtél
en angftig loopen onder dezelven, en zij loopen allen in
hunne holen. Maar naar boven, waarde fchaapen en
koeijen niet heen komen, weiden de Gemzen, (Caf**
Rupicapra) of wilde geiten. DE Lire vond deeze dieren
eens 5352 voeten boven het Geneeffche Meer, met
eene benijdenswaardige vlugheid loopt de Gemze over
de deilde hellingen, en zoekt alle de plaatzen op, waar
zij in het gras weiden , en zich zo daar in verbergen
kan, dat men haar naauwlijks ziet. De geitenjaagërs
klauteren dikwijls dagen lang rond, zonder 'er een fc
zien, zij moeten verrekijkers bij zich hebben, wijl het
dier de doutfte en verde fprongen' doet, zij fchieten
altijd met roers die twee loopen en twee floten hébben ,
en moeten haar zaak zeer wel verdaan. Het dier heeft
dikwjji s m o eds genoeg, wanneer het plotsling zijn ver-
A 5 . ver-

xo Wijze inrichtingen in de Natuur.
volger ontdekt, om op hem toe te fpringen, en hem
in de verfehriklijkfte diepte neder te ftorten. Dikwijls
flort zich de geit zelfs van de afgrijslijkfte hoogte in een
afgrond neder, en in de meeste gevallen gelukken haar
alle deeze ongelooflijke beweegingen. De goedheid van
God, die, gelijk STERNHEIM fchrijft, elk aardwormpjen
onder de befchutting van eenige zandkorrels
vergezelt, bewaart ook op de allerhoogfte fteenrotzen
haare Schepzelen. Daar is het ook, waarde Natuur de
grootfte Adelaars kweekt, van welke men dikwijls,
terwijl men de eene fpitzc na den anderen beklimt, uitgevallen
vederen vindt, die anderhalf en twee en een
halve voeten lang zijn. Zij loeren uit de hoogte op de
bergrotten , en haaien ook de jonge lammeren weg , die
fomtijds boven geworpen zijn. Aan de Moezel zijn ook
alle ftreeken, waar wijn gebouwd wordt, zo Heil, dat
alles, wat boven waft, graanen, wijn e. z. v. niet van
daar gereden , maar in korven op den rug gedragen moet
worden; gelijk ook de rilift met'veel moeite do£>r de
vrouwen, die, van de jeugd af daar aan gewend zijnde,
verbaazende zwaare lasten kunnen draagen, daar op gcbragtwordt,waarzede
mans aanneemen en in den grond
werken. De kostelijke Moezclwijn waft op enkel rotzen
van Lei,flegtsom de 5, öjaaren worden deeze wijnbergen
met wezenlijke meft verbeterd, wijl het aan weiden
ontbreekt. Maar in de tusfehen jaaren beftrooit
mende velden met gehakte en geftooten leijcn , die eenigzins
mcrgelagtig zijn, en na een jaar reeds verteerd zijn.
Dezelfde fteenrots derhalven, die den wijnftok' tot
een Randplaats dient, ftrekt hem ook tot vocdzel. Dezelfde
bergen , die het Land inneemen , dat 'er noodwendig
gebrek aan weiden en voeder moeit ontftaan,
zijn ook weder fchadeloosftellingcn voor dit verlies.
Bij Winningen, een plaats aan den Moezel niet ver van
CMens, zijn wijnbergen op de hardde rotzen, die boven
dien meer uit zand, dan lei bcflaau, aangelegd,
en

Wijze inrichtingen in de Natuur. i t
en men hakt flechts gaten in deeze rotzen, zet de wijn;
ftok 'erin, en vultze met verteerde; zoden, die heeft
men afgeftoken en laten verrotten. Het fchijnt dat de
Natuur deeze dreek alleen tot den wijnbouw bedemd
heeft. Buiten deeze hoofdtak van beftaan, en eenige
Grondpeerplantzoenen hebben de inwoners weinig akkers,
gecne weiden, en kunnen dus ook weinig Vee
onderhouden. In den winter voeren zij de noodigfte
dieren met de zogenaamde Stroophuzel. Men verzamelt
naamelijk alle jaaren uit een zekere plaats in het bosch
alle jonge fpruiten die uit de eikenboomen gewasfen zijn ,
en het ganfche huisgezin des wijnbouwers, ftroopt alle
deeze bladen af, men heeft daar bij het voordeel dat aan
deeze boomen de bladen dikwijls zo groot en breed worden
, als een oélavoboek. De bewoners van het vlakke
Land, waar meer graancn kunnen gebouwd worden,
koopen kalk tot verbetering hunner velden, die hun in
fchepen langs den Moezel worden aangevoerd. Bij
Trarbach zijn veele Ooftplantzoenen, de Appel- en Peereboomen
breeken fchier in goede Ooftjaaren. Het is
ook merkwaardig, dat de Natuur dikwijls bij ééne plant
in kleine ftreeken veele verfcheidenheden doet ontdaan.
Aan de Moezel worden de wijkdokken alle aan houten
fpijlen gebonden. Zijnze eens daar aan gehegt, zo laat
men ze wasfen zo als ze willen. Zij hebben als dan
geeue verder onderhouding noodig, en de dokken worden
nogthands zeer groot. Men breekt alleen tegen den
herfd het overtollige loof af, op dat men de druiven des^
te beter kan verzamelen. Aan de No daar en tegen geeft
men de wijndokken geen dutting. De ranken breiden
zich langs den leigrond uit, de druiven liggen onmïddelijk
op de rots, de wijn wordt ongemeen heet, wijl hij de
zon van boven, en warmte van onderen heeft/- Behalven
deeze voortreflijke Natuurgave, is ook de fchaapsfokkerij
in deezen oord uitnemend goed. De fchaapen
klauteren tierig langs de hooge rotzen , en fchijnen den
Rei.

12 Wijze inrichtingen in de Natuur.
Reiziger van verre toe, als kleine katten. De wilde
Thijm (Thymus Serphyllum) waft boven in menigte, van
daar de aangenaame reuk van het fchaapevleesch in dit
Land, welke een vreemdeling niet vergeeten kan. De
weide is zo goed, zo gefchikt voor de fchaapen, zo
natuurlijk, dat veele gemeinten hinne kudden twee,
drie uuren ver drijven , om hun dat kruidrijke voeder te
verzorgen. Met de fchaapenwol wordt ook een voornaame
handel gedreeven; in het ambt Herrftein zijn veele
koufenbreijers, en veele laken- en koufenweevers, de
Wollenfabrick in Portsheim koopt daar veel wol op; in
de Trierfche plaats Kracht heeft elke inwooner een
fchaapen kudde, eri in groote plaatfeö ftaat de eene fchaapeftal
aan den anderen, de inwooners koopen daartoe
Fransch of HoUandsch Zeezout, dat over Keulen tot
hun komt. Boven dien gaf de gunftigc Natuur het nabuürig
Opperambt Birkenfeld vijf heerlijke bijpnnen om
te baden en te drinken, aan de Hernbach en SihwolIbech y
die men ook buiten 'sLands gaarne met het Schwalbacher
water gelijk fielt. Lange vloeiden deeze heilzaame wateren
onopgevangen, en zonder gebruik in het Meir, maar
tegenwoordig heeft de opmerkzaamheid der Regeering
voor de behouding van deeze Natuur!'chat gezorgd. De
bronnen ftorten zich in beeken, die vorens en kreeften
voeren. Ze zijn in een fchaduwrijke plaats. Zij komen
uit een bosch waar het aan geen wild ontbreekt. De
ganfche ligging der plaats is tot de Veefokkerij zeer bekwaam,
bok is 'er in de nabijheid der bronnen eene
goede aarde tot potten, ook heeft de Natuur niet ver
van daar, te Gebrod, in het ambt Winteiburg, een zeer goede
aarde tot fteenen gegeeven- De bronnen zetten overal
ijzeraarde af, zij hebben een' vluchtige zwavclgeeft,
een elastik luchtrijk beginzel, en de fmaak geeft veele
goede belïanddeelen te kennen. Laat ons derhalven
overal Gods werken rondom ons beftudeeren ! Laat ons
eerft daar beginnen waar de Natuur 'er ruuvv en on-
—— vriend-

Wijze inrichtingen in de Natuur 13
Vriéndiijk uit ziet! Haare fchatten zijn fomtijds diep in
de aarde verdoken, of het zijn eerft flechts kleine
onfchijnbaare vergoedingen , di p
zij hier of daar een Volk
gaf, maar in haar verband wordenze gewigtig, en verdienen
onze ganfche dankbaare verecring.
In Tartarijen is het Koningrijk Thibet, dat de Natuur
een keten van fteile ontzachlijke.bergen, die een vervolg
van Cancafus zijn, gegecven heeft. Van daar zijn in
het land veele diepe dalen en bosfchen. Een menigte
van beeken ftorten van de bergen af. Het Klimaat is guur
en ftreng, hier en daar waft wat rijft en gerit. Het koft
daar zo veel moeite om zich te onderhouden, wanneetmen
een huisgezin heeft, dat de blindheid der inwooners
defchadelijkeen flegte gewoonte, dat veele broeders
eene vrouw gemeenfchaplijk hebben, reeds voor lange
zonder fchaamre en afkeer onder zich invoerden. De
koude is daar zo ftreng, dat men in huis Pelfen
en dekens gebruikt. Intusfchen heeft de voorzorg des
Scheppers ook Thibet niet verzuimt. In de vlakten
wasfen erwten , van het gras in de dalen onderhoudt zich
het Rundvee, zo dat men boter en kaas kan maaken ;
de rivieren en kleine wateren leveren veel visch, die ingezouten
en verzonden wordt, aan de heuvels weiden
fchaapen, en wanneer zij zich vet gcgeeten hebben,
wordenze geflacht, en in de fcherpc Noordenwin,
die reeds in Augustus en September waaien, opgehangen
, waar door het vleesch zo uitdroogt, dat het een
gansch jaar kan goed gehouden worden. De Thibeta-
11 en fnijden tot hun middageeten een (tuk van liet ganfche
gedroogde fchaap. Dat zijn de gefchenken der Natuur
voor de noodzaaklijklte behoefte des Lands. Maar
Thibet heeft ook zijne kodbaarheden , zijn Koophandel,
en verfchaft zich daar door van andere volken dat
geene, wat zijn eigen Land niet voordbrengt. Men
voert een bijzonder fijn foort van geitenhair uit, dat
de

14 Wijze inrichtingen in de Natuur.
de zijde voorgetrokken wordt. Zij verkopen den Muskus
en Sivet." Het volk kent tusfchen zijne rotzen nog
geen bcftempeld goud , ze hebben nog geene munten
aangelegd , maar ze zoeken nogthans het goud , dat in
het zand der groote en kleine rivieren voorkomt, zij
verzamelen het met het zand in een' zak, en handelen
daar mede. Dit goud word door het water uit het binnenfte
derbergen uitgefpoeld. Men heeftreeds aan 't itrand
fhrkken gevonden, die de grootte hadden van een osfennier.
(Zie Schlusfer Neue Briefwcchfel Th. V. H. XXV.
III. p. 20 L). Maar een geheel bijzonder en zonderling
voordbrcngzels, dat elders niet gevonden wordt, zijn de
koeiftaarten, welke de Thibetanen door gantsch Indié'
verzenden. Er is in dat land een zeker foort van Bufr
felkoeijen, welkers hairen bijzonder wit en zijdeachtig
zijn, en die boven dien dikke vette fraerten hebben met
lange vliegende harien , die nog fijner en glanzigcr zijn
dan de ftaarthairen der Paerden. Men betaalt daar door
deeze Koeftaarten zeer duur, men zetze in zilveren handvatzeis,
draagtzeals vliegenwaijers, wanneer men uitgaat
in de hand. De Natuur geeftze ongetwijfclt dit
dier daarom zo fijn, langen fchoon, wijlze hem tegen
het heir van infekten, dat in In die is, meer cian onze
Osfen noodig zijn , en te gelijk ftelt ze daardoor den inwooners
in ftaat om zich metbuiteulandfchc Natuurgaven
te voorzien, en door den handel befchaaidheid te verkrijgen.
Wij zijn gewoon, dat de Natuur ook de kaalste plaatzen
in haar rijk bekleedt, en met planten en dieren vervult.
' Dit doet zij ook aan de Rotfen van Gibralter,
die op eenige plaatzen naakt, buitengemeen fcherp zijn.
CARTER, een Engelsman, vond nogthans dat de grond
tot vijgen en wijnitokken zeer goed was. Veelerlei
wilde besfen wasfen aan afhellingen. Onder deeze ftruiken
woonen veele kleine vogelen, veldhoederen en haazen.

Wijze inrichtingen' in de Natuur 15
zen. Een talrijk geflagt vanaapen, die anders nergens
in Europa wild zijn, houdt zich boven op, en danft
en dartelt hier op deeze fchriklijke rotzen, midden
tusfehen twee waerelddeelen, hoog boven de Zee. Zij
werpen dikwijls uit dartelheid fteenen op de menfehen,
die onder aan de vestingwerken bouwen. De Natuur
voedt op deeze hoogten vosfen , en het onfchadelijke ftekeiverken,
dat in Barbarijen gegeeten wordt. De inwooners
brengen hunne geiten kudden op dezelve, en
deeze dieren zijn gaarne daar , waarze in de hoogte aan
jonge boomtakken kunnen knabbelen. Somwijlen ziet
men ook Hangen van vijf voeten lang over de rotzen
kruipen, maar ze doen geen fchade. Tegen de Infektcn,
die zich in deeze heete en drooge plaats ophouden, zendt
de Natuur veele haagedisfeu uit, die van dien roofleeven.
Ook vliegen de kraaijen bij zwermen van bet Kasteel
uit, en brengen, aisze 's avonds naar hunne wooningen
te rug keeren, den krop altijd vol fpringhaanen
en graskrieken te rug. Van de planten die deezen dieren
tot fpijzc dienen, leeven ook daar veele haazen, en
"over alle.deeze Schepzelen zwerven altijd Arenden, die
op de hoogfte fpitzen der rotzen hun neft bouwen, van hun
trots en geruft verblijf alles overzien , het ganfche Land
brandfehatten , en door haare Koninglijke raagt van terooven
, de orde der Natuur ook in deeze wildernis moeten
onderhouden. Ook dient deeze berg hier teo-en over
Afrika, den trekkenden vogelen als een ruftplaars, na
dat ze de vlakte der Zeeën^te over gevloogen hebben.
CARTER zegt, dat men in het voorjaar ganfche heiren
van Gieren, welkers vleugels agt voet breed zijn, op
deeze rotzen ziet aankomen. Onze Europifche Ojcvaars
wanneer ze weder tot ons komen, neemen ook deezen
weg door de lucht, vliegen over de rotzen van Gibralter,
en komen in den herfït weder langs deezen we°- te
rug. Hoe wel geordend en regelmatig is alles in' de Natuur.
De hoogte dier rotzen aan de Zee dient ongetwij-
felt

16 Wijze inrichtingen in de Natuur.
feit den vogelen reeds van verre ten wegwijzer. Hier
aan de grenzen des Lands, dat haare jongen opgevoed
heeft, verzamelen zij zich uit alle Landen, en
2ien over in een ander waerelddeel, waar geen koude
hun verfchrikt, waar voor hun een gereede tafel
is, rot zij eindelijk door de ruft verfterkt, en door
den wind, dien zij in zijne kleinfte wendingen en veranderingen
kennen, aan den besten tijd tot den aftogt
Worden herinnerd, en zij zich in ontelbaare zwermen
san haare vleugelen vertrouwen, en over Land en zee
laaten voeren.
Even zo nuttig, rijk en vrugtbaar zijn meeft alle bergen
in Spanje. Hoe veele heerlijke bijvoegzels zou de
Natuurkunde bekomen, wanneer de geeft der voormalige
Induftrie weder tot dit gedaalde volk terug keerde, en
elk dier fchoone gewesten ook Hechts maar eenen opmerkzaamen
onderzoeker alles liet zien en onderzoeken i
De Siërra de Randa moet een waare kruidtuin zijn *).
Op de toppen van veele bergen ligt de zogenaamde
eeuwige fneeuw, die de moeder van zo veele groote
rivieren is, die tot bewatering en verfiering des beeten -
lands dienen. Meer naar beneden wasfen op deeze
bergen de boomen dikwijls zo hoog, dat men de te
zeer beladen takken onderftutten moet, op dat ze niet
breeken. Veele vruchten worden door den ftorm afgeflagen,
en men gebruikt die, tot de eikels en kastanien
lijp worden, om de zwijnen te voeren. Het geen door
den wind op deeze bergen wordt afgeworpen, bedraagt
jaarlijk honderd duizend busfels (dat is een maat, die
J van den Hamburgfchen fchepel uitmaakt). CARTER
zag daar een walnootboom, waarvan de tiende gemeenlijk
over de io,ooo nooten bedraagt. In Alpujarras was
een
*) Zie CARTERS Rei ze van Qibralter naar Malaga.
Leipz. 1779. gr. 8vo bl. 179. e. v.

Wijze inrichtingen in de Natuur. xy
een kastanjeboom, in welke eene vrouw met zeven kinderen
woonde. Zijne takken waren zo breed , dat men 'er
zijweefgetouwen onder ftellen konde. Mijrten worden
daar twaai' tot twintig voeten hoog, en zijn zo gemeen j
dat de bakkers' de ovens daar mede heeten. Alle de heuvels
zijn daar met duizende lelijen, viooltjes, angelier,
mirten, roozen, geiteblad en andere bloemen verfierd.
, Hoe veele Millioenen bijen zich van deeze bloemen generen
is niet ligt té bepaaieiu De korven zijn hier. fterïcer
bevolkt dan elders. Door dezelve ontftaat zulk een
menigte van honig en wasch, dar men deezen zëge'ri
der Natuur naauwlijks weet te gebruiken. De Drogisten
en Apothekers in Spanje en Indien verzorgen zich op
deeze bergen van alle die waaren, die zo gewigtig zijn
voor de gezondheid; Behalven deeze gewasfen laat
degunsiige Natuur daar alle jaaren eene oi.itelbaare menigte
van Haafeü; Reebokken, Gcrofen ,- Konijnen , Berggeiten
, Musktiskatten, Wolven, Vösfen, Fretten e. z. v.
geboren worden;. De Spanjaarden zoeken op deeze
bergen de fchoortftê osfen tot hunne Stiergevechten. Van
de znaden van Zo veele planten leeven .ook verbaazend
veel Patrijzen en wachtels, en ook hier zijn de Arenden,
die het everiwigt onder dè kleine dieren moeten onderhouden.
De bös r
clién zijn op veele plaatzen fchier eindeloos
, en ook deeze zijn geheel met Pataten y ïjams,
aardappelen, krieken, aspargies en artifchokkdi voorzien.
De kastaTfieooglt is onmeetelijk; eveneens fchudt de
Natuur daar zoete', groote welfmaakende eikels in, eene
verbaazende menigte van de bo'omen af. In gevalle een
tnensch derwaards gebannen of van alle mehfchelijk gezelfchap
gelaten was, zou hij geen reden hebben om
voor zijn onderhoud bekommerd, te zijn. Gezegde vruchten
, ert miffpelen , aardbesfen, vijgen, druiven,-amandelen,
peeren, pruimen en appelen, die hier zonder"
eenige oppasfing door de Natuur zelve gezaaid, begoten,
opgetogen en onderhouden worden, zouden hem
B xïjlS

2g Wijze inrichtingen in de Natuur.
fiïklijk en zonder moeite verzadigen. Deeze bergen gelijken
het natuurlijk vaderland der menfchen. Daar zou
de ledigganger den gouden tijd vinden, van welke de fabelleer
zo veel betoverends gedroomd, en door den
mond der Dichters verbreid heeft.
Nog gewigtigerbijna voor de inkomften van Spanje,
voor de oude -en nieuwe, waereld zijn de bergen aan de
Zeekusten van Greuade en Murcia. Haar top is onmeetbaar
hoog , en haare masfa is een' wezenlijken voormuur
tegen de Zee. Onder de bedendige invloed der lucht
beginnen zij allengs te vergaan, en eindelijk vallen dikwijls
afgrijslijke brokken van rotdeenen in de verfchrikiijke
dalen neder. De reiziger treft fomwijle vreeslijke
afgronden aan, hier en daar houden zich nog wolven
op , de rotzen zijn glad, kaal en nogthands wasfen jaarlijks
op deeze in fchijn onvruchtbaare bergen veele
duizend vaten van den besten wijn. Zij zijn met muskadellen,
rofijnen en amandelboomen overal bedekt.
De vijgen zijn daar veel beter en zoeter dan ergens elders
; het geen deeze bergen draagen verzenden de Spanjaarden'
door de geheele waereld , en veele fcheepsladingen
gaan daarvan naarNoordamerika. De Natuur heeft
zelfs gezorgd, dat men de voortreflijke fchatten, die zij
uit deeze rotzen voordbrcngt, zonder gevaar naar beneden
kan brengen. De ezels gaan bij honderden met
korven beladen agter elkander, en draagen alles langs de
fteilfte paden veel zekerer, dan het door menfchen of
voerwerken gefchieden kan. De Rijkdom deezer bergen
wordt nog door olijfboomen vergroot, welke het Land
tnet olijvenolie verzorgen. Het binnenfte der bergen is
met metaalen vervuld, men heeft daar reeds zilvermijnen
ontdekt. Men kan zich de vreugde, het juichen en
huppelen der landlieden ten tijde der wijnlezing naauwlijks
voordellen.. De bergen zelve fchijnen verlevendigd
te zijn, alle zinnen worden op de aangenaamfte wijze
ge-

Wijze inrichtingen in de Natuur. ij
geroerd, de weldaden van God worden in Volle fhaaté
verzameld, van den Zeekant waait op den middag „
wanneer de zonlie fchier alles verteert, verkoeling aan:
in den herfll verfchijnt daar ook de Vliegenfnip, die een
waare lekkernij is, dewijl zij zich Van enkel druiven en
vijgen geneert, en reeds van de Romeinen zeer hoog
gefcbat wierden *). Maar de inrichting der Natuur ter
voordbrenging derMalagawijn heeft nog veele merkwaardige
zijden. De wijn wordt zoet, wordt aangenaamj
wordt dat geene wat hij is, enkel door de dorheid der
rotzen, op welke hij ftaat. De aarde, die aan de wortelen
dezer wijnftókken is, is dikwijls geen zes duimen
diep. Een enkele zwaare regen zou deeze weinige bedekking
weg fpoelen: De Natuur ftort daarom óp' deeze
plantzoenen nimmer het regenwater, dat anders
zo nuttig, zo noodzaakiijk is. Tegen over de gebergten
van Malaga, is het gebergte Ronde, en aart
deeze brecken alle wolken die van het zuidwesten komen,
daar wórden zij in hunnen' togt als opgehouden,
daar moeten zij zich ontledigen, daar kan haar
water veel nut doen, maar de bergen van Malaga worden
alleen door'dampen en nevel verfrift.' Dit is alles,
wat hun de Natuur geeft, en geeveu kan, en nogtha'nds
fchept de Godlijke almagt in planten, die niet beregend
worden, in druiven, die niets bekomen dan' het
geen de bladereu door de lucht inzuigen, de kosïèlijkfte
fap, die gezonden verfterkt, en kranken verkwikt,
den jongeling aanvuurt, den Dichter bezielt, en den afgeleefden
grijsaart verjongt. De Tafelberg aan de' de
Kaap
*)Zie C ARTES Reize II. D. bl. 370. Hü Citeert daar' bij
MARTIAL. Epigram L.XIÏI. n. 49. LINNEAUS üeeft eene
Meracilla Ficedula , maar of het de hiergenoemde foort is, is
onzeker. Deeze vogels, uit het geflachc der kwikltaartatn
heeten leFiguier. — Men zie Martini in de Neujie Man»
«ichfalt. Th. UI, en IV.
B a

*e PHjze inrichtingen in de Natuur.
Kaap de goeds Hoop is van boven fchier onvruchtbaar.
Doch FORST ER vond, dat uic dein 't raidden afhangende
rotsen derzelver reeten'kleine bronnen voordvloeiden
, die in de laagte honderden planten en ftruiken voedzel
en leven geven. Ov_r 't geheel zijn in alle heete Landen
niet alleen groote wateren.; maar ook veele heete
bronnen', in welke veel zwavel vervat is ongctwijffeld ,
Wijl ook in even deeze Landen de krankheden der huid
zeer menigvuldig zijn, waar tegen dit water met
groot nut kan gebruikt worden. Ook in Spanje vond
CARTER, dat de baden van Hardales die uit twee
fterk naar zwavclruikenJe bronnen verzorgd worden,
jgoed zijn tegen lammigheid, kwetzmge i, gezwellen e. z. v.
7X\ bteeken uit de onvruchtbaarfte bergen voord, en
vullen een kom, waar in 40 menfchen kunnen baden.
Het geen de Natuur voordbrengt, heeft zeker altijd zijne
betrekking op den welltand haarer Schepzelen. Dit
toont de inrichting der bergen, dat ziet men in de vlakten
, dat ziet men in de meiren en rivieren. De menigte
bogtert , hoeken, en vlakke ondiepten die de bodenzee,
(grondmeer) daar waar hij aan 't vaste Land grenfl,
vormt, zijn niet toevallig en zonder reien. De meeste
derzelvenzijn voor 't gebroed der visfehen beltemd. De
ouden gaan daar heen m den rijtijd. Aan het zand, het
welk het water in deeze inhammen opgehoopt heeft,
wrijven zij zich, tot zij de kuit verloren hebben. Daar
is ook voor dezelv n m nder gevaar, van door de roofvisfehen
verflonden te warden. Daar wasfen allerlei
planten,, aan welke de kuit kan gehegt worden. Daar
is meer voedzel voor de jonge visfehen, tot zij fterk geaioeg
zijn om midden in het Meer te fchicten. Daar
kan de zon, wijl het water in deeze hoeken niet zo diep
is, beter óp de eieren werken en ze uitbroeden. Van
daar de drift der rijdende visfehen , om zich allen in deejêè
ondiepten te verzamelen, en daarvoor hunne nakomeling-

Wijze inrichtingen in de Natuur. 41
tfngfchap te zorgen *). De Schepper heeft voor elk
yolvvasfend dier op onderfcheiden wijzen gezorgd; maar
nog veel meer zorgt Hij voor de jongen van alle klas-
fen, en alle gedachten. En fchoon wij anders niets
van Hem wisten, zo was dit reeds het beste bewijs
voor Zijne Alweetendheid, voor Zijne onbepaalde goed»
heid.
Een tier guur de Landen in Europa is zonder twijffel
riooorwegen. De koude is dreng, het weêr altijd guur,
het Land bedaat grootendeels uit granitrotzen, veele
gewasfen gelukken daar in 't geheel niet, b. v. de aardappelen
worden in Noorwegen niet groot; de graanen,
naamelijk gerd en haver, komen wel nog hier en daar
voord, maar de zomer is te kort, zij rijpen niet altijd,
daarom heeft de Noorweger tot hier toe, bijzonder wanneer
de vischvangft mislukt is, de binner.de fchorsch des
dennebooms (Piuus AbiesJ die eenige zoetigheid, maar
weinig meeligs heeft, onder zijn broodmeel gemalen en
verbakken t> Maar het fchijnt, dat de Schepper de
inwoners deezes Lands grootendeel naar de Zee gewezen
heeft. Men kan de kaalde rotzen bewoonen, mert
kan zich met overvloed verzadigen, men kan rijk worden,
men kan handelen, wanneer de Zee aan den voet
der rotzen hare kodbaare visfehen te famen brengt, en
ze
*) Zo legt de Croctitl, en de Schildpad hunne eieren aan
het Land, en niet in de Zee, zo (leigen veele visfehen, Zalmen
, Steuren e.z. v. uit de Zee in zoete cateren, en fchieten
daar hun kuit. Zo gaan de karpers, wanneer hun de buik
van eieren zwelt, uit den Rhijn , zelfs tot in de kleinfte wateren
en flooten, alleen om hunne eieren aan een zekere plaats
te brengen.
j) Men zie FABRJCIUS Reize maar Noorwegen, Het
dennebrood is tefamentrekkend, en disponeert toe krankheden.
— Hij (laat den Njorwegcren daarom allerlei Fucos,
Ulvas, Lickenes voor, die de Zee opgeeft, die in Schotland
*an de kusten gegceten worden.
8 3

SS Wijze inriohtingen in Natuur.
ze door het ganfche jaar den menfchen overlaat. En zo
js het in Noorwegen. Zij kunnen dagelijks visfen, en
nog groote fcheepsladingen naar buiten 's Lands verzenden.
Merkwaardig is het in 't bijzonder, dat de ondiepten
en bogten des noordelijken deels, in den winter
nooit met ijs bedekt zijn, daar doch zelfs de zuidelijkgelegen
bogten, en ook die aan de weftzijde toeyriezen.
De wijsheid der Natuur verhoedt dat, zonder
groote kosten, zonder bijzondere inrichtingen. De fterkere
beweeging des Noorder Meers, die beftendigis, en
het hevige ftroomen der Zee tusfchenzo veele rotzen en
klippen, aan welke dezelve overal ilaat, en gebroken
Wordt, hindert het toevriezen in de bogten en hoeken.
In de aanhoudende onruft kunnen zij ncoit geheel met
ijs bedekt worden. En de goedheid des Scheppers vergat
dit ook niet, toen hetplan der waereldook voordeczea
kleinen hoek getekend wierd, wijl fcheepvaard, visfcherijen
handel in wanorde zouden geraaken, zodradeNoorvyeger
hier een onafmeetelijk ijsveld voor zich zag liggen.
— Men kan zeker in Noorwegen geen tuinen aanleggen,
maar het ontbreekt doch niet aan planten, die
ir( de. keuken nuttig zijn. Men eet daar met i'maak de
jonge brandnetelen , zo lang zij jong zijn. Zo veele
wilde besfen, de fchoone aardbesfen, die aan de rotzen
wasfen, worden voor den winter verzameld. In de annfte.
plaatzen is de bcrgbouw, en andere leveren veete
kooien tot denzelven. Engeland en Holland koopen
van de Noorwegers veel hout, daarom hebben zij overal
zaagmolens gebouwd, en andere werktuigen. Eene
menigte gezaagde deelen gaat alle jaaren naar Engeland ,
daar tegen moeten de Noorwegers, — uit Engeland al
het lood, dat zij tot het afdrijven hunner zilvererts*),
die weinig ofin 't geheel geen lood heeft, laaten komen.
Men
""O Zie FABRICIUS Reize naar Noorwegen bl. 125.—
De bergwerker, wanneer'er eerft rijke en arme erts in eenen
oven bij een is \ ve.ioodt ze, d. i. hij brengt ze door een
bjj-

Wijze inrichtingen in de Natuur. *3
Men-rekent den koperhandel alle jaaren op vierduizend
fchippond, en alleen daar door komen in Drontheim twin»
tigduizend daalers in omloop. Dus leeft ook de Noor-
weger aan de grenze der gemaatigde, aan 't begin det
koude luchtftreek, en vindt in zijn Land verborger*.
fchatten, die hij aan de eerfte volken in Europa verzeg
den kan.
In Engeland zijn zekere plaatfen, waar een groot
moeras, een wijde breede poel, voor de inwoners eert
waar Capitaal is. De burgers van Lincoln verkrijgen uit
hunne poelen een menigte Ganzen, die vijfmaal in X
jaar kunnen geplukt worden. De overvloed van voed*
zei maakt dat zij ook altijd een overvloed van vederen
hebben, die alle naar de Hoofdftad verkogt worden,
Men heeft weinig moeite met dezelve, men drijft ze dagelijks
tweemaalen naar het water, en des avonds brengt
men ze weder terug. In den broeitijd maaken de inwooners
binnen de woonhuizen hokken van teenen,
dikwijls drie rijen boven elkander, en elke gans verkrijgt
een afgezonderd vak. Men wint aan elk derzelve ,
en zelfs de oude ganzen worden nog alle jaaren in groote
menigte naar Londen gevoerd *> In de zogenaamde
Ooftmoeras zijn veele kkine Meeren , deeze worden dik»
wijls geheel met riet bedekt, het riet fnijden de inwooners
af, en gebruiken het ter bedekking der huizen,
Geduurende den winter houden zich millioenen fprecuwen
in dit riet op, en ook in den zomer woont een talloos
heir van vogelen in het zelve. Behalven veele goe-,
de visfehen, die in deeze meeren voorkomen, vindt men
zij ook veele flegten die 'er in zo groot een menigte zijn ,
1
- dat
bijvoegzel van lood aan 't vloeijen, en maakt daar door, dat
alle metaaldeelen zich met het lood vercenigen, Dan komt
het in den drijfoven, waar het zilver van alle lood gezuiverd
worde.
*)PENNANTS Rtizc door Engeland^ bl. 15, e. v,
ü 4

54 Wijze inhchtingen in de Natuur.
dat men het Land daar mede meften, of o ü daar uit
pi-rsfen kan. De ganfche Natuu- is als een zwaar gela­
den fchip, waar iedere ruimte uitgefpaard, -en overal de
beste vvaaren ingeladen zijn. tiet is ui gelooflijk, hoe
gmot, hoe algemeen, hoe voordduurend de behoeften
der menfchenwaereld zijn , en de Natuur opent 11* c its
de eene qa den anderen, en laat uit alle derzelve baa-
ren zegen vloeijen. GLËDITSCH fpreekt van een
Land, waar geen eigenlijke bergbouw is, maar anders van
de metaalen meeft ijzer en wat koper, gewonnen en ver*
Werkt wordt, en waar enkel alleen tot verkoolen jaarlijks
142000 dammen worden verbruikt, zonder de algemee-
ne dooking, de Zoutziederijen, en andere Manüfeci'tr-;
reu mede te rekenen. Hoe veele duizend boomen was-
fen. op den Hars!- Er wad daar de fchoonde leéuwefl-
v-et CWlyofoiis feorpioidesj '-er wasiën daar zeer veele fpccc-
rijachiigc Alpenkruiden; op de dorde rots ontdaat, zo
dikwijs het regent, de aangenaamde fioolreuk van cent
fluiyig en fchier verdroogd mos, (BuQus ioltthui) dat
daarvan alle deenen , fcherym, beenen e. z. v. hangt»
piaar bijzonder omkleedt de Natuur met dikke bosfchen
yan het grootde varenkruid de wortelen der boomen,
welke de koude "niet mogen benadeelen.
Ook in Schotland befchomvt men de talrijke wekiaa-
den, en de veelvoudige fieraad der Natuur. Hier en
daar is de oppervlakte des vasten Lands in de daad arm..
Een verbaazende menigte rotzen maakt het Land kaai
en guur, de weit vvordt nooit rijp, haver en gerit, boo-
rien' sn erwten, zijn de broodvruchten van Schotland,
maai:, de Natuur geeft dk Koningrijk in alle Meeren, ri­
vieren , op bergen en in holen een veel grooteren voor­
raad van levensmiddelen en andere waarcn , dan voor
deszelfs inwooners alleen noodig is. Pi f
,NNANT zegt,
dat 'er in Schotjahd geen' riviertjen is, waar niet de,
Zalmvaijgft jaarlijks, voor. meer dan. duizend, penden.
Ster-

FFijze inrichtingen in de Natuur nS
Sterling verpagt wordt. Op alle floten ftelt men , om den
tijd wanneer dc visc 1 de Zee verlaat, wachters, die denzelven
waarneemen, en door allerlei tekenen moeten aankondigen,
wanne.r z i naar de zoete wateren gaat. Moet
men niet over de magt en goedheid des Scheppers ververbaasd
(taan, wanneer men hoort, dat bij Scarborough
het warerinden rijtijd der Zalm in Juüj of Augustu. |vier
of vijf mijlen ver van Land zes of zeven vademen diep
met eene geleij vervuld is, die vol vischeieren is, en die
nog, zo als men aan de ankertouwen der visfehers ziet,
tien of twaalf vademen dieper gaat, en twt befcherming
en voeding der jonge visfehen door de Natuur biftemd
is. Een menigte van wilde z vaanen verzamelen zich
in den winter op de Schotfe Meeren. Waar maar er»
gens een top van een rots uitfteekt, zetten zich watervogels
néér. Van den drek dezer ontelbaare fchaaren
worden de rotzen eerft wit, en allengs houwbaar. Men
verzamelt alle jaaren aan de grenzen tusfehen Schotland
en Engeland op de klippen eene ongemeene menigte van
eieren yan watervogels , men pakt dezelve in kisten, en
zendt ze naar Londen naar de Suikerrafinaderijen *),
Het Koningrijk onderhoud veele wollenweevers, veele
kousfetifabricauten, men voert alle jaaren veel touwerk,
veel zaklinnen naar Holland uit. In ecnige GraaiFchappen
is de Rund veefokkerij bijzonder goed, Cailmeshïre
verkoopt alle jaar 20.0 i uks, men heeft 'er osfen geweid, die
zon-
*") Wanneer naamel'ik de Mofcovade, of de jrove onreine
fuiker, zo als ze uit Amerika komt, in de eerfte panne gekookt
wordt, zo neemt men kalkwater en eiwit, om door
de lucht, wanneer ze door warmte uitgebet, uit de kleverige
ftof uitgaat, een fertuitn re verwekken, die alle onzuiverheid
met zich opwerpt. In plaats van eiwit, dat te duur is, neem.c
men thandj in v?p!e Suikerrafinaderiien oud osfenbloed, echter
rafineer.en de Joodeu te Amfterdam, wiil zij. geen bloed
jpogen eeten, hun ürkemoc; met eiwit, en men heeft reeds
lanee gewenscht, een ander fchuimdrijvMid goedkoop midr
del in plaats van osfenbloed te hebben.
' • ' " B 5

s.6 Wijze inrichtingen in de Natuur.
zonder huid en ingewand zestien honderd pond zwaar waren.
Op de bergen houden zich veele wilde Herten en
Reën op. De bergfchotten handelen te lnvemesz met
Reën en anderen dierenhuiden , men verkoopt ook vosfen
bosch- en fneeuwhennen. Het Land heeft veele holen ,
die onder den grond naar de Zee uitgaan. Eenige loopen
honderd ellen ver voord, men moet 'er met fakkelen
ingaan, zij dienen den Zeekalven en Zeevogelen
tot een verblijf, de Schotten gaan 'er in, ftooren dezelve
, jaagen ze op en flaan ze met kneppels dood. Het
ontbreekt ook niet aan gezonde wateren, baden en heilzaame
bronnen. Daar, waar goed grasland is, handelen
veele lieden met kaas. Uit Langholme , dat aan den
ingang van drie dalen ligt, waar fchoone grasrijke heuvelen
zijn, worden jaarlijks 20 tot 36000 lammeren verkogt,
benevens de fchapen, wol, boter en haazen.
Met de haringvangft verdienen, op het Meer Lochfitie
bij Inverary, 600 booten van September totKerftmis, elk
alle jaar bij de veertig ponden Sterlings. Na St. Jan,
totdat de eerfte fneeuw valt, komen 'er zo veele aaien,
dat men ze met korven kan vangen. Schotland heeft
nog zo veele bosfchen, dat aldaar al het ijzer met houtskoolen
kan gefmolten worden. Wanneer in den herffi:
het gras fchaars wordt, houwen zijde toppen der eikenboomen
af, en voederen het hoornvee daar meede *).
Vit de Leigroeven wint men in Schotland ook zeer veel.
Van den fteenkoolhandel genéren zich dikwijls in eene
Stad veele duizend inwooners, en zelfs naar Ierland
worden veele derzelven uitgevoerd, PENNANT zegt,
*) SIBBALDUS lijfarts bij Karei den Ilden, heeft in zijn
Scotia Illustra p. 91. eene afbeelding van inlandfche gewasfen
in Schotland gegeeven, om zijne landslieden te overtuigen,
dat het niet noodig was zo veele uitlandfche dingen in
de Apotheken te neemen. De fuiker ftelt hij met rechc met
den honig, dien Gaicmis en Hippocrates gebruikt hebben,
de kinabait met het Vinceroxkum, Aliiam Eryr.giusn, en
den
dat

Wijze inrichtingen in de Natuur. «7
dat menige Lord uit de fteenkoolgroeven op zijne
goederen jaarlijks tien of twaalfduizend ponden Sterlings
trekt. Bij Whürigs haalt men fmts meer dan vierhonderd
jaaren uit groote ijzergroeven de aanzienlijklte fchatten,
dikwijls worden in eene week agthonderd tonnen
van'bloedfteen (Hamaihes) gewonnnen, en mannen,
vrouwen en kinderen zien 'er daar alle, wijl zij gelladig
met dit werk omgaan, bloedrood uit. Is het niet elk
gevoelig mensch ongemeen aangenaam, wanneer hij zq
het register van de goedheden Gods in een enkel Land
kan overzien, en zich met zijné afgelcgenfte broederen
over de onbegrensde liefde, over het fchone werk, over
de rijke Natuur onzes grooten Vaders in den Hemel verheugen
kan ? God legt een verborgen fchat in de aarde ,
één vindt denzelven, en duizend menfchen gefchiedt
daar door goed. Bij het dorp Leadfchilh in Lancastershire
werken vijfhonderd menfchen in loodgroeven. Van
boven is de aarde dor en onvruchtbaar, men kan 'er,
denkelijk wegens de uitwaasfeming van dit metaal, geen
boom planten, en geen weiden aanleggen, maar fints
tweehonderd jaaren zijn deszelfs ingewanden onuitputtelijk.
D.e fpaarzaame Natuur, die altijd door weinig
middelen veel uitvoert, heeft wel daar toe fiechts eene
ruimte tusfchen bergen genomen, de ganfche plaats die
deeze koftbaare Mijn bedekt, bedraagt niet veel boven
.een vierkante mijl, maar ecnige loodaderen gaan 90 vademen
diep. Door elkander gerekend geevcn 112 pond
erts zeventig pond metaal. Het is nog geen hondcr jaaren
geleden, dat Gods ftille maar weldaadige Voorzienigheid
uit Holland eene vrouw met een tvveerumolen
en
den carduus Benediftus, de Peper ra et de Pipera quat, Naflartium,
Ce-pa, Coriandrum, Lavisticum ,de lauwerbladen met
be jeneverbesfen e.z.v. geüjk. Maar de artzen en de Natuuronderzoekers
prediken dat fleeds aan doove ooren, ea
dringen bij de algeineene liefdevoor het vreemde enuuland-
-fche niet door.

iS Wijze inrichtingen in de Natuur.
en andere gereedfchappen naar Schotland voerde, en
met deeze vrouw kwam een nieuwe tak van onderhouding
tot dit volk. Het beginzel was klein , maar
uit den tak wordt een'grooten boom, van wiens vrugten
een ganfche ftreek konde bebouwd worden. Want fints
de aankomft dier kunftenaares is de Manufaftuur van
Naaigaaren aan veele plaatzen in dit rijk uitgebreid, men
heeft de ktinft geleerd, om het vlas meefterlijk te bouwen,
het Collegie van Commercie heeft met deszelfs gewoone
opmerkzaamheid, op aües wat den welftand des
laudmans verhoogen kan, de beste voorfchriftcn daar
toe bekend gemaakt, en nu bedraagt het witte naaigaaren
in Paisky en de nabuurfchap vervaardigd, naar een
algemeene overdag, jaarlijks 40 tot 50,000 ponden Sterlings.
De Voorzienighdld verwekt kunftijver, werk.
zaamheid en bedreveniieid onder een volk, de burgerftand
wordt opgebeurd, de armoede verdient aan nuttigen
arbeid haar brood, en vergeet de ledigheid, die ten
kwaade leidt, en de Staat zelve wordt daar door magtig
en rijk. In een fabriek in Carlsisle werken veele kinderen
aan vischhengelen, en de menigte zweepen die men
gebruikt om te te rijden. De ktmfttafel werkers in Lancaster
zenden hunne fchoone werken naar Londen en
Amerika. Uit de zogenaamde lichtkooien (Canal Cqatj
die in Lankashire in menigte zijn, en dikwijls lagen van
dertien voet dik uitmaaken, welke ligtontfteken en een helder
vuur geeven, maakt men moorenkoppen, rozen, fnuifdoozen
, zuilen, obelisken e. z. v. zij zijn zo zuiver,
dat men in een daar van geboud zomerhuis te Heighall,
geen kleed befmet, en wijl zij bij de menigte van bergólij,
dat ze in zich bevat, zulk een heldere vlam hebben,
dienen zij-behoeftigen lieden des winters- avonds
tot lichten bij hun nuttig fpinrad. — Waarlijk alle toverijen
der Schilders en Dichters geeven ons toch dat edele
, waare blijvende vergenoegen niet, dat de befehouwing
der werken Gods , en de opmerkzaamheid op zijne

Wijze inrichtingen in de Natuur. 29
ne wijze en Vaderlijke Regeering der Menfchenwae.
reld, eiken verftandigen befchouwer verfchaft,
Prachtig is de Natuur in Europa, maar nog fchoonet
en prachtiger is zij in Ooffindiën en Amerika. Carolina
in Noordamerika is door de Natuur even zo ingericht,
als een aangenaame en rijke woonplaats der menfchen
zijn moet. Het Land heeft bergen en velden, vochte,
drooge, zandige en waterige plaatzen, groote rivieren,
een overvloed van dieren, eene verrukkende verfchei*
denhdd van bonte en fchitterende vogelen, en overal
een rijken oogft van gewasfen, welker bloeifem het
fchoonfte gezigt geeven. Het laage Land, dat het naaft
aan den oever der beeken ligt, is altijd vocht, in den
nazomer valt 'er veel regen, het water dat niet afvloeijen
kan , ftaat dikwijls drie voeten hoog, even daar door is
dit deel des Lands tot de rijftbouw door de Natuur ingericht,
het water waft dikwijls zo hoog, dat het de
rijft geheel bedekt, en zij groeit des te weliger, hoe
meer zij in het water kan opfchieten. Een ander deel
van Carolina wordt nooit overftroomd , en is daarom het
fchoonfte Land voor graanen , voor halm- en peulvruchten
, voor tuingewasfen, en zelfs voor het kweeken van
eiken, en andere foorten van hard hout. Een derde
gedeelte van Carolina is zandgrond, maar ook deeze
ftreeken zijn nuttig. Daar waft het hout, dat tot de
fcheepsbouw gebruikt wordt, daar houdt men hooge
dennen en verwerkt ze tot maftboomen, daar verzamelt
men harft, en kookt 'er pik, teer e.z.v. van. Op de
hoogfte bergrotzen wasfen wilde kastanien, en laaten
hunne vrugten over voor de menigte beeren, die daar
toe met veel behendigheid langs de fteile klippen klauteren.
Ook in dit Dennenland komen veele waterrijke
plaatzen voor, de Natuur laat in dezelve veele heerlijke
gewasfen groeijen, eindelijk ontftaat boven de moeras
een digt kreupelgewas, dat de watervogelen in den winter

30 PVijze inrichtingen in de Natuur.
ter ten verblijf moet dienen. Want gelijk de Natuur
haaren hof onophoudelijk beplant, enverfiert, zo legt
zij ook eiken hoek ten nutte aan, en beftemt alle planten
tot voeding en befchutting der dieren, die een trap
hooger (laan op den ladder der wezens. Even dit geldt
ook van de rietbosfehen op de fchoone vlakten van Carolina,
die de Natuur zelve bewaterd. Het gras wordt daar
buitengemeen hoog, hier en daar begroeit het riet een
vak der velden , en woekert, zo dat het een fchaduwrijk
kreupelbosch wordt. Wanneer dan bij machtloos weder
menfchen en dieren naar koelte hijgen, verzamelen
zich daar ganfche heiren van buffels, en genieten de
Vriendelijke befchutting der Natuur regen de teralen der
zonnè. Daar is het Apalatchifche gebergte , dat het geboorteland
der Savannah en andere groote ftroomen is.
Men verfchrikt bijna voor den rotz, van welke de eerde
kleine wateren vallen, en allerlei cascaden vormen. Beneden
verzamelen zij zich, en worden eerft door de vereeniging
van veele kleine beeken groot. De Savannah
is, daar waar hij ontftaat, zo klein, dat men 'er door
gaan kan. Maar vijftig mijlen verder is de rivier reeds
eene mijl breed. Hoe minder de vreeslijke rotzen, uit
welke liet water der rivieren voordbreekt, onmiddelijk
door menfchen kunnen gebruikt worden, des te meer
heeft de Natuur ze den dieren ter wooning overselaaten.
Boven en beneden hangen'er eene menigte waterflckken
aan, en deeze dienenden wilden ganzen, diemcninNoordamerika
zeer menigvuldig fchieten kan, tot voedzel.
De Rivieren in Europa hebben haare watervallen, en
worden door breede Meeren geleid , waar door haar geweld
verminderd wordt, en even zo ftort c!e Natuur in
Carolina de grootfte ftroomen zeer dikwijls op hunnen
weg, eer zij in de Zee zich ontlasten, van de fteilfte
rotzen neder. Dit is zeer noodzaaklijk, de ftroomen
zijn zo vreeslijk, dat zij dikwijls de grootfte boomen
van de bergen neder rukken: maar welk eene prachtige ver-
too-

Wijze inrichtingen in 'de Natuur. 31
tooning moet het niet geeven , daar niet flechts de Jat
in Zwitzerland, of de Rhijn bij Schaf houfen, maar ook
de Savanah en Laurentfiroom van hoogten afftorten, die weiligt
fints de Schepping geen menfchen voet beltegen
heeft, en op welken deeze Itorting als donders bruifchen
en als zeegolven fchuimen.
De wijsheid der Natuur wordt dan het meeste zigt.'
baar, wanneer zij met gif omgaat, en de gevaarlijkfte
lighamen in de hand heeft. Men heeft haar voorheen
befchuldigd, dat zij zelfs in ftroomende wateren Arfenikum
ontbindt, en zo alle dieren die uit deeze bron
drinken, en het oogfchijnlijkfte levensgevaar ftortte.
Doch men heeft nergens zulke giftige bronnen kunnen
aantoonen. Dikwijls is men door den reuk eenes vitrioolachtig
waters bedrogen geworden, en heeft daar bi]
aan de verfchriklijkfte onder alle de Natuurgaven, de Arfenikum
gedagt. 't Is waar de Natuur heeft zulke ge*
wigtige fnelwerkende, en buitengewoone lichaamen,
die, wanneer zij ook in een kleine en geringe maate of
in- of uitwendig in het dierlijk lighaam gebragt worden,
het terftond overweldigen, den grond tot eene plotslijkeen
met de grootfte fnelheid de overhandneemende verwoesting
leggen, het leven in zijne bron opzoeken,
aantasten, en haare vreeslijke krachten aan de edelfte
en voornaamften leden op eene fmertelijke wiize, die
met de vernieling des lighaams eindigt, bewijzen.
In de lucht zijn fomwijle fubtilé dampen, die het hoofd
en de longe aantasten. Zo veroorzaakt de lucht van
ontftoken zwavel, van gloeijende kolen, van fafraan,
van leliën, fioolbloemen e. z. v veelen menfchen ooger^
bliklijk pijnen, wanneer zij zich lange in dezelve ophouden.
Eenige mineraalen, b. v. brood, Arfenikura
e. z. v. hebben eene bijtende fcherpheid, en knaagen alle
dierelijken huiden door. Veelerlei zaaken uit het
plantenrijk, verdikte fappen van flaapbollen, bladen van
ta-

Wijze inrichtingen in de Natuur,
tabak, vherbloemen e.z. v. bedwe'men, verwerren de
iinnen, verwekken flaap, zetten het bloed inde harsfenen
uit, en veroorzaaken ligt flauwten' en doodlijke
blue 'fpuwingen. Eindelijk hebben ook eenige dieren of
iu him fpeegzcl, of in hunne tiitwaashming, of ergens
elders in hunne lichamen zekere uitvloeizeis, die, wanneerzij,
bijzonder door eene verwonding, onmiddelijk in
het bloed komen , en in onze fappen door middel van
eenige verfeneurde vaten vermengd worden, eer zij op
den langen weg der fpijsvertèering, van de teenen tot
de melkvaten t'ducius Pecuuctiamis) met zo veele eigen
fappen des lighaams onder en te famen vloeijen, dat zij
in 't geheel niet meer zijn, wat zij te voren waren , of
eene plotslijke ftremmiog in den loop des bloeds, of een
oogenbliklijk fchiften en fcht-iden, of de hoogfte peftachtige
ontbinding des bloeds kunnen bewerken *j. Ma.r
ter eere des Sc'ieppers bevestigd de naauwfte Natuuroi -
derzoeking de troostende (telling meer en meer: dat nergens
een algemeen gif voerhanden is. Nergens zo affchuwlijk
iets, in dier, kruid of zout is, dat enkel
tot moorden i vernielen en uitroeijen zoude beftemd
zijn, dat voor den mensch en voor elke foort van fchepzelen,
in alle omftandigheden, in alle evenredigheid en
Vermenging, in een klein of grooter gedeelte, in alle tijden
van het jaar, in de heetfte, gematrgdlte en koudfte
Landen, zondern'at daar tegen uit het onmeerlijk rijk
der Natuur een middel of tegengift, dat anders iedere
gif heeft, zoute vinden zijn, zonder dat de Natuur
eenes dierelijken lichaams allengs zich daar aan zoude
kunnen gewennen en den vijand eindelij!; temmen, een
eorzaak des doods ware, en in alle gevallen zoude
moe-
•) Men kan hier mede over nazien het geen ik VAN DE
GOEDHEID EN WIJSHEID GODS IN DE NATUUR, bh
370. en volg. jrezepdheb. vergelijk daar mede GMELIN»
eigent gefch. der Giften Leipz. 1775. Algem. Gefch. des
plantgifs Nurmb. 1777.

Wijze inrichtingen in de Natuur. 33
moeten zijn. Want de giftigfte zwammen , die doorge-
Tneden of gebroken, geheel blauw zijn, en zo door de
ongewone kleur in het p'autrijk argwaan verwekken,
worden door wilde en tamme zwijnen met graagte gegeten.
Zelden heb ik des zomers in het bosch een zwam
geopend , waar geen infekten in zatsn, of reeds te voren
geheele groeven gevreeten hadden. De meesten
derzelven zijn wel den menfchen niet tot voedzel beftemd ,
maar de wowdflakken zetten zich aan de grootften, en
beknagen ze. De witte harftachtige fubftantie van den
kampherboom (Laura Cam/Jwra) die door afkooken der
bladeren, en de gefpleten (lukken des booms , en door
fuoiimeren verkreegen wordt, is voor de meeste infekten
gif, men legt daarom pillen daar van in de Naturalien
verzameling, op dat de kleine vreeters door de fijne
dampen , iu welke eindelijk de ganfche masfa verwafemt
en verteert, verjaagd zouden worden. De reuk daar van
doodt alle kledcrmottcn: legt men een ft tikje kampher
bij een mierenhoop, zo ontftaat daar in , zo lang het'er
nabij ligt, de grootfte wanorde: met een fcrupel, die
men in.een groot vertrek met gefloten venfteren ontfteekt,
kan men in eene nacht veele muggen dooden,
in een flesch met kampher fterven wespen, bijen, fpinnen,
fcorpioenen aan ontfteekingen in de darmen; en
fchaapeh, katten, honden, muizen, hoenderen , kikvorfclien
fterven alle van ingegeeven kampher, of krijgen
van een kleine portie hevige kramptrekkingen. Doch
even deeze doodlijke ten uiterfte vlugtige ftoffe wordt
bij de menfchen in- en uitwendig gebruikt. ALEXAN-
DER, een kundig Geneesheer te Edinburg, nam proeven
met de kampher aan zich zeiven (~Zie PMlof. Tranfaiï.
Vol. LXVII. 1767. N". Hamb. Mag. St. XXXII.) en uit .
Engeland en Zweden heeft men de heuchlijke berichten, dat
men raazenden, dooreen weinig kamplier klein gefchaaft,
en tot herhaalde reizen tot pillen in koude plantfappen
C ge-

§4' Wijze inrichtingen in de Natuur,
gebruikt, weder tot ruft gebragt heeft. (Zie Pliilof. Tratt*
Ju&. N°. 400. p. 347. en Schvved. Abhandl. VI. 1744.)
De (Liapbol (Papaver fomaiferwti) wordt in 't oosten b. v.
in Bengalen gezaaid, en uit de zaadbollen wordt door
infnijding de giftige melk verzamelt, die daar na door 't
kooketi verdikt wordt, en de Opium geeft, die alleen
of vermengd een' doodlijken ffaap verwekt, wanneer ze
in menutte gebruikt wordt. Maar de fap wordt ook uitwendig
gebruikt op gezwollen klieren, de zaadkapzels
zijn voor de Apotheek, (en hebben vim anodynam) de
zaaden werken Hechts, gelijk amandelen, en worden
gegeetcn: ;
n Silelien maakt men 'er koeken van, en
gansch Irtdfë is fints de vrnegfte tijden zo aan bet gebruik
des Opiums gewend, dat alleen van de Ganges jaarlijks
6000 Centenaars Opium wordt uitgevoerd r
z\e Medicdl
Qbfervations and Inquiries Lond. V. 1776. N". 28.) Men
wil dat de klimopbesfen voor veele dieren wezenlijk gif
zoude ziin, doch de kraaijen in Penfilvanïen eeten ze
zo wel als andere vruchten. De tortelduiven in Carolina
geneeren zich van een giftige plante Blitu m virginiamini)
en deze vogels zijn echter goed om te eeten. Eveneens
eet de Landkreeft (Cancer Ruricold^vzn de vruchten
des gifiigen Manchindboomt, des niet te min is en blijft
zij een goede fpiize, en het zelf (e heeft plaats omtrent
de eetbaare haagdisfen. Reeds in de vroeglte tijden wift
jnen te Heraklea in Pontus, dat de bijen firn wijle giftiger!
honig inzamelen, die hun voedt, doch welke ons
flauwten en duizelingen verwekken kan. Want, gelijk
de kleur des honigs van de verfcheidenheid des bloem*
ftofs afhangt, even zo veranderen fmaak, reuk en andere
efgenfehappen des bonigs, wanneer de bijen, welfigt
door flegt weêr, gedwongen zijn, van planten, die
fiaar nïet eigenlijk tot voedzel beilemd zijn , intezamelefl,
of wanneer zelfs de fappen der bijen en planten
«kt genoeg gekookt en gezuiverd zijn , of wanneer de
reed»

Wijze inrichtingen in de Naiuuh
fceeds verzamelde honig in de Cellen door eenige fchade-
iïjke oorzaak verdorven wordt *); D bittere Amande­
len dienen den menfchen tot veelerlei oogmerken, maaf
men heeft 'er flechts weinigen noodig , öm Wolven, Vos-
len en Honden te dooden. Agt peperkorrels kan een
hoen zonder nadeel eeten, maar de zwijnen fterven van
een enkelen;, die onvoorzigtig in hun voeder komt.
Aloë is een heerlijk middel tot afzetting, maar voor Hon­
den , Vosfeti en Katten is het gif. Óp de Rusfifchè ei­
landen vreeten de paarden en het Rundvee alle foorten
Van varenkruid j de fchaapen daar en tegen laaten ze on­
geroerd, (fzid Aigemi Gefch,. der neuesten entdeck iti
'Rusland 1. f. 104.) In Ooftindien beweert men het als
waarheid, dat linker, wanneer zij in de Magazijnen
36 jaaren oüd geworden is, voor menfchen vergiftig is;
(Zie Haufti Mag. IV. J. 1766. f: 79.) De Canarievogel
en Papcgaij eeten jonge en oude fuiker, het paard be­
mint fuiker en honig: maar een duif en Eendvogel fter­
ven binnen weinige üuren van een weinig fuiker. Dei
bladeren der Dolbesfen of dolkersfen , Öok wolfskersferi
{di.ropa BelladonmJ zijn zo fchadelijk, dat, wanneer
men ze iemand voor de oogen houdt, de Iris in. het oog
haare natuurlijke fpanning verheft, lam wordt, en zicti
onnatuurlijk verwijdt (Zie Z I M M E R M A N S erfahrun-
gen in der Arzneiwisfenfchaft, Th. II. Coll. LINN./EI
Jmoen Acad.. III. ~p. 199.) en de besfen verleiden derl
kinderen •, maar de fchaapen eeten het loof deezer plan-
te greetig, en men kan zelfs de jonge fpruiteh daar van
hun tot voeder droogen: ook de Herten rukken de jong?
fte fchcuten en de (Vaderen af, hoewel zij zich zorgvul­
dig van de besfen onthouden (Zie Hannov. Mag. XI. j .
1771
(*) De vlijtige Gleditsch heeft zich bemoeid, om de plar*«
ten te bepaalen, uit welken eene zo 'chadelijke honig kan gtf»
zameld worden. Zie vermischte pkyfikal. botanis eecon. Ab*
fandh Th. IJL Halle 1767. f. 150 - 158
C 2

%6 Wijze inrichtingen in de Natuur.
fff'** f- 37

Wijze inrichtingen in de Natuur. 3?
wekken. Men heeft zelfs uit dit fchoon glinsterend In- •
fekt met Konings water- tinktuur eenig goud getrokken.
(Zie F O R S T E N D. de Cantharidïbus, hifioriam naturalstn
ehemicam, st medieam exhibsns Ar gent. 1776.) Voor Paarden
, Lammeren, en gevogelte is de witte nieswortel (Ve-
ralrum alpifmj'
i n a l l e V 0
t e
S
l a a t z c n a a n d e
P
waft, gif. Zij is het versch en gedroogd, en zelfs de
zaaden zijn vergiftig , fomwijle eeten de paarden het
kruid voor deszelfs bloeijing. Doch de boeren graaven
de wortelen uit, droogenze, maaken 'er poeder van en
beftrooijen daar mede de gezwellen die bij het rundvee
door de bremfen (oejira) ontftaan, zij geeven deezen wortel
met honig vermengd, den menfchen in , tegen de
lind- en fpoelwormen. De Kraaijen haaien ook van veele
planten, die van groote dieren in het geheel niet
gegeeten worden , de zaaden. De Wolfsmelk, (Eu-
.fhorbium heiwfcopiumjhmït, gelijk alle haare gellachtvcrwanten,
een zeerfcherpe giftige melk. Gelijk febeiwater
op ijzer werkt, zo knaagt dit fap aan het lichaam
en verwekt zweeren, waar zij het zelve aanraakt.
De Afrikanen beftreeken voorheen hunne pijlen met
dit fap, om anderen doodlijke wonden toetebrengen.
Beftrijkt men de nagelen der voeten daar mede, zo worden
zij geheel daar door verteerd. Wanneer een weinig
van dit fap aan het fnoeimes des hoveniers blijft en hij
het tusfehen de tanden houdt, kan zijn ganfche gezig t
daar door onftoken worden. Droppelt men de melk in
een' holen tand, zo verteert zij den wortel, en de tand verbreekt.
Men kan ze overal als een blaartrekkend middel
gebruiken, en echter zitten veele Infekten opdephmte,
en de geiten eeten gaarne daarvan. De bladeren van
het vlookruid (Polygpnup Hydropjiper) zijn gif voor haar,
maar deeze anders zo verfchriklijke plant, dient haar
als een afzettend middel. Welk een onbegrijpelijke menig"
1
» kofft wordt, hoe zeer zij ontwijfelbaar.4e zcuu-
C 3 wen

3 8 Wijze inrichtingen in de Natuur.
Wen aantad en verfiapt, thans alle jaaren in Europa
verbruikt,! maar jonge kuikens krijgen door eenige wei,
nfge koffijboonen , rauw en gebrand, eene uitteering ,
gezwellen , en fterven. De Papegaaij derft insgelijks
van koffij, gelijk ook van pcterfelie. Daarentegen eet
de Papegaaij, als ook onze hoenderen, het zaad derwilde
faffraan , (Carthamus tinSoriusJ dat anders alle
Viervoetige dieren doet purgeeren. Naar de waarneming
Vaneen Veldarts, zouden denneloten en bladen voor de
paarden gif zijn , zo dat zij verrekken wanneer men hun
niet wat genever, welke ten minden fommige geholpen
heeft, ingeeft. Maar tot hoe veele andere oogmerken
dient niet deeze boom, die nog boven dien in het dorre;
zand zonder moeite en arbeid opwalt ?
En behalven dat elk vergif in de Natuur in een 1
zeer
engen kring ingefloten is, en op zeer weinige voórweï»
pen werken kan; zomoeten wij ook dit als een wijze
en voortreflijke inrichting der Natuur aanzien, dat giftige
dieren, giftige planten, en mineralen , om het gevaar
dat dezelve verzeil, en het nut dat zij kunnen heb-
'hen, over de ganfche aarde verdeeld zijn. De Natuur
gaf den heetdenLanden degiftigfte dieren, en de fchriklijkftc
planten , wijl zij ook overvloed en eene verfcheidenheid
van welriekende en verderkende gewasfen hebben.
In Europa is inzonderheid de Yiper, Afrika heeft
de Reuzedange of Boa en de Afpis, Aiia de Naja, en
Amerika moet zich voor de Ratelflang wachten ; in
Italien is de Scorpioen, in de poelen is de bloedegel ,
|n de zoete wateren de barbeel met zijne kuit, in de
Zee zijn veele giftige visfehen, nieuw Caledonien heeft
een foort van dekelbuik (TctrodonJ die als een derk
Vergif den inwooneren wel bekend is. Heerlijk is intusfehen
de weldaad der Natuur, dat waar het gevaarnabij
en groot is, aldaar ook liet middel daar tegen
moet zijn. In Zweden h een giftige flange (Ojlubet-

Wijze inrichtingen in de Natuur 39
CMrfia), maar met het fap van Espenloof heekn de boeren
de beet. Het diertje Suure, of de kleine bloedegel
op de Alpen wordt fomwijk met het water ingedronken
, en is voor de menfchen en vee doodlijk- Maar aan
de Leeuwerkboomen, die daar nabij zeer menigvuldig
wasfen , wordt een Zwam (JgaikusJ gevonden die
gedroogd , met peper, dikwijls met melk en olij vermengd,
jno-egecven , voor het beste middel daartegen gehouden
wordt. In Amerika is het gif der geile ziekte, zo
niet een Landziekte, ten minden het derkfle. Maar
even dit waerelddeel heeft ook eene plante, (Lobelia
SiphUiiica) welker wortel met groot nut afgekookt en gedronken
wordt tegen deeze krankheid, en Amerika heeft
ook in zijne bergen ganfche Ccntenaaren kwik. Kervel,
kers, züuring, Munrtiks-rhaharber en Lepelkruid zijn
tegen de Scorbut in het Noorden , waar de mensch een
groot deel des ja ars van vleesch, en gerookte en gezouten
visch leven moet, veel algemeener, dan in Napels en
Sicilien. De Laplander heeft de middelen tegen deeze
krankheid bijzonder noodig, daarom wad ook in zijn Land
een foort van wilde moerbesfen, die flechts zeven duim
hoo* wad en heerlijk van fmaak is, men kan dezelve
versch en ingemaakt eeten, en de Laplanders houden
deeze besfen als het fpoedigde en zekerde middel tegen
de fcheurbuik oifcorbut. De Schepper wid dat ons lichaam
alle de kwade gevolgen ondervinden zoude, die
uit de afwisfelingen var. den dampkring, en de gedeldheid
onzer fpijzen noodwendig ontdaan moeden. Bij een
ander plan der waereld zouden andere onheilen ontdaan
zijn. De mensch moed het ook gevoelen, dat hij onderdaan,
gelukkig bezitter van vreemde goederen, en
geen Heer der Schepping was. Maar de goedheid van
God was zo groot, dat hij elk Land artzcnijplanten gaf,
en te°en elk kwaad eene weldaad over ftelde.
VIER.-

'4ö Wijze inrichtingen in de Natuur.
VIERVOETIGE DIEREN.
Even deeze geeft, even dit beftendig kenmerk der
Godheid komt ons telkens, ook uit het dierenrijk te gemoet.
Men kan aan elk dier zien, hoe voortreflijk de
Natuur voor enkele fchepzelen, en hoe wijs zij immer
voor het geheel zorgt. Wanneer ergens in poelen of meeren
visfehen geftorven zijn, en beginnen te verteeren ,
zo vreeten de wilde Zwijnen zo veelen daar van als zij
maar bekomen kunnen. De vuile ftank fchrikt het Zwijn
niet af. Het ontbreekt der Natuur niet aan bedienden,
dien zij de reiniging van haare fchouwplaats heeft
overgelaaten. Voor elk rottend aas is ergens eene famenftemming
van omftandigheden , waar door het in
korten tijd ophoudt te zijn, wat het was, en weder
nuttig moet worden. Wanneer in den winter het voedzel
voor de Fret allengs fchaarsfer wordt, geneert hij zich
aan de bceken, bronnen en ilootcn van Kikvorfchen en
visfehen. Men verwondert zich met recht, hoe de
wind hem door de koude lucht den zwakken reuk , die
nog door het water moet opfteigen, kan toevoeren.
Maar 'er behoeft flechts de kleinfte opening in het ijs
te zijn, zo kan de Fret de verftijfde visfehen en kleine
viscbjes 'er door uit haaien. Men dwaalt, wanneer men
gelooft, dat de jonge Haazen blind gebooren worden.
Daar het dier zo zwak is, dat het zich met niets anders
dan zijne fnelheid in het loopen kan redden, zo hebben
zij ook terftond na de geboorte, gelijk in den flaap de
oogen open. De vroege en fchieÜjke vruchtbaarheid
der Haazen is een bewijs, dat de Natuur zich ook deeze
foort van dieren niet wil laatcn ontrooven. De Ilaaze
draagt maar vier wecken, zij rammelen dikwijls reeds
in Februarij, dikwijls fterven de eerfte jongen bij eene
ftrenge koude,maar na weinig weeken is dit verlies weder
herfteld. De rug der hoogfte oosterlijke bergen in
Azië is met eeuwige fnceuw bedekt, en op deze Alpen

Wijze inrichtingen in de Natuur. 4-i
pen van den dertigften tot den zestigften graad Noorderderbreedte
wobnt het Muskus dier, (Mofchusmofchiferus)
een dier, dat in lichaamsgedaltc veel gelijkheid met den
Reebok heeft, uitgezonderd, dat hem de hoorens ontbreeken,
en dat het dier in het geheel geen zichtbare
ftaart heeft. Het mannetje alleen fteeken uit de bovenfte
kaak twee hondstanten uit. Deeze' gebruiken zij.
om te kampen in den tijd der hitte, wanneer zij willen
paareu. Maar hoe wonderbaar! het Muskusdier zoekt
geen. bergen door de zon befchecnen, noch open vlakten,
het verkieft noch een warm noch aangenaam Land.
In zomer noch winter verlaat het de befneeuwde ber*.
gen. De onvriendlijke Alpen zijn het een vermaaklijk
verblijf. Men ziet het altijd aan guure rotzen. Het
gaat altijd tegen de guurfte koude onverfchrokken in.
Onze Herten koppelen des winters bij elkander, en verwarmen
zich daar door. Maar het Muskusdier bemint
ook het gezelfchap niet, het gaat meeft tijds alleen. De
koude der Alpen moet des nachts nogaanmerklijker zijn,
dan bij dag en echter loopt het meeft in den nacht, en
valt als dan in de ftrikken die het gelegd zijn. De
Schepper gaf het geen bijzonder goede oogen, maar
een' fcherpen reuk, en het feberpde gehoor zijn'hem op
zulke hoogen bergen gewigtige volkomenheden. Het
loopt en fpringt ook verbaazend fnel, in den winter loopt
het met uitgefpreidc teenen zo ligt over de fneeuw, dat
'er naauwlijks een fpoor agter blijft. Het geringde geruisen
, dat het van verre hoort, een vreemde en vcrdagte
lucht die het in den neus krijgt, jaagt het terdond
in vreeze, en in die angd verlaat het altijd de dikke
wouden en klautert tegen de klippen op. Maar op de
fteilde bergfpitzen houdt het zich met zijn harde en
fcherpen nagelen vad, en wanneer het gejaagd wordt,
fpringt het van dc eene klip op de andere, die veele
roeden van elkander zijn, gelijk de Gemzen op de Alpen
in Europa. Het heeft ook veele bekwaamheid om over
/' * groo-

Jp- Wijze inrichtingen in de Natuur.
groote ftroomende rivieren te zwemmen: en welk k
het voedzel van dit ten uiierfte vlugtig en onophoudelijk
onrustig dier? Steenvlegten, die aan de dennen zitten,,
mos die het met de hoeven moet afkrabben, de bladen
van eenige ftruiken, (~Rhododendron, Arbatus, vitis idea &).
Doch dit voedzel fmaakt hem niet wanneer het hem in
de gevangenis wordt aangeboden. Het Muskusdier
hongert zich dood wanneer het niet langs de bergen kan
rond zwerven; het vreet niet, zelfs wanneer men he:
nog jong vangt en temmen wil. Zelfs tot de voordteeling
heeft de Schepper hem de koudfte wintermaand
voorgefchreven. De bcwooner van Azië eet zijn vleesch,
men gebruikt ook het vel om het hair, en bereid ook
het zelve, bijzonder trcckt men daar de Muskus van , eene
welriekende vogtigheid , die bij dit dier gelijk bij meer
anderen in een bijzondere zak is afgezonden. PAL LAS
zegt: in Thibet geeven 7673 zulke buidels 452 oneen
muskus, 't Is onbekend waartoe dit fap het dier zelve
dient. Welligt, dat zij elkander, wanneer zij paaren
willen , daaraan vinden en erkennen.
Maar hoe onbegrijpelijk voor ons! Zo veele dieren die
in de fchoonfte ftreeken der aarde alle dagen andere
planten, en verfche vruchten kunnen eeten, zonderen
in hun lighaam geene andere, dan onnutte fappen af.
en een dier, dat in de hoogte, waar de koude nimmer
afneemt, van drooge faplooze gewasfen moet leven,
bereid in zijne vaten nog zulk een koftbaare vloeiftof,
dat het in den handel invloed heeft! De Godheid verbindt
altijd het bovende met het onderfte. Algemeene
verbinding van alle dingen in de waereld onder en met
elkander, is de groote geeft der Schepping die overal
waait! Ook het Amenkaanfche Stinkdier (Viverra Putoriaj
dat met recht deezen naam voert, werpt zijn water,
welkers reuk ze verpestend is, zo afgrijslijk ftinkt,
dat men ze uit de vertrekken of klederen waar het in

Wijze inrichtingen in de Natuur. 43
geweeft is, naauwlijks kan uit krijgen, niet uit, dan
wanneer het van honden en andere dieren aangevallen,
wanneer het getreden of befcbaoiigd wordt. Men kan
ze tam maaken, dat zij door de huizen of de Steden
rondloopen, zij vreeten infekten, en hebben delikaat
vleesch, dat gegecten wordt, en wanneer zij zich zelven
over gelaaten zijn, verbergen zij zich altijd in holen
der fteenrotzen, en fpleeten der boomen. Zij gebruiken
hun walgelijk fap alleen dan wanneer zij verdediging
noodig hebben, wijl het hun daartoe door den
Schepper gegeeven is. De naamen, die de menschlijke
vrees of bijgeloof gemeenlijk gevonden heeft, zijn zeer
dikwijls veel verfchriklijkcr, dan de verfcliijiiingcn in
de Naruur zelve. De fchade die de Cahrians, of de
Weftindifche Crocodillen aai,richten, is ook zo groot
niet. Alle, zelfs de fchadelijkfte dieren, worden door
de Natuur in toom gehouden, en kunnen hunne bepaaling
niet overfchrijden. Zij verfchoonen wel noch menfchen
noch dieren , maar het is toch maar een geluk,
eene fchielijke verrasfing, wanneer zij viervoetige dieren
kunnen overvallen. De ruggraad is bij de Caimans
zo ftijf dat zij niet anders dan in een rcgte linie kunnen
zwemmen. Naar de vorm hunner wei-velen kunnen zij
zich zo fnel niet omkeeren, als het wegens hun roof
noodig is. Zij krijgen daar door noch rund noch fchaap,
dan wanneer deeze dieren zo onvoorzigtig zijn dat zij
den naderenden vijand niet merken, en niet op zijde
fpringen. Daarom moet de Caiman meeft altijd visfehen
vreeten uit zoet en zout water. Hij moet dikwijls lang
hongeren, en kan zulks ook , doch als dan vult hij zijn
maag en gedarmte met fteenen, op dat zij niet te famen
groeijen. In den winter flaapt te Carolina de Caiman,
en koft dus de Natuur niets. Men ziet ze in de holen
der klippen aan den oever verftijfd liggen, en men hoort
ze in in het voorjaar met gebrul ontvvaaken. Enkel bepaalingen
die de Natuur heeft goedgevonden, om de
orde

44 Wijzr inriohtingen in Natuur.
prde en evenredigheid iu het plan van haar rijk- te behouden.
Op dat echter de Caiman zich niet beklage over
de banden aan welke de Natuur hem gelegd heeft, zo
verftaat hij de kunft van ongemeen ftil te zijn , en daar
door andere dieren te misleiden, dat zij hem zonder
vrees naderen. Bij deeze lift komt hem zijn bruine
kleur ongemeen wel te pas, hij gelijkt als dan meer een
.oud half verrot ftuk houts, dan de onverzadelijke Krokodil,
en zo bedriegt zij dikwijls gelukkig visfehen,
vogelen, fchildpadden. Men zal in 't gemeen vinden,
dat alle viervoetige dieren, die visfehen vreeten , ongemeen
ftil bij hunne jagt te werk gaan, in hun natuur alle
gefchiktheid daartoe hebben , en zelfs ten hunnen nutten
de ftilte beminnen , wijl de visch de geringfte beweegjng
Hierkende het ontfiipt. Dit heeft de wijsheid des Scheppers
de Krokodil,den Bever,den Rivier-en Vischotteren gedeerd,
en zo gelukt hun elke verovering, die ter hunner
.verzadiging noodig is.
V O G E L E N .
Elk Land heeft zijn zeker getal van roofdieren en roofvogelen,
die hetzelve zeer nuttig zijn, en zich niet,
zonder veel grooter nadeel dan men tracht te voorko-
•men, laaten uitrocijen. De uilen inzonderheid reinigen
het Land van muizen , en zitten daarom veelal in
lang gras op dezelve te loeren. Haare oogen zijn zo
fijn dat het licht van den dag dezelve verblindt. Zij
vliegen daarom alleen 's nagts uit, intusfehen verzuimen
zij ook niet bij dag uit te vliegen, wanneer het
duister en nevelachtig weêr is. Voor de bewooners
der Bahamfche eilanden zijn de duiven aldaar zeer voordeelig,
dezelve veraienivuldigen aldaar ongemeen, en
zijn jong zeer goed om te eeten. Daar de grond dier
eilanden zo weinig draagt, zo zijn de inwooners genoodzaakt,
des te opmerkzaamer op de Trek- en Stiijkvo-

Wijze inrichtingen in de Natuur. 45
vogels en de visfehen, die de Zee van maand tot
maand aanbiedt, en van deeze zijde zijn zij door de
goedheid der Natuur verzorgd. Iu Europa verreizen de
vogelen uit een kouder naar een warmer Land, zij vertrekken
eer de koude begint, en komen niet weder voor
dat zij geen nachtvorft meer te vreezen hebben. Maar
naar Carolina en Firginien komt de Leeuwerk -met groote
zwermen alleen in den winter, en overal wanneer het
zeer koud is. Zij houden zich als dan aan de duinen
der Zee op, en genéren zich van den haver die iu bet
zeezand waft. Zo brengen zij den winter door, en
trekken in 't voorjaar weder terug. Even zo vertoont
zich daar de fneeuwmosch nooit anders dan in den winter,
en verdwijnt in den zomer weder geheel en al. Hij
trekt waarfchijnlijk naar het noorden, om daar zijne
jongen te broeden. Hoe verfchcidenlijk is de Natuur!
Dezelfde verrichting, waartoe andere vogelen warmte
en zonnefchijn nodig hebben , gefchiedt door eenigen
daar, waar een altijdduurende fneeuw alles dekt, en
het gelukt haar zo goed als deColibri, die zijne jongen irt
het fchoonfte gedeelte der aarde kan opvoeden. In een
en het zelfde Land vindt men bij nauwkeurig onderzoek,
dat de groote Natuur den dieren en vogelen hunn' kring
aangewezen heGft, en deeze lijdlijke onderdaanen ftooren
de orde niet die eens wierd ingevoerd. In Carolina
is een foort van fchoone \ inken "(ftfr&i» Tricolor), welke
haar neft aldaar in de oranjeboomen bouwt, maar zij
komt niet verre landwaarts in, de Natuuronderzoeker
CATESBIJ vond vijftig mijlen landwaarts in geen eert
derzelven. Andere vogels daarentegen ontvlugten de
zeelucht. Aldaar is ook een blauwe Vlasvink, fLinaria
caruka) die in 't geheel niet Zeewaarts komt, maar
altijd ten minften 150. mijlen van daar blijft, maar daar
tesren op het gebergte des Lands zijne beftemming , zijn
onderhoud vindt. Het geen van de vogelen gezegd is
geldt ook van de planten en rupzen. Carolina heeft een
foort

+5 Wijze inrichtingen in de Natuur.
foort van Nachtfchaduw , {Solanum), welker kapzei
met ontelbare zaden , fijn als dof, gevuld is, maar
altijd aan de oevers der groote rivieren , die de Natuur
daar door het Land geleid beeft. Een Roodborltjc (Rubeculaj
Ui Amerika, dat nainvlijks dén oncc weegt.,
Vliegt nogthans zo fnel, dat een Valk hem niet kan achterhalen.
De Schepper gaf hem daartoe groote vleugels;
het haalt de infekten, die het wil eeten, ligtiu,
en gelijk deeze vogeltjes bij ons hunne nestt n, in de dik de
bosfchert aanleggen, en ze zeer kundig bedekken, zo
Verfteken deeze ze in de holen der boomen, en leeven
daar zeker tegen de vervolgingen. Amerika is over
geheel een eeuwige reisplaats. Door de lucht trekken
gefladig ganfche. zwermen van dieren, het is eene geduurige
verandering , en nogthans altijd een Land vol
orde. Ecu Kwikftaart met een gcelc borft, fOenan/l/a
americana) die in het vliegen de pooten zo wonderbaar"
uitfteckt, woont in het onbewoonde Land van Carolina
en Virginisn. Haar verblijfplaats is altijd twee of driehonderd
mijlen van de Zee. Zij bemint het geruisch van
groote rivieren. Van dc vreeslijkflé rotzen weergalmt
dikwijls baar doordringend geluid, en dikwijls weet zij
zich weder zo. te verbergen, dat men haar veele uuren
te vergeefsch zoekt. Hoe wijs heeft de Schepper alleen
het gellacht des vliegenvangers (MusdcapaJ verdeeld!
In heete Landen zijn 'er meer dan bij ons, wijl de hitte
der plaats de vermeerdering der infekten zeer bevordert.
In Carolina houden zij zich in den zomer op, daar tcelen
zij jongen, en daar zijn zij ook in de warme maanden
nodig, maar in den winter trekken zij voort naar het
Zuiden, om ook in andere plaatzcn het fchadelijk geweld
der rupzen te beperken. Zijn deeze in den winter
verreisd, zo blijven daar nog Meezcn, en deeze
zoeken, terwijl zij in de bladelooze boomen rond huppelen
, uit alle verdiepingen der Schorsch op dam en
takken de infekten. De Natuur vergeet dus niet dat
haa->

Wijze inrichtingen in ie Natuur. 47*
haare Ideinfte krijgsheiren fcbadelijk konden worden.
Zij bepaalt ze onophoudelijk, laat ze geltadig van anderen
vervolgd worden, en legt daar door midden in den
winter den grond tot de duizendvoudige (choonheid der
lente, die zonder deeze bdtendige opmerkzaamheid in
haare beginzels verdorven worden. In Amerika vindt
men zulke gelukkige oorden, dat daar eene geftadige,
onafgebroken opeenvolging van bloemen is , en naar
deeze trekt de Colibri, (Trochitus) zo dra in Carolina de
winter begint. Ziine tonge dient hein om honig te zuigen,
en zij is zo gefield als de tong der bijen. 3
Met is
een heerlijk gczigt in den zonnefehijn , wanneer dit
prachtige vogeltjen zich door het fnelfte f.aan met de
vleugelen op de groote Amerikaanfche bloemen (b. v-
Zonnebloemen , ïulpcnboomen e. z. v.) zweevemie ophoudt
! In den nazomer begint in Carohna de groote regentijd,
maar als dan zendt ook de Natuur ganfche
zwermen van Rijgers, Amerikaanfche Pelikanen, en
andere watervogels. In alle andere faizoenen ziet men
ze niet. Zij kunnen in Carolina geene eieren leggen de
winter is daar toe te ftreng, maar terwijl zij nu op de
natte velden en alle lage overfïroomde plaatzen, nedervallen
vinden zij aan de Kreeften en andere waterdieren
een' overvloedigen voorraad voor zes weeken, en wanneer
het Land van deeze dieren gereinigd is, verdwijnen
zij weder, om in andere ftreeken denzelfden arbeid op
zich te neemen. De Ganzen die men daar in den zomer
heeft, leggen hunne nesten in de holen der boomen
die zij in het woud vinden. Dikwijls hebben de
Spechten deezen hun daartoe voorbereid, door hun geftadig
uitholen. Maar, opdat hun gebroed aan hun eigenlijk
element, aan het reizen, zwemmen en woelen iu
flijk gewennen moge, neemen zij hunne jongen uit deeze
holen met zich in het water. Zij draagen ze op den
rug waar aan de jongen zich metden fnavel vaft houden,
en zo reizen zij zo lang, tot dat de jonge Gans zonder

48 Wijze inrichtingen in de Natuurt
de oude vliegen?kan. In Virginien waft geen rijft, maar
in plaats van deze plaatfte de Schepper daar de wilde
haver, deeze neemt de moerasfen in, en meft met zijn
zaad de haltenten (Qmrquedula amerkanaj. Maar, wanneer
deeze verteerd is, komt deeze vogel in het midden
van October naar Carolina, waar juift om deezen tijd de
rijft ingezameld wordt. Daar leeven zij dus van de rijft
en worden daar van vet, zo dat men ze alle andere Enten
voortrekt. De Schepper laat geen uitgevallen zaadkorn
zonder beftemming op de aarde liggen, en alle dieren
die hij daar mede voedt, moeten weder anderen, zeer
dikwijls den mensch , nuttig worden.
A M P H I B I E N.
De voorzigtige Natuur gaf den boomvorfchen (Rana
arborea) het inftiukt, van zich altijd onder het loof
te verbergen, op dat zij van de roofvogelen niet zouden
gezien worden. Men zal altijd bevinden dat zij zich
van onder vaft hegten. Alle haare pooten zijn gevormd,
als de beide fpitzen aan het lijf des blocdegels, die zich.,
eveneens, bijzonder met den bek, aan alle dingen kan
vaft zuigen. De ballen onder de voet ftellen den Loofkikvorsch
in ftaat, om zich aan den gladfte fpicgel vaft
te houden, en wanneer de wind fterk waait, met'het
blad zonder te vallen, heen en weèr te llingcren. In
Amerika, zegt C AT K SB IJ ziet men ze zelden bij dag.
Zij fehuwen de hitte der zonne, en verfteken zich Onder
de groote en breede bladen tegen de vogelen die
naar hun vlcesch graag zijn. Maar wanneer de koelte des
nachts begint, huppelen zij op de hoogfte boomen van
den eenen tak op den anderen, en vangen daar de rupzen
weg, die zich ten deele door hunne blinkende hairen
, door den phosphorus , en het glinsteren van hun
lijf in de duisternis zelve ontdekken. Wie ziet hier niet
de allerwijsftc en eenvoudigfte verbindingen in de Natuur

Wijze inrichtingen in de Natuur. 4$
tuur ? Deeze diertjes glinsteren om verfcbeiden redenen
, die wij meer raadeil dan bepaalen kunnen. Maar
even deeze toevallige omftandigheid ontdekt den Kikvorsch
zijne fpijze, en geeft weder gelegenheid dat een
menigte rupzën worden vernield eer zij alles vernielen.
Den nuttigde foorten van Kikvorfchen geeft de Natuur
een groote klomp eieren, daar en tegen de groote Kikvorfchen
(Raüa boans) die aan de oevers van beèken eh
rivieren zitten, en fomwijle een jong hoen, of Eend geheel
kunnen indikken, komen ook in dat gedeelte dér
waereld, waar het water in ontelbare oorden uit de bergen
breekt, niet dikwijls voor. Het geen de Kikvorfchen
doen , doen ook de Haagedisfen , èn Op de Bahamfche
eilanden wordt een foort defzelven zo groot,
en het vleesch zo goed , dat men ze eet, inzout en bewaart.
Men drijft ze met honden die daar óp afgerigt
zijn, uit dé rotzen en höleh der boomen , en verkoopt
ze nog levende te CaroïïAa: De ijsvogels j diè anders
visfehen eeten , vervolgen ook haar. Het is een aangefiaamebe!cb.ouwing
der Natuur, dat zij terwijl zij een'onophoudelijken
ftrijd onder haare fchepzelen verwekt, nogthans
een bëfteridig leven onder dezelven weet te onderhouden.
De kleineren weeren zich zo lang zij kunnenen de
grooteren leerën langs zo meer roovcn en moorden hoe langer
zij zich in haart natuurlijke bezigheid oefenen, De
Natuur hitft ze zelve tegen elkander op, en even daar
door zergt zij voor allen en verfchaft zich altijd levendige
en frisfche fchepzelen, die met ongewoorie wejluft
den zegen aanneemen , die zij zo mild en onpartijdig
laat uitvloeijen.'
V I S S S H Ê M.'
Onwederfpreeklijk fterk en doordringend verkondigt
ook de waterwaereld de wijsheid van God, en Zijne
onbepaalde goedheid. Reeds docr hun fdioone roo-:

go ffiijie inrichtingen in de Natuur.
de kleur veraangenaamen zich veele Zeevisfchen «as
den mensch.- Uc diepten van Firgtnicn hebben veel
baars, die voortrcflijk om te eeten is. Daar, waar de vloeden
of bogten buiten genieën diep zijn, wasfcn deeze
visfehen lang ongcfloord voord, en bereiken dikwijls
eene grootte van drie voet. In de Atalantifche zee is
een kleine baars , (Pcrca feümnxj die zich fomwijle aan
het roer der fchepèn hegt en zich van het flijm geneert
waarmede de kiel cn het roer omgeven is-. Men moet zich
verwonderen hoe dit kleine fchepzel den vaart des fchips
volgen kan. Maar de lafl der Natuur om zich deezen
kleinen voorraad ten nutte te ma-aken , is zo bepaald,
en zijn honger zo fterk, dat hij het fchip m' zijn ih elite
zeilen volgt. In de Amerikaanfche- wateren is een
fchoone blauwe visch, (Turdus Rhomboidalis) die dikwijls
van andere visfehen aangegrepen', in ftukken gefcheurd,
en in weinig beeten opgegeeten wordt.- De'
Natuur gaf hem in dit gevaarlijk verblijf zelfs geen tanden
tot zijne verdediging. Maar aan elke zijde des
ftaerts heeft hij een zeer fterk en fpits beentje, dat hij
tot zijne befcherming kan uitfteeken. Bij een' anderen
visch uit dit zelfde gedacht, die ook een' bek zonder
tanden heeft, denklijk om dat hij ze tot zijn voedzel
niet noodig heeft, deldc de afwisfclende Natuur de dekels
aan de rugvinnen, en bouwde het agterdeel des lichaams
op flerke beenderen , daar het voorde gedeelte
kraakbeenig is en zijn moet wegens zijne fpijze. Hij
kan dus in nood het voorde gedeelte van den kop onder
het beenderig gedeelte terug trekken. Bij de Bahamfche
eilanden is de Zee vol Koraalen en Koraalgewasfen,
maar daar ®ok is de Eenhoornvisch, die, hoewel hij
maar zes tanden heeft, echter door deeze lterke werktuigen
het hardde voedzel in de maag terdond in brei verandert.
In de hole rotzen dier eilanden verbergen zich
dikwijls de fchoone groen en zwart gevlakte Mureenen
jegen de roofvisfehen. Ook verbergen zij zieh onder

PFijzs inrichtingen in de NaUiüt'. $i
der de Koraaltakken. Men wordt fomtijds van dezelve
in de voeten gebeeten, daar, waar men ze niet verwachtte.
Wijl zij dikwijls negen voeten lang worden, rukken
zij, wanneer men ze van de Koraalgewasfen wil los
maaken, ganfebe Hukken met zich uit, en fomtijds fcheurt
de Mureehe zelf; eer zij zich vah de gewasfen wil los
laaten. Gelijk op het vaste land de kleine vogelen ia
de ftrüiken befcherming zoeken tegen de roofvogels, zo
zoeken veele kleine visfehen in de Zee ondef de Koraalen
en andere dergelijke voordbrengzelen der Zee befcherming
tegen de roofvisfehen , en de wijle Natuur
laat daarom deeze met dieren bevolkte gewasfen altijd in:
ftille baaijen groeijen, waar zij, eh de kuit derkleine visfehen
ook tegen de Woede der golven verzekerd zijn.
Hoe weinige van de jonge visfehen zouden kunnen opgroeijen,
zo niet de Natuur zelve hun deeze fchuilplaatzen
had aangeweczen. Want ih de Zee eet ondef anderen
de Katvisch, die in zoet en zoutwater overal in
Amerika voorkomt, visfehen van zijn eigen fobrt, ert
zijn bek kan zo verwijd worden, dat hij een' anderen ,
die even zo groot is als hij zelve, verfijnden kan* (.Zié
CATESBIJ N. II. Tab. ad T. II. p. 23.)
I N S E K T È N ;
Tusfcheri de keerkringen, bijzonder op de Bahamfche
eilanden is de 1 natuurlijke woonplaats des Landkrcefs.
(Camer RuricolaJ wanneer nu deezen uit hunne holen
gaan, om in de Zee hunne eieren afteleggen, zijn dezelven
in zulk een menigte, dat men het gewemel van
zo veele kruipende dieren ligt voor eene aardbeeving
zoude houden. Zij trekken huiinen weg recht uit voord,
men weet, dat zij door openlïaande vengfiers de imvooners
zelfs op hun bed bezogt hebben, zij Ijiden als dari
niet dat men zelfs met eenen (lok onder hen komt, gaat
men tusfehen hunne wooningen wandelen, zonder hen
Da «T

£i fFijze inrichtingen in de Natuur.
te merken, zo waagen zij ;zich tot geheel in de natheid
der menfchen en ftecken gclijklijk hunne fcbecren
op als of tij den ftoorer hunner ruft wilden knijpen, -
wie p af deezen kleine fchepzelen deezen moed ? Wie zegt
den Landkreeft, dat zij een Legioen uitmanken , dse
iets kunnen uitrichten? Wie leert hem met zo veel onveile
hrokkenheid, hunnen weg te vcrwceren , wanneer
zij zich van hunne eieren willen ontlasten? In het water
vreécen de Kreeften vleesch, viseh, allerlei dóofe
en verrotte lichaamen i maar de Landkreeft moet, wijt hij
niet in dé Zee moeft leeven, zich van de gewasfen onderhouden
, welke de aarde in overvloed heeft. De Natuur
beftemdc ze den mensch tot fpijze, daarom rs
hunne vrugtbaarheid zo buitengemeen groot, en zij
kunnen niet vernietigd worden, wijl zij zelve alle jaaren uit
de hoogfte plaatzen naar de Zee trekken , om hun gebroed
aan de^ plaats te brengen, waar zij voord kunnen komen.
Zij zijn inzonderheid den armen Negerflaven in
die Landen een' verkwiklijken trooft. Zij vergeeten, wanneer
zij ook eens, zonder door de wreede vrekheid der
Europeanen daar voor getugtigd te worden, van deeze
Kreeften kunnen eeten, het geftadige Kaslavebrood, en
den laft des arbeids. De Eremit- en Soldatenkreeften
(Bernfiardus Diogenes Gr.) zijn bekend. Hunne fteenharde
fchale bedekt hen maar half, het agterfte gedeelte
des lighaams is maar met een harde huid overtogen.
Daar kon hij dus befehadigd worden. Hij zoekt zich
daarom, zo dra hij uit het ei komt, een (lekke, dikwijls
een Kinkhoorn, (Buccimim), hij kruijpt daar in en
bevestigt zich in deeze windingen. De Natuur wijft hem
deeze ichaale, zo dikwijls hij een nieuwe noodig heeft.
Waaifchijnlijk leggen deeze foort van Kreeften daar in
de Zee hunne kuit, waar dergelijke (lekken in menigte
gevonden worden. Op dat hij niet uit zijn zekere woo.
Hing worde uitgeworpen , gaf de Schepper hem agter
aan den ftaart twee korte nagels, waar door hij zkh
aam

Wijze inrichtingen in de Natuur. 3"$
aan debinnenfte vlakte der fchale kan vaft houden. Dccze
kleine klauwen of groepen zijn zo fterk, dat 'er eer
een Huk van den Kreeft in defchaal blijft zitten , wanneer
men hem met geweld daar uit wil trekken, dan dat hij tegen
zijn' zin zoude los laaten. Naar gelange de Kreeft
grooter wordt, zoekt hij ook al tijd grooter fchaalen. Vervolgt
men hen, zo zoeken zij zich terftond met hunne,
wooning te veriteeken, intusfehen fteeken zij echter ra
het gaan altijd de fcheeren uit, en de grootcn verweeren
zich daarmede, en houden vaft wat hun voorkomt.
Deeze Kreeften eeten ook vruchten uit het plantenrijk ,
hoewel zij de visfehen én andere opwerpzekn der Zee
niet laaten liggen. CATESBI.T zegt: dat hij hen nooit
zelve naar de Zee heeft zien trekken. Zij zijn gaarne aan
den oever, daar, waar boomen en ftruiken hunne zaaden
cri vruchten laaten vallen. Zij kruipen ook verbaazend
fnel langs de fteille zeeklippen, waar zij van het zeewater
befproeid worden. Zo dra zij roofvogels bemerken
, kruipen zij ouder de oppervlakte der Zee en verbergen
zich zo lang onder aan de rotzen, tot dat zij
weder zonder gevaarte voorfcliijn kunneu komen, Dc zo
naamde Zandkrceft verbergt zich terftond in het zand,
zo dra men hem vangen wil. De Kreeften die men in
Noorwegen Am noeme, zwemmen des zomers bij warm,
weder in oneindige menigte op de Zee. Men kan geen
emmer water feheppen .zonder eene menigte van deeze
verbaazende menigte Aat, wijl zij den Zeevisfchen, en
inzonderheid den Haring tot fpijze dienen. De Kreeften
zwemmen altijd landwaards, en de Haring volgt hen
beftendig hoe wind en itroom dezelven ook drijven. Hcefc
men nu geen' naam voor het getal ;der Haringen die alle
jaaren gevangen worden, hoe veel grooter moet dan nog
het getal der kleine Kreeften zijn, wanneer zij op hunnen
logt'daar van moeten keven! En deeze allen kent die
God, die alle zonnen, alle waereld ftelzels, alkComeeten,
Bkneeteii en wachters in orde houdt!
D,3 PLAN-

£4 Wijze inrichtingen in de Natuur.
PLANTEN.
Men kent de {rekels door welke de Natuur fommige
foorten van Palrnboomcn in Indien voor de vernieling,
inzonderheid der zwijnen, behoedt. In Spanje groeit
een kleine foort van palmen, of Palmito, zijn vruchten
zijn kleine roodachtige dadels, rondom den (lam zijn de
takken vol bladeren, en deeze zijn met een dubbeld bekleedzel
van bruine drooge vezels, als kanten, omflingerd.
De vezels gelijken naar fterk gaaren, en kunnen
ook even zo gefponnen en gebruikt worden. Hier aan
de Palmito in het Landfchap Campina is haare beftemming,
om den {tam dcczer kleine Palm droog te houden en
voor vocht te befchermen. Ook aan deeze Europifche
planteis, even als aan de lndiaanfche, alles goed en
bruikbaar. De bladen worden als bezems gebruikt. Elk
derzelve breidt zich als een waaijer in vijftig dunne bladen
uit. De dadels zijn als pluimen, en zijn kostelijk
om te eeten, de ftam is maar agt duimen lang en dik,
en wordt door den gemeenen man greetig gegeeten. Het
binnenfte is week, en zoet, en men verkrijgt twee pond
eetbaare ftof van een Palmito. Uit de Spaanfche ge*
fchicdenis is het bekend, dat in het jaar 14S5. de
armée van Keizer Ferdinand den Hten zich verfcheide
dagen van deeze boomen geneerde, toen wegens tegenwind
de fchepen met levensmiddelen niet aan de kuil
konden komen. In de Natuur liggen nog veele verborgen
zegenbronnen, die in nood het gebrek aan graanen
en andere gewasfen kunnen vervullen. In alle groeven
die in Egijpten den ganfchen zomer door met water
liaan, waft het rondkruid of Lotus, (JSymphaca Lotus)
even als de waterlelie of Meerbloeme (Nymphaea lutea)
die bij ons alle poelen en flooten overdekt. De (teel is altijd
zolang als het water diep is, anders kon de bloem
niet boven de vlakte des waters uitfteken, het geen noodig
is om dezelve te bevrugten. Het gewas Haat zo
lang

Wijze inrichtingen in de Natuur.
lang als het Nijhvater in dezelve is, zo dra dit verdroogd
is , verwelkt ook de plant. Maar na den bloefem
komt een zaadkapzel met veele kleine zaaden, die in
den grond het volgende jaar verwachten. Dit is de gefchiedenis
eener plante die in den zomer door de Egijpteharen
geheel en rauw met fteel en vrucht gegeetcn
wordt. Men vindt de pit, volgends Dapper, zoet, vol
fap, en bijzonder dient dezelve zeer tot verkoeling. *)
In Ooflinclie , iEtbiopien, Arabien en Egijpte waft de
Tamarinde (Tamarindus indicd) die de Natuur den hecten
Landen als een wezenlijke weldaad gegeevcn heeft. De
bladeren dezes booms behooren tot die, aan welke men
het eerft het flapen der planten ontdekt heeft. Zij omvatten
zeer duidelijk bij het ondergaan der zonne den
zaadknop , op weiken alles aankomt, zij bedekken hem
daar door tegen de koude van den nacht, en laaten dezelvenniet
wederlos voor dat de zonne opgaat. Deezen zaadbol
neemt de Arabier en maakt ze in met zuikcr, en
dit aangenaam zuur neemen de reizigers met zich "en lesfchen
daar mede hunnen dorft, wanneer zij in heete Landen
reizen, men weekteen ftuk tamarinde inwater, hier door
wordt het water ongemeen koel en verfrisfehend, de
bladeren, die ook in den winter niet afvallen, zijn een
goed middel tegen de fpoelwormen: kookt men die ingemaakte
vrucht met water op, zo wordt het een' zagten afr
voc-
*) ADANSON meent dat hier toe ook de Egijptifche waterpepcr
(Stratiodes) behoort, van welke men zegt, dat de
plante op den Nijl haar voedzel zoekt even als de dieren,
wijl zij kleine bostenen bladeren voordbrengt, die dikwijls zeer
ver van elkander afftaan en elk hun fteel hebben , die, wanneer
hij een' tijd op het water gezworven heeft, zich met
zijn wortelen, ongemerkt zo vaft in den grond zet, dat het
moeite koft hem daar uit te trekken. Zij waft ook in den
-Niger, en heeft veel overeenkomt* met onze Potamogeton
Nympk. m Nymph.alba et lutea. Zie AKANSQNS Reizs
rmar Sepegal.
C 4

§6 Wijze inrichtingen in de Natuur.'
voerenden drank. In de koortzen, die in Indien menigvuldig
zijn, doet dit kookzel ongemeene dienden. Men
kan de vruchten ook zonder ze in zuiker in te maaken,
op eene drooge plaats meer dan een jaar goed houden.
IJaar de Tamarinde overal zeer fchoon en hoog waft,
zo dient zij den Indianen reeds met haar verkoelende fcha-
Üuw. Echter houdt men het in Siam ongezond, onder
de fchaduw deezer boomen te flaapen. TURPIN
zegt dat 'er geen gras onder kan wasfén. Hoe aangenaam
moet een boom, wiens vruchten verkoelend
en verkwikkend zijn , bijzonder in een Land zijn,
waar goed en fmaaklijk water een groote zeldzaamheid is!
Het geen bij ons de aardappelen zijn , zijn de Bataten
(~Coiivo:vu!:is Batatas) voor de heetere waerelddeelen. Een
enkele wortel onder de aarde maakt echter zulk een aanjmcrklijk
voedzel uit voor Afrika, een gedeelte van Azië
én Amerika! Zij groeijen van Maart tot September, en
vermeerderen ongemeen. Zij hebben ook nog dat voordeel
dat men ze ligt door den winter behouden kan. De
ranken deezer planten loopen over den grond heen, en
wortelen in, zo als zij door de winden geflingerd worden.
Gewoonlijk overtreffen zij de grootte onzer aardappelen,
men heeft Bataten die zeven pond zwaar zijn,
en de fmaak is veel fijner, zo blanken als zwarten eeten
dezelven met graagte. Zij zijn nog des te nuttiger wijl
men alle foorten van vee , zelfs honden en katten daar
mede voederen kan: en zelfs fchaapen , geiten en zwijnen
worden met het loof daar van gevoed. In Weftindiën
zijn deeze wortelen reeds in drie maanden volkomen
rijp, en wanneer men het gewas wil .voordplanten,
behoeft men maar een ftuk van een rank, waar men wil,
aftefnijden en in den grond te leggen, de ganfche wortel
is vol kiemen die maar op ontwikkeling wachten. —
Bij zeer veele Ooft- en Wcftindifche planten merkt men
op haare bladeren zigtbaare verdiepingen, die onze plan-
' « V l
' ten.

Wijze inrichtingen in de Natuur. 5?'.
ten niet hebben. In deeze door de Natuur zelve gemaakte
holen houden zich veele Infekten op, en ontgaan
daar door de vogelen en de onverzadelijkc boom-.
vorfchen die geftadig in de boomen loeren. Uit een
Mistelwortel, die gelijk een uijen aan de boomftammen
en nog meer in de reeten der rotzen op de eilanden van.
'Bahamwaft, komen insgelijks hole bladen, deeze ontvangen
den regen, en leiden dien naar den wortel, welke
zich daar door voedt. Zij wasfen altijd: bij gebcele
bosfehen deezer wortelen, welke dikwijls zo wonder doorde
rotzen geflingerd zijn, dat men moeite heeftyw ze
uit te trekken. En niet eer dan dat de wortel zich op
deeze wijs bevestigd heeft, fchiet de fteel opwaarts, en
ontrok zijnen bloefem. Maar hoe wijs is deiNatuur! Hoe
minder de plante uit de rots, of uit den houtftam, voedzel
aan zich kan trekken, des te meer moet zij het van
de bladen ontvangen. Wijl nu uijcmvortelen beftendig
wat water moeten hebben , vormde de wonderweikzaame
Natuur op de bladen der planten deeze groeven, en
laat allengs uit dezelve eenige druppelen, na dat de behoefte
van het gewas het vereischt, naar den wortel^ afzakken.
De gunstige Natuur vergenoegde zich .niet.,
dat zij in de heetfte luchtftreek de Mahony en andere
prachtige boomen plantte, dikwijls zijn tdeeze met andere
fehuim planten weder zo dik bezet, dat men ze voor
de bladen en bloefem der boomen zelve zoude aanzien.
Zo onaangenaam dit anders in de houttee'.t is, daar debeste
boom eindelijk moet verwelken, wanneer hij te
veel fappen aan andere gewasfen moet afftnan, zo is het
toch hier een bewijs van de overgrootc vruchtbaarheid
der Natuur, die geftadig gave hij gave voegt, en gcfebenken
op gefchenken hoopt. En ook voor deez?
planten? die niet in de aarde, als de, algemecne moeder,
maar op de hooge boomen groeijen, zorgt de wijsheid
des Scheppers. De bladen der wilde Ananas, (zo
noemt men een plant van deeze foort) worden dikwijl?
D 5
t w
? c

jo* Wijze inrichtingen in de Natuur.
twee voeten'groot, zijn hol en fteeken in elkander, eneen
alleen bevat dikwijls twee quart water, dat hij uit
de lucht aan zich getrokken heeft, en dat, hoe wel de
zonne haare ftraalcn loodrecht nederwerpt, toch altijd
frisch en verkoelend blijft. De Mahagonys (Swietenia
Mahagony) die dikwijls drie of vier voet diameter hout
hebben , wasfen onder de vermogende befcherming
jder Natuur op de Bahamfche eilanden, die fchier geheel
•rots zijn , in holen en rceten der rotzen. Waar ergens
wat hout, gras , of loof verrot is, fchieten de wortel vezelen
heen, en verwijderen zelve, na dat zij dikker en
fierker worden, dereeten. Winden regen voeren hun
geftadig voedzel toe, de Natuur kan alles wat ons
fchier onmogelijk toefchijnt verrichten. Zij bouwt de
grootfte werken dikwijls op een' kleinen nauwlijks zigtbaaren
grond. CA T E s B IJ heeft opgemerkt, dat, wanneer de
rptzen voor het indringen der wortelen te hard zijn,
zij zich uitbreiden, en zo lange over de oppervlakte
heen loopen , tot zij ergens een bekwaame rcete vinden.
Maar dikwijls liggen ook van deezen boom buiten den
grond meer wortelen dan de ganfche boom met al zijn
takken uitmaakt. En nogthans moet deeze boom, die
zich eerft zelve zo kommerlijk geneert, naderhand op
zjjiie kroon veele andere gewasfen herbergen. Even zo
loopen in Carolina de wijnftokken langs de bergen heen,
zij hangen van de rotzen over de Savannarivier, een
meenigte druiven valt in het water, maar wat zoude ook
in de huishouding der Natuur verloren gaan? De Natuur,
is de rijkfte Koningin , en nogthans kan geen behoeftige
zijn fober deel zo fpaarzaam befteden, als zij
het kleinfte gedeelte haarer fchatten aanlegt. In Augus*
tus en September, wanneer de rijpe druiven in de.Savannah
vallen, zijn daar veele Barbeelen welke daar op
nazen, en daar van zo groot en vet worden, dat zij aan
den buik dikwijls één vinger dik vet hebben. De inwooners
der eenzaamc Bahamfche eilanden hebben ook een
hees-

Wijze inrichtingen in cle Natuur.. £9
heestergewas, welkers fchors en bladen , wanneer zij in
een groote mortier geftcoten worden, een zeep geeven ,
waarmede men daar het linnen kan bleiken en wit maa,
ken. De meeste inwooners genéren zich daar van de
jagt, en de Natuur laat het hun ook in den winter met
aan dieren en vogelen ontbrceken. Tot voeding van
dit wild dient ook een boom , die groote wilde kerfen
in lange ftruiken draagt, maar die, wijl zij den duiven en
andere wilde dieren beftemd zijn, eerft in December rijp
worden, behaiven dat nog de menfchen zijn duurzaam hout
kunnen gebruiken. Tot dit zelve doeleinde is daar een
Acacia, welke wel zijn zaadkapzel, wanneer het zaad
rijp geworden is, opent, zo dat het zaad 'er uitvalt»
maar echter nog aan het Kapzel door eene flijmerige ftoffe
blijft hangen. Daar nu deeze zaaden zwart en de
llijm in welke zij te vooren lagen, fcharlaken rood is,
worden deeze vruchten door haar fchoone kleur den
wilde duiven zigtbaar, zij eeten deeze zaaden, en worr
den weder door de menfchen gegeeten. Nog aanmerklijker
en aanbiddenswaardiger is de kunft der Natuur iu
den balfemboom, die op alle de eilanden van Amenka
tusfehen de keerkringen walt, op te merken. De
vogelen, de vlijtige dienaaren der Natuur, openende
kunstige kapzels, en verdrooijen de zaaden. Alsdan
gaat het op de takken van andere boomen op, van daar
loopt de wortel, om meer voedzel te zoeken, naar beneden
, tot hij aan de fchors des booms ergens een verrotte
plaats vindt, waar hij zich vestigen kan. Dit deeze
fpleet waft de boom zo lang voord , tot dat ook deeze
grond uitgeput is. Als dan valt de wortel dikwijls
veertig voet diep in een rechte linie naar beneden, tot
hij de aarde bereikt, hier hegt hij weder in, en als dan
ontftaat'er een boom uit nog grooter dan die, uit welkers
fchors hij voordkwam. Men gebruikt cle har ft van deezen
boom als een zeep, en bedient zich van dezelve ook
|rj de paardeartzenijkurift, In Carolina, Penfylvanien en
Vir-

6$ Wijze inrichtingen in de Natuur '.
Virginien is de heerlijke Magnolia, of Beverboom, wijt
zich de bevers, gelijk KAL M zegt, met de fchors des
zclven ligt laaten vangen. Hij waft in laage vogte plaatzen,
de bloembladeren hebben een zeer fappig weefzcl
en zijn zeer zngt wit. Deeze boomen geeven wanueer
zijbloeijen, des morgens en 's avonds een alleraangenaamfte
reuk. De zaadkapzels openen langzaamerhand
haar Geilen, doch de zaaden vallen niet terftond op den
grond, zij hangen ook nog op witte draaden, die omtrent
twee duim lang zijn, tot zij volkomen rijp zijn,
ïntusfehen ondergaan zij verandering van fappen, zo
als blijkt uit de verandering der kleuren: eerft zijn zij
wit, wanneer zij rijp zijn rood , en als zij afvallen,
worden zij groen. De Magnolien zijn klein , maar haaaangenaame
reuk ontdekt men reeds van verre en zo
gaat de Natuur trapwijze tot de voleinding haarer zaad-:
korrels te werk. Zo veel moeite befteed zij aan de on-r
derhouding van alle haare werken.
In Europa hebben wij eveneens uitnecmende planten,
die ons tot fpijzen of fpeccrijen kunnen dienen. Op de.
velden waft Karwi (JOarum carvij die men .geheel en al
niet alle zijne declen gebruiken kan. RE I CHART heeft
de Duitfchers geleerd, de Karwiplante in de tuinen te
kweeken, dat de wortelen eetbaar worden, gelijk zuikerwortelcn.
Op de velden verfchaft hij ook weinig
moeite, hij heeft een menigte zaaden, en drooit ze van
zeiven uit. Het loof daar van is zeer goed voederkruid,
de jonge bladen daarvan worden in Franken en
Thwingen als moes opgedischt. De grond, in welke
men de witte Komijn wil teelen, vereischt niet veel toebereiding,
wanneer zij in den herfft gezaaid wordt bloeit zij
gezet in het volgende jaar. Het zaad is zeer kruidig en
heet. Het verwarmt de maag en breekt de winden.
Men gebruikt het daarom met jrecht, als een Duitfche
fpeccrij iij brood, foupen en kool. Het is het werkzaam-

fpljze inrichtingen in de Natuur; è\
ïflamfle wanneer het van de wilde Komijn gezameld
wordt. In het mark Brandenbnrgfche wordt het insgelijks
Verzameld. Men drijft 'er handel mede, en ftookt 'er
BrandèWijn uit. Onze Voorzaaten onderzogten veel beter
dan wij, de inlandfche fchatten. Onbekommerd om
Kaneel of Cardamon uit Azië, dronken zij hun bier uit
geril, hun-Brandewijn uit rogge, en hun-wijn van den
Rhijn. Ook bij ons is alles goed, wat de Natuur doet.
De fchalen der Walnooten QuglansJ worden in den
.winter in de kaggels en ovens geftookt. Bijzonder kan
de Smid ze in zijn eelt gebruiken. De ondervinding
leert, dat hij ze zo goed als kooien kan gebruiken.
De hulzen der zogenaamde roomfehe boonen, zijn eenzeer
goed voeder voor de fchaapen en haar zeer aangenaam.
Met oogmerk om het veld een groene mesting te geeven,
zaait men akkerboonen, gelijk gewoonlijk en wanneerzij
hunne halve hoogte bekomen hebben, worden
zij onder geploegd. Het veld verkrijgt op deeze wijze
zeer veele goede deelen , die nog korts te vooren planten
geweeft zijn. De Natuur laat veele planten ondergaan
op dat 'er weder nieuwe en betere uit haare fappen
zouden kunnen opwasfen. Dc landbouwer volgt de Natuur
na, de Natuur, in wier werken een altijdduurende
opvolging een beftendignut, een wijze en zorgvuldige
uitdeeiing overal zigtbaar is ; dc Natuur, die gelijk alle
werken van God, tot volkomenheid, tot geluk van anderen
medewerken, en overal goed fticbien wil, de Natuur
die reeds van Millioenen menfchen geprezen en bewonderd
is, en die nog veele duizende menfchen tot
dankbaare aanbidding van haar wijzen en alleen goeden
oorfprong zal opwekken.
II. PROE-

II.
PROEVE EENER NATUURLIJKE
HISTORIE DER ZEE;
De Zee Is ongetwijfeld een der grootfte en merkwaardigde
werkftukken der Natuur. Zij is het element
uitliet welk de ganfche aarde ontdaan is, het vaste Land
fteekt, gelijk een eiland, uit de baaren op, het wateromgeeft,
gelijk een gordel, onze woonplaats, en dreigt
ieder oogenblik dezelve te overflorten , en de fchoonheden
der Schepping te verwoesten. Op het eerde
oogenblik is zij vreeslijk, nogthans gewent dc mensch
zich daar aan, en zij heeft haaf bijzondere ïriaj^dueufe
fchoonheid. In elke waerelddreek is de Zee onderfcheiden,
en nogthans is zij over het geheel een enkel geheel
, dat op zich zeiven verband en famenhang heeft;
De Natuur leidde indeezen vloed een menigte zout,
vuur, pek , en dagelijks hoopen zich aarde en fteenen in
deeze diepte op elkander. De Natuur vereenigt hier de
grootde en kleinde, de zonderlingde, de wreeddc, gulzigde,
vrugtbaarde en nuttigde dieren* De oppervlakte
is bedendig van vogelen en infekten bewoond, en
de diepe afgronden wemelen van visfehen, kreeften en
wormen. De Natuur bekleedde een deel der Zeedieren
met de fchooride woonhuizen, en plantte vreeslijke
rotzen, waaraan zij moeten gehegt zijn. Het fehijnt^
als had zij door den Oceaan menfchen en waerclddeelen
wilde fcheiden, en door deezen onzekeren en gevaarlijken
weg lag zij den grond tot een ligtere en gemaklijker
verbinding. Tot deeze kom leide de Natuur alle beeken
en vloeden en verdeelde Weder alle dampen der Zee
©vei

Fan de Zee. Derzelver diepte. 6%
©ver de ganfche vlakte der aarde. In het binne'nfte der
Zee verwekt zij eene geregelde afwisfclende beweeging,
die geen Stervling vcrklaaren kan , en even daar door
wedervaart millioenen fchepelen goed. Alle jaaren jaagt
de Natuur zelve uit deeze eene ontelbaare menigte fchepzelen
, en haare rijkdommen neemen echter geen einde.
Zij baart haar eene verborgen afvoering door de inge-
.wanden der aarde. Op eenige plaatzen werpt de Zee
groote bergen van zand uit , het is als of zij zich
daar van wilde reinigen, maar terwijl zij zich daar van
bevrijdt, brengt zij weder nieuwen voorraaad te voorfehijn
en bouwt zich zelveu daar door den fterkften
voormuur tegen haar geweldig indringen. De hardde
lichamen hervormt de Zee in flijk en modder, maar uk
deeze diepten rijzen ook weder Kora alrotzen, die in
vastigheid den rotsgebergten nabij komen. Kortom,
wie de Natuur in haare grootheid wil zien, die bezoeke
haar op en in de Zee! In deeze eeuwige werkplaats
vol almagt, werkzaamheid, goedheid eu onafmeetlijkheid!
Het is bekend dat onder het water der Zee veel grooter
llreeken liggen, dan die zijn, op welke wij huizen
en vruchten bouwen. Zo veel men weet neemt de Zee
zes en een halve millioenen vierkante mijlen van de oppervlakte
der aarde in, waartegen het vaste Land nog
geen derdehalf millioen bedraagt. Men rekent, dat alken
de Zuidzee meer dan tienduizend mijlen breed is.
COOK en FORSTER \varen op de hooge zuidelijke
breedte vier maanden en twee dagen rond gevaaren, enjhadden35oo
Zeemijlen op de open Zee doorgebragt, eer zij
Land zagen. Verbeeld u de vlakte der Zee van de Kaap
de Goede Hoop tot Nieuw- Zeeland! Denkt aan de groote
verfcheidene onophoudelijke verrrichtingen der Natuur
in deeze onoverzienbaare velden! Herinnert u, dat de
Zee waarfchijnlijk een der grootfte hulpmiddelen is, door
wek

(54 ?de Zee. Derzelver diepte.
%elke de Natuur de verdorven lucht reinigt en verbétert.
Hoe veele duizende ons onbekende fchepzelen
houden zich welligt in deeze naauwlijks bezogte velden
öp, waar hen niemand ftoort , en de ftille Natuur haar
allen zoogt en drenkt! Wie zou zich niet de hoogfte
•grijsheid wenfehen, om het oneindig bock der Natuur
geheel te kunnen beftudeeren, cn alle haare beminnen*waardigheden
te genieten! Welk eene gedagte! Overal
de levendige Natuur rondom ons, en de alomvattinge
van dien God, van wien ook ik een adem een bezield
ftof ben i
• De Zee is niet op alle plaatzcn even diep. In de
floorfnede rekent men haare diepte van 3
80 totop een halve
Duitfche mij'. De plaatzen , waar de diepte een
ganfche mijl uitmaakt, zijn naar de waarncemmgen tot
hier toe zeldzaam. ANSON fpreekt van een plaats tusfchen
de 60 en 90 mijlen ooftwaarts van de kuft van bra-
- filien, waar hij met een moer van 150 vadem geen grond
konde vinden. Wanneer op groote fchepen het zogenaamde
Noodanker, of het grootfte anker, 18 Lentenaars
weegt, zo is de langtc van het ankertouw of de
kabel gemeenlijk rao vademen. Er zijn zekere plaatzwi
in den Oceaan, waar het water in de daad geen grond
heeft waar de Natuur waarfchijnlijk openingen heeft
gemaakt, die door het binnenfte van den aardbol heen
gaan,' en eene verborgen gemeenfehap met de afgelegen*.
• •fte Zeeën onderhouden. Zo moet men ongetwijfeld
'van de Sylla en Chaiybdis in Italië, van den maal-
•Lom in Noorwegen oordeelen, en van andere draaikolken
in de Zee, waar van men 'er reeds veertig heeft
reeren kennen. Het water fchict op deeze ruisfcheude
en gevaarlijke plaatzen met fchriklijkgeweld in fchroomeliike
kronkelingen van de rotzen af, en rukt op deezen
weg alles met zich voord wat het ontmoet. De verbindtenis
van deeze berugte en fints de vroegfte tijden
doof

Pan de Zee. Derzeber diept: '4$
door de fabelen der Dichters vaak onnatuurlijk vergrootte
, plaatzen in de Zee met andere afgelegene Meiren
wordt ook daar door waarfchijnlijk, dat men dikwijls
boven deeze kolken in het water ebbe en vloed bemerkt,
hoewel de Zee rondom dezelve anders deeze regelmaati-
PQ afvvisfelende beweeging niet heeft. Doch wijl voorheen.de
Zee waarfchijnlijk onze tegenwoordige aarde
bedekte , eneerft langzaamerhandweder verlaatcn heeft,
wijl in het gemeen de beweegingen der Zee tot de vorming
der aarde, tot het daarfcellen van bergen, en het
nithoolen van groote en kleine dalen zeer veel en welligt
het meeste, en in verband met het geen kleine
overftroomingen, en bijzonder vuurbraakende bergen
door de lengte van tijd hebben aangericht, alles heeft
toegebragt, zo konden de Natuuronderzoekers reeds,
eer men daaromtrent waarneemingen deed, met eenige
waarfchïjnlijkheid vooruit zien, dat de diepte der Zee
met de bergen en dalen des vasten Lands in ecu naauvv
verband moet ftaari, en de ondervinding heeft reeds het geen
te vorengisfingen waren, thans als zeeker , bevestigd*).
De Heer CASSINi bevond, toen hij voor de Koninglijke
Franfche Jftronorme de middaglinie trok, dat de Kamgoü,
of de hoogftetop der Pijreneefche bergen, door
welke dè Natuur zelve Spanje en Frankrijk van eikanderen
fcheidt, duizend en vierhonderd roeden boven de vlakte
der Zee verheven is. En de Graaf MARSILLI
vond, dat vierentwintig mijlen van Kanigm af 5 in de
Zee een afgrond is ^ die even zo diep is als die berg boven
de vlakte der aarde en der Zee verheven is. Voegt
men nu daar bij, het geen eene on lochen brare W taih
is, waarvan elk, die maar oogen en handn om te zien
en
•) Men zie Nèu. Hamb. Mag. H. XXV. f. 15; van de Gebergten
, en verfteenineen in de Zee; daar zijn ook veele
berichten van het terugwijken der Zee, van de nieuwling*.
Wit de Zee opgereezen eilanden.
É

£6 Pan de'Zee. Derzelver diepte.
en te tasten heeft, overtuigd kan worden, dat men op
de hooglte bergen verfleeningen van fchulpen en Hekken,
die nergens-anders dan in de Zee voorkomen, in menigte
vindt*) , b. v. dat men op de CordiHeras in Amerika
m eene hoogte van tweeduizend vademen, verfteende
fehaald.'eren gewonden heeft , waar uit men met den
Graaf van BUFFON onbetwiftbaar het betluit moet opmaaken,
dat voorheen de Zee zo hoog moet geftaan,
en deeze fchriklijke keten van bergen overdekt hebben,
zo kan men zich van de diepte der Zee op fommige
plaatzen, en van den onuitputtelijken waterfchat, dien
de Natuur hier opgcfioten heeft, een zwak denkbeeld
maaken. De Heer VAN LUC zegt, dat de bergen tot
eene hoogte van 7, en P.ozo voeten boven de vlakte derZee,
Zeedieren bevatten t). FORST ER insgelijks, zegt[
dat hij en zijn Reisgezelfchap in de hooge zuidlijke
breedte dikwijls eene grondlooze Zee gevonden hebben,
zo dat men met angels en lijnen 'er geen visch konde
vangen $). In'Keurfaxen is de berg, op welke de
vesting Koningftein aangelegd is , een zandklippe,
welke de Zee ook waarfchijnlijk heeft'aangevoerd. Zij
is duizend en vierhonderd voeten hoog boven het wed
der onder voorbijvlóeijen de rivier de Etbs verheven, en
ech-
*) Men vergelijke daar mede GATTERERS Abrifz der
Ceographie. Op bl. 54 en volg. fpreekt die Schrijver van de
Zae, en zegt ook, dat de diepfie Zee nergens veel boven
eene Geographifche raijle diep is, en merkt aan, dat de
hoogte der bergen, waar na MARSILLI de diepte der Zee
bereekert, zelfs nog niet naauwkeurig bepaald is. VOLTAI-
RE, de Schrijver der Singularites de la Nature, fpot op
veele plaatzen met deeze (telling der Natuuronderzoekers,
dan bewijft daar door niets anders dan dat men een groot
JDichter en flggt Natuurkundige kan zijn. '
f) Zie 7tjne brieven over de bergen, aan de Koninginne
Van Engeland.
S) Zie zijne Reize rondom de waereld. I. D.

Wan de Zee. Derzeïver diepte'. 6f
echter men heeft verfteende Kamfchaalen (Pectiniten)
daarin gevonden. Hoe groot moet dan de vloed geweeft
zijn, die tot aan de hoogfte top deezer bergen
reikte! Doch het was echter noodig, zulk eene menigte
waters in de Zee te verzaamelen, wijl wij anders op het
vaste Land niet genoeg wolken, regen, fneeuw en
hagel zouden hebben. Het was noodig het bed der Zee
zo diep uittegraaven, op dat zich de groote dieren,
Walvisfchen, Narrwals, Zeehonden en andere groote
foorten daarin zouden kunnen ophouden en zonder aanftoot
heen en weder zwemmen. De Walvisfchen
ftranden, wanneer zij te na aan den oever komen,
zij fterven den jammerlijkften dood wanneer zij zich
in ondiepten waagen of maar tusfchen de fcheeren geraaken,
die aan de Noorweegfche kuit in menigte zijn.
Het was noodig den waterfchat zo groot en aanzienlijk
te maaken, op dat voor zo veele nuttige visfehen, wormen
en infekten voor hun onderhoud , voor hun voordplanting
en behoudenis gezorgd werde. Wierd de Zee
ondieper, zo kouden wij ook zulke groote reizen met
zulke zwaat belaste fchepen niet op dezelve doen, het
evenwigt des waters tegen het vaste Land wierd daar
door veranderd, het klimaat der Landen die aan de Zee
liggen b. v. Engeland, Zweeden,Deenemarken, zouden
daar door kouder en ftrenger, de roofvisfehen in de Zee
zouden als dan over de kleine foorten meester worden
en alles verflinden, de winden zouden dezelve tot op
den grond opwoeien , en wij zouden ook de menigte van
zout niet daar uit kunnen haaien die wij noodig hebben;
het is eene waare weldaad des Scheppers, dat hij door
zijne wijsheid de eens vaftgeftelde maate van water bij
het onophoudelijke uitwaaszemen, weet te onderhouden.
De opzigt van God is des te noodiger, daar men op
vêele plaatzen duidelijk ziet, hoe de grond der Zee hooeer
wordt, en dus het water derzelve meer en meer rijft.
6
E a WW

5S Van de Zee. Derzeïver kleur.
Van de rivieren die in dezelve (torten, wordt een menigte
zand, aarde, fteenen, hout e. z. v. zonder maate
in dezelve aangevoerd. De Koraalen groeijen dagelijks,
en gelijken ten laatftè gehee'e rotzen en bergen. Van de
menigte Mosfel- en Slekkenfehaalen , Zeekruiden, overblijfzels
van zo veele kleine en groote Zeedieren, die
langzaam rotten, en alles wat zints veele eeuwen in dezelve
geworpen en aangevoerd is, ontltaat noodwendig
eindelijk zulk een' aanmerklijken voorraad, dat de Zee
op veele plaatzen reeds zoude ingebroken zijn en zich
over het Land hebben uitgeftort, zo niet de Natuur
weder andere ons onbekende inrichtingen, — waarfchijm
lijk onderaardfehe kanaalen,- door welke het water naar
het binnenfte der aarde wordt afgevoerd, had daar gefield.
Zij houdt behendig haar werk in orde, zij ziet
op alles, verhoedt alles wat haar fchadelijk konde worden,
en wendt.duizende verwoestingen, wanorden en
gevaaren af, zonder dat wij het merken.
De kléur van het Zeewater is gemeenlijk bleekgroen,
het welk door zijn zagte glans het oog bevalt en voldoet.
Men heeft om die reden fints lange de kleur der
Zee nagemaakt, en ze op veele andere dingen overgedraagen^
In ftorm verft de fcfmim het water omtrent
wit, wanneer onder eene ondiepte,- een zandbank, een
trts is, zo heeft gemeenlijk het water boven een witachtige
, of een andere kleur. De Zeeheden geeven daar
acht op en zien het als eene waarfc&ouwing aan, om
met groote fchepen zulke gevaarlijke plaatzen te vermijden.
Men onderzoekt daarom altijd terftond op de
plaats waar de Zee een andere kleur heeft dan gewoonlijk
, dc diepte derzelve, om te weeten of men daar over
kan of wenden moet. De Atalantifche Zee is op veele
plaatzen met Zeelinzcn (Lemna) die aan de rotzen wasfen,
geheel bedekt. Veertig , vijftig mijlen van den
aevei

Van het zout in de Zee.
oever is dikwijls de Zee ktaarer en helderer dan aan de
kusten, wijl aan het ftrand geftadig veele dieren worden
uitgeworpen, en flijk aanhoopt. Aan de Bahamfche
eilanden is het water zeer helder , in de diepte van
twintig vademen zag C AT E s B IJ den rotzigen grond , en
befchouwde dikwijls met vermaak een fchouwfpel dat
men hem fchier zou benijden. Hij zag namelijk onder
het gebosch van Koraalmos een woud van kleine en
groote zwammen, en een gansch heir van mosfelen,
die daar lagen, hingen, kroopen, zich openden , voedzel
inhaalden, en zich weder in de fchalen floten. Nog
meer, — een menigte van fchoone visfehen van allerlei
zoort fpeelden daar in hun element, en verkondigden
ftom voor het oog des ongelukkigen befchouwers de
uiagt en milde goedheid Ivan God ! Even zulk een
fchoon gezigt levert ook die arm des Oceaans, die wegens
zijn menigte Sterkoraalen, en welligt ook wegens
de kleur der kuste en het zand, den naam van roode
Zee verkreegen heeft. Welk ^een onoverzienbare
menigte Polijpen worden 'er noodwendig vereischt»
esr zo vee le grote harde Steenkoraaien C r
f s
nobïlisj
ontftaan, dat de Zee van deeze klippen gansch rood
fchijnt!
Een ander merkwaardig verfchijnzel bij het Zeewater
is het menigvuldige zout dat daar in ontbonden is. Dit
getuigt de fmaak, het zout zet zich hier en daar aan de
rotzen, en fints de vroegfte tijden heeft men zflUt w
de Zee gewonnen. Men ontdekt het ook, zo dra men
het water der Zee tegen gemeen bron of rivarwiter
weegt. Het eerfte is veel zwaarer, en draagt dra xp
grooter lasten, defchepen gaan op deZec :.iet 20 "iep, als
op andere rivieren. Zout water op hetLand is een zeldzaam
verfchijnzel iul Europa. In Afrika, en ook ineen gedeelte
van Afiö,zijn de meeste wateren m ••tkonkzout en Salpeter
jezwangerd. Iu Uaiiën zijn'creenigen vauuk;. |art,
E 3 eu

7

Van hst zout in tk Zee. "}•>.
gen het gevolg daar van bad moeten zijn ? Zouter is
wel'.igt geen water in de Natuur dan eenige meiren iri
Rusland , die bijlterke hitte geheel uitwaazemen. cn de
grootfte brokken van gekrijftallifeerd zout overiaaten,
van het zout dat het water mede afgefpoeld heelt,
van de bergen die vol zout.zijn, waartoe inzonderheid
het Jeltonifche Meir iri Rusland behoort, en de
zogenaamde doode Zee in Paleftinaj die honderd mijlen
lang en 25 breed is. Men rekent, dat in de middenlandfche
Zee het vijftiende deel des waters zout is,
jloch de doode Zee fchijnt niets te zijn, dan eene zui-
'yere ontbinding van zout, (Sa/fop) het water is hier
zo zeer met zout bezwangerd, als mogelijk is, het heeft
zo veel ontbonden zout in zijne tusfehenruimten hangen
als door het zelve kan gelaaden worden *). Het is
daar door ook zo zwaar, dat het elk die daarin baadt ,
in de hoogte draagt, zonder dat hij in het minfte nodig
heeft, zich door de beweeging der handen en voeten te
helpen. Dit water brandt in den mond als of men vuur
,0p de tong had. De Jordaan ftort zich in deeze Zee en
vloeit midden door dezelve, 'er komt dus altijd iets van
het zoete water in, doch wijl juift daar de hitte des Lands
nabij Jericho het grootfte is ,zo waazemt die .Zee verbaazend
uit, de uitwaazeming beneemt hem echter niets het
minfte van zijn zout, alleen het zoete water vervliegt,
en het moet des 'beftendig de allerfterkfte pekel blijven.
Het kan zelfs zout dat daarin geworpen wordt niet meer
ontbinden. MAUNDREL en POCOCK, twee opmerkzaame
reizigers wilden daar inzwemmen, maar zij waren
met betrekking tot dit zwaarfte onder al de Zeewaters ligter;
het water hief hen in de hoogte. Men vindt'er ook nooi t
vis-
*) De Scheidkundigen rekenen, dat bet water niet veel
meer zout aanneemt, dan het vierde gedeelte van zijne
zwaarte. Zie CASP. NEVMANNI Chemie medies 1'ajf.
I. pag. 347.
E 4

Van het zout in de Zee
visfehen in, het heet met recht de doode Zeè, wijl geen
Jeevend fchepzel zich lange in deeze pekel kan ophouden.
• POCOCK ftak zijn hoofd in het water, en oogenbliklijk
was hij met een fchorsch van zout overtogen.
Zelfs geen planten of ftruiken komen daar in voord,
want het water legt terftond een korft van zout aan de.
openingen der planten, en verftopt daar door de huid.
-Nog minder kunnen de visfehen in dit water voordfehie^
ten of fteigen of vallen. Het water der doode Zee is
vijfmaal zwaarer dan het zoete, en de fpieren en vinnen
der visfehen zijn zo fterk niet dat zij deezen wederftand
zouden kunnen overweldigen. Werpt men 'er visfehen
in zo kunnenze niet op den grond komen, zij zwemmen
boven, werpen zich op de zijde, en werken zich
in korten tijd dood, THEVENOT zegt, dat de
visfehen in de Jordaan wanneer zij met den ftroom tot
•aan de doode Zee gekomen zijn , oogenbliklijk omkéeren
, zo dra zij de Zee naderen, en dat die, welke
door de fnelheid des waters mede gevoerd zijn geworden,
daar terftond fterven. In deeze Zee kunnen ook
de duikers hunne kunft niet beproeven. Twee beroemde
Geleerden in Göttingen, de Heer Hofraad M i c n AC-
Ï.IS en Profesför BUTTNER maakten door dc kunft
deeze Zee in het kleine na. Zij wierpen naamelijk in een
ton vol water zo veel zout, dat het zout het vierde gedeelte
des waters uitmaakte, en na dat het water op
deeze wijze geheel en al van keukenzout gezadigd was,
zetten zij 'er een Karper in, doch de visch kon niet
zwemmen, maar lei zich terftond op zijde en ftierf. Door
deeze proeyen en ontdekkingen wordt de anders duistere
en moeilijke plaats van Ezectöe/Czp. XL VII. vs.9.10. ir.
volkomen opgehelderd. De Heilige Dichter voorzegt
naamelijk eene verandering, die in deeze doode en van
leevende fchepzels ontblootte Zee zalontftaan. Hij zal,
zegt hij, dooreen ftroom van zoet water zo gemengd, en
?ls geheeld en gereinigd worden, dat men verv olgends ook

Van het zout in de Zee. 73
in dit water gelijk in alle andere Zeen zal kunnen visfehen.
* Dit zout nu, waarvan elk deel der Zee zijn
zeeker aandeel ontvangen heeft, maakt niet alleen het
water der Zee zwaarder, dan het anders zijn zoude, en bewerkt
daar door bij de zwaarfte fchepen een veel fterket
wederftand, dan het zoete water geeven kan; het verhindert
ook , terwijl het, gelijk alle zouten uoen, cle
koude verflerkt, dat het Zeewaterzo ligtiuetbevrielt, en
dus in den winter langer dan andere waterfchatten voor
visfehen en menfchen beftendig open blijft; het dient
ook zeer tot reiniging en gezondheid des waters, en
verhindert , dat eene geheele verrotting in de Zee de
overhand neeme. Het zout bewaart, gelijk bekend is , alle
andere lkhaamen voor het bederf, lin men meent oolc
uit ondervinding te weeten, dat het ftaande zoete water
in vaten eer bederft dan Zeewater. Doch de Engcllcne
ArtsPRINGLE vond bij het Zeewater de onverwachte
eigenfehap, dat zij de verrotting bevordert. Een
visch die in water van dien tvap'van zout bewaard werd ,
was veel meer bedorven, dan een andere, die even zo lang
in fchoon gewoon water bewaard was. Mag men uit
deeze enkele waarneeming, waartegen zeker nog verfcheide
bedenkingen te maaken zijn, iets befluiten, zo
fchijnt het als of de wijze en gunffige Natuur bij de menigte
van zout, die in de Zee is, in verband met andere
beftanddeden des Zeewaters, het groote oogmerk gehad
heeft om de ontelbaare doode lichamen, die dagelijks
in de Zeemoeten voorkomen, fchielijk te ontbinden , haare
verrotting te bevorderen, op dat de ftank anderen
dieren niet zoude fchaden, en de ontbonden ftof m korten
tijd weder tot andere nieuwe wezens zoude {trek*
ken. Het is boven alles moeilijk, de waareen laatfte
eindoorzaaken, welke God bij de Schepping bedoelde,
op te fpeuren, en hoe veel moeilijker is het ons,
hier iets te beuaalcn, daar wij over een element moeten beflisfen,
van welke wij nog zo weinig zekerheid wecten,
E 5 "*

\\ Van het zout in de Zee.
en nat wij waarfchijnlijk nooit geheel zullen doorgronden.
Over den oorfprong van dit zout kan men vvelligt
eer met waarfchijnlijkheid iets bepaalen. De rivieren
die van het vaste Land naar de Zee loopen, en zich
eindelijk daar mede vermengen, fchijnen niet veel mede
te brengen. HALLEIJ meende dat zij 'er de oorzaaken
van waren , en vergat dat zelfs de fmaak getuigt, dat
het rivierwater altijd zoet en nooit zout fmaakt. Ook
is de Zee aan den mond der rivieren wegens de menigte
zoet water, minder zout dan op andere plajtzen. Indien
de rivieren in haaren loop het zout uit de onderfcheidenaardlaagen
affpoelde en mede voerde, zomoesten
zij noodwendig allerlei zouten, zuure, loogachtige
en middenzouten medebrengen, doch het Zeewater
heeft overal eenerlei fmaak. Alleen in de doode Zee
heeft men ook iets van aluin waargenomen. En vinden
wij dan op den aardbodem de vreeslijke menigte
van zout, die vereischt wordt, om de groote wijde Zee
beftendig zo gezouten te houden? Men rekent, dat bij
StToomflad het zevende gedeelte van het Noorderzeewater
zout is, en men ziedet het daar met groot nut. De
Zee moet ook noodwendig van den beginne aan zout
geweeft zijn, wijl de Zeevisfchen, die anders in geen
ander water voordkomen, terftond naar de tegenwoordige
inrichting onzer aarde zich daar in opgehouden
hebben, daar verder de Zee ten allen tijden even zout
Was en is, ongeacht de verbaazende uitdamping van
het water, waar door de zoutdeelen nader bij elkander
moeiten gebragt worden, en eene fterker gewaarvvordinge
op de tonge veroorzaaken; ongeacht de zo groo.
te en onbepaalbaare menigte van zout, die alle jaaren
uit de Zee getrokken wordt, waar door noodwendig
de voorraad van zout, die God naar de gedachten
van forrrmigen bij de Schepping onzer Planeet, eens
vooral, daar ingelegd heeft, eindelijk moeit uitgeput
worden; zo is het hoogftwaarfchijnlijk, dat de Zee zich
zei

Fan het zout in de Zee: 75
«elven' beftendig met zont bezwangert, en zich telkens
elk verlies vergoed. De bodem der Zee is de vruchtbaarfte
baarmoeder. Hij beftaat, even als het vaste Land, uit
allerlei laagen van zand, kleien kalk, daar zijn ganfche
bergen van fteenen, anderen van marmer en krijt, 'er
zijn klippen, bergen, dalen, wouden, mineraalen bij afwisfeling
even als op de drooge aarde. Onder deeze onderfcheiden
beftanddeelen des bodems kunnen ook of op
het ganfche bed der Zee, of alleen op fommige plaatzen,
geheele aderen of brokken van vloeibaar of fteenzout
fSal gemmet, Sal nativum, Muria mantana) zijn , gelijk dit
mineraal in Hongarijen, Zevenbergen, Polen ,'Saltsburg,
Berchtoldsgaden , ïyrol in het Wurtembergfche, fchier
in elke gijpsbreeke gevonden wordt. Somwijlen maakt
het ganfche bergen uit, en wordt, gelijk andere fteenen,
met ijzers en hamers los geflagen, in vijzels klein
geftooten, en zo in de keuken gebruikt. Daartegen in
het Land der Kiegifcn en bij Wiélieza in Polen , niet vet
van Krakau, ligt het op de vlakte onder de damaarde,
on o->n rlr> 1->ii-ftp nliotc frhiinr het nnnitnuthanr re ziin.
Men heeft het daar fints de vroegfte tijden reeds gebruikt
, en thans is 'er beneden eene ruimte, in welke
men eene ganfche Stad zoude kunnen ftichten. SCHO-
5ER. zegt,dat voorheen de Republiek Polen, toen deeze
zoutgroeven nog niet aan het huis Oostenrijk behoorden
jaarlijks 600,000 Centenaaren zout daar uitgehouwen
heeft. CONNOR, een Engelfche Arts, die deeze
zoutwerken bezien heeft, befch rijft de plaats als
een onderaardfche Stad, men moet, zegt hij, 'er driehonderd
voet in nederdaalen, alle zoutgroeven kaa
men naauwlijks in een ganfche week door loopen, 'er
zijn geheele wegen, breede ftraaten, gewelfde plaatzen.
Bij Claufenburg in Zevenbergen wordt den arbeiders uit
de Zaltsftok, die 33 Lachter diep is, alleen maar die
ftukken betaald, en naar Hongarijen vervoerd, welke
tachtig pond weegen, alle andere, die beneden dit gswigt

?Ö Van liet zout in de Zee. '
wigt zijn, worden als onnut weg geworpen, en de ecb>
te (lukken zijn zo gemeen, dat een man aan elk (tuk
maar een halve grofchen verdient. Men vindt wel niet
overal in de Zee de waare (teengrond, wijl de menigte
van dieren, planten,zandhoopen,'conchylien fchaalen ,
Coraalen e. z. v. dikwijls een korft daar over maaken,
door welke men niet altijd heen komt, doch op fommige
plaatzen was MARSILLI echter zo gelukkig, van de
onderfcheiden laagen der Zee te ontdekken en men ziet
dat zij zich even zo regelmaatig aanzetten, als op het
vaste Land. De Graaf heeft de onderfcheiden laagen
van fteenzoutonder en tusfchen de fteenlaagen afgebeeld.
En van deeze zoutbanken, en groote dobbelftcenen en
brokken van fteenzout, die op den grond liggen, ontbindt
het Zeewater, terwijl het door zijne onophoudelijke
beweeging beftendig aan de zoutaderen wordt aangeflagen,
telkens zo veel als het houden kan, daarom
is ook het Zeewater in de diepte zouter, dan aan de
oppervlakte, en de Schepper heeft door deeze eenvoudige
inrichting voor den beftendigen duur van dit groote
verfchijnzel gezorgd. Volgens een bekende regel der
Natuur ontbindt warm water meer zout in denzelfden
tijd, als koud. Daaruit is het te verklaaren, waarom
de zuidlijke Zeeën zouter zijn dan de noordlijke. Er
gefchied dus in de Zee het zelfde wat in Beieren, waar
men arme Solen (zoute wateren) heeft, die weinig zout
houden, die veel hitte, lang kooken en dikwijls herhaald
graderen vereisfchen , met dit arm water wordt
uit gericht. Men neemt naamelijk uit de nabuurige
Saltzburger zoutwerken groote (lukken fteenzout, legt
ze in de Beijerfche Sole, en laat ze daar door het water
ontbonden worden. Het water lekt onophoudelijk aan
deeze brokken, gelijk het Zeewater aan zijn zoutvoorraad
fchuurt en verrijkt zich daar door. Waar in het
'gemeen de Sole of gezouten water voorkomt, ontllaat
•het of uit nabij of afgelegen bergen, waar hopen, banken
of

Pan het zout in de Zee. ' 77
of aderen fteenzout liggen, die zich door de gips of albafi
ontdekken. En alle zuiver en zoet rivierwater kan brak
gemaakt en in korten tijd gezouten worden, wanneer
men het maar naar plaatzen leidt, waar het langs zoute
oevers kan fchuuren en zich met bet zelve verzadigen.
Zo houdt men bij Halkin in het Zaltzburgfche in een
diepte van agthonderd vademen in den Onderliggen den
zoutfehat, aan de plaatzen waar het zout met eene
blauwachtige aarde vermengd en verontreinigd is, kleine
vierkanten bakken, leidt door een tregtervormige
opening het water uit een rivier, fluit de bak wanneer
hij vol water is, vanvooren met aarde, laat het zo eenige
weeken, ook wel maanden Haan, intusfehen lekt
het water het zout uit de wanden , en het wordt
hoe langer zo zouter, en de onderaardfche bak wordt
natuurlijk, naar maate het water' zijne wanden uitlekt,
grooter en ruimer. Na eenigen tijd opent men de verborgen
kelder, laat het water door buizen naar de pannen
in de Ziederij loopen, en het behoeft maar eenige
reizen gekookt te worden om het overtollige water te
vervvaaszemen, en de deelen vereenigen zich, de krijftallen
fchieten aan en men heeft zuiver zout. . Behaagde
het den Heer der Natuur de hitte der zonne over de Zee te
verfterken, of een aanmerklijk deel Zeewater in deeze onderaardfche
diepten te doen zinken, en de tot de regelmatige
vorming der zouten noodïge ruft, en de na het uitwazemen
des waters noodige koelte in dit element aan te
richten, — inkorten tijd zouden wij de grootfte dob,
belfteenen van kookzout 'in de Zee zien ontftaan. Het
geen de Natuur uit wijze inzigten niet kan laaten gefchieden,
verricht de kunft en de behoefte des menfchen. In
de meeste zuidelijke Landen, in Italië, Spanje, Portugal
, op het eiland Maltha, en aan de Afrikaanfche Kusten
van Barbarijen, waar ook veel fteenzout ligt, bereidt
men alle jaaren veele Centeners zout uit de Midd

y% ' Van liet Xöut in de Ze»:
of baaijen maakt, ook baaizout (Muria Marina) genaamd!
wordt. In de heete maanden graaft men naamelijk aan
den oever, waar vaste klei den grond uitmaakt, veele
vierkante bakken, ftampt ze vaft aan en vult ze met
Zeewater, men laat het daar eenige weeken ftil ftaan,
de ruft, de daarop vallende zonnewarmte en het ftrijken
der winden over de gevulde groeven, bevorderen de
«itwaaszeming, en het zwarte zout blijft beneden in de
groeven liggen. Wijl de aarde in de groeven nu rood
dan groen geverwdis , van ijzer of koper dat in de aarde
zit, &
zo heefc ook dit zout deeze kleuren. Dikwijls ziet
het 'er zo grauw, vettig en morfig uit als drek, door de
vreemde bijgemengde deelen. In Frankrijk brengt men
het zo grauw als het is op de tafel, en een vreemdelingzou
het eer voor peper dan zout houden. Maar in Holland
wordt het gerafineerd of geaffincerd, dat is, men
laat het in groote vaten omroeren en door water ontbinden
, men kookt het als dan in pannen, de flijk zet zich
onder aan , en het gezuiverde zout krijftallifeert boven
aan in de pannen. Aan het groene voorgebergte in het
Land Senegal loogt men zelfs de moerasfige, en op de
Hebridifche eilanden de zandige grond uit, om zout te
winnen, dat de flijk en het zand ingezogen hebben, wanneer
dc golven der Zee daar in geflagen zijn, en naderhand
door de hitte der zonne het water uitgevvaazemt en
een korft van zout van boven gevormd heeft. Op eenige
eilanden in de Indien maakt men enkel daar door
zout, dat men allerlei hout in brand fteekt, en het dikwijls
met Zeewater bluft. Men meent zelfs, dat tot het
inmaaken van vleesch, en alle fpijzen die bij de fcheepvaart
gebruikt worden, het fchoonfte zout, dat uit zoute
bronnen verkregen wordt, niet zo goed is als het Zeezout.
Daarom laat zelfs de Admiraliteit in Rusland,
waar men toch het fchoone zout uit Syberien heeft, alle
jaaren eenige fcheepslaadingen van dit zogenaamde Spaan*
jfche zout (wijl bij Bayomen veel gewonnen en van Se.
Iyes

Vm het zout in de Zee. 7J)
Ives veel uitgevoerd wordt) naar Rusland komen. Ook
wórdt de Haring en veele andere visch in Holland
met het Baaijzout gezouten , na dat het daar door
vuur, dat van turf geftookt wordt, gereinigd is. Uit
de zoute moerasfen van het Eiland Elba worden jaarlijks
, niet ver van Rio voor den Groothertog van
Toskanen 60000 zakken zout, waarvan elk coo Toskaanfche
ponden weegt, bereid. Het fchijnt ook, dat
deeze gemaklijke wijze van zout te winnen, in de oudde
tijden gebruiklijk is geweeft. ZEPHANJA (Kap. II.
9) fpreekt reeds van zoutgroeven aan de Doode Zee,
en bedreigt een gansch Volk, dat zijne heerlijkheid ter
neder geftort en verontreinigd zal worden, gelijk een
zoutgroeve. POCOCK zegt ook, dat de Natuur zelve
in Paleftina de zaak verligt en aangelegd heeft. Wanneer
naamelijk in April en Mai de fneeuw op den Liba.
non fmelt, zwelt dejordaan op, de Doode Zee kan het
water niet vatten, zij loopt over, en flaat over de nagelegen
dalen. Door de vermeerderende zomerhitte neernt
het water weder af, en wanneer het weder binnen zijne
oevers getreden is, blijft in de dalen eene dunne laage
van zout achter, en de inwoners maaken bovendien aan
den oever kuilen en holen , in welke het zout aanfchiet
en het water vervliegt. In veele plaatzen des Bijbels
heet daarom de plaats nabij de Doode Zee, het Zomdal,
en is de onvruchtbaarfte in gansch Paleftina, gelijk
deeze Zee zelve de Zoutzee wordt genoemd, wijl
het ganfche Land zich uit dezelve met zout verzorgt. De
wijsheid des.Scheppers zag dit alles vooruit,maakte alle
deeze inrichtingen zelve , en maakte de fchatten der Zee zo
onuitputlijk rijk, dat ze niet arm wordt, hoewel wij
alle jaaren zout genoeg voor ganfche Koningrijken daar
uit trekken. Alleen in het zoutwerk bij de Stad Hkrcs,
worden alle jaaren 90—IOD^OOO Centeners zout uit het
Zeewater bereid, waarvan voor zeker iooo livres zuiver
gewin over blijven. Welligt is de,ftof uit welke
de

ia
Van de Zee. Bitterheid des waters.
de Natuur geftadig nieuw zout teelt, van zeer geringe
waarde, en altijd in menigte voorhanden. Wij wecten
Hechts niet, hoe de Natuur te werk gaat, wanneer zij haare
grootfte inrichtingen eene beftendigc duuring wil geeven.'
Behalven dat het Zeewater zout is, heeft het ook
eene walglijke Bitterheid, die ongetwijfeld van de menigte
rottende lichamen en van den aardhaift ontftaaty
welke, gelijk het zout, in geheele laagen op den grond
der Zee te vinden is. Wie het maar eens gezien en geproefd
heeft, weet, dat uit water eene menigvuldige,
en ten deele walglijke mengeling-van duizenderlei vreemde
zaaken is, onder welke het vette fmecrigc het alleronaangenaam
fte is. Men kan, wanneer men zich ge-,
weid aandoet, wel een glas vol Zeewater drinken, en
men raadt het gemeenlijk als een middel in Zeeziekten
aan, d< ch de maag kan het zelden verdraageu, bij den
meesten verwekt het een hevig braaken , de Natuur
werpt het weder uit, en het kan als ecu voedmiddel niet
verduwen of verarbeiden , en als een geneesmiddel doen.
het weinig nut. Peter de Groote wilde zijnen kinderen
gewennen, niet anders dan Zeewater te drinken. Maar
zijftorven allen daar van. Wanneer bet in eenig vertrek >
op een fchip vervuilt, is het bijna onmogelijk de ftank
'er weder uit te krijgen. Veele Zeevaarenden worden
als dan alleen van den ftank ziek. Men kan op het
fchip alleen ruwe dingen daar mede reinigen : men baadc
wel in de Zee maar men zou het gezigt.daarrnede niet zeer
zuiveren. De fmeerige fchuim is zo nauw met het water
verbonden, dat wanneer men 'er fchoon linnen in
nat maakt, het bezoedeld daar uit komt. Op de ganfche
oppervlakte drijft de aardharft, of dezelfde ®\\)(PetroleumJ
die in de fteenkoolen zit. Uit 24 oneen Zeewater verkrijgt
men 18 Iteenkoolgeeft, en men kan dit Zeewater
ligt na maaken. Zadigt men een mingelen water met
baaij-of ook maar (met ander .zout, en giet daarbij zeven

Van de Zee. Bitterheid des waters; Si'
vers of agt droppelen fteenolij, zo als op veele wateren
drijft, zo heeft men het Zeewater in 't klein. Of maakt
men uit fteenkoolen een extract, zo kan men het kunitige
Zeewater daar mede dezelfde bitterheid geeven die het
natuurlijke heeft. Aan den oever van Provence zijn oolc
veele Iteenkool-aderen en ik heb reeds hier vooren herinnerd
,dat MARSILLI de onderfcheiden laagen van zout
én aardharft onder de ftcenlaagender Zee heeft afgebeeld.
De vlijtige Graaf kwam op den inval, om met Zeewater
brood te laaten bakken, het verkreeg daar door wel een
goede kleur, de deeg rees ook goed en de gisting gefchiedde
dus behoorlijk, doch het brood had een' zeer zouten
1'maak, en wanneer het Hechts een dag oud was, wierd
het wegens de aanmerklijke bitterheid ondraaglijk in den
mond, en was niet eetbaar. Dat in de doode Zee insgelijks
veel aardharft is, is bekend, en zij heelt daar
Van haaren naam JsphaUïtes. Men laadt daar aagehjks
eenige Kameelen met dezelve; niet alleen eenige zinipeelingert
en fpreekwijzen in den Bijbel, maar de ganlcne
gelchiedenis van de verwoesting der Steden Sodom en
Oomorra moet uit de laagen van aardharft en pek, die
-door den blikzem ontdoken wierden, verklaard worden. • ;
•Men heeft ook reden om te geloovcn, dat nog eene menigte
Naphtha of goede bergolij van der. bei g Caucafus
afvloeit en zich ten minften gedeeltelijk in het water uitftort.
Van daar heeft men ook in Rusland het_ Aftracha.
Mhc Biuerzout. Maar even deeze taaije fmeenge ftoffe
in het Zeewater is oorzaak, dat .men het niet zonder nadeel,
noch ook met verkwikking kan dringen, dat dikwijls
menfchen midden in de Zee, - men verbeelde
zich deeze vreefelijke gefteldheid, - van dorft fterven ,
een onafzienlijke uitgebreidheid van water voor zich
zien, en nog naar waterbakken; dat dikwijls fchepen,
die
w o n d e r
*) Dit kan men eenigzinds toeftaan, »!*-«>«»ƒ< a ^
dige in Gods flrafoefende gerechtigheid hier door xmï n$
poogt te ontzenuwen. Uitgeever.

8ï Van de Zee. Bitterheid des waters.
die door eene onvoorzigtigheid in den brand geraakten
of door den blikzem ontdoken wierden , midden in de
Zee moeten verbranden, dat men zich bij elke Zeereize met
zoet water moeten belasten , en daar door het fchip beladen.
De Spanjaarden neemen dikwijls maar een voorraad
van water voor drie maanden mede, wijl zij zeker
zijn, dat zij tusfchen 33 en 40 graaden noorderbreedte
regen aantreffen. Wanneer het dan regent breiden zij
over het ganfche fchip matten uit, van de matten vloeit
het water in groote gefpleten Indiaanfcbe rieten, en deeze,
vullen hunne vaten. Men heeft nooit gehoord,
dat hun dit middel mislukt ,is. Doch men is in alle
waerelddeelen zo gelukkig niet, daarom dagt men
tot hier toe op andere middelen, hoewel ze nog weinig
geholpen hebben. Alle bemoeijingcn der Natuuronderzoekers
, alle uitgeloofde premien van Akademien en
ganfche Natiën, alle proeven en waarneemingen hebben
ons tot hier toe nog zo ver niet gebragt, dat men over
't geheel en in 't groote , zonder veel moeite en kos_
ten, een middel weet om het Zeewater drinkbaar te
maaken, en daar door de gezondheid en het leven van veele
duizende menfchen te behouden. Het water dat in tonnen
mede gevoerd wordt, bederft fchielijk (*) , 'er ontdaan
wormen in, en hoe langer de reize duurt, hoe
minder ieder man op een fchip dagelijks tot zijn portie
daar van verkrijgt. Toen C o 0 K op zijne reize om de
waereld in de hoóge zuidelijke breedte niet meer wilt,
van waar hij ververfingen zoude krijgen, ftelde hij op
het laattt fchildwachten bij het watervat, en zo dra men
een eiland ontdekte was altijd het eerde zoeken naar
versch water en het vullen der watervaten. ANSON
foemt het water van de Theems, en verhaalt van het water
van het eiland Catharina, dat het:zich, wanneer het
twee
(*) Daar en tegen zenden de Engelfchen hun bier dikwijls
op de fchepen als ballaft mede, en laaten het naar Rusland
gaan en weder terug komen, wijl men meent, dat de fmaak
vaa het zelve door de Zee reize verbeeterc*

Fan de Zee. Bitterheid des waters* £g
twee dagen in de vaten gelegen heeft, van zelve reinigt,
en bij een ondraaglijke ftank een fehnim van zich,
geeft, doch welke raseh te gronde zinkt, en een volkomen
helder en zoet water overlaat. Doch door de langte
van tijd wordt de voorraad uitgeput en de nood fteigt
dikwijls tot den hóogfteri trap. Volgens berichten der
Engelfchen neemt dikwijls het water in de vaten op lange
reizen eene brandbaare eigenfehap aan, zo dat men
het met een licht aan het fpondgat, gelijk Brandewijn
, kan ontfteeken. KALM bevestigt dit getuigenis ,
dat lang beiloteu water in de daad vuur kan vatten.
Men bedenkt als dan allerlei middelen om zich voor een
tijd lang te behelpen. Men vangt het regenwater in vaten
op, en gebruikt het ten minften om te wasfehen. En
in de hitte en drooge ftreeken waar in lange geen regen
valt, behangt men des avonds als de zon de dampen uit
de Zee trekt, het ganfche verdekt en de zeilen met doeken
, vangt daar in de dauw en uitwaaszemingen en laat
deeze des morgens uitwringen. Men wasch zich wel in
het Zeewater om het betere water te fpaaren. De Patagonifche
paerden drinken Zeewater , en men meent
zelfs uit waarneemingen, dat ongeacht de walglijke fmaak
veele voedende ftoffen zelfs voor ons menfchen in de flijni
der Zee zoude vervat zijn. In Engeland wordt het Zeewater
met groot nut aan fcorburieke" en lieden die van
dolle honden gebeeten zijn, om te baaden en drinken
voorgefehreven. In Southampion zijn zulke baden en men
heeft den voorflag gedaan, om ze ook in Duitschland t
op plaatzen waar men Zeewater hebben kan, interichtein
Er zou ook een Hollandsch Zeeman die in Ooftindien
op een eiland verviel, waar hij geen^bron konde vinden ,
daar door binnen weinig dagen van de waterziigt in den
grond geheeld zijn geworden. Toen CHRTSTOFFEL
COLON lange rondzworf, om Land te ontdekken, en
alle levensmiddelen eindelijk verteerd waren, behielden
zich veele Matroozen op zijn fchip daar door lange tegen
den honger, dat zij hunne klederen in Zeewater ftaken,
F a £ii

$4 Van de Zee. Bitterheid, des water.
en ze zo nat als ze waren aantrokken. Wijl de mensch 4
even als de planten, veele goede deelen uit de lucht, ea
nog meer uit een water dat met zo veele onderfcheiden
ontbonden dierelijke deelen vervuld is, door de huid
inzuigt, zogen deeze menfchen door hunne uitwendige
vaten dat geene in, wat de maag niet verdraagen kon.
De engte en kleinheid der vaten verhoedde, dat geen
grove en fchadelijke deelen in het bloed konden komen.
In het jaar 1775. had men in Engeland een dergelijk
Voorbeeld, daar de Matroozen, die bij een ontftaane
hongersnood hunne klederen beftendig in Zeewater gedoopt
hadden , zich zonder andere voedmiddelen acht
dagen langer dan hunne lotgenoten behielden , en eindelijk
daar door redden. Men kan het Zeewater wel door
kunft van het zout berooven, gelijk de Natuur ook door
allerlei middelen het daar van bevrijdt, maar moeilijker
en fchier onmogelijk is het om het Zeewater van het
fmeerig vet te bevrijden. Laat men het zo lange liaan
dat het vuilt, zo vallen eindelijk de zoute en verdikte
deden te gronde, en men verkrijgt als dan, wanneer
men het zijgt een tamelijk zoet water, maar de ligtere
olij drijf nog boven op het zelve. Ook, wanneer het
Zeewater bevrieft blijven de zoutdeelen niet in het ijs, en
bet water wordt iets beter. In de zuidlijke breedte ver*
fchafte zich COOK onder de 61 graden 36 minuuten
door het inzamelen van ijs, in de Zee versch water,
waarmede hij en alle zijne reisgenoten zich ten mhiften
weder voor een maand geholpen hadden. De Matroozen
zwollen in die fchriklijke koude de handen en de
klieren aan den hals, maar het water was echter zoet en
drinkbaar. A D A N S O N nam op zijne terugreize uit
Afrika, tusfchen de 17, 18 graaden breedte 200 mijlen
van de Kuft, een flesch zout water uit de Zee mede ,
driehonderd mijlen van Frankrijk nam bü 'er wederom
een mede, beide bevroren ze, en fpronge/t, maar he t
ijs had geen zoute fmaak. Ook in de Europifche Zeeën
heeft men het water, dat men van geünolten ijsfchollen
be-

Van ie Zee. Bitterheid des watersi 1$
bekomt, zoet en drinkbaar gevonden. De Bierbrouwers
in Arhfterdam gebruiken in den winter, wijl men daar.
weinig goed water heeft, reeds lange het uitgevroren ijs.
tot de Brouwerijen. De Natuur gebruikt ook het zand
daartoe ora het Zeewater van zijne grove onreinighedert
te zuiveren. Zo zijgen de duinen bij Haarlem het Zeewater
door en reinigen het. Het vloeit volkomen helder
en zoet uit deeze zandbergen, en men bedient zich
daar van om het linnen te bleeken, en de Haarlemmer
bleek is, wegens de witheid van het linnen waartoe dil
water veel toebrengt, zeer beroemd. Op dezelfde wij?
ze onthouden de zandige plaatzen overal een fchoon en
aangenaam bronwater, wijl zelfs het regenwater in het
zand gezuiverd wordt. De menschheeft dc Natuur dit
middel afgezien-. Men houdt in Parijs in elk huis een
groot vat vol zand, giet'er boven op het water uit de
Seinc; wijl men om te kooken geen ander heeft, en
tapt het onder, wanneer het door het zand gelopen is,
weder af. Men kan het Zeewater op deeze zelfde wijze
door verfcheide-boven elkander gefielde potten ten minften
ten deele reinigen. MARSELLI merkte ook op ,
dat het Zeewater in het zand, niet verre van het zog,
dikwijls is als ander water. Hij nam daarom proeven
en bevond dat veertien ponden water in het zijgen door
tuinaarde, negen ponden en tien oneen verloren, en
dat van even dit gewigt des waters, wanneer het door
potten met zand gevuld en uit de eene in de andere liep ,
nog meer in het zand bleef. De Engelfche Natie, die
zo als bekend is, tot verbetering van,haar Zeewezen al-,
les aanwendt, gaf zich ;hier in veel moeite, men-vond
allerlei werktuigen uit, men wilde het Zeewater, door
bijmenging van andere zaaken verbeeteren , men beproefde
de diftillatie, de Filtratie,de Prscipitatte,deFranfche
Staatsminister, COLBERT, beloonde mede de bemoeijingen
van deezen aart, ganfche Genootfchappen
hielden zich daar mede bezig, doch in het groote geluk.
E 3
T E
»

86* Van de Zee. Bitterheid des waters.
ten deeze proeven niet. De werktuigen waren of M
korthaar , of te zwaar , en namen te veel ruimte op,
het fchip weg, of ze kosten te veel aan hout: DES-
LAND ES floeg vvaschkogels voor in den vorm van glazen
lampen, PLINIUS fprcckt reeds daar van, gelijk
hij het kunftwcrktuig der Spanjaarden verhaalt, doch
het Zeewater heeft te veel tijd noodig om door te loopen
, het wasch wordt zo fmcerig en vuil daar van , dat
de kogels zelve gereinigd moeten worden, eer men ze
ten twccdenmaale weder kan gebruiken, en alleen het
zout blijft in dc wasch terug maar niet de bitterheid des
waters. In het jaar 1663. vondt POISSOUNIER een.
Iranschman een bruikbaar werktuig om het Zeewater te
diftilleeren, COOK fprcekt van een dergelijk werktuig,
dat IRRWING voorgeflagen heeft, en hij bediende zich
van het zelve in gevallen van nood. Op het fchip van
ESQUIRE WALLIS kreeg men door de brandkolve
uit 56 gallons Zeewater, waar van een omtrent vicrDuitfche
quartcn houdt, na 5 J uur met 9. pond hout en 69
pond kooien, 5I pond frisch, zoet water, dat in 't
geheel geene fehadelijke eigenfehap had, en 13J
gallons bleeven iu de kolf. En veele Zeelieden verzeekeren
mij, dat meeft op alle groote fehepen zo veel water
als'men voor een' dag noodig heeft altijd in een kcetel,
onder welke geftaadig vuur gehouden wordt, gekookt
wordt, en dat men zeker veel water drinkbaar
zoude kunnen maaken, zo men daartoe niet veel hout
en kooien moeft medencemen. Het alleraangenaamlte
•is ongetvvijffeld dit, dat het zoete water dat in dikke
eiken welgefloten vaten wordt mede genomen, wanneer
'er in lange geen lucht bijkomt, Hinkend wordt.
Wanneer men het dus gebruiken wil tapt men het eenige
uuren te vooren af, in groote fteenen kruiken, en
laat deezen een' tijd lang in de lucht rtaan, D.oet men dit
Vliet, zo wordt dit lang befloten water geheel Hinkende
«11 ten vollen onbruikbaar. Wij kunnen daar uit zien,
h

Van het Lichten der Zee.\ 8f
welke groote voortreflijke en onfchntbaare weldaad in
de onophoudelijke beweeging der lucht gelegen is. Hoe
ongelukkig waren wij , wanneer zij maar eens vierentwintig
uuren ftil was! Hoe veel aangenaamheden zouden
wij moeten ontbeercn, wanneer zij niet boven alle
wateren zweefde, elke plante beftreek, en elke bron
bereikte! Zonder deezen nooit rustenden ftroom was het
leven geen oogenblik aangenaam,' en het water,
dat ons en de fmagtende dieren zo onbefchrijflijk kan
verkwikken zoude ons reeds op eenen verren afftand door
zijn' ondraaglijken ftank affehrikken. Op de Zee, af-.
gcfcheiden van alle voordeden en gemakken des levens
midden in den Lufthof der Schepping: leeren wij eerft.
meenige onerkende weldaad der Godheid fchatten, en.
worden dikwijls door de treurige ondervinding overtuigd,
dat ons bekrompen verftand niet in ftaat is, iets.
uittedenken, waar door wij ons voor het gebrek deezer
groote' en wijze inrichtingen der Natuur fchadeloos kunnen
houden.
Bezwaarlijk vindt men in de, Natuur veele of fchooner
tooneelen dan het Lichten der Zee. Alle reizigers
befchrijven het, en alle Memmen ze toe, dat het zich
niet laat befchrijven.. Men ziet met verrukking het ftil-.
Ie vuur over de golven der Zee.. Het fchip doorfnijdt
deezen gloed, die niet brandt, en het fehijnt als of hij
daar door nog heviger en prachtiger wierd. Achter het.
zelve blijft eenen vlammenden weg , mijriadenvan vuunge
glinfterende vonken drijven als dan nog nader, te zaamen,
en verfieren den nacht.. Is. alles rondom duister, en
gaat men op het verdek des fchips, zo ziet [men millioenen
kleinen ftippen , die als. vonkelende fterren fchitteren.
Het is zulk een verrukkend gezicht, dat men zich
wanneeer men het voor, de eerfte maal ziet ,., daar
in niet verzadigen kan.. De Commandeur GÖDE-
JBEU VAN RiviiLE, die den 14 Junij 1754. de Zee
F 4 bij

Fan het Lichten der Zeel
bij de Maldivifcbe eilanden en bij de Malabaarfche kuit
in vuur zag, zegt: de voore die het fchip maakte, en
welke langen tijd duidelijk bleef , was helder en lichtend
wit, met hemelsblaauwc fchitterende flippen bezaaid.
Men moet in X geheel niet kunnen denken, wanneer men
de Godlijke Almagt daar bij niet onder het oog heeft.
Toen COOK op zijne reize om de waereld bij Afrika
aanlandde, was de ganfche oceaan bij het aaubreeken
van den nacht in vuur, en'elk befchouwde met verrukking
dit prachtig tooneel, dat God zelve bereid had. Pater
HELT,, welke zich wegens Allronomifchc waarneemingcn
te Watdehuut ophield, had ook in de lange nachten
\ en bij betrokken lucht dikwijls geleegenheid om het
Zeelicht te bewonderen. Volgens zijn zeggen lichttehet
Zeewater gelijk een phosphorns, of elektriek vuur.
Op de reis was ook zijn fchip tot twcemaalen den ganfchen
nacht daarmede omgeven. In Ooftindien, en inzonderheid
in de roode Zee , ziet men dikwijls in den
nacht eene witheid op het water, die meu meent dat
van een menigte kleine dieren ontftaat die men nog niet
kent. ANSON zag eveneens in de de zuidlifke Zeeé'n ,
dat de Zee veele mijlen om het fchip gloeijend rood was.
Men onderzogt dit verfchijnzel, en fchreef de oorzaak
daarvan toe aan een btritcugewoone menigte vischkuit,
die op de vlakte verfpreki was. NOL LET en LF.
Roi] hebben aan de Italiaanfche en Fïanfche kusten bi}
een ftille wind en Zee bij dag veele kleine (lippen op het
water zien drijven, die in den nacht als lichtende vonken
met een witte levendige helderheid langs de oppervlakteder
Zee heen rolden, en na weinige feconden verdweenen.
Wanneer men ook bij nacht op het Land
versch water uitgiet, merkt men in het vallen van het
water kleine vonken die terftond weder verdwijnen.
Zeilt het fchip in een onftuimige Zee fterk, zo maaken
de meenigte vonken voor het fchip als een klomp vuur'
Uit, Het vrijven of roeren van het water is altijd noedig
als

« Van het Lichten der Zee. $9
als men vonken wil zien, zelfs ook wollen en zijdedoffen,
lichten eveneens, als zij in Zeewater nat gemaakt
zijn, zo dra men ze aan de klippen of aan het fcheepsroer
flaat, als ook wanneer men 'er ftccnen m werpt.
Maar roert men het water lang achter elkander, zo ontdekt
men gcene vonken meer, men moet het altijd weder
eenen tijd lang laaten dildaan. Het verliett ook deeze
eigenfchap van vonken te geeven, wanneer men het op
het vuur warm laat worden, zonder te kooken. In den
zomer en herflt ziet men dit licht der Zee het derkfte,
hoe wel de dampkring en veele omftandigheden in de
Zee zelve hier in veele verandering kunnen te wege brengen.
Giet men in een flesch met Zeewater wat wijn.
geeft, zo ontftaan daardoor meer en langerduurende
vonken, dan men door beweeging of eenige andere veimenging
verkrijgen kan. Is het Zeewater eens door papier
of doek gezijgd, zo geeft het doorgcloopen water
geene vonken meer, maar het vloeipapier daar en tegen
geeft, wanneer het droog geworden is, en gewreeven
wordt, veele vonken van zich, en ook zonder de minfte
beweeging ziet men op' het zelve in den nacht van
tijd tot tijd glinfterende ftippen ontdaan. Dit zijn de
gronden waarop men dit glinderen der Zee ten minftcn
ten deele aan zekere phofphorifche *) en door de beweging
des waters en medewerking des lucht ontftoken
deelen toefehrijft, eene ftoife, die zich waarfchijnlijk in
de Zee beftendig verteert, en weder herdelt. KAN­
TON heeft door verfcheiden waarneemingen waarfchijnlijk
gemaakt, dat het Zeelicht van de verrotting der dierlij-
*) Phesphorui word genoemd dieftoffe,die in een; zekeren
graad van warmte, ook in het water, en in luchtledige ruimse,
liehten en branden kan. HOMBERG heeft phosphoruf
uit aluin en menfehendrek gemaakt f LEMERIJuit aluin en
bloed in gelijke deelen, uitrunder-, fchaapen-en kalfsvleesch;
Vit roozen, fpaanfche vliegen, amandel en boomolie enz. Zie
Memoire de TAcad. de Paris 1714. 4 oa
' M'
F 5

9o Fan het Lichten der Zee.
lijke deelen ontftaat, welke in de Zee beftendig ann^
weezig zijn. Dat 'er veele oliien op de Zee drijven, is
boven reeds aangemerkt. Intusfchen is het even zo zeker
dat men dit glinfteren der Zee ook ten deele aan eene
menigte van visfehen en wormendie dit licht hij zich
voeren moet tpefchrijveri, De zw^ardvisch QXip/ias Gla.
diusj die tot de fnelft zwemmenden behoort, (Cmphana,
Hipperi?) een fpiegelvisch en meer anderen (b. v. Zius Voqicrj
hebben een' zilverglans. Of anderen glinftere::de
fchubben, als of ze van zilver en verguld waren fb. v.
Sparus aurataj en zijn aanverwant f Sparus PhagrusJ glin-.
itert in den nacht als een vuurige kool. Eenigen ontkenen
daarvan hun naam, (Trigla LucernaJ (Sa[mo Eperla.
musj een der gewoonite visfehen, de zogenaamde zee-.,
naalden doen het insgelijks. Opent men de Scomber Thyminus
levende, zo vindt men, dat veele deelen zijns
lichaams een' Herken glans van zich geeven. Zo veel
olijis in dezelveen over 't geheel in alle Wakreen. Men
vindt ook visfehen welkers bek inwendig een brandende
kole gelijkt, zo dat men daar bijzonder aan kan,
zien'te leezen. Beftrijkt men hout daar mede zo licht
het even 'eens. Mogelijk gaf dc Natuur den meeften visfehen
in de Zee deezen fchijn, op dat ecnigen hunnen
roof zouden kunnen bejaagen, en het licht op hunne
jagt altijd bij zich hebben en andere des te hgter ont«.
komen konden. Zij lichten elkander in de diepte dei-
Zee, waar ter middernacht alles in duisternis zoude be-.
graaven zijn. In alle Zeeftedeu kan men., wanneer men
des nachts over de vischmarkt gaat, de afgevallen fchubben
van veele Zeevisfchc'n zien lichten. Er zijn ook
eenige foorten van Zeekatten, eenige Mosfelen, Zeeëikelen
en andere Zeegedierten welke lichten. Zelfs de
polijpen lichten, wanneer men hun de huid ontneemt,
zeer fterk. Op eenige plaatzcn der Zee ontftaat deeze
glans van veele millioenen kleine dieren, die omtrent op
gelijke wijze van ditlicln voorzien zijn, als het glimwormp-,

Van het Lichten der Zee. 9>x
fcCLampyris Na&ilucaJ op het Land. Toen COOK en
FORS TER dit verrukkend gezigt aan de Afrikaanfche
kuft hadden, fchepte men een emmer water op het
fchip en onderzogt het zelve. Er vertoonden zich millioenen
kleine georganiseerde dieren, welkers lichaam
rond was, en deezen maakten door hunne beweeging,
waartoe de bevveeging des waters veel toebragt, deezen
glans. Wie leeft zulks zonder gevoel, zonder bewondering
der Almagt en goedheid van God ? In eenen nacht
Verheugen zich in een' kleinen omtrek duizenden mihoenen
levende wezens, op de oppervlakte der Zee. Zij
zijn zo menigvuldig , dat ze elkander verdringen, dat
jmen ze bij emmers vol kan fcheppen , en er ontftaat
geen gaaping, zij blijven aan elk touw hangen dat in
de Zee gelaten wordt, het zeilende fchip fnijdt door demenigte
heen en vernietigt ze niet, zij wijken met de
golven, en fluiten zich weder aan elkander, elk werpt
zijn fchijn van zich, elk beweegt zijn fijne vinnen —
elk verkondigt en looft zijnen Schepper! Hadt de Natuur
vuur als zaadkorrels op den Oceaan verfpreid.
Uien zou haar moeten bewonderen. Maar moeten wij
haar niet beminnen, moeten wij ons niet over het geluk
des levens, dat met een onbekrompen hand aan tellooze
fchepzelen word uitgedeeld, verheugen? Deeze
vonken zijn dieren! Zij hebben alle leven en gevoel!
FORSTER bragt een van deeze glinfterende vonken
die hem aan den vinger was blijven hangen, onder het
vergrootglas, en vondt dat de kleur bruinachtig was,
hij befpeurde een bek uit welke vier of vijf darm - zakken
hingen, (welligt het gevolg eener kwetzing) het
ganfche diertjen was doorzigtig als gelei, de geringfie
aanraaking was het zeiven gevaarlijk — en nogthans
behoudt God dezelve in de baareu der Zee! — FOR­
STER hield dezelve'voor jongen van een foort van Medufen.
Een Zweedsch Reiziger zag ook in de Chineefche
en andere Zeeën nog veele vreemde lichtende ligha-

p% fan het Lichten der Zee.
men, die men zoude onderzogt hebben , zo niet het bijgeloof
des fchippers ze voor vergiftigd had gehouden..
Men wilde niet toelaaten, dat men ze óp het fchip nam ,
en daar door miste de Natuur een nieuwe ontdekking.*)
Toen HELL de Zee in vuur zag, merkte hij te gelijk,
dat veele millioenen kleine infekten op de oppervlakte
des Zeewaters waren. Onder 't vergrootglas zag hïj
ze duidelijk, daar zij met het bloote oog naauwlijks
de grootte eener middelmaatige vïoo hebben. Hij vond
ook dat deeze diertjes zelve niet glinfterden, maar eene
glinfterende (toffe van zich geeven , dat niet hun lighaam
zelve glinflert, maar een zeker vogt dat zij uit laaten
vloeijen. FAIRICIUS zag het lichten van het Zeewater
op de vaart van Darigen naar Rockfund, en leidt het
af van verfchcidtn infekten. De Franfche Commandeur
van Riville beveftigt het getuigenis van den Heer HELL,
dat de infekten in eenige plaatzen der Zee ten minften,
de oorzaaken van dit vuur zijn. Hij heeft de Eenoogen
of Watervlooijen (MonaculusJ die hij met het lichtend
Zeewater opgehaald heeft, afgebeeld, het lichaam deezer
diertjes is in eene kleine doorzigtige fchaale gefloten,
en heeft eene ruimte, die met een blauw glinfterend
vogt gevuld is, welker fchijn men zelfs bij helderen
dag op twee of drie voeten afltand zien kan. In
meeft alle Zeeën is nog behalven de tot hier gemelde
dieren de Zeevaren (Scolopendra Marino) zo als zij voorheen
genoemd wierd, cn thans (Nereis NocftlucaJ die
eveneens als eene hoofdoorzaak van het lichten der Zee
moet worden aangemerkt. Deeze worm is een uitnee-
mend
*) Men wilde voorheen het vuur in de Zee uit de gisr
ïing, uit verhitting des waters, en zekere winden, anderen;,
gelijk alles in de Natuur, uit de elektriciteit verklaaren —
zelfs verbeeldde men zich", het bekende knappen der elektriefee
vonken in het water gehoord te hebben. Zie Algetn-
Wagazin TkV.

het, Lichten der Zee, 9%
©end klein flijmig aschkleurig dieitjen. Men kan het met
het bloote oog naauwlijks zien , het beftaat uit vierentwintig
platgedrukte afdedingen, de kop heeft twee
zwarte levendige tamelijk groote oogen, naar den ftaart
wordt dit diertjen allengs fmaller, het kan zich, gelijk
alle wormen , zeer te famen ^ trekken en uitrekken.
De allesverzorgende Godlijke Goedheid gaf dit kleine
fchepzel ongetwijfeld, deeze kracht, om zich bij aannaderend
gevaar te kunnen verbergen , en in zich
zclven gekromd , als onzigtbaar te maaken. Aan dit
wormpjen, dat in het Zeegras woont, denkt de Schepper
even zeer, als aan de wachters die de vaste fterren
vergezellen. Het diertjen zwemt door middel van veele
fnoeren of' verlengingen, die aan eiken ring des
lichaams aan beide zijden- uitgaan, en de plaats van
pooten bekleeden. Deeze zijn als zo veele riemen , die
wanneer het lichaam zwemt, in geduurige beweeging
zijn. Worden er zo veele fpieren, peezen, banden,
vezels, aderen, en fappen vereischt om een viervoetig
dier beweeging te geeven — hoe groot is dan God, die
zulk een klein diertjen met alle deeze werktuigen en inwendige
werkzaamheid kan uitrusten! In het Zeewater
ziet men het lieflijke licht van dit diertjen bij de grootfte
hitte, gelijk bij de grootfte koude, hoewel het in den
winter eenigzins zwakker is. Deeze Nereiden leggen
meermalen 'sjaars eieren , men kan zich verbeelden hoe
klein deeze moeten zijn, daar dit diertje zelve een vischkuit
fchijnt te zijn : de Natuur wil dat de biezen deeze eieren
bewaaren; zij leggen dezelve in eene ontelbaare menigte,
want men vindt dit diertjen niet alleen ln alle faizoenen,
maar er zijn ook weinig plaatzen in de Zee
waar men het niet aantreft. Ze zitten zelfs in den zomer
aan de oefterfchalen, en glinfteren daar. GRISE-
LINI, een Natuuronderzoeker te Bolegna, zegt, wanneer
men het Zeewater maar een weinig omroert, dat
eenige daar in gevallen bladen van elkander glijden,
zo

$4 Van de Zee. Golven Storm.
zo fchieten deeze diertjen ilangswijze door elkander erï
geeven het fchoonfte gczigt. Bij Algiers licht een zekor
foort van zee-pen (Pennatula Phorphorea) bij den
nacht zo fterk in de Zee, dat de visfchers enkel bij deezen
glans de visfehen in de onderfcheiden diepten der
Zee, volgens het zeggen van SHAW, kannen onderfcheiden.
Streeft in den nacht een fchip door de Zee,
zo heeft het een vuurbaan agter zich , gelijk een ftroom
van gefmótterr metaal. Wanneer er een visch uit het
water fchiet en daar Weder invalt, zo fchijnt hij in den
vollen gloed te zinken — welk een pracht der Natuur
welk eene Majefteit en onafmeetelijke goedheid van God !
wat al heerlijke verfchijningen in de Zee, in de wolken,
op het Land, en in elk geweft der Natuur!
Doch deeze ftille glinfterende vlakte der Zee wordt
fomwijle onrustig en werpt golven op, die alles met
zich neder rukken en in den afgrond kunnen doen verzinken.
De Zee is eigenlijk nooit volkomen ftil, men
ziet zelfs aan eiken middehnaatigen ftroom hoe de golven
geftadig over elkander glijden, en de een den anderen
voorddrijft, hoe de wind de oppervlakte geftadig
kronkelt en jaagt, hoe het water onophoudelijk tegen
het ftrand aan Haat. Maar de vlakte der Zee is verbaazend
breed, het veld waar op dus de winden fpeelen,
in onmeetbaar, en de fchaaren van levende fchepzelen
, die beftendig daar in jaagen en rooven, beletten
dat het geheel en al ftil zoude zijn. Men merkt in de
Zee eene behendige beweeging van het ooften naar het
weften, alle andere beweegingen, zelfs ebbe en vloed ,
en de Zeeftroomen die van vier oorden der waereld heert
vloeijen , zijn maar bijzondere Toorten der voornaame
algemeene en beftendige beweeging. Want het kunftwerk
der Natuur is bij alle verfcheideaheden toch altijd
eenvoudig! Voorheen dagt men, dat in de zogenaamde
ftille Zee de fcheepvaart altijd veilig was. Zij die in
* onze

Van de Zee. Golven. Sterm* 95
Onze dagen de waereld om zeilden, hebben in-die wateren
ook zo veele gevaaren uitgedaan, dat ze den. naam
van dille Zee niet meer verdient. Men weet tegenwoordig
dat de dille Zee alleen op fornmige tijden , qp eenige
'plaatzen, en in vergelijking met andere oorden der Zee
ftiller is, dan andere. In Holland zegt men vooreen
fpreckwoord; de Zee is zo (hl dat men er met een pen
op fehrijven zou, maar korten tijd daar na ontdaan er
weder bergen van fchuimende baaren en men hoort
's nachts een mijl ver dikwijls het daan der Zee aan den
oever. Reid men langs de Zee, zo zou men zeggen
dat dezelve hooger was dan het vaste Land, doch dit ïs
maar alleen in fchijn; bij hevige winden verheft zich
dezelve maar twee of drie voet boven het hoogde vlakke
Land, en twaalf voet boven de Amderdamfche peil.
Gewoonlijk dringt de wind, fchoon hij ook derk is,
niet diep onder de gewoone horifont der Zee, bij ge-
Woon onweder verheft zich de Zee niet boven de zes of
zeven voet over het waterpas: maar op de open Zee
worden de golven veel vreeslijker, wijlze, daar de wind
nergens tegen duit, zeer fnel op elkander volgen; MAR­
SILLI zag dat dikwijls de eene in de andere vloeide en
dat op deze wijze in het water draaikolken ontdonden.
De roode Zee is wegens de noorde winden agt maanden
in 't jaar onbevaarbaar. Dikwijls gaat de Zee over het
fchip, de dorm huilt door het want, alles kraakt en breekt
door het flingeren, alles wordt zelfs in de Kajuit door
nat en men is buiten daat, door den regen en wind,
om te arbeiden en het fcheepwerk te verrigten, de handen
der Matroozen verdijven door de koude, de fcherpe
winden fnijden als mesfen in het gezicht, en eene ontelbaare
menigte kleine toevallen kan op de Zee reizen
veele honderd menfchen van het leeven berooven. Somwijle
grijpt men in zulk een' toedand, bij het uitdeelen
en kooken der fpijzen, wijl gif en meel dikwijls nabij elkander
daan, uit een verkeerd vat, en het ganfche fchip
wordt

pr5 Fan de Zee. Golven. Sterm 1
wordt vergiftigd. Zo ging het op liet fchip op het
welke DR. THUNBERG zich bevond, aan de Kaap
dl goede Hoop, met loodwit, dat met het meel in panne
koeken gebakken wierd. (Zie Schwed. Abhand. Th.
XXXV. f. 36.) Op de reize van FORS TER met
COOK, floegen de golven eens door een vengfter in de
voorraad kamer, het water fchoot door deeze opening
zo «reweldig en fnel naar binnen, dat zo niet de goede
voorzienigheid nog in tijds een Officier , die daar omtrent
Üicp, had doen ontwaaken, men zich met pompen
niet meer had kunnen redden. De fchepen kunnen
dikwijls door nevel van elkander gefcheiden worden,
dat zeinverfcheidene weeken dikwijls niet meer bij elkander
komen, en de een den ander voor verboren rekent,
f en uitgezette boot kan menigmaal zo dik door den nevel
bedekt worden, dat men het fchip niet weer kan ontdekken.
In deeze akelige gefteldheid, waar honger, koude
en dood aan alle kanten dringen, luidt men met
klokken , men roept, fchiet en fteekt lucht - vuurwerken
af om elkander te feinen. Dikwijls befchimmelen op de
lan«-c reize alle gereedfchappen, de boeken en papieren
Worden aangetaft, en in de vrije lucht wordt het ijzer
aan het fchip door de roeft gevreten — FORSTE R meent
dat dit veroorzaakt wordt door de hitte, door welke het
kookzöut-zimr, dat in het zee-zout is, ontbonden wordt.
Dikwijls werpt de wind het fchip geheel op zijde, het
verdek, de kajuit, alles wordt lek, de zeilen en touwen
verfcheuren, de fterkfte en geoefendfte Zeelieden
worden krank, en kunnen wegens krachteloosheid de
handen niet uitfteeken. In gevaarlijke oorden vol ondiepten
en klippen, laat men dikwijls des nachts wanneer
er noch maan, noch fterren te zien is, een boot met een lantaarn
voor het fchip uit roeijen. Men berookt dikwijls
het fchip tegen de kwaade lucht 911 ontfteekt allerlei
dingen. Men flaatwegens de groote hitte op hetverdek
tenten op, om maar fchaduw te bekomen, doch dik-
wijk

Van de Zee. Golven. StbrmZ 97
Wijls gaat de nood alle menfchclijke middelen te boven.
De ruwde en ongevoeligde mensch leert dikwijls
daar bidden en voor God neder vallen, die alleen het
water gebieden, en op" de aarde fcheppen kan wat hij
wil. Dikwijls waait de wind zo fterk, dat hij alle lucht
voor den mond weg neemt, wanneer de orders op het
fchip door de fpreektrompet moeten gegeeven worden.
Men is veeltijds vlak bij het Land , zonder dat men het
weet. De fterk opdeigende nevelen hinderen het uitzicht,
de wachter in den maft ontdekt geen Land, het
fcheepsvoik verheft het geduld, mort in zijne woeftheiden
vloekt den fehcepsbcvelhebber — niet zelden maaken
zij famenzwecringen, dreigen vuur in de kruidkamer
te werpen, en het fchip met man en muis te doen
fpringen — Hoe gewehscht is dan het eerfte teken van
eenig Land! Hoe welkom het Zeegras of de Zeevogels,
de Duikers, Meuwen, Albatrosfen, Penquins en
anderen die hunne nesten ergens op klippen en vasten
grond moeten hebben! In de negende eeuw, na onze
jaartelling, ftevende FLOCKE , een Zweed, naar Ysland,
wijl hij eenige duiftere fpooren van Land ontdekte.
Hij nam drie Raven aan boord, om, even als Noach,
door hunne vlucht te ontdekken of er eenig Land nabij was ,
of dat hij vergeefs kruide. De eene Raave vloog naar Fa*
roe, van waar hij ze mede genomen had , te rug , de andere
vloog weder naar het fchip, wijl zij nergens Land
zag waar zij kon rusten, de derde zag of rook van verre
vad Land en vloog naar Ysknd, FLOCKE zeilde
haar naar, en kwam na eenige dagen ook aldaar, en
gaf het Land den naam dien het nog heeft. ANSON
verhaalt van een hevige rukwind, die van het Land
kwam, en hem, daar hij voor anker lag, het kleine boegankertouw
in ftükken doeg, dat hij bijna weder in Zee
Was gedreeven. Men heeft op groote fchepen een fmitsoven
bij zich, die men op Land opflaat als het nodig
is. — Men kat van de oude touwen gaaren fpinnen; — en
G ÖV.Ü

9$ Van de Zee. Golven. Storm:
men heeft te meermalen den traan der Zeeleuwen ïri
plaats van olij in de lampen gebruikt, of in plaats van
teer de fchepen daar mede gecalfaterd. —« Wanneer
men maar proviant voor eenige maanden heeft mede genomen
en de (tonnen het fchip langer noodzaaken in
Zee te blijven, zo als dikwijls en inzonderheid omftreeks
de Caap Hoorn gebeurt, zo ontftaat er hongersnood,
en ANSON verhaalt, dat in zulk een geval een
Rotte, wanneer men hem kan vangen, voor eenige daalders
verkogt wordt. In zulk eene omftandigheid in
welke zich ANSON bevond, bleef een bootsman,
wiens medgezel geftorven was, eenige dagen bij den
dooden in de kooij liggen, om daar door deszelfs portie
in eeten en drinken te bekomen. De ftorm is dikwijls
zo hevig, dat hij de groote maft in tweën fph'jt,
dat het gangboord vol water is , en dat de voegen
van het fchip loslaaten en de balken en planken uit elkander
fpringen, wijl alle nagels door het geweldig fchokken
losgeraaken, zo dat het water met geweld in het
fchip ftort en door het geftadig pompen veele menfchen
bezwijken. Dikwijls ligt ook de fneeuw twee fpannen
hoog op het verdek. ANSON verhaalt van eene Reize ,
op welke men het ankertouw zesmaalen om het fchip
moed; winden , om voortekomen , dat het uit elkander
viel. Op dat zich ook bij hevige winden het
fchip niet te zeer wentelen en meer een vasten gang zal
hebben, laat men eenige groote (tukken kanon naar onder
brengen. Men kan ook des te meer zeilen aanzetten,
hoe gelijker het fchip gaat. Oneindig moeilijker
is den arbeid der Zeelieden, wanneer de winden fneeuw
en regen aanvoeren, dat het touwwerk (tram en (tijf
wordt, en de zeilen bevriezen, waar door zij ook zo
bros worden, dat zij op de minfte rekking breeken.
Veeltijds worden de beste Zeelieden, bij het wenden van
liet fchip of het keeren der zeilen, over boord geflagen,
zonder dat men hen kan redden. Dikwijls geeft het
fchip

tan 'de Zee. Aardbeevlngen in dezehe. $$>
fchip zelve het teken dat er Land nabij is; hoe aangenaam
dit zij, zo kan het nogthans alle de fchepclingen in
ttn
dat door zulk eene uitbraaking uit den bodem der Zee
Opgeworpen wierd, is bekend, en verfcheide Zeereizigers
ve'rhaalen in hunne journaalen, dat zij menigmaal
blaazen en vuurige flijm uit de Zee hebben zien öpftei»
gen. En echter vaareu er-menfchen op dit óntrustig
element heen en weder, en doorfnijden vaak met onbegrijpelijke
fuelheid de baaren. Men rekent, dat een
fchip, bij gunftigen aanhoudenden wind , in vierentwintig
uuren 60 tot 90 mijlen vorderen kan: en er is tot zulk eene
fnelle reize maar één ftuurroer noödig! Het fchip waar
©pC00K.enF0R.STER waren, lag eens, in het koude
Küma van het züidlijke halfrond, agthalf engelfche Zeemijlen
in een uur af, en echter gingen er Zeeverkens
ten minften nog driemaalen zo fnel, als het fchip zeilde,
hetzelve voor bij. ANSÓN fpreekt van een fchip,
dat in het Zuidooften van Staatcnhind, met een onftuirnige
Zee, in een uur tien engelfche mijlen weg3
Ga

ioo Van ie Zee. SneTlieii der Schepen
aflag , waar bij dikwijls het gangboord onder water
4iep.
Een der onanngcnaamfte verfchijnzelèn op de Zee
eijn de zogenaamde waterwanden , (L*J BarresJ die inzonderheid
op de ganfche kiïft van Senegal heerfchen.
Het zijn niet anders dan veele op elkander gelchovcn
golven, maar die, terwijl zij over eene ondiepte gedreeven
worden, zich fterk uitbreiden, en gelijk een boven
het water verheven wand tien en twaalf voet in de hoogte
zweeven en eindelijk breeken en nederflorten. Men
befpeurt deeze gevaarlijke bergen van water reeds, wanneer
men nog honderd en meer roeden van de larft is.
Men durft het ook niet waagen met groote fchepen de
kuit te naderen. De zwarten aldaar, haaien de fchepelingcn
van boord, en weeten het beft met hunne
kleine ligte vaartuigen over deeze gevaarlijke wegen te
komen. ADANSON zegt, dat op deezen haglijken weg
naar den Nigerftroom, die wel een quartier uurs duurt,
deeze gevaaren afwisfclen en vermeerderen. Dikwijls
heffen de opeengekruide baaren het fchip in de hoogte,
daar op breekt de waterwand en bedekt het fchip; klei»
ïie booten worden ligt daar onder begraaven, en groote
fchepen worden niet zelden van de breekende waterwanden
verpletterd. Iutusfchen is deeze kufl bijna de
eenigfte, waar het zo gevaarlijk is voorbij te komen. Dc
wijsheid van God maakte den mensch over al een baan,
o©k op de onftuimige vloed moeten fterren en maan,
magneet en ijzer, wind en waterden mensch op zijnen
weg leiden en doen vorderen. Reeds in de vroegfle
tijden wilde men de golvende Zee door olij, die men op
de oppervlakte ftorrte, flillen. PLINIUS fpreekt er
reeds van; in laatere tijden nam het bijgeloof gewijden
olij daartoe, en de priefter moeft het uitftorten.
Wijl men in een' vijver in eenen hof proeven nam, en bemerkte
dat dc olij een' tijd lang op de oppervlakte ftond,
zich

Fan de Zee. Waterlanden en Stroomen. tol
zich uitbreidde, en door zijne taaiheid eene kortduurende
vlakte op het, boven die, ftille water veroorzaakte,
zo maakten de Franfehen in onzen tijd weder veel
gefchreeuw van deeze ijdele fpeeling, als of het geheel
nieuw, ongehoord, en iu de daad op de open Zee-zeer Kgt
uittevoeren was. Doch MEISTER, in Gottingen heeft
de zaak grondig beoordeeld. (Zie Zugabe zu den Gott.
Anz. 1777. ft. 12. $. 177- vergl. Gott. Anz. 1778.
ft. 14e.) — Tot de gansch bijzondere beweegingen in
de Zee, beboeren ook de Zeeftroomsn , (CouransJ of
de richtingen, welke een zeker deel des Zeewaters in
de volle Zee voor zich geheel bijzonder neemt, zo dat
men dezelve als een afzonderlijke ftroom befchouwt.
Welligt zijn het fterke bronnen, die op het vaste Land
geen uitgang kunnen vinden, en zich daarom regelrecht in
de Zee^iitftorten. Men heelt reden om te gelooven,
dat iu alle Zeeën zeer veele zulke ftroomen loopem.
Ze richten zich eveneens, gelijk de wijde Zee, naar
den wind. Bij fterke winden vloeijen zij zeer fijeb,
maar ook dikwijls zeer langzaam. MARSILLI zegt,
dat de visfehers fomwijlen door deeze ftroomen hun net
naauwlijks onder water kunnen houden. Er is zelis
boven op- de Zee een andere ftroom dan in de diepte.
Bij eene Koraalvisferij vond deeze geleerde een Zeeftroom,
die zijn' loop op eenen dag driemaal veranderde:
MARSILLI meent dathij zich naar den loop der zonne
richtte. — God leidt toch, door- een meenigte wonderlijk
door elkander loopende draaden, de ganfche Natuur
en leidt haar altijd ten besten! In den arm der Zee,
die in Koppenhagen onder de brug naar Chnstiaanshaven
vloeit, ziet men twee tegen - elkander vloeijende
Zeeftroomen. De eene komt uit de Zond en de Noordzee,
en loopt naar de Ooflzee. De andere komt van
daar, en loopt naar de Zond en de Noordzes,. De fchepen
moeten zich naauw naar den tocht deezer Zeeftroc-r
«en richten en ze zijn daar zo nabij elkander, dat es
G 3 ©aai;

Soa Van do Zee. Ebbe en Vloed.
jnaar eene kleine ruimte der Zee tusfehen dezelyen is.
Men onderfchéid; de ai'fcheiding aan de ftilte , en de Zee-
ftroomen aan de heviger en fbeilcr bewecging des waters.
Reeds in de o.udfte tijden bemerkte men in de Zee een
rcgelmaatig van tijd tot tijd wederkeerend opzwellen en
vallen van het water, en noemde het Ebbe en Vloed.
Het water- der Zee gaat van het Zuiden naar het Noor­
den, het zwelt aan de kusten op., dit tocneemen duurt
5 of 6 uuren, na verloop deezes tijds ftaat het water
omtrent twaalf tot vijftien minuten ftil, en heeft dan
zijn grootfte hoogte, en dit loopen des waters naar de
kusten, heetde Vloed. Zodra deeze korte tijd voorbij is,
begint de Zee weder aftenecmen, het water loopt van
den oever weg, en valt binnen vijf of zes uuren langs
hoe meer, tcnlaatitcn heeft het zijn geringde hoogte, iu
deeze laagte daat de Zee ook eenige minuten ftil, dit
noemt men de Ebbe, en beide gefchiedt ten minden op,
eenige plaatzen der Zee uvecmaalen 's daags , in 24. uuren
tweemaal Vloed en tweemaal Ebbe. Het water rijft en valt
r.llengs S in de eerde uure bedraagt de verandering naauw-
hjks twee duimen, en allengs meerder en meerder. In
den grooten Oceaan is deeze verfehijniug het zigtbaar-
lle. In andere kleinere Zeeën is de Ebbe en Vloed minder
aanmerklijk. Aan, dc kud van Provefi.ce merkt men in
de Middelandfche Zee, gelijk MARSILLI zegt, niet
anders dan onregelmatigheden W de verheffingen dei-
Zee, die wettigt maar van de Zcedroomen afkomilig
zijn. In de Zuiderzee is de Vloed het allerJaagft, .on­
getwijfeld om dat zij geheel tusfehen 't Land ligt. Aan
de Engelfche kud fteigt de Vloed dikwijls tottagtig,
negentig voeten, hoewel het zeker is, dat voorgeberg­
ten , Zeeboezems, winden, ftroomen, de duuring en groo­
te van Ebbe en Vloed kannen veranderen» \n de Ooftzee
p& de Caspifche zee heeft men nooit Ebb? of Vloed ge­
merkt Uit de I^oordzee ftrekt ze zich zelfs uit %oï
de

Van de Zee. Ebbe en Vloed: i©2
de Ebbe die invalt, in Engeland bij Briflol in de rivier
Saveme. Men kan- in Hamburg aan den ftroom
zelve de veranderingen der Zee waarneemen, de fchippers
richten zich daar naar in 't overfteeken. Men,
ftelt, dat bij de Noordpool de Ebbe en Vloed twee-~
maalen 's daags gefchiedt, maarnooit'snachts. Er zijn
ook plaatzen in de Zee, waar het fteigen en vallen in
twee uuren op elkander volgt. Men heeft tot hier toe
zich de moeite gegeeven, om de waare oorzaak deezer ,
groote werking der Natuur te onderzoekn, Doch ak
le de geleerde theorien zijn, naar het getuigenis van groo-
.te kenners onzer aarde, nog : aan zo veele uitzonderingen
onderworpen,. dat men ze niet voor beflisfend kan houden.
Reeds de ouden merkten eerie zekere overeenftemming
tusfehen de afwisfeler.de veranderingen der-
Zee en tusfehen den. ftand der Maan met betrekking tot
onze aarde. Hoe naderde Maan aan de aarde is, des
te hooger fteigt de Zee. Zij zwelt daar en tegen allengs,
minder op, hoe meer zich de Maan van onzen aardbol
verwijdert. Men gelooft daarom, dat de Zee de druk»
king der Maan op onzen aardbol opvolgt, en van dezelve
aangetrokken wordt. IjLLEAzegt, dat op een
plaats van het weftlijk Amerika de kreeften altijd vleezio-er
zijn, wanneer de Maan vol xis, en veel ftegter in
dekwartieren derzelve.. Dat ook de riet en fchiltplantenaltijd
bij volle Maan meer met water zijn gevuld, dan
bij het af- en toeneemen derzelve.. Andere meenen dat
de Vloed en Ebbe enkel een gevolg zij van het beftendig
ronddraaijen onzer aarde zelve., 't Is zeker, dat
wij de- waaré oorzaak, niet. weeten. Ook hier, werkt de
Natuur voor onze oogen, wij twisten daar over, en
ontdekken haaren gang niet, gelijk VOLT AI Ë zegt:
La Nature agit,. O nm difputons.. Ook hier is alles .met heteigen
Karakter der Godlijkheid getekend: De., oorzaa-.
ken liggen voor 'ons in het duiftere , maar de o oordeeien
daar van genieten wij. Door den Vloed worden
C. 4
v s
°*

104 Van de Zcc. Ebbe en Vloed.
veele fchepen van de sveeke zandbanken weder los , en
kannen door den rijzenden Vloed en ftroomen in de Ste-.
den tot aan de pakhuizen des koopmans genaaken. Zij
neemt te gelijk het water uit de rivieren mede, en houdt;
door de onophoudelijke beweeging de monden der ftroo­
men beftendig open. Ook is het thans buiten twijfel,
dat deeze en dergelijke regelmaatige beweegingen der
Zee tot behoud des waters zelve, en tot voordduuring
der planten en dieren in dezelve vol'trekt nodig is. Want
veel van de onreinigheden en de voeders zand die uit de
beeken en rivieren daar in gefton worden, worden d aar door
weder aan den oever geworpen; en gefchiedde dit niet,
zo zoude voorzeker het grootfte deel der Zee in korten
tijd gevuld zijn. Men kent de zandduinen in Holland.
Fforida en Carolina zijn ook aan den Zeekant met zandt
heuvels van 14 en 16 voet hoog hefchut en ingellootcn.
Waar zoude er eindelijk nog plaats over zijn voor de
dieren en planten in de Zee, wanneer zij zich niet geftadig
reinigde? En zoude niet het Zeewater zelve, de dijk, en
zo veele op den grond liggende dingen vervuilen, wan­
neer niet dc Zee door de Ebbe en Vloed beftendig ge­
roerd en in de dieptebawogen wierd ? Daar bij komt dejuis?
te en meer dan eens herhaalde waarneeming, van den
Graaf GINANNI, dat fch'elpdieren, tellinen e. z. v,
doorgaands fterven, wanneer men niet in de vaten
met water, waar in merize bewaart, zo veel moge­
lijk dc beweegftig des waters bij de Ebbe en Vloed,
namaakt. GemeïJde Natuuronderzoeker vulde bij zij­
ne proeven over dc onderhouding der fchaakheren,
een aarden pot met zand van het Zecftrand- en zette
daar Tellinen, Nagelmosiele.i enz. in, en overgoot ze
met Zeewater. Doch dit Was tot behoud van derzeïver
leven nog niet genoeg. De Graaf moeite het water in
den pot een fterke en zo veel mogelijk gelijkvormige be­
weeging en wel verfcheiden maaien in een uur, mededee-
Jeij, Hij moeft zelfs fomtijds' het Vv%tér in een ander
vat

Van de Zee. Derzeïver Uitwaseming. IQ£
vat gieten en de dieren alleen op het natte zand laaten
liggen, op dat zij op deeze wijze de Ebbe en Vloed
der Zee konden gewaar worden. Deeze dieren bevonden
zich het beste, wanneer de Natuuronderzoeker daarbij
den tijd deezer veranderingen, die de Zee zelve houdt,
in acht nam. Deed hij dit, zo kon hijze wel drie maanden
achter elkander in 't leven houden, wanneer hij liet
daar bij maar aan geen voedzel het ontbreeken. Hij
zette andere mosfelen , ook met zand en Zeewater voorzien
, in een andere pot, doch dewijl hij het water
geen bewceging gaf, zo waren zij reeds binnen weinig
dagen dood , en het water zelve (lonk. Men weet ook
hier in Holland en Zeeland dat de oeftcrs vetter worden,
wanneer men dezelve tweemaalen 'sdaags versch watergeeft.
Dit noemt men het meftcn der ocfters. De Natuur
richt dus deeze beweeging in de Zee teu beste van
veele Millioenen dieren, die in de Zeeleeven. — Hoe
groot en goed! — ieder wormpje mag aan de algemeene
onruft des waters deel neemen, en omelkinfekt moet
de Zee zich beweegen en bruifchcn. Alles wat God
fchept, is hem ook waard, zijne wijze goedheid zorgt
voor de onderhouding van alle diereu , die hem hun
aanwezen danken,
Van de vlakte der Zee fteigen beftendig eene_ verbazende
menigte dampen op, en deeze uitwaazeming der
Zee is voor cle ganfche aarde dc grootfte weldaad, zo
als zij te gelijk de oorzaak is, dat de Zee beftendig is
en blijft wat ze was, en niet overloopt. Daar door
hebben alle landen die aan de Zee liggen een zeer warm
en zagt Klima, ook in den winter. Aan dc weftlijke
benedenfte deelen van Italien is de Zeelucht zo bijzonder
warm, dat de oranjeboomen aan den oever zoete
vruchten voordbrengen, die anders in dat Land zuur
blijven, en dat de roozengaarden van PASTUM tweepiaalen
'sjaars blocijen. Engeland ligt meer noordlijk
G$ dm

loö* Van As Z e. Derzeïver UHwazemfag-..
dan Duitschlnnd, en echter is de winter daar niet zee?
ftreng. Men kan daar veele boomen in de open hiclit-
Vöoidteeko, die men in Duitschiand in de trckkasf'ea
moet bergen. Men ziet ook dat dat Eiland beftendig
in wolken van dikke Zeelucht bedekt is. De krijtber-.
gen zijn door de nevelen die geftadig op dezelve liggen *
van boven altijd nat. Het is daar door in eenige win-,
ter maanden zeer donker, nevelig en trieft om daar tewoonen,
van daar dat dc geeft der Natie, meer dan.
die hanrer nabuuren , meer tot fomberheid , dan vrolijkheid
gertem.d is, waar door zij tot veele uitfpoorighe-
'den, zelfmoord e. z. v, vervalt. In Zweeden omvat cle
Zee omtrent twee derden des Land, en maakt zeker
dikwijls de lucht betrokken, doch deeze nabijheid der
Zee, deeze verzameling van dampen overliet Land, is.
ook oorzaak, dat noch warmte IK eh koude tot dien
trap van hevigheid klimmen, als in anuere verder van de
Zee gelegen Landen,. Zo oordeelen hunne Natuuronderzoekers
zelve van het klima hunnes Vaderlands. De
ganfche Weftlijke kuft van Noorwegen heeft midden,
in den winter eene tamelijk gematigde lucht. Zelden
houdt eene ftrenge koude drie weeken aan. In de Stad
Bergen, regent het menigmaal midden in, den winter,
wijl deeze ganfche kuft door de Zee begrensd wordt.
De aan Zee gelegen Landen hebben dus , behalven de
vnordceleii die de Zee der koopmanfehap verfehaft, behalven
de menigte van visch, die zij in alle haare bogten
aanbiedt, nog het groote nut, dat door, deeze nabijheid
desxelfs jClima gematigd, en de koude verminderd
wordt, Aan het ftrand van Florida en Carolina,
zegt Catesbij, werpen de Zeezwijnen haare jongen.. In
Carolina komen aan den oever der Zee de boomen voord,
die andcivs in het Land omkomen, wijl de winter, daar
ftrengeris, dan elders, namelijk vijgen, limoenen en
grauaatboomen, en zo duurenze, wanneer zij maar in
èsa winter in de wolken, die de £ee uitwazenit, kunnen
ftaaiij.

Van de Zee. Derzeïver ffltwazémng. sa?
ftaan , eenig jaaren. De menigte van dampen is van zei-
yen reeds uit de grootte en breedte der Zee, uit de win­
den , die beftendig over dezelve ftrijken, uit de fteeds
duimende onrnft en den aanmerklijken graad van warm­
te die het water heeft, op te maaken. Het weder veran­
dert ook op de Zee zeer dikwijls en fchiclijk. Mui-
Iers edele vlijt wierd fomts daar door verhinderd, ter­
wijl zijne gezondheid daar door leed. In weinige minuu"
ten verandert dikwijls, inzonderheid aan het ftrajid en
de bochten der Noorwecgfche Zee, de beetfte lucht in
koude, het fchoonfte weêr in ftorm; uit eene verdagte
ftiltc op de Zee wordt plotsling een bruifchende Oceaan.
Of het Zeewater boven warmer is of beneden, daar over,
is veelgetwift. G R I S E L I N I , een Italiaan, ftelt, dat
de Zee altijd , zelfs in denkouuflen winter, en bij den on-
ftuimigften wind, onder bij den grond eenigzins warm is,
en dat in de-diepte der Zee zelve beftendige gistingen
en broeijingen plaats hebben. Hij beroept zicli daar
op, dat de vuiligheden, die de visfehers met hunne net­
te ophaalcn, rooken. De 2:eeplanten, die zich daar
aan hechten, zijn fomwijlen zo heet, dat men 'er de
hand niet aan kan houden. Men kan het ook uit het
weeke weefzel der Zeeplanten, uit de fmeerige llijm,
die op denZeegrond ligt, befluitcn, dat'eronderaardsch
vuur omtrent moet zijn , behalven de boven aangehaal­
de verfchijnzelen. Want tot op den bodem der Zee
kunnen de zonneftraalen bezwaarlijk doordringen , hoe­
wel men echter opgemerkt heeft, dat de Zeeplanten,
even als de Landgewasfen, ten minften in het voorjaar
uitfpruiten. M A R S I L L I vond ook met den thermo­
meter den graad der Zeewarmte in de diepte van 10 tot
120 vademen altijd gelijk, naamelijk tien en een halven
graad. H A L E S , een Engelsman, beweerde daarentegen
dat het water des te kouder is, hoe dieper men het op­
haalt» Deeze man vond een kleine ton uit, welkers
valdeuren zich eerft openden wanneer ze op den grond
, . ." • • - - -Aas

log Vm de Zee. Derzeïver uitwaseming.
der Zee gekomen was, en dus geen ander water in liöt
dan het geen zich op den bodem der Zee bevond. Hij
deed een voordel om dit kleine vat te gebruiken, om
zich midden op de Zee in een groote hitte een' frisfohen
dronk te bezorgen, en den drank in het diep geffchepte
water te verkoelen. Kapitein Et LIS bediende zich
ook van deeze tonne in het heete klhna, niet verre van de
linie , hoewel men anders niet hoort dat zij van de Zeevarenden
gebruikt wordt. Maar toen men het Wate*
wit eene diepte van duizend vademen onderzogt, dond
de maat van warmte op 53 graden , en op de oppervlakte
was dezelve 84: onder de diepte van 650. vademen ver»,
anderde de warmte niet meer. Dat 'er veele onderaardfche
vuurige holen in de Zee zijn, bewijzen ook de
plaatzen aan de uïterfte eilanden tegen het noorden,
waar de Zee nooit toe vrieft, en waar op de kud goede
wilgen wasfen , daar anders noch gras, noch boom
'•voordkomt. Deeze warmte nu , waar mede zich de
werkingen der zonne, en der winden vereenigen, bevordert
noodwendig eene derke dagelijkfche en onophoudelijke
uitwaazeming op de Zee, die ongetwijfeld
de bron van alle zoet water, de oorfprong van alle rivieren
en bceken op de ganfche aarde is. Indien de waterfchatten
in de bergen in 't geheel geen toevloed bekwamen,
moeden ze noodwendig .reeds voor lange uitgeput
zijn. En verloor niet de Zee even zo veel, als
zij door de rivieren bekomen had, zo had zij voor zeeker
reeds voor lange buiten haare oevers getreeden, en
alle Landen overdroomd. De wijze Natuur verhoedda
door een enkel rad in haaren loop beide deeze ongemakken.
Zij verandert de uitwazemingen der Zee in dauw,
nevel, regen en fneeuw. De winden die dikwijls dormen
©ver de wijde Zee, moeten even daar door alle dampen
dezelve in de hoogte heffen, die over de ganfche aarde
vcrdeelen , en zo uit elkander blaazen, dat ze tot
e*ue/ckere hoogte kunnen deigeii. Wat; de Zee verloren

Van de Zee. Derzeïver ulvwazemingi io£
heeft, bekomt nu de aarde, de boschrijke bergen trekken
de wolken naar zich ; alle moschplanten op de hoogfte
bergen, alle bladen en fchorfchen aan de boomen,
aile grasfcheuten en planten op den grond, trekken het
water uit de lucht aan zich, en zuigen den regen in,
maar ten laatften verzamelt zich alles in de groeven, die het
binnenftc der bergen uitroaaken, en in dc waterfchatten,
die onder de aarde liggen: en zijn het niet even deezen,
welken wij onze meeren, beeken en ftroomen, elke
drinkbaare en onreine bron te danken hebben ? De cirkel der
Natuur begint bij de Zee, verheft zich tot de hoogte van
den dampkring, begint daar te daaleri, neigt zich naar
dc aarde, breidt zich uit tot alle Rijken der Natuur, fchijnt
zich daar in duizend naauwlijks zichtbaare punten te
verliezen, en wordt toch weder, eer hij weder in de
Zee met zijn begin te zamen loopt, uit ontelbaare kleine
linien een enkel geheel. En zo komt elk glas water
dat wij drinken, uit de Zee. De Zee is geheel verfcheideu
van ons bronwater, het eerfte is zout, het andere
fchier zonder fmaak, het eerfte is bitter, het andere
is zuiver, het eene wringt de ingewanden, en treft de
ganfche Natuur, het andere fterkt door zijne koelte de
maag, baant zich een' weg in de geheimfte en gefloten
vaten , en is het lichaam heilzaamer dan eenige andere
drank, — en echter is de Zee moeder van ons zoet water.
De Natuur leidt de dampen der Zee op zo veele
omwegen, door zo veele fijn gebouwde, door buizen en
kanalen voorziene lichaamen , dat het door zo veele
zeigingen , zuiveringen , vermengingen, afzonderingen
, verwarmingen en beweegingen, ten laatften een
nieuw wezen wordt, aan het welke men zijn voorige
Natuur niet meer erkennen kan. Reekent, wanneer men
zich van de menigte Zeedampen een denkbeeld wil
maaken, dat in de zestien dagen een ganfche cubiek
'duim uïtwazëmt, reekent tien zulke duimen op een fchep,
loo'fcheppen op een aam, en tien aamen op een voeder;

ïio Van de Zee. Derzeïver uitwazeming.
der; vergelijkt daarmede de uitmeetingen enbereekenirigen
van het in elk jaar gevallen regenwater, en bepaalt
eene fomme voor dat geene, wat bij uitreekeningen van
deezen aart in 't geheel niet te bepaalen is, — en men
zal nog genoeg water over houden, wanneer reeds de
ganfche aarde bewaterd is. Men zal, op dat wij niet
van dc menigte des waters, dat de Zeëen toezenden,
weg gefpoeld word, de onderaardfehe ftroomen daar
bij'moeten reekenen. Men zal het als een bijzondere
weldaad van God moeten aanmerken, dat Hij de Zee
met zout voorzien heeft, wijl daar door de zamenhang
verfterkl, en de vluchtigheid der deelen is verminderd.
De Bijbel zelve bevestigt deeze leere. De oude waereld
wift reeds, dat de dampen der Zee tot dc aarde
terug komen. De heilige Dichter rekent deeze groote
cu fchoone inrichting der Natuur tot de werken der
hoogfte Majefteit van God. fJmos V. 8; IX. 6.) Dezelfde
God, zegt hij, die het2.ercngefternte en deaOiieti
gefchapen heeft, die den zwartften nacht in den helderden
morgen verandert, en weder den dag in een' nacht
verkeert, die zelfde groote en Almagtige God roept
Hechts het water der Zee, meer moeite heeft hij niet
nodig, en alle elementen zijn Hem ten diende, Hij
beveelt fleebts en Zijn willen regeert aarde en Zee, liet
geen Hij wil gefchiedt, volgt oogenbliklijk het ganfche
ftelzcl der waereld ; God roept het Zeewater, de dampen
deigen en verheffen zich, zij vloeien in wolken te
zamen, en uit deeze dort God het weder over den
ganfchen aardbodem. De Dichter Van het Boek JOB
fpreekt insgelijks op veele plaatzen van het ontdaan
der wolken, van haaren loop doof den Hemel, vart
hun uitvloeijen, van hunne verdeeling op de ganfche
aarde. In Kap. V. 9 10. befchouwt hij het als een
wonder dat ons verftand niet doorgrondt, hoe de regen
over de aarde, zelfs over de onvruchtbaarfte plaatgen,
wordt gedeeld. De wolken zijn in zijne oogen

Van de Zee. Derzeïver uitwdzeming. lïi
waterfiesfen, die God allengs ontleedigen, of ook plotsling
verbreeken kan. Bij een onweder, zegt bij, is de
wijde Zee met wolken bedekt en God gebruikt deeze
om vruchtbaarheid of verwoesting onder de Volken te
zenden. Toen de Zee uit het binnende der aarde voordbrak,
lagen 'er reeds dampen en nevelen over dezelve,
zij was met onweders, gelijk een zuigeling met windzelen
, omtogen. God noemt zich zeiven een Vader des
regens, en zegt dat de dauwdruppelen van Hem ontdaan
, dat Hij het ijs doet voordkomen, dat hij de oorzaak
van den rijm in de lucht is. SALOMON, de wijste
der menfchen , voert het als een voorbeeld der regelmaatige,
vaste én gedaadig afvvisfclende loop der Natuur
aan, dat al de wateren in de Zee loopen, en dat nogthans
de Zee niet vol wordt, dat zij van de plaats van
waar zij komen wederkeeren. En wanneer nu door de
winden deeze dampen verre van de Zee worden weggevoerd,
wanneer ze in regen weder tot ons gebragt
zijn, heeft de Natuur het ganfche plantenrijk, bijzonder
de wouden op de vaste aarde , daartoe aangelegd, op dat
door deeze de fchatten der wolken geleedigd, en het water
afgeleid zoude worden. Stooren wij zelve deeze
orde in de Natuur en den algemeenen zamenhang, wat
wonder is het dan , dat wij naderhand aan dit alleronontbeerlijkde
element gebrek lijden? Verrukkend zijn de
belchrijvingen van Otahtti. De bergen deezes Lands hebben
bosfehen, deeze zijn bedendig, wegens de nabijheid
der Zee, in wolken bedekt, vandaar druipen ze ook geftadig
, en daar door vloeijen ook ontelbaare beeken in
de diepe dalen neder en drenken de fchoonde dreeken
in welken de Pifang en Broodvrucht wad. Zo waren
voorheen ook de eilanden der Groene Kaap vrugtbaar,
met- goede wateren in menigte voorzien, en even daar
door ook volkrijk, —- thans zijn zij woeste, uitgebrande
eilanden, fchier zonder menfchen en zonder water, wijl
men naamelijk de wouden op de bergen uitroeide. Nu
ver-

ïis Fan de Zee. Derzeïver uitwazeming
verbrandt de zon de eilanden en kaale bergen; voorheen,
toen de bergen nog met bosfchen omgordt waren
, wierden de wolken door dezelve aangetrokken,
maar dat gefchiedt niet meer, met de dood deezer wouden
zijn ook de bronnen die daar ontfprongen , verlopen,
en a'le vruchtbaarheid is verdwecnen. Komt'er
nu nog daarenboven een droog jaar, zo ontftaat 'er een
hongersnood op deeze eilanden, de menfchen fterven
uit gebrek aan levensmiddelen, uit mangel aan water.
Ook op het eiland Barbados verwoeste de vrekheid der
Europeërs het werk der Natuur, maarzij verloren ook
daar door het geluk, van haare duizendvoudige fchoon*
heden te genieten. Toen de Engelfchen dit eiland in
bezit namen, waren 'er op de hoogten bosfchen, de'
vruchtbaarheid was zeer aapmerklijk, en men had overal
water in overvloed. Doch men wilde alles in plantagicn
veranderen, men wilde van het fchoone hout geld
maaken, en roeide dus de bosfchen overal uit, en daar
door is de vruchtbaarheid des eiïands zeer verminderd.
De inwoners worden krank, wijl hun het water ontbreekt.
Behalven het geene zij in den regentijd in
groeven en putten verzamelen, is 'er geen water op
het eiland, zij moeten van de nabijgelegen eilanden
water koopen, eri, wanneer in oorlogs tijden de vijandlijke
rooflbhepen de watervocrers onderfcheppen,
zijn zij in den grootften nood. Rechtvaardige, maar
gevoelige ftraffe voor de mishandeling der groote inrichtingen
in dc Natuur, waar door wolken en Zee,
wolken en woud, woud en water, water, leven en gezondheid
der menfchen tot ecu onaffcheidbaar geheel
verbonden wordt. Waarfchijnlijk wierd men eindelijk
in Amerika door deeze voorbeelden opmerkzaam gemaakt,
en fpaarde dc gefchenken der Natuur beeter. Ten
m'mften hebben de mwooners van het eiland Tabago onder
elkander een verdrag gemaakt, dat, zo men al meer
morgen Lands in plaatagisn wd veranderen, 'er nogt,hanS

Ts in de Zee. 113
thans altijd elfduizend akkers bosch en woudgrond trioeten
blijven. En ongetwijfeld heeft dit eiland het die
Wijze voorzorg te danken', dat het tijk en gezond is.
Wanneer men overtuigd wil zijn welk een menigte waters
de boschrijke bergen uit de lucht aan zich trekken,
zo befchouwe men Hechts den toevloed van water die bij
eene overftrooming van bosch en bergwatereu wordt
aangevoerd. Aan den Hars kan dikwijls een watertj. n,
dat in den zomer naauwlijks een fchrede wijd is, onder
de hoogde bruggen een waterzuile van tien ellen hoog
worden. Men heeft berekend, dat in dit geval, daar
waar de droom het derkde gegaan is , in den tijd van
agt dagen vier Billioenen, zeven honderd en zeven en
zeventig millioenen, en nog daar bij 574400. kubiek
voeten water voorbij gevloeid zijn. En dat alles febep
de groote hand der Natuur uit de Zee, zendt het door
de lucht en druppelt het af in regen en fneeuw , verza
melt het weder in de ingewanden der bergen, en laat
het zomwijlen uitbreeken — dat gantfche Landen omgekeerd
en verwoed worden.
In de Natuurgefchiedenis der Zee zijn ook de gevaarlijke
Banken van i/s, die zomwijle daar in voorkomen
merkwaardig. Drijf-ijs, of losgerukte dukkenvan de ijsvelden
, waar mede de Zee bij de noordpool bedekt en
ingeflooten is, zijn in Groenland iets zeer gewoons.
Even deeze zijn het, door welke het tot hier toe voor
den doutden Zeeman onmogelijk was , tot aan de
noordpool te komen, en daar de waereld ém te zeilen.
Zij zijn het, aan welken dikwijls eenGroenlandsvaarer,
op de Walvischvangfl, gevaar loopt vad te geraaken,
en zo niet een zoele wind het ijs doet fmeltcn, den jammerlijkden
dood te derven. Zij zijn het ongetwijfeld, onder
welke de vruchtbaare Haring haare kuit uitwerpt
en ze zo lange bij zich behouden, tot zij van de Noordkapers
en andere Walvisfchen uitgedreeven worden. En
ii ook

U4
Ts in de Zee.
ook op even deeze ijsvelden is het dat de arme Grocnlan-
der zijn jagt op Zeehonden maakt, en zich vaak vorft
en dood moet iaten welgevallen. Op deeze fhjkken drijf-
ijs komen alle jaaren eene menigte witte beeren van
Groenland naar Ysland', waar zij onder het vee en de
fchaapen eene groote verwoesting aanrichten. Men
doodt ze daarom zo dra zij zich vertoonen, cn de Ys-
landfche Regeering betaalt een zekere fom voor eiken
beer die op deeze wijze gedood wordt. Intusfchen
heeft men nog nergens in de Zee grootere ftukken ijs
getroffen, dan COOK en FORS TER ze in den 49
graad 45 minuten zuidlijkc breedte gezien hebben. Zij
zagen een ftuk ijs drijven dat omtrent tweeduizend voe­
ten lang, vierhonderd breed, en ten miniten tweehon­
derd voeten dik was. Nu weet men uit de ondervin.
ding, dat de masfa van ijs in betrekking tot het Zeewa­
ter ftaat als tien tot negen , dus moet naar dc juiste re­
gels der waterweegkunde de masfa van ijs boven het wa­
ter, tpt die ónder het water zijn als een tot negen, en
dus moet het gezegde ftuk ijs 1S00 voeten diep in het
water gegaan, en dus in het geheel eene hoogte van
tweeduizend voeten gehad hebben. Voor deeze eene
klomp konde men dus duizend en zeshonderd millioenen
kubiekvoeten ijs rekenen. — Ziet daar de grootheid en
pracht der Natuur, zo als ze nergens elders te zien is!
Wie ooren heeft om te hooren, wie werktuigen heeft
om te gevoelen cn juift te fchatten, die verheffe zich in
de verbeelding op deezen berg van water- cn lucht, en
verkondige de grootheid der Natuur! — Deeze ijsvel­
den ftaan als rotzen in de baaren vaft: en in deeze grim­
mige koude keven nog ftormvogels, Albatrosfen en Vet-
Ganzen. Bij helder weer geeft het een fchoone vertoo­
ning , wanneer de golven telkens aan deeze Krijttalber-
gen water fprengen, en de zonueftraalen daar op brec-
kcn. En door even dit onophoudelijke aanflaan der
golven vergrooten deeze ijsbrokken meer en meer, en
ze

Opwerpzeh uit de Zee. 115
gc zullen aangroeijen en in de Zee tot Alpen worden , en
dc wolken bereiken, tot de Natuur aldaar eens gvote
omwentelingen ervaart, eu dc u-erken haarcr pracht
worden vernield, dat aan de-rzelvcr plaats nieuwe ver-
fchijnzeleu geboren worden, die de grootheid van God
verkondigen 1
Is het waar, dat alles in de Natuur den denkenden
mensch kan bezig houden, zo verdient ook het Uitwerpt
zei der Zee, dat wij daar bij een oogenblik ftil liaan.
In de huishouding der Natuur zelve is daar op voorzorg
genomen. Men vindt zelfs in den winter altijd hier en
daar in en aan de Zee, bijzonder op de eilanden, enkele
Poelvogels, die zich daar met de uitwerpzels der Zee geneeren.
Is Ysland blijven na het vallen van den vloed
veele zwarte, korte, dikke wormen^tgter, deeze verzamelt
men, cn gebruikt zc als aas om Schelvisch te vangen.
De Oesierverzamelaar, een vogel die na den vloed
op dc agterblijvende Hakken en moslclen aaft, is bekend.
Met het fchilf.dat de Zee aan den oever fpoelt, melt
men op dc Isles d'Hicirs de velden, cn met bet fijns
gruis van fteenen, dat de golven opwerpen, vult men
daar de mocrasfen , die anders in den zomer zo onaangenaam
uitwazemen. Iu Schotland meft men insgelijks
met het flijm der Zee de velden; nogthans meent men
dat de weit daar van niet zo zwaar wordt, als van de
velden die met dierenmeft gemeft zijn. In Zwecden
verzamelen ze het Wier (Fucus vefadofusj en gebruiken
bet om de daken te dekken. Wanneer dit kruid verrot,
geeft het een ondraaglijke ftank aan de Zee.' Maar het
Zeewater, de zonne en de verrotting trekken 'er een
roode verf uit, die als bloed op dezelve ligt, en mogelijk
goed was om te verven. Men zegt dat de Franfchen
met een ander foort van Wier de roode verw der Pontaux
verhbogen. Wanneer het versch uit de Zee wordt opgeworpen,
wordt het door het vee gegeeten. De dieren woe-
II a len

ïiS Opwerpzeh uit de Zee.
Ien ook in het zelve wanneer het op groote böopen geworpen
wordt, Waarfchijnlijk om het zont daar in te
lekken. De Meeuwen duiken menigmaal in liet fchuim
der Zee, en verzaamelcndnar de kleine mikken vlce.scb',
en wat meer voedemls in de Zee drijft en door den wind
bij een verzameld wordt Zo fpaarzaam is de Natuur,
dat zij alles gebruikt, alles zekeren dieren aangewezen
en m den weg gelegd heelt. Dc Japannezen kooken de
Zeekruiden, en verachten geen onder deeze. Dc vrouwen
der Visfers verdaan de kunft om de Zeekruiden
uit de diepte van twintig tot veertig vademen op te haaien,
ze te wasfehen , te zuiveren, uit te Ieezen naar de
onderfcheiden foorten, en elk bijzonder te bewaaferi. En
waarom zouden wij de planten der Zee niet ever, zo
goed tot onze onderhouding kunnen gebruiken nis de
aardgewaszen daar zij even eens gevoed worden van
de ontbinding der dierlijke en levende deelen welke in
de Zee, gevonden worden, als de planten des vasten
Lands dergelijke deelen uit de lucht aan zich trekken?
De Z^eplaatcn zijn met groote wijsheid tot haarë oog.
merken gebouwd. MARS EL I. I heeft 'er ecu afgebeeld,
die op het eerde gezigt niet anders fchijnt te
hebben dan takken en bladen , in de volkomenfte evenredigheid;
maar beziet men ze met bet vergrootglas,
zo zijn de bladen, takken en dam alle hooi als buizen
en het ganfche gewas is een Zwam , ten einde het van
alle kanten voedzel kan inzuigen. De Mineraalen die de
Zee uitwerpt zijn insgelijks aanmerklijk. Welk een
kodbaar welriekend gefchenk der Oodindifche Zee is

Opmrpzeh uit de Zee. Ï17
kunddukken, die daar uit gedraaid zijn, ziet men in
Berlijn, in alle koninglijke paleizen, in Dresden, Bronswijk,
Kasfel e. z. v. De Rivier Giarctta (Sijgnathus
bij de ouden ) nabij Sijracula, werpt insgelijks fchoone
ftukken Bernffeen uit, van welke men kruizen, roozenkranfen,
beelden van heiligen e. z. v. maakt. Bijzon-,
der fchoon zi;n de mikken die men in Foor-Pameren onder
het poelijzer vindt. De Bernlreen heeft namelijk
daar een robijnroode fchorsch, die fömwijle door het
ganfche ft uk gaat. In de Konrnglijk Pruisfifche Naturalien
verzameling is een visch, geheelin berndeen ingeflotcn.
Met deeze, en andere dingen werpt de Zee.
ook een menigte vuurfteenen uit. Zij liggen in de opwerpzels
der Zee bij duizenden, de rivieren, die ze
van de hoogde gebergten losrukken, brengen ze bij'
geheele lasten in de Zee. In eenige plaatzen in Barbarijen
in Afrika zijn daar en tegen deeze vuurfteenen zozeldzaam,
dat de Engelfcheu ze laaten verzamelen aart
't ftrand, omze als ballaft in de fchepen mede te neemen,
welke ze in J/giers voor zeven fcheliingen de honderd
pond verkoopen. Er gaan ook iu Engeland geftadig
wagens vol van deeze uit Zee verzamelde vuurfteenen
naar Burschlem, waar het fchoone aardewerk gemaakt
wordt. Men laat ze daar dampen, maaien-, eu
mengtze met de witte aarde, om de daar uit gemaakte
vaten vastigheid en duurzaamheid te geeven. Bij Harrich
en nog andere plaatzen werpt de Zee kezels fpyrites)
uit, waarfchijnlijk fpoelt zij zelve te vooren deeze
kezels, verdcend hout, wortelen e. z. v. uit de kleijige
kusten des lands, waar de grond twee tot drie mijlen
ver daar vol van is. Wijl nu veel van dit mineraal
weder uitgeworpen wordt, zo verpngt men het verzamelen
daar van, en men vischt ze ook zelve uit de Zee,
en trekt 'er ijzervitriool uit. • Men behoeft daar de.
erts niet eens te rooden, ze ontlaat, na dat ze door d^
Zee gegaan is, van zelve in eene kleijige grond, en
H 5 daaï

ïi8 öpwerpzets uit de Zee.
daar na kan ze eèhige reizen achter elkander uitgeloogd
worden , tot alle zuuren van het brandbare ontlaten
zijn. Het Zand, dat de Zee uitwerpt, wordt insgelijks
tot veele oogmerken gebruikt. Veele handwerken en kunften
hebben het zelve noodig, men gebruikt het om te
fchuuren en te reinigen, gelijk ook in den landbouw,
waar men een al te taaije kleijige grond heeft, om het
indringen der plantwortelen te verligtcn. Zo laadt men
in Cormvalüs het zuiverde zand dat men aan de Zee vindt,
in zakken, vervoert het op paarden cn muilezels, en
verkoopt het aan de landlieden. De dekken en mosfeL
fchaalen , die in menigte daar in voorkomen, bevorderen
het oogmerk en verbeteren den harden grond, terwijl
ze door de lucht verteeren cn tot een loos pulver van
kalk vervallen. Dus bevestigt ook de Zee met alle
haare onreinigheden en uitwerpzelcn, dat alles in de
Natuur goed, en met verdand gebruikt een middel is",
om groote en heerlijke oogmerken te bereiken. De bergen
heeft de Zee gebouwd. De kezels behooren oorfpronglijk
tot dc bergen. Zeer zelden dort een ganfche
berg in de Zee, maar van tijd tot tijd, door de rivieren
, bij losgerukte (tukken, keeren ook dezelve tot
hunnen oorfprong te rug. In dc baaren der Zee worden
alle fteenen tot zand geflagen, Het zand wordt
door de Zee 'uitgeworpen, en komt weder ten nutte
der aarde. — Alle deeze verbindingen op cle aarde verkondigen
een' God, die even zo wijs, als eeuwig en
onflerfiijk, even zo goed als groot is! Hoe weinig zouden
wij in daat zijn gewced, om de tekening der waereld
te ontwerpen! Hoe klein, hoe eng, hoe ontoereikend
is ons verdund, wanneer wij ons bij het gebouw
der waereld bepaalen, cn dc duizenden hef boomen , rollen
en werktuigen zien, die alle aan elkander hangen,
en nooit ftil zijn ! Valt het ons mocijclijk, wanneer wij
Hechts veele deelen der waereld te famen in hun verband
willen nagaan, hoe zouden wij 'er dan bij dgan, wanneer

Opwerpzels uit de Zee. 119
neer wij het groote werk aart den gang moesten honden
en zijne raderen doen beweegen!
Uit vreeze voor de Zeeziekte blijft menig fchrander
man van de Zeereize te rug; ik moet 'er daarom ook
iets van zeggen. Men verftaat 'er door een fterke vermoeijing,
die met walging en eindelijk met braaking
verbonden is. Eene krankheid, welker ganfche fmerte
daar in bedaar, dat men niets meer »— bij na zich
zeiven niet meer gevoelt, en welke ziekte bij geen twee
menfchen volkomen gelijk is. Het is valsch , het geen
men gemeenlijk zegt, dat elk, die voor de eerfte maal
ter Zee vaart, daar van aangevallen wordt.. Eenigen
blijven hun geheele leven daar van vrij, eenige worden
maar bedwelmingen gewaar, anderen worden maar bij
hevige ftormen krank: maar weer anderen, zo dra ze
op Zee komen. Men weet dat Capitains die met de paket
booten beftendig over Zee heen en weêr gaan, fomwijle
weder aanvallen befgeuren. Veele krijgen ze maar.
wanneer ze op Zee ftil moeten leggen. Zo had AD AN­
SON op zijne terugreizc uit Afrika eenen ftorm van
twee maanden , en moeft eens bij gebrek aan wind in
eene verflikkende hitte veertien dagen lang op de Zee
ftil liggen. Zulk eene ftilte moet ongemeen verveelend
zijn. De ftcrkde lieden worden door de Zeeziekte
aangetaft, zo wel als de zwakften. De krankheid vertoont
zich zo wel op kleine als groote reizen. Veele
lieden in Hamburg worden Zeeziek, wanneer ze Hechts,
op de Elbe de Zee naderen. De kwalijkheden, die
veele menfchen moeten lijden, wanneer ze maar op eene
rivier vaaren, of in een' digt gefloten wagen zitten,,
fchijnt eene overeenkomft daar mede te hebben. Het,
is zonderling dat meer vrouwen dan mans daar van verfchoond
blijven, zo als ten minften Adanfon verze-,
kért. 't Gaat vaft dat veele kinderen ze niet krijgen,,.
Die het ergfte Zeeziek zijn geweeft, worden des te ge-,
H 4. «na*

is© Zeeziekte.
zonder aan land, daar tegen die welke niet aangevallen
zijn geweeft, veeltijds naderhand des te kranker wor-
den. Men weet voorbeelden bjj welke deeze Zeekrank­
heid twee maanden en langer aangehouden heeft, veele
worden 'er geheel niet vrij van, voor zij weder aan het
Vaste land komen. Het gezicht van een reisgenoot wiens
maag bereids ontfteld is , en alles van zich geeft, maakt
op de nog gezonden in 't gemeen een fchadelijke in­
druk. Niet altijd is 'er koorts bij. De zulken welke
niet Zeeziek worden, verliezen toch, wanneer veele ftor-
men op elkander volgen, alle luit tot eeten. De ziekte
breekt gemeenlijk uit wanneer het fchip door den ftorm
geweldig gellingerd wordt.' Bij veele is de gewaarwor­
ding even als of zij oogenbliklijk den geeft zullen gee­
ven. De ftank, die fomwijlen uit de Zee opfieigt,
wanneer de ftorm het water omwoelt, en de vuilighe.
den ontdekt, brengt ook veel hjer aan toe. Met koste-r
fcjke fpljzen of vettigheden kan men zich in dat geval
niet helpen. De Natuur heeft ook zelve een afkeer
daar van, men befpeurt veel meer een groote begeerte
naar zuure fpijzen of dranken. Een glas franfche bran­
dewijn met citroen, champagne en burgonje wijn, in,
grmaaktc agürken , pen hard gekookt ei met zout en
brood — zijn gemeenlijk dc dingen met welke men zich
eenige betering kan verschaffen, Tegen verftoppingen,
die op bet fchip zeer ligt plaats hebben, voorziet men
zich van Rhabarber. Maar zo dra men van het genadig
flingeren van het fchip bevrijd is, en den voet op het
vaste ]
and zet, is men gemeenlijk weder gezond. De
waare reden deezer krankheid weet men tot heden nog
niet met zekerheid op te geeven. Waarfchijnlijk zijn
'er veifcheide omftnndigheden die daar toe bijdraagen.
De ichommelende beweeging van het fchip, het eenvor­
mige der levenswijze, de dampen der zee, de harde
zoute en gerookte fpijzen, de onvermijdelijke onreinig-
heden, 't gebrek aan vrije en ongehinderde bevveegiDg,
de

Zeezicht.
T2I
de menigerlei dampen en reuken op het fchip, het onophoudelijk
zuïzen des winds, en nog veele anderen
mogen welligt aan de kwaal deel hebben. Men meent
zelfs, dat fchepelingen, die alleen aan de MiddelandfcheZee
gewend zijn, eenige ongemakken gewaar worden,
wanneer zij op den Oceaan vaaren, de golven op
de laatfte zouden ook grooter zijn , dan die in de
middenlandfche Zee. Dat eindelijk de lucht op de fchepen
ongezond en ten laatften befmettelijk moet worden,
laat zich ligt begrijpen. Stfioon ook het fchip zo groot
is als een middclmaatige kerk, zo behooren tot her zelve
veele gereedfehappen, eenige honderden menfchen,
kanons, watervaten, wijn, brood, tabak, brandewijn,
werktuigen en zo veel graan, mcclfpijzen, befchuit,
erwten , boonen ,pekelvlcesche. z. v. en dikwijls nog vee,
fchaapen , verkens, hoenders e. z. v. dat alles in een kleine
ruimte gepakt, alle hoeken en winkels vullen, waarbij
men veeltijds nog veele baaien fpecerijen en andere
fterkruikende waaren heeft, niet zelden zijn daar bij
flaaven, lieden uit gevangenhuizen, en anderen welke
krankheden medebrengen, welke allen niet terftond ontdekt
en geholpen kunnen worden. Van daar komt het,
dat reeds fints de oudfte tijden de fchcepvaart zo veele
duizenden menfchen het leven koftte. Door HILL
ventilators, of luchtmaakers kan men de vuile, befloten
en opeengepakte lucht veranderen en uitdrijven, en
het binnenfte des fchips luchtig, koel, droog en gezond
behouden. COOK en FORST ER vonden ook,
dat het fchip des te gezonder was hoe hooger het boven
het water ging, en hoe meer luchtgaten men konde
open houden. Daar bij komt ook nog dikwijls de fcor.
buten dc fcharbok, een fcherpte in het bloed, die na
aan 't bederf grenft, en eindelijk tot dezelve overgaat.
ANSON woonde het bij, dat van 450 man die op één
fchip van Spanje afftaken, maar 58 in leven bleeven, en
dat van een geheel regiment alle op zestig man na ombi
5 g ?
*

122 Zeeziekte.
gekomen waren. Hij moeft eens bevelen dat men, wijl
het fchip zo diep ging dat men de onderfte openingen
niet open konde maaken, boven daar het min gevaarlijkft
was , zes luchtgaten zoude hakken. Op het
eiland Catarina vond hij, dat de menigte dampen, en
de nevels die geftadig die plaats bedekken, veele koortzen
en loop veroorzaakten. COOK bewaarde op zijne
reize om de waereld het fcheepsvolk bijzonder door
zuurkruid en bierwor'tel van deeze krankheid. Het verlangen
naar het vaste land en verfche groenten wordt in
deeze krankheid zo groot, en zo hevig, dat het bloote
gezicht van een eiland met deeze gewasfen en een frisfche
waterval, den zieken eene waare verkwikking is.
ANSON eens in 't geval zijnde dat hij zulk een lang gcwenscht
eiland niet kon naderen, moeft de boot worden
uit gezet, en versch gras op het fchip worden gebragt,
en dit gras aten zijne fcliepelingen oogenbliklijk
met de grootfte graagte als ware het eene lekkernij geweeft.
De zeefcharbok was ook eens op Anfons fchip
zo fterk, dat wanneer hij eenige kranken aan land wilde
laaten brengen en hun daar tenten doen opfiaan, 'er
ten minften nog twaalf ftorven toen ze in de boot in de
frisfche lucht kwamen: en de anderen waren zo zwak,
dat menze in de hangmatten uit het fchip aan land moeft
draagen. Doch in deezen ongelukkigen toeftand vond
hij ook het eiland Juan Fernandes, dat honderd en tien
mijlen van het vaste land van Chili ligt, alle die gewasfen
bij elkander, welke de beste artzenijeri tegen de
fcharbok zijn. Waterkers, wortelkruid, wilde zuuring,
rammenas en wortelen, wiesfen daarin menigte , de kranken
verkwikten door 't genot deezer vruchten binnen
korten tijd, en ook die, die de verborgen beginzels
der fcharbok bij zich hadden, bevrijdden zich daar van,
en wierden weder frisch en gezond. En meer behoef
ik, na deeze deels treurige befchrijvmg der menfchelijke
broosheid en de menigvuldige ellenden die ons op de Zee,
ge-

Zeeziekte. 123
gelijk op de Aarde, overal vervolgt en verzelt, ter rechtvaardiging
van God hier niet bij te voegen, dan de vrolijke
dankbaare herinnering aan de heerlijke krachten in de
Natuur, waar mede wij ook de zwaarfte krankheden
temmen en onze wreedde vijanden verdrijven kunnen.
Gij, die in uwe geruste wooningen de koftbaarheden van
beide de Indien, die wij niet zonder levensgevaar kunnen
bekomen, wellustig verteert, en nimmer de gevaarender
Zee hebt ondervonden, herinnert 11 aan uwe vette
tafelen het harde lot van zo veelen uwer broederen
die geftadig met de baaren kampen cn de Zee moeten
ploegen! Vergeet de dankbaarheid niet welke gij dien
God fchuldig zijt, die ook voor uw leven zórgt, cn
ter weder herftelling uwer gezondheid overal op de
Zee fchildpadden en visfehen geeft, en aan de baaijen
en firanden goede kruiden doet wasfen!
Een die de Natuurgefchiedenis der dieren in de Zee
geheel alleen wilde beftudeeren, zonder naar de bewoo-
neren der aarde omtezien, zoude zijn ganfche leven
lang werk genoeg hebben, en zoude met den ouderdom
der grijsheid naauwlijks een aanvang hebben gemaakt.
De Zee fchijnt niet anders te zijn , dan eene groote ver­
zamelplaats van dieren. Hier is in de daad iedere drup­
pel eene waereld. Elke fteen in de Zee, elk ftuk hout
dat daar in rot, elke rots, elke fchaal van (lekken of
mosfelen is bevolkt. Uit alle klasfen van dieren zijn
eenige gedachten in de Zee, en eenigen zijn de Zee alleen
eigen en komen anders nergens voor. De Schepper
maakte hier bij de grootde fchepzelen den aanvang en
eindigde bij de klemden. Van den walvisch, tot de
lichtende dippen is ccn ,
grooten affland, maar de Na­
tuur vulde die ruimte met alle mogelijke dieren. Het
getal der waardige mannen die de voordeden hunnes
verblijfs aan de Zee en de gelegenheid om ontdekkin­
gen te doen tot nut der wetenfehappen wee ten te fchat-
ten,

i24 Menigte van dieren in de Zee.
ten, is nier zeer groot, en echten'? de kennis der zeedieren
reeds een der moeilijkde deelen m de ganfche Natuurwetehfehap.
Bijzonder heeft de Natuur veele wormen;,
weeke, naakte dieren, flijmdieren, fchaaldieren,
dierplanten e. z. v. in de Zee geplaatft. Wat heeft
MULLER in Koppenhagen niet al ontdekt! In beide de
Indien zijn de Zeé'en, en alle bochten der Zee zo vol van
dieren en planten, dat door de menigte van het zich
aanhechtend zeegras en weeke dieren de fcheepsroeren in
hunne beweeging gedremd worden. Zo fterk zijn zeker
de gewasfen in het noorden niet bevolkt, hoewel wij
nog in de allerminfte plaatzen des Oceaans waarneemingen
hebben gedaan, zo dat 'ernog veele duizend meilen
in de Zee zijn, in welker diepte nooit een werktuig,
waar mede men de Zeefchepzelen ophaalt, is neder
gelaaten. üe Natuur moet aan de Zee zo veele fchepzelen
geeven, wijl ze buiten den mensch nog zo veele
verllindendc dieren van den eerden rang in de Zee zelve
onderhouden moet. Men heeft een Uaaij (SqualusJ gevangen,
die in zijne maag vier jonge fchildpadden, waar
van elk i8 duim diameter hadden, en huid en vederen
van een Pelikaan (Pelicanus G:duJ had, en echter nog
met veel happigheid aan het aas beet. Het getal der
daadlijk onderfcheidene foorten is onuitfpreeklijk, en de
menigte der voorhandene bijzondere is niet maklijk te
bepaalen. Want meed alle bewooners der Zee hebben
eene buitengemecne vruchtbaarheid. In het weeke flijm
van het eene diers (Arddia MerudaJ wikkelen zich weder
anderen met hunne hairachtige banden (b. v. Mjtiks}
en hangen aan de huid vad, terwijl aan de grootere buitenften
zijn eigen jongen zitten. Diertjes, die het bloote
oog in 't geheel niet ziet, hangen te famen en zwemmen
met elkander voord. Aan een' dam van een middenmaatige
lengte zitten meer dan honderd polijpen.
Tusfehen de dekels der zeedgels zitten weder andere dieren,
(Pedicella globifera) en deezen blijven beftendig aan
haai

Menigte van dieren in de Zét.
kaar plaats vaft, zij maaken alleen met het fpitze van
den kop een zekere beweeging, openen en fluiten het,
laaten de deelen van elkander, en liaan ze weder te famen.
MULLER heeft een dier afgebeeld, dat men in
het allerftinkendfte Zeewater vindt, en in het ijs bevroren
leevende blijft. En hoe veele dieren leeven nu
nog in het flijm, die de darmen van grootere dieren overtrekt!
fchier in elke visch is een bijzonder foort van
egelflekken, die zich daar vaft aan zuigt, en het lijf vol
eieren heeft. Dikwijls overwaft nog de blaaspolype
(Sertularia PohjpinaJ de ganfche buitenfte fchaal der
Zeewater vloo. In zes oneen Zeezand van Rimini vond
PLANCUS 6700 Ammonskoomtjes, waar van honderd
en dertig ftuks naauwlijks een grein weegen, en bij alle
kleinheid moet men toch degrootften derzelve voor volkomens
Ammonshoorntjes erkennen! Dit zijn in de daad
wonderen in het ftof. Elk derzelven heeft vijfkringen,
veertig kameren , eenigen zijn wit, anderen hebben een
geele, en anderen een blauwe kleur. Het is een bekende
zaak, dat een fchip, wanneer bet lange in Zee geweeft
is, eindelijk meer en meer in zijne bevveegingen gehinderd
wordt, wijl zich aan de kiel een menigte van Hekken
en mosfelen aanzetten. Daarom had de berugte
Zeeroover ANGRIA bijzondere middelen, die hij niemand
wilde zeggen, door welke hij zijn fchip in ftaat
ftelde, om met zulk eenfnelheid de baaren te doorklieven,
dat hem bezwaarlijk een ander fchip, dat hij wilde
innaaien, ontkwam. Hij hield tot dat einde een fchip
zelden langer dan eene maand in Zee. Daar na liet hij
het onder een dok brengen, het water aftappen,
en den bodem der kiel met kokosnooten die in twee
helften gekloofd waren, glad maaken. Men gebruikte
de kokosnooten zo lang tot ze geheel afgefleten waren,
door de hardheid der noot wierd het fchip gezuiverd,
en door de menigte van olij, die het hout overal doortrok,
wierd het overal glad, en vloog daar door naderhand

ii6 Menigte van dieren in de Zee.
hand ongelooflijk ligt over het water heen. Doch na
vier weeken was dc olij daar weder uitgetrokken en de
{lekken cn mosfelen hadden zich weder aan hetzelve gezet.
*) Men ziet het zelfde aan elk groot ft uk dat uit
de Zee komt. Op de fchaalen der groote Hommers zitten
ontelbaare Zeeeikels, mosfelen en oefters vaft.
Van de fpitzen der fchecrentotaan het einde des lichaams
is alles met andere dieren bezet. Op elke mosfelfchaal
zitten weder wormpijpen, tusfehen deeze fpruit dikwijls
Zeegras uit, duïzende toevallige verbindingen van menigerlei
onderfcheiden dieren verfchijnen in de Zee,
maar alle bewijzen ze de onhoembaare menigte der levende
wezens. Het is daarom iets dat eik, die maar
eeni-
*) Deeze A N G R I A wa? 50 jaaren lang de fchrik van alle Europeèrs
aan de Malabaaifche kuft van Ooft • Indien , verhief hij
zich in een' oorlog, die de Maharatten met den grooten iVIopol
hadden , door zijn'onderneem inden geeft, vereend niet fchranderhaid,
tot een overilen bevelhebber, wierd door zijn gehijt
fioin, bragt een deel der vloot aan zich , ontnam zijn Koning
twee Forten, bouwde zelve een vloot, en wasin weinig jaaren
Heer van de ganfche kuil. In een land van 120 mijlen
wierd hij dagelijks magtiger, zijn eigen volk gaf ten laatften
de kuft van Coromandel gaen pas van hem gekogt hadden,
liet Hij weg kaapen, veele fchepen vielen hem en den zijnen
in handen, wijl de winden aldaar zo regelmastig waaijen ,
dat ze zich menigen dag niet van het iand konden verwijderen.
Alle bogten, monden, havens, inhammen aan de kuft
van zijn klein gebied, had hij met forten gefterkt, op dat zijne
fchepen overal zeker waren, en de Europifche niet ontwijken
konden. Hij hield Galjooten met gefchut, fchepen met
twee masten , die kort maar breed waren , hij taftte alle Oorlogs-
en Koopvaardij fchepen aan, liet terftond den maft doorfëhieten
en met den fabel in de hand het boord beklimmen.
Hij nam menig fchip der Hollanderen en Eagelfchen weg , dikw
;:
!s twee, dtie in één jaar. Engeland moeft eindelijk daar
een tamelijke Zeealge houden, om zijne fchepen te befeherraen.

Menigte van dieren in de Zee. \z?
eenige reisbefchrijvingen geleezen heeft, zal opmerken ,
dat men aan den oever der Zee altijd zeker eenige voedmiddelen
kan vinden. Ook daar waar men niets dan
klippen, fcheeren , rotzen , zand, flijk, woeftheid,
koude ledige en verlaaten plaatzen ziet, is toch de wijde
Zee zelve te alle tijden voor den mensch, die van de
drooge aarde niets bekomen kan, een onuitputtelijke
voorraadkamer. Slckken, oefters, mosfelen, kreeften,
visfehen, vogelen, die op de klippen nestelen, met
hunne eieren, vleesch en vet van viervoetige dieren, en
zelfs het Zeegras, dat de golven opfchuimen •— dat alles
verzekert een' geftranden, van alle geztlfchap veriatenen
voor het gevaar van door honger om te komen.
Wijl de Godlijke Voorzienigheid allen dieren in de Zee
eene'
men. Men meende ten I&atfte dat zijne forten onverwin-
Ujk waren, maar door zijne fnelheid nam hij zo veele
fchepen weg, zijn eigen vloot moeft altijd van eiken hout
zijn. H e middel om met kokosnoten de fchepen glad
te maaken, kwam eindelijk een Enjels Capitein SCHIER-
MAN, die 14 veertien jaaren in Ooft - Indien was geweeft,
en eens doorhem was gevangen genomen, achter, welke het
aan den Zwecdfchen Natuuronderzoeker KALM verhaalde.
Doch toen eindelijk in het jaar 1755. de Engelfche Admiraal
WATSON wegens den handel met de O. I. Comp. met een
esquader derwaarts kwam, maakte hij met de Maharatten
eene gemeene'zaak, nam Landtroupen en Zeemagt te famen,
ontftak in een' namiddag twee forten, het fterkfte, genaamd
Geriah, waar zijne vloot en fchatten lagen, moeft zich overgeeven
— een bomhe ftak de vloot, het Arzenaal en Magazijn
in brand. ANGIU A was gevlugt, zijn broeder, vrouw
.en kinderen gaven zich over. — En zo wierd vloot en Koningrijk
verwoeft, de Engelfchen deelden onder zich den
buit, men vermoedde nogthans dat hij nog elders fchatten
gehad heef. Angria zelve was een fchrander brein, maar
was dikwijls wreed, en liet fomtijds gevangenen enkel uit
vermaak het hoofd afflaan, hij was even dertig jaaren, had
veel vrouwen en veele kinderen, die ten deele zijne rooverijen
voord zetteden. Zie KALMS reizen, als ook IVES
reizen.

128 Menigte van dieren in de Zse>.
eene zeer buitengewoone vruchtbaarheid gegeeven heeft,,
zo is 'er geen baaij, geen plaats in de Zee, die niet met
levende wezens vervuld is. De Natuur is altijd levendig
en maakt nergens eene algemeene ftilftand, ook in
het water is zij altijd de allervruclitbaarfte moeder.
Men heeft ook daadlijk reeds verfcheide voorbeelden die
zich boven den romanesken fmaak van een'RoBiNsoN
CRUSO verheffen en wezenlijke waarheden zijn, dat
menfchen die aan een' onbekenden tutboek aan de Zee
geftrand zijnde, zich op deeze woeftijnen lange, zonder
een mensch te zien, met het vleesch der Zeedieren
en de eieren der Zeevogels behouden hebben, en
visfehen in de lucht hebben gedroogd. Want even die
koude van het weder, die anders een verblijf van deezen
aart dubbeld onaangenaam en fmertelijk maakt,
helpt in dit geval ook tot uitdrooging en langer duur
der visfehen cn andere fpijzen. Zij droogen des te fchie-
Jijker, en worden des te vaster en houtachtiger hoe
brenger' de koude is. Zo behelpen zich Yslanders,
Groenlanders en andere wilde volken. In zulke omftandigheden
ziet men het beft dat het waar is, het
geen de wijsgeer ftelt, dat namelijk de menfchclijké
Natuur weinig noodig heeft, en zich ligt laat bevredigen
, zo lang de verbeelding er zich niet in mengt. Alle
zelfgemaakte en kundige behoeften vervallen ais
dan, de Europeer, die te vooreri alle wellusten des levens
genoot, wordt dan door den nood gedwongen,
zich tebepaalen tot dat .geene wat de Natuur onwederfprecklijk
noodig heeft, wat haare luide ftemme vordert.
PETROS QUIRINUS , een Venetiaans edelman,
wilde van Candia naar de Nederlanden reizen,
zijn fchip zonk, van agt en zegtig perfoonen bleeven
'er met de boot 16 menfchen over, de Zee dreef deeze
ongelukkigen lange her- en derwaarts eer ze land zagen,
eindelijk vonden zij het eiland Roff in Noordfchotland,
onder 67 graaden 30 minuten,. Zij konden door de menig-

Menigte van dieren in de Zee; zig
fiigte klippen en fclieeren niet eens landen, de boot
bleef in het zand zitten. Die nog krachten genoeg had j
om iets te waagen fprong aan land. Anderen waren
zo moede en krachtloos, dat zij in de boot fiorven.
Maar waren die welke het land bereikt hadden veel
gelukkiger? Zij vonden een ledig eiland, vól klippen,
vol fneeuw, de koude was de drengde de fcherpftc die
men zich verbeelden kan, hier cn daar vond men 'er eeu
weinig wortelen onder de fnceiiw, deeze verbrandde
men met groote vreiigde, wijl het gebrek aan hout, of
vuur ftüffen een der onaangenaamfte dingen is. Door
dorlt afgemat dronken eenigen fheeuwwater en ftorven,
ongetwijfeld, wijl de plotslhige verhouding der maag
een algemeene ftremming in de bloedvaten der binnende
weeke huid naar zich fleepte. Tegen den honger verzamelden
zij de dekken en mosfelen die m'eri aan de Zee
konde hebben, en zouden hun noodlot niet zo zeer verwenscht
hebben, wanneer het hun even zo gemaklijk
ware geweed zich tegen de koude des winters te beschutten.
Dan, toen deeze bijna niet meer uittehouden
was, haalden zij met moeite de boot die nog in het zand
was blijven zitten, doegen dezelve in dukken, en maakten
'er een huttevan. Wat leert de mensch niet, wanneer
de nood hem dwingt. Is niet de lichamelijke fmerte
en gebrek de derkde prikkel tot infpanning van alle
krachten? En oefent men in zulk een geval niet dikwijls
bekwaamheden , die men zich zeiven niet zoude
toegekend hebben, voor men gelegenheid had om dezelve
te ontwikkelen? zo waar is het dat de behoefte
de moeder van alle kimden en uitvindingen is! onze
Kluizenaars hadden eens het onvoorziene geluk, om
aan drand een' dooden Dolplnjn te vinden, die misfehien
twee honderd ponden zwaar was. Het dier had zich waarfchijnlijk
te ver in ondiepten gewaagd, en was op drand
gedorven. Welk een vreugde voor deeze uitgehongerde
menfchen die met den dood wo'rdeldcn! Men braadde
J. groo-

i?o Menigte van dieren in de Z:e.
ponten mikken van denzei ven, de begeerte, om zich na
zulk een lang vasten eens weder met fpijze tc verzadigen,
verwekte krakeel onder hen, en zij dagten in hunne
graagte niet, dat ook eindelijk een walvisch kan op
geteerd worden, zij aten vier dagen achter elkander, zonder
op het toekomende te denkeu. — Wat is dc ménfeitelijke
Natuur? Wat zijn wij, wanneer Hechts een
fchijn van geluk fchielijk met een voorig ongeluk afwisfelt?
Wij vergeeten terftond de onzekerheid van alle
aardi'che dingen, dc onbefténdigheïd der waereld, cn
de verwisfehhg van zon en wolken. Wij moeften waarlijk
niet alcijd'gelukkig zijn, wijl wij in 't genot der ruft
en overvloed'ons terftond boven onzen kring verhellen,
en meenen, dat nooit ecu ürivycdèr onze wooning zai
treffen. De fcïiipbrtükehngeh werden eindelijk voorzichtiger
, men begon nu hetvlecsch, dat men niet dagelijks
kohde verwachten, fpaarzaamer te gebruiken , men werd
het eens onder elkander het te verdeden, men ging weder
naar het ftrand , en verfmaadde de mosfelen niet langer,
die men in den beginne met veel vreugde verzameld
had, maar het kon niet anders — zij teerden uit,
en geleeken naar fchimrnen , en gingen elkander fpraakloos
voorbij, gelijk de lichaamlijke wezens der 011de
dichters in de beneden waereld. Intusfchen liep de tijd,
de temmer van alle kommer, voorbij, en de tekens der
lente verfchenen op het eiland Rofs. Men befpeurde nu
oè eenige van fneeuw en ijs ontblootte plaatzen drek
van Bieren, en maakte te recht daar uit op, dat hier
ten minften op zekere tijden in 't jaar menfchen moeften
zijn die hoornvee, koeijen e. z. v. mede bragten. En
de ondervinding bevestigde het geen in 't eer/! dewensch
had ingegeeven. Rofs is een der Noardlandlche eilanden
, die 'zo koud guur en ftreng zijn, dat zelfs de
akkerbouw daar niet kan gedreven worden. Echter
is bet door de oude Noorweegers bewoond. Maar
zo dia de winter komt, trekken deeze van het ftrand
en

Menigte van visfehen in dc Zee. 131
en bewoonen alleen het binnenfte des lands. Met
het begin der drie zomermaanden komen zij met hun
ganfche huisgezin, groot en klein, menfchen en vee
naar het ftrand, vangen visch en droogen ze tot ftok-
Visch, en behouden zo veel daar van voor zich, als zij
bet ganfche jaar noodig hebben, en verzenden een verbaazende
menigte daarvan naarDrontheim, en met deeze
fchepen gingen de fchipbrcukehngen uit Italien of*
Holland weder te rug. Terwijl men uit deeze gefchiedenis
aan de eene zijde de verfcheidene inrichtingen
en verbindingen in de Natuur tot onderhouding der
menfchen leert kennen, zo leeft men aan de andere
zijde met veel genoegen de eerlijkheid, vriendfehap en
herbergzaamheid, en de treilijlce eenvoudigheid der oude
waereld, met welke de Noordlanders deeze vreemdelingen
ontvingen;
Ik zou in 't geheel geen einde vinden, indien ik dé
voorbeelden van \ ruchtbaarheid der visfehen in de Zee
wilde verzamelen, en wij weeten het toch nog maar
van de minfte foorten. Ganfche natiën houden 'er zich
mede op, een groot deel van het.menschdom leeft daar
van, delndiaanen noemen daarom de Zee haare moeder,
haare voedfter. Ook verre van de Zee gelegen iteden
verkrijgen jaarlijks een tellooze menigte visfehen uit de
Zee. In het jaar 1773. wierd, zonder te rekenen wat.
in den omtrek der Refidentie zelve gevangen wierd, in
Berlijn voor 18443 daalers aan visch iugebragt* In het
jaar 1768. hebben dc Franfehen 292528 Centeners Bakkeljauw
(Gadus mmrhuaj thuis gebragt; Het harde
Vleesch, dat eenige Zeevisfchen hebben, wordt door
zuuren uit het plantenrijk geweekt; De gunftige Natuur
heeft zelfs gezorgd, dat onze tongen altijd door afwisfeling
van fpijzen bevredigd worden. In de Zeelieden
komen in elke maand andere visfehen ter markt.
Zij zijn zeer gebruikbaar, wijl ze op allerlei wijzen
ï s, kua-

132 Menigte van visfehen in de Zee.
kunnen toebereid worden. Men kan ze kooken, braa-
den , inzouten , droogen , rooken en lang bewaaren: in
Holland eet men eenige kleine foorten weder tot andere
visfehen, gelijk men kaas bij brood eet. De Noordfche
Zeeën krielen van visch. De Yslandcr, de Kalmuk,
deOstiak, de Kamfchadaal, de Laplander, de Esqui-
aiaüX, dc Zweed , Noorweger en Deen, eeten liet gan­
fche jaar door visch. De ganfche bezigheid der Otahei-
ters cn Nieuwzeelanders is de visch vangft. ISELIN
zegt, dat de yiscllvangft de eerde bezigheid van het
menschdom geweed zij. Volgens de oogmerken der
Natuur moet zeker de Zee de behoefte des lands, wan­
neer het geen kruiden en vruchten genoeg draagt, ver­
vullen. In den vasten tijd des j* ars 1775. kwamen te Pa­
rijs alleen 596 wagens met Zcevisfchen. In Holland ke­
ven van de haringvangd honderd duizend menfchen.
In den Noorweegfchen droom mislukte de visferij twee
jaaren, en dit baarde een jammerlijke ellende. Eene
bijna algemeene hongersnood drukte het land. In de
Stad Bergen alleen worden alk jaaren meer dan 40,003
tonnen Zweeds en Frnnsch zout tot het inzouten der
Kabeljauw gebruikt. Bovendien droogt men daar ook
nog veel kabeljauw tot dokvisch, zo dat uit Bergen
jaarlijks twaalf Millioenen ponden dokvisch verzonden
worden. Zeer veck komen nog verre uit Zee, hoe
wel gansch Ysiand van deeze visfehen krioelt, en de
groote cachelotten 'er een menigte van vreeten, cn men
befpeurt toch op de bank in de Zee bij Terraneuve, een
plaatsin de Zee meer dan honderd mijlen breed, waar
in eene diepte van 1200 vademen geen grond te befpeu-
ren is, geen vermindering. LEEUW E N H 0 E K berekent
de kuit" van een kabeljauw jaarlijks op 9 Millioenen
344000 eieren. Frankrijk zond voorheen 250 fchepen
derwaarts, menig fchip bfagt 50,000 duks mede, en
nogthans waren deeze nog niet genoeg voor Parijs in
eene vasten. Spanje alleen koopt alle jaaren van deezen
visch

Menigte van visfehen in de Zee. 133
visch 4 Millioenen 875000 Centeners, en betaalt daar
voor 2,875,000' piafters. Thans brengen de Engelfchen
alle jaaren tusfehen de drie cn viermaal hondert duizend
centeners van deezen visch mede. Ook vangen 'er de Hollanders
nog veelen, hoe verbaazen d moet zich dan het gellacht
van den kleinen visch, of het infekt, dat deezen visfehen
tot fpijze dient, vermeerderen ! Is het geen fchande
voor den mensch, wanneer hij in de waereld leeft,
zonder te weeten hoe ecu groot deel der waereld gevoed
wordt? Op het Franfchc eiland Belle Uk is de Sardclk,
vangfi de beste handteering, Thans dienen 150 vaartuigen
en zeshonderd menfchen tot dezelve, men rekent,
dat deeze vangft en handel jaarlijks 150, — 160,000 livres
in omloopt brengt. Bretagne zou alle jaaren twee Millioenen
livres daar aan winnen. In eene ton die tusfehen
de 20 en 50 livres koft, zijn tusfehen dc 6 en
10,000 fluks fardelkn. Men vangt ze in Italien, Spanjen,.
Engeland, en bij het Koningrijk Sardinieri. Men
trekt dikwijls in een net meer dan 40 tonnen. De Franfchen
vangen defardellen in beide Zeeën, koopen 12000
tonnen vol aas voor deeze kleine visfehen, waar voor
zij 720,000 livres betaalen, zij houden ook alleen in
den Oceaan 900 chaloupen met deezen vangfi: werkzaam.
Men zout dezelve in, men rookt ze, en men perft daar
ook olij uit dat de leerbereiders gebruiken, en dikwijls
de deugd v.m deezen visch zoude fthaden. In het voorjaar
trekt deeze visch ook naar de rivieren, en fchieten zijne
kuit, die fomwijle 4 ponden weegt. In de wateren van
Baham komt een foort van kleinen haring voor, met zilveren
fchubben, welke met den vloed in verbaazende
menigte naar de kanalen gevoerd worden en zeer goed
te eeten zijn. Bij de ebbe behoeven de inwooners de
kanaalen maar te fluiten, zo zijn,'ze allen gevangen. De
gewoone haring komt daar reeds in Maart uit de Zee in
Rivieren en ftroomen, en vervullen de zoete wateren
zo, at een daar door waadend paard ze kan vertrec-
I 3 den-

134 Menigte van visfehen in de Zee.
den. De kuft is drie mijlen verre daar mede geheel bedekt,
men werpt ze met fchoffelen op het land, de inwooners
van Virginien vervoeren ze met fchuiten zo veel
Zij kunnen, en nog verrotten 'er zo veclen van, dat de
kuft daar van den naam van Madcnbaij bekomen heeft. De
begeerte om hunne kuit aan zekere plaatzen uitte werpen ,
en de vrees voor dc roofvisfehen , die hen vervolgen,
drijft hen uit de Zee. Dit is waarfchijnlijk, maar de
eigenlijke oorzaak, en waare omftandighederi van deezen
jaarlikfchen tocht heeftgeen Natuurkundige nog met
zekerheid bepaald. Wanneer in het noorden het ganfche
heir des harings komt aantrekken, rekent men twee
derde:-; haring tegen een derde water. Het getal der
geenen die jaarlijks gevangen worden, rekent men tegen
het getal van die welke op nieuw komen, als èén
tot een Millioen. En wij weeten echter niet, of zij
de kuit reeds daar in de ijs Zeeën, onder de ijs velden
laaien, dan of van de Millioenen die gevangen worden,
eenige wenige te rug komen cn daar haar kuit uitwerpen.
De Hollanders hebben agt Milfonen onkosten,
maar 17 Millioenen guldens zui vere wind aan dcnzüvcn.
De Schepper maakt bet ons zeer ligt deezen visch te bekomen
: groote Zeedieren moeteuze van de [treek nabij
cn om de Noordpool tot aan de Noordweegfcbe, Deenfche,
Zwcedfche, Duitfche, Schotfchc, Engelfche en
Franfche oevers jaagen, en ware dit niet, wat middel
haddqn wij dan om ze uit hunne koude wooningen en in
zulke onbefchrijfelijke menigte te drijven? Alleen van
Chnstiaanfund bij Drontheim , wierden in het jaar 1753.
zeventig duizend, cn in 't volgend jaar vierenzeventig
duizend tonnen, iedere ton gerekend op 1200 duks,
haring uitgevoerd. Om de ltreek van Nieuwjaar komenze
uit de ood Zee derwaarts. Twee derden daar
van is zuivere wind voor het Land. Ook in de Middenlandfche
Zee, waar men anders geen haring ziet,
worden nogthans bij Groot Cairo in December, Januari}
cn

Menigte van visfehen in de Zee. 135
en Februari] veelen gevangen. Reeds in het jaar 836
kogten de Hollanders ingezouten haring van de Schotten
, en van haar zouden zij ook de kunft omze in te
zouten geleerd hebben. In het het jaar 1603. verkogten
de Hollanders reeds voor 1,759,000 ponden fterlings aan
haring. In 1615. zonden ze acoo haringbuizen uiten
hielden met deeze van git 37000 menfchen bezig. Drie
jaaren laater zonden zij drie duizend buizen met vijftig
duizend matroozen totdeezc van gil uit, behalven die waren
'er nog negen duizend fchepen noodig tot de verzending,
en vonden nog honderd en vijftig duizend menfchen
te water en te land hun beftaan daar bij, want de
fchotten dagten intusfehen maar op dc walvisvanglt,
en op de onderhouding der zalmvangft, tot eindelijk de
Schotfche Koning Jakob de III. ook op de haring visferij
premien ftelde. In dc Zee zijn zo veele van dezelve dat
men de netten in eenen nacht wel tien of tvvaaf maaien kan
opnaaien. Men kookt ook uit de ingewanden een olij, en
verkrijgt van agt duizend visfehen voor tien fchellingcn
aan olij. In Zweden vangt men aan den Bothnifchen Zeeboezem
, een foort van kleinen haring in 't voor- cn najaar,
en altijd in een ontelbaarc menigte. Men noemt zc f.roovi-
Hagen, en weet ze daar zeer goed te bereiden. De Groenlanders
hebben aan haare 4Vgmarfetteendergelijk* kleine
foort van haring, ze verfchijnen in Maarten April, rijden
in Maij en Junij, en als dan fcheppen de inwooners met kerven
in weinig tijds gcheeie booten vol, welke zij in de
lucht op de klippen droogen, en in ledereu zakken bcwaaren
voor den winter, wanneer zij ze als dagelijks brood gebruiken.
Van Groenland zendt de gunftige Beftierder Natuur
ze naar Labrador, waar ze ook gevangen worden. Als
men daar bij rekent, dat dc walvisfchen, de Noordkapers»
dc Cachelotten, de Dolphijnencn Haijen tonnen van haring
verflinden ! Dat ze denhuit der meeuwen er andere watervogels
zijn! De inwooners van het eiland St. Kildajeeven
grootendeels van het vlcesch en dc eieren der wilde watervo-
I 4 gels.

ï$6 Menigte van visfehen in de Zee.
gels. De Scliotfche Gans en cle Lavh een foort van
Eendvogel , bedekken als fneeuw de bergen. Twintig
duizend Schotfche ganzen worden ten minfterï ge­
vangen , zeven maanden in 't jaar zijn deeze vogels op
dit eiland: men kan rekenen, dat'er honderd duizend
ganzen naar Kiida komen — en deeze leeven alle mede
van haring en makreel! Rekent men voor elk deezer
Schotfche ganzen , wijl ze zeer verflindend zijn, dage­
lijks maar vijf visfehen , zo moet de Natuur alleen om
een geflagt van vogels op een klein eiland honderd en
vijf Millioenen haringen fcheppen! En rekent men even
zo veel voor elke andere foort van vogels die op St. Kil.
da gevonden worden, en zij wisfelén elkander af zo
lang de zomer duurt, welk eene verbaazende en on-
rekenbaare fomme van haringen moeten 'er dan jaar­
lijks in de ruime Zee uitgebroed worden ?
Het geen de haring in Holland is, is in Schotland en
Zweden de zalm. (Salma SalarJ In Schotland is deeze
vangfi: zo fterk, dat ze veele jaaren uit Aberdéen 167000
pond ingemaakte zalm naar Londen, en 930 barrhels
fait het land naar Frankrijk, Italien enz. zenden. Bij
de Stad Monrofe begint de zalmvisichcrij den tweeden
Februari]', en houdt met Michaclis op. Er is zulk een
onbefchrijyelijke menigte zalm bij elkander, wanneer ze
uit de Zee naar de rivieren trekken, dat dc wachters
op de torens in de Stad kunnen zien hoe ze op elkander
dringen in het water, wanneer deze daar op gewag
maaken, waar op elk op de vangfi uitgaat. Het enkele
Stadje Perthe brengt de uitvoer der zalm naar Londen
en cle Middenlandfche Zee twaalf tot veertien duizend
ponden fterlings op, de pagt der visfeherijen bedraagt
3000 pond, drie duizend zalmen wierden'er in
eene morgen gevangen, van welke elke in de doorfnede
zestien pond zwaar was, te famen wogen dc drie duizend
zalmen 48000 pond. In Ierland houdt zich de
zalm

Menigte van visfehen in de Zee. 137
zalm in eenige wateren het ganfche jaar door op, maar
in de lentemaanden begint de groote visfeherij, men
damt als dan een ganfche Rivier af, de visfeherij te Ballijshanon
brengt alle jaaren 600 pond ftcrlings op, de
honderd pond koft maar zes fchellingen , zeer veel van
de zalm wordt ingezouten en naar Amerika gezonden ,
bij de watervallen fpringen ze dikwijls over een wijdte
van twintig voeten. Toen men voorheen in Hamburg
nog meer bier brouwde als tegenwoordig, en de hef
daar van in ftads graften wierp, daar men als nu de
verkens daar mede rneft, wierd de zalm daar door in
menigte gelokt. -Met den vloed kwamen ze in de ftad,
en bij de ebbe moeften ze agter blijven. Daar door vond
men altijd zalmen in de gragten zo dikwijls men water
wilde fcheppen. Men achtte ze om die reden in 't geheel
niet, men gaf ze dagelijks in de keukens aan de
dienftboden, /tot het ook eindelijk deezen onaangenaam
wierd altijd eenerlei eeten te hebben , en door de klachten
en voorbedingen eindelijk eene ftads wet wierd veroorzaakt
, dat geene dienftbode verplicht was in de week
meer dan twee maaien zalm te eeten. En het zelfde
beeft in Stade plaats omtrent den fchelvisch. In We ft.
ijsland is de Rivier Grimfaa zo vol zalm, dat twee
visfehers die daar op visfehen 5, of 600 volkomen zalmen
kunnen hebben, In den herfft wanneer deeze visch
weêr naar de Zee terug keert, is 'er met zelden bij dc
algemeene overtocht zulk een menigte zalmen bij elkander,
dat de paerden der reizigers fchier nk. voort kunnen
komen. In een andere ftreek van ijsland drijft men
in den zomer door paerden, die men in het water leidt,
cn door fteenen die men 'er in werpt de zalm naar een*
daar toe ingerichten hoek in het uitgefpannen net. In
Rusland \s de zalm insgelijks in eene verbaazende menigte
voorhanden. De gunftige Schepper fchonk dezelve
ook aan de Kamfchatdalen, in welker land geen brood
waft. In geene der wateren van hun land is ééne visch,
I 5 maar

138 Menigte van visfehen in de Zee.
maar een ontelbare menigte van allerlei foorten van
zalm komt iu het voorjaar uit de Zee in de monden der
rivieren , om hun kuit daar uit te werpen cn vijf of zes
maanden 'daar na te fterven. De inwooners des lands
hebben geen moeite omze in te zamelen, de Rivieren
zwellen van levende golven, zegt een waarneemer,
zij treeden dikwijls wegens de menigte van visfehen uit
haare oevers, ze zijn geheel met zalmen bedekt, men
behoeft ze maar te verzamelen, zo dra men meteen fpies
in 't water (toot, treft men op een visch, men heeft
het net niet in het water te laaten zinken, of men haalt •
het weder vol op. Men moet den voorraad laaten zuur
worden, of inzouten, of in de lucht droogen, men
droogt ook zelfs de kuit. En nogthans keert een me­
nigte jonge visfehen naar dc Zee terug. STELLER
zegt: dat 'er daarom jongere jaarige zalmen uit de Zee
mede komen, om het jonge broed als den terugweg
te wijzen. Deeze in de wateren van Kamfchatka voord-
gekomen jonge visfehen zendt de Natuur cerft na drie
karen weder, als dan zijn ze volwasfen, en fchieten
weder hun kuit, vallen den menfchen in handen en vin­
den in de plaats hunner geboorte ook hun dood. In
Ierland komen ze reeds na 6 of 8 wecken uit de Zee
terug in de Rivier IVeirs, en hebben in dien korten tijd
de helft hunner volkomen grootte in het zoute water
bereikt. Men heeft zalmen gevangen die dertig pond
zwaar waren. PHIL. MULLER (preekt van een
zalm in 't jaar 1775. gevangen , die zeventig pond
woog. In de Zweedfcbe Rivieren komen deeze vis­
fehen in oneindige menigte tagtig en negentig mijlen ver
van de Ooftzee, de Rivieren op, zij laaten zich door
niets tegenhouden, men vangtze in het binnenfte des
rijks, ze zwemmen altijd tegen den ftroom op, de
watervallen, die daar in menigte zijn, houden hen niet
terug, zij buigen zich en (laan den ftaart onder den
buik, en fpringen zo menigmaal over den waterval.
De

Menigte van visfehen in cle Zee. 139
De vangit deezer visch brengt tien Koning van Zweeden
veel voordeel aan. Daarom zorgt men ook, dat
dezelve in zijn tocht niet belemmerd wordt. Men verbiedt
naamelijk , zo dra de zalm uit de Zee komt, bloed
in dc Rivieren te werpen, fchepen aan den oever te
bouwen, fchepen te teeren, aas in het water te fmijten,
e. z. v. wijl men bij ondervinding weet dat alle
fterkluidende en fterk-ruikende dingen den visch verdrijven.
Wat zoude men ook in Zweden eeten, wanneer
men geen ftroomlingen, geen zalm of fnecuvvhoeners
had? Men vangtze met elgers met lichten, des
morgens en 'savonds, bijzonder wanneer ze zich aan
de groote fteenen in de ondiepten der groote Rivieren
fel;uuren. De Zweden weeten den visch ook op meenigerhande
wijzen te bereiden dan anderen. Bij Kola
aan de Witte-Zee valt voor den menfchen fchier niets te
eeten, dan winddrooge zalm. De Polen vangen dezelve
ook in den Weichfel. Behalven in de Elve vangt men
hem in Duitschland ook in de Wezer, Oder en Rhijn-
Voor weinige jaaren heeft men-niet ver van Bafel bij
dé vesting Huningen aan den Duitfchen kant in de netten
in eens 103 zalmen gevangen. De visch gaat zelfs
uit den Rhijn in de kleinfte wateren cn Riviertjes, men
vangt hem in de Saaie, in de Malde, cn uit de IV'iefe en
de Els gaat hij nog in de kleine flooten en groeven die
tot bewatering der velden gegraaven zijn. MOSER
zegt, dat de zalm tot aan Qaakenbrug komt, en in het
jaar 1764. tot aan Qsnabrug gekomen is, 't welk bij
menfchen geheugen niet gefchied is. Hoe groot is toch
de goedheid en hoe onafmeetelijk de wijsheid Gods,
die door de geheele waereld aan zo veele verfpreide
oorden voor het behoud der jonge zalmen zorgt, en
ze uit alle deeze onderfcheiden geboorte plaatzen weder,
zonder dat wij zien of weeten hoe het toegaat,
naar de Zee terug voert, waar zij in een gansch ander
element opgroeijen, vet worden, hunne grootte bereiken
,

140 Menigte van visfehen in de Zee.
ken, en als dan zich over de ganfche aarde verfpreiden
moeten! wie fchaamt zich hier de Majefteit van God
te aanbidden! —• God is groot, en wij begrijpen het
niet, zegt de dichter van het boek Job.
In de Ooft- en Noordzee is de bekende Tobias visch
CAmmoJijtes TobianusJ een visch die alleen in het zuiverfte
Zeewater wil tieren. Men noemt hem ook fandaal,
wijl hij zich gaerne in het zand verbergt, en een
dun rank lichaam, gelijk de aal in zoete wateren, heeft.
Van het midden des zomers tot ia het midden van den
herfft vangt men denzelven , behalven dat hij ook door
de Hollanders, Engelfchen en Zweden gevangen wordt.
Aan de Holfteinfche kuft, anderhalve mijl van Lubck ,
in een ftreek van een mijle wegs, en ook in deezen omtrek,
breidt hij zich niet zeer uit, want bij Tavemonde,
hoewel het maar een halve mijl van daar is, komt hij in
't geheel niet voov. Ontwijfelbaar behoort hij tot de
trekvisfehen, wanneer die tijd komt, fchooit hij derwaarts,
en dc Natuur wil, dat hij zich voor Duitschland
tot die kleine plaats bepaale. Het is geheel onzeker,
waar hij den overigen tijd van het jaar zich ophoudt.
Misfchien aan een andere kuft, en mogelijk in de diepte
, en welligt, wijl hij zich in het zand verbergt,
wordt hij ontzichtbaar. Hij kan met de fnuit zo fterk
in het zand booren, dat hij zich ter diepte van een halven
voet verbergen kan. Hoe, nuttig zijn de inftinkten
der dieren! Wie leidde ze zo zeker en bepaald? De
Tobias visch bemint klaar Zeewater, het zand aan de
kusten dient tot reiniging van het zelve, daarom bemint
hij het ftrand, wanneer andere visfehen niet uit de diepte
komen. Doch wijl hij aan den oever altijd in gevaar
zou zijn om van menfchen vertreden en van roofvogels
vervolgd te worden, zo leert hem de Natuur, om zich
in even dat zand te verbergen dat ook het Zeewater
voor hem doorzijgen moet, dat het eenigzinsjiet bronwa-

Menigte van visfehen in de Zee. 141
water nabij komt. En op dat hij dit destegemaklijker
zou kunnen doen, zo is zijn ganfche lichaam dun en
flap, van de grootte van een fpan en de dikte van een
vinger, men kan zijne fchubben naauwlijks bemerken,
de kop is te famen gedrukt nog fmaller dan het lijf, en
de onderkaak loopt fpits toe, wijl hij daar mede het
gat in het ftrand moet booren terwijl hij zich zijnen
vijanden onttrekt. Zijn tanden zijn zeer fijn en klein,
vermoedelijk om dat hij geen geheele visfehen eeten
moeft. Men heeft in zijn maag nooit iets anders dan
vischkuit gevonden. Wanneer men hem vangen wil,
moet men hem niet anders dan in de morgen en avondfchemering
zoeken, en nochtans gaat hij niet uit zijne
holen, wanneer de lucht niet zeer helder en ftil is.
Zijn vleesch is malsch en vet, men braadt en kookt
het, in Zweden heeft men de zandaalen zo menigvuldig ,
dat men ze als lokaas gebruikt om fchelvisch te vangen,
wanneer ze uit de Ooftzee naar de eilanden Oeland,
Gothland en Bornholm trekken. Den ovcrweegenden
Natuuronderzoeker is de herinnering aan elk fchepzel,
dat onder eenige zandkorrels zijn aanwezen heeft, en
nogthans door God onderhouden en gevoed wordt, altijd
aangenaam. Zijn hart neemt deel aan de gelukzaligheden
van alle lecvende wezens die door de fchepping
verdeeld zijn. En gevoelt mede de vreugde welke zo
veele fchepzelen gevoelen, wanneer Gods water ze draagt
en voedt.
Tot de vrugtbaarfte Zeevisfchen behooren ook de Makreelen
(Scomber ScombrusJ en de Tuinvisfchen (Thijn.
mis). De fchepper heeft deeze visfehen , gelijk alle hunne
geflachtverwanten , den Me Jufen en Zeefterren, alle
flijmige fchepzelen der Zee , welker vruchtbaarheid
daarom buiten gemeen is, tot voedzel beftemd.
Men vindtze in de Athlantfchezee, in de Ooft-en Noordzee
en aan het ftrand der meefte Europifche Landen.
De

142 Menigte van visfehen in de Zee.
De Makreelen kantten wel een alle lang worden, hunne
1'pitze tanden verfcliatTen hun menigen roof, ze zijn ge­
meenlijk rond van vet, PUIL. MULLER, bcfchuldigt
hen, datze ook wel een mensch aanpakken, men kent
ze in den nacht aan de glinftereude huid; in den winter
zijn ze iu Noorwegen, en worden ongetwijfeld in die
koude wateren door het geftadig eeten vet. Zo dra de
lente komt, trekken zij van daar, en komen naar den
oever van Noorwegen en Jutland, zij komen gelijk eene
Armee", die zich in colonnen verdeelt; een telloos heir
valt als dan in de Ooitzee, een andere divifie gaat naar
de Noordzee, en komt naar Holland en Engeland, de
Franfchen en Spanjaarden deelen in die welke door het
kanaal in de Spaanfche en Middenlandfche Zee trekken.
Deeze visfehen konden zich zeker den handen der men­
fchen onttrekken , hun element hangt met alle andere
wateren, die de aarde omgeeven te lamen, zij konden
de aarde omreizen, zonder de bewoonde landen van
Europa zo nabij te komen ; maar de voorzienigheid
jaagt ze zelve uit het Noorden naar het Zuiden, Ooften
en Westen, uit de groote Zee naar de Noordpool in de
enge bogten en ondiepten onzer Zeën, waar ze nood­
wendig gevangen moeten worden. De visch leeft bij
ons zo goed als in de wateren bij Groenland! PHIPPS
vondt dat de fchepper in d: Zee bij fpitsbergen de arme
inwooners aan de Makreelen een der gezondlte enfmaak-
lijkfte visfehen gegceven heeft. Men heeft daar de blau­
we Makreelen {Scomber Glaucus) welkers vinnen als ge-
polijft zilver glinftcren, welkers blauwe, groene en
witte kleuren, zo lang de visch in 't water leeft, zo
rijk zijn, dat men zich nauwlijks in de Natuur iets
fchooner kan verbeelden. Deeze als gezegd voortref-
lijke visch is in Spit, bergen des te gewichtiger, daar de
overige visfehen grootcndeels meer de een den andereu
ten roof dan tot fpijze voor den mensch beftemd zijn.
Doch deeze olijachtige en voor den mensch niet eetbaa­
rs

Menigte van visfehen in de Zee. 143
re visfehen, gebruikt de wijze Natuur om betere visfehen,
aan welke naderhand de ganfche waereld deel
neemt, re mesten. Zo voedt zich de oneindige menigte
Thaunvïsfchen of zogenaamde Spaanfche Makreelen die
dikwijls zeven, tot tien voeten lang worden, en over
de honderd pond weegen. In het voorjaar is de Middenlandfche
Zee geheel daarmede bedekt, honderd duizend
bij elkander zwemmen derwaarts, men ziet ze als
geleder wijs aanrukken, menigmaal formeert de togt de
de gedaante van een rhombus, aan de Spaanfche, Portugeefche
en Italifche oevers komen dikwijls wegens deeze
vangfttien duizend menfchen bij elkander, men bouwt
toorens aan den oever, en de uitgebelde fchildwachten
geeven een teken wanneer de Zee tegen den avond van
deezen visch wemelt, en het tijd is dat zich alles in de
fchuiten begeeft, men heeft vier maanden lang de netten
in de Zee uitgezet, bij Cadix inzonderheid vangt
men ze bij honderd duizenden, in de vasten worden ze
daar dagelijks gegeeten, men hakt ze tot mooten en
geeft ze ingemaakt ook den Galeien mede, ook fnijdt
men ze in 't lange aan riemen, pakt zc in vaten en
zendt ze naar Confhntinopolen. Op het eiland Elba
worden alle jaaren 450,000 pond, en bij Porti ferrajo
vier maal honderd duizend van deezen visch gevangen,
en nog veel meer vangt men 'er in Sardinien en Siciiien
— en men zegt dat 'er aldaar zouden voorkomen,,
die duizend ponden, en nog meer weegen. De Dorfvht
een foort van fchelvisch, ( Gadus CallariasJ is ook een groot
bewijs der Godlijke Voorzienigheid voor de Noordelijke
landen. In de Ooftzee zijn ze ontelbaar, bij Travcmun*
de is een aanmerklijke vangft van deezen visch, en elk
die ze daar versch tut Zee geproefd heeft, weet, dat
het een der aangenaamfte fpijzen is. In den winter
werpt men ze wijl ze in een ontelbaare menigte voorkomen,
maar aan het ftrand, laat het op de groote hoopen
derzelven fueeuwen, en ze zo op elkander gefta-
peld

144 Menigte van visfehen in de Zee.
peld bevriezen, en voert ze vervolgends op fteeden
over al heen. Naar Rusland worden 'er op deeze wijze
veele duizenden vervoerd. De Zeelieden verkwikken
zich dikwijls met deeze kostelijke beeten, en roepen de
visfehers van verre door hun gefchut met hunne vrachten
tot zich. Door de Deenl'che Sund itrijken deeze
visfehen voord tot aan de Noorweegfche kusten. Over
't geheel is door de geheele waereld met het ganfche
gedacht waar onder de Dorfche behoort, een' grooten
handel: de meede foorten zijn eetbaar. Hoe veele duizenden
heerlijke l'chclvisfchen (Gadus AegdejiusJ worden
'er niet jaarlijks in Hamburg gegceten! En in de
Nederlanden ten minden eenige Millioenen 1 op het eiland
Ameland behoeven de visfehers maar geduurende
den nagt hunne fnoeren uit te zetten, en ze haaien
voorzeker aan eiken angel een fchelvisch op: en wat
is gezonder, wat is aangenaamer dan het witte vette
vlcesch van deezen visch! PHIL. M UI.L E u. zegt, dat
menige visfeher op deeze wijze in eene morgen honderd
fchelvisfchen kan opnaaien. Even zo vangt men in Holland
van Mai tot aan den faerfïl de baars met den angel.
Bij de Stad Ballijsbanon in Ierland niet verre van
de Zee zijn de Aaien onder eenen grooten waterval zo
menigvuldig, dat men ze in zekere tijden van het jaar,
wanneer ze niet grooter dan een vinger zijn, in zeeven
kan vangen , men bakt ze als dan onder elkander en eet
ze zo. Reeds in 't begin der lente, wanneer het weder
nog zeer los en onduiming is, zendt de goedheid der
Natuur uit de Zee de fpiering in een verbaazende menigte.
Zii zoeken het zoete water om hun kuit te werpen
en ontdekken zich als dan ook door een bijzondere
ftinkende lucht, doch die tegen den herfd verdwijnt; ze
hebben een zilverglans, die in den nachtzo derk glinftert,
dat men ze bijna voor doorzichtig zou houden.
Zij zijn weinig meer dan een vinger lang maar in eene
ontelbaare menigte voorhanden. De Natuur vond goed
bun

Menigte van visfilien in de Zee. 145
hun (een uitzondering van het. geene men bij andere
visfehen befpeurt) ter bedekking der harsfens maar eene
doorzigtige fchubbe te geeven , die naar dun glas gelijkt,
•en nogthans befchut de Almagt der Natuur dezelve.
Ze komen in zulk eene menigte, dat men in Vrankrijk,
Engeland, Holland en Zweden óp de markten ganïchè
hoopen daar van vindt. Men verkoopt ze met korven
'Vól,' en ze'zijn gekookt en gebakken een zeer goede
Spijze. -LÏNN/EUS zegt, 'er is maar eene foort die den
ftank in-de (traaterrvan Upfal verfpreidt, de andei-e (tinken
niet, en worden zonder nadeel gegeeten. Hoe veele
venvcrringcn zouden 'erin'de waereld ontftaan, wanneer
God van deeze dieren zijne hand aftrok, wanneer
hij eens een enkele reize het. heen én weêr trekken van
een enkel zoort'van visfehén wilde verbieden! En hoe
ligt ware het dienGod, van welke de dichter van Job zingt:
wanneer hij SB zvSllB verbiedt, zo gaal ze niet meer op. Dik-
*vijls~Verzegelt ïïij de fterren, da} men. ha.rrcn glans niet meer ziet.
Ook de grootere visfehen, welke de nauwkeurige
Natuurkunde tot de Amphibien moet rekenen,'wiil ze
longen hebben, hebben eene ons onbegrijpelijke vruchtbaarheid.
In Carolina komen de (leuren f Accipenfer fiurioj
in de maanden Maij, Junij cn Julij uit de Zee in 'de
groote Rivieren des lands. Deeze visfehen worden
dikwijls twintig voeten lang, eenige honderd ponden
zwaar, enjiogthans fpringen zij in Rivieren over bogten
en watervallen heen, dat men het iu een'(tillen nacht
kan hooren. Op deeze reis 'legt men hen dikwijls
fchuïten in den weg, op dat ze 'er in zullen vallen.'' G A-
TE s. BIJ zegt dat' het wijfje grooter is'dan het mannetje en
dikwijls drie en vierdehalf centenaar weegt. Zijn omvang
snoet groot zijn, wijl het een fchepel kuit in zich heeft.
In den Donau, de Elve, Theems en den Rhijn komen
groote en kleine fteuren voor. Jn Rusland zijn ze in
deWolga, die boven dien, volgends' PAL LAS, de visch-
K rijk-

14,6 Menigte van visfehen in de Zee.
rijkfte Rivier van Europa is, zeer menigvuldige en heeten
daar Relugen. Zij komen zo hoog in die Rivier op,
dat men ze nog tien mijlen boven Astrakan kan vangen.
Hun vleesch wordt even als dat der viervoetige dieren
bij het pond verkogt, het is zeer fmaaklijk, en heeft
veel gelijkheid naar het kalfsvleesch, maar is zwaar te
verteeren, en wordt in Amerika ook ingemaakt. De
Natuur voedt ze in de Zee met haring, zalm, Makreelen,
fchelvisch, ook zouden ze, gelijk de zwijnen,
met den fnuit in de ondiepte der Zee wroeten. Wanneer
ze tegen den ftroom opkomen, zwemmen ze recht
achter malkander en maaken een lange rij uit. Men vangt
ze met harpoenen, met fterke vischhaaken, en met fte-
,vige netten, die men dwars over de Rivier fpant. Ze
worden volgends het fchrijven van PH. MULLER, bij
Geertruidenberg in menigte gevangen. Men heeft in verfcheide
jaaren wel negenduizend fleuren gevangen, bij
Bergen is nog tegenwoordig de vangfi'zeer groot, ook
worden aan de Pruisfifche kusten veelen derzelven dooide
landlieden gegeeten. Men kan de vruchtbaarheid der
fleuren en derzeïver gedacht verwanten f Accipenfer Ruthemis
en A. HufoJ opmaaken uit de Caviar, of eierkaas ,
die men uit deszelfs kuit maakt. Naar LEEUWEN­
HOEKS berekening hebben zij 150 Millioenen eieren.
Van een andere foort, die bij de Rusfen Secorjunga (Acapenfer
.ftellatus) heet, en die insgelijks in Maij uit de
Caspifehe zee in ontelbaare fchaaren naar de Rivieren
kómt } zegt Pallas dat de kuit tien pond vyeegt. Deeze
eierklomp nu, neemt men uit de Rusfifche fleur, wascht
ze fohoon, en doet ze in tonnen met water en zout,
en vèrkooptze vervolgends bij het duizend. De eieren,
die gelijk de kleinfte linzen zijn, worden na het inzouten
donkerbruin, en geeven een fchoone koft, die den
eetluft vermeerdert, den wijn.doet fmaaken, en de
maag verderkt. In alle Griekfche en Roomfche landen
eet het grootfte deel des volks geduurende dc vasten
deè-

Menigte van visfehen in de Zee. 147
deeze eierkaas, en vergeet daar bij het genot van vJeesch.
In Petersburg zet men insgelijks op alle tafelen cavjar
op, men eet ze of maar op brood gefineerd, of op
geroofterd daartoe gebakken wittenbrood, met boter
en peper. In Rusland maaken deeze visch eieren een'
aanmerküjken tak van handel uit. Met de eerfte
fneeuw brengt men de Kaviar uit fijberien op fleeden,
ze is bevroren en 'ondooit op de markt weder bij
de lichten , en zoo dra de winterbaan het vervoeren
der waaren verligt, glijdt men dag en nacht met tonnen
vol Kaviar het land rond, en brengt ze naar de fteden.
Ieder koopt daar van een voorraad voor zich, men
zendt ze versch veel naar Polen en Lithauwen, men eet
ze den ganfchen winter door in Rusland, en nogthans
blijft in het voorjaar zo veel over, dat men dit, oni
het des te beter te bewaareu bij een doet, uitperft, in
tonnen te famen dampt, nadat 'er de fap uitgeloo'pen
is. En deeze uitgeperfte Kaviar vervoert men nu in
't voorjaar, wanneer de Rusten ze niet meer eeten
naar ltalicn en andere Rootnfehe landen, die ze voor
de Kloofters op koopen. Uit alle havens wordt uitgeperfte
Kaviar gevoerd, in een middelmaatig jaar worden
alleen uit Petersburg twintig duizend Pud, (het Rusfifehè
pud heeft veertig pond 0 ingefcheept. In het jaar
1779- wierd uit Petersburg naar de Europifche havens
behalven Engeland 5857 pud Kaviar verzonden. Uit
de kuit van den fnoek wordt mede een Kaviar gemaakt
De boeren aan het ftrand van Lijfland en E/lhland droogen
de kuit en eeten ze in pjaats van brood. Om de eieren
van de vaten en vliezen te reinigen, wordt de kuit door
eenige eng gefpannen netten of zeevcn, zagt door gewerkt.
Van een groote Beluge rekent men vijf pud.
Zou men niet zeggen, dat door deeze behandeling het
gnafche gedacht der vislchen reeds lange te onder gebragt
moeft zijn ? Men neemt den visch de kuit uit liet
lijf eer zij ze kunnen uitwerpen. Men eet op een ftuk
K 2
brood

H$ Van de Zeevogels.
brood tot zijn ontbijt vccle honderden jonge (karen,
die in korten tijd groot konden worden. Men doet
de Natuur geweld aan, men wil ze uitputten — maar
ze is onuitputtelijk, onvermoeid, onophoudelijk mild,
het fchijn t dat de wellud der menfchen haar des te
meer aanfpoorde, om zich meer uitteftorten, om meer
en meer haare fchatten te laaten uitvloeijen!
Met dezelfde groote mildaadigheid en goedheid heeft
de Natuur ook een menigte vogels boven dc Zee, fints
de febepping in alle ftormen en onweders onderhouden.
Haare wijsheid heeft ze ook alle voortreflijk gevormd,
dat zij de hevigfte koude kunnen verdraagen. In de
Zuidzee vonden de Engelfche reizigers om de waereld
daar waar zij door de vaft gevroren ijsvelden niet verder
konden komen, en weder Ooftwaarts moeden keeren,
Penquitis die wel twintigmaal met hagel gefchoten
waren, en nog niet dorven , wijl haare vederen zeer
hard, glad, fmal, dik fchubachtig en fijn over elkander
gelegd zijn. De hagel duitte op dit harnas af. Men
moeft ze eindelijk met een kogel door fchietcn, en als
dan had men gelegenheid om dit bewonderens waardige
kundduk.der Natuur, waar door zich deeze vogel iu
de guurde ftreeken voor de koude befchut, te zien.
Mcnvond.ooknogdatze onder de dikke vederen een dikke
huid hadden, die nog boven dien aan de binnenzijde
als met vet o vergooten was. Alle heerlijke middelen
tot liet einde, om de bloedwarmte des vogels te
bewaaren.' 'Het ontbreekt deezen vogelen zeker, niet
aan voedzel, Forders Penquin woog elf en een half
pond, en hoè zouden ze zo vet worden, zo ze geen
visfehen in overvloed te eeten halden! De blauwe ftorm-
VögèYs' fProcc ïirid) waren daar bij honderden op de
'lisbergen.' Zij hadden ook gelijke fchoone, warme,
digi fluitende vederen. 'Uit elke wortel komt een'pluimveder
en een'pen, liggende de eene in de andere, waar
uit

Van de Zeevogels. 149
üi't niet anders dan een zeer dik en warm bedekzel ontftaan
moer.. De Natuur heeft voor dezelve altijd een
voorraad van weeke, füjmige dieren (Mo/iufcaJ in de
Zee, met welke hij zijne gretigheid verzadigt, want
de honger van deezen vogel is zo groot, dat de eene
als opiïokt wat dc andere uitfpuuwt. Men vond deeze
vogel 700 wel gemecten Engelfche Zeemijlen van land ,
deeze uitgeftrekte ruimte leggen zij in korten tijd af y
men kan zich dus een denkbeeld van de grootte hunnervleugelen,
van dc tterkte der beenderen en fpicren deezes
vogels maaken. Maar geb'jk de Natuur in 't gemeen
in elke dierlijke vezel cen.onuitputtelijke fchat van krachten
gelegd heeft, zo heeft ze bijzonder de fpïervezelsder
voge'ls, en onder deeze weder de vezels der roofvogels,
fterker dati anderen gemaakt. De graauwe Meetrwen
(LarusCanus) zijn niet grooter dan een Eend, zijnestelen
menigvuldig aan oevers en zandbanken, leggen
drie eieren, en broeden ze bij verwisfeling tusfehen het
mannetje en wijfje uit; zij zijn in Europa in alle noord-
Iijkè Zeeboezems, zij vallen dikwijls Albatrosfen aan*
en zouden zelfs op de eilanden van Fatie lammeren in
ftukken fcheuren en ze in haare nesten fiecpen. De
Zeezwaluwen, en Zeeganzen jaagen beftendig op kleine
visfehen op de oppervlakte der Zee, werwaarts zij
uit de diepte door de grootcre visfehen gedreeven. worden.
Bij de Bahamfche eilanden is dé Zee geheel wit
van visfehen, en wanneer het de tijd is, zo zijn ook
deeze vogels in zulke zwermen op de Zee, dat men het
gefchreeuw der zeiven eenige mijlen ver hoort. De eieren
leggen ze maar op de naakte rotzen van Baham! daair
befchut ze de Almagt van den Schepper der Natuur , en aldaar
dringt het leven in dezelve. De klippen op de Carabifche
eilanden zijn met Zeezwaluwen bezet, op de Zee leven
ze alle van visfehen, eenigen worden tam, en leeven.
inde huizen van vliegen en kakkerlakken. Op de Bahamfche
eilanden Is ook een foort van Rijger, Arde»
K 3 'M

i£o Van de ZetvogeU.
flellata criiiitaj die hetkreupelbosch dat daar waft, tot zijn
nefl verkiert. Hun voedzel beftaat alleen in kreeften,
cn daar van wordt hun vleesch fmaaklijk. Men neemt
hunne jongen uit het neft, en eet ze, als eene lekkernij,
wijl zij in 't geheel geen afkerige fmaak hebben; en 'er
zijn 'er daar zulk een menigte, dat twee perfonen in
weinig uuren een fchuit vol jonge Rijgers kunnen vinden.
De Schepper heeft ook Rijgers met lange halzen
gefchaapen, welke zich van visfehen, vorfchen en kreeften
moesten geneeren. Zij zitten daarom meeft op boomen,
die over het water hangen, haaien den hals in,
op dat ze zich zelve niet door de fchaduw in 't water
ontdekken; en loeren in deeze houding op die dieren
op welke ze plotsling nederltorten. De Zeeleeuwerken
in Amerika hebben eene bijzondere bekwaamheid , om
de fteenen die aan den oever liggen, met den bovenfnavel
om te kecren, en de wormen en infekten die 'er
onder verborgen zijn voor den dag te haaien. De biezen
op de eilanden moeten eenigen Zeevogelen dienen
tot het bouwen hunner netten. Ook de.kleinfte vischjes
en fchier onzigtbaare infekten, die op de vlakte des
waters zwemmen , worden door de vogelen in hunne
fnelle vlugt weggehaald, waar toe de bovenftc fneb korter
is dan de onderlte, en aan de beiden zijden aan den
rand holen heeft, die in de onderfte fneb met zijn fchcr.
pefnede, als een fcheermes, naauwpaft. Aan den oever
houden dc Meuwen zich beftendig op, en naauwlijks
vertoont zich een visch, of ze fchieten als een pijl op
hem af. In Rusland zijn ze bij duizenden, als ook in
Duitschland ziet men ze aan den uitloop der groote Rivieren
, op de Wefer, aan de Elve, cn ook in Franken
komen ze voor. In den winter gaan de grijze Meeu*
wen alle uitPruisfen weg, verzamelen zich aan de Zond,
en gaan naardc Noordzee, waar ze zich van visch generen.
In Noordland en Finmark vliegen de grootfte zwermen van
deeze vogelen. GUNNEK zegt dat ze maar drie eieren
kg-

Van de Zeevogel?: 151
leggen, hunne nesten zijn in de rotzen aan dc Zee, en
daar haaien de boeren ze met levensgevaar uit, wijl hun
vleeseh en vederen goed zijn. Zij hebben de groote van ecu
wilde Duif, enweêrftaan deftrengfte koude aan de Noordpool.
Hunneverüindendheidisin de hand der Natuur een
middel, om de vruchtbaarheid der visfehen te bepaalen.
Wanneer zij gejaagd worden, werpen zij dikwijls onverteerde
fpijze van zich. Een foort onder dezelve, de zogenaamde
Vraatmeeuw (Larusparaptiauj ontjaagt anderen
vogelen de visfehen, en komt zelfs dikwijls op de fchepen
om visch te deelen. Hij dort woed op alles néder wat hij
van verre ziet, men noemt hem ook de Dicfsjoe, hij dort uit
gulzigheid in een mes. Zijn vederen zijn zeer goed,
en de liefde tot zijne jongen, die des te noodiger is hoe
kouder het land is, is zo groot, dat hij deswegen in
Noorwegen bekend is, en van de gemeene huismoeders
gebruikt wordt om haare kinderen daar mede te
bedreigen. Wanneer men maar voor bij het ned gaat,
vliegt de vogel 'er met een woede onduimigheki uit,
zet zich op het hoofd des voorbijgangers , en befchadigt
menig een aan het hoofd met zijne vleugelen. De
Schepper heeft elke moeder onder de dieren zo veel
moed en rterkte verkend, als tot behoud en verdediging
haarer jongen noodig is; God mint alles wat hij
gefehapen heeft, en laat geen ibort ondergaan in zij.,
uitgebreid Rijk! Deeze vogels komen niet aan land, dan
daar waar visch rijdt; vijf, zes, kleine ftroomlingeu
neemen zij te gelijk op en vliegen terftond weder in Zee,
In den fterkften wind kunnen zij zich neder laaten,
visch vangen, en terftond zich weder in de hoogte
verheffen. In Ysland, Faroe, Groenland en Spitsbergen
zijn nog zeer veele duikers (Cdumbus) die hunne
jonge in de kloovem der rotzen en klippen aan de Zee
opvoeden. Ze kunnen met gaan, en worden deswegen
in Noord wegen de lamme geheetcn, maar op het
water kunnen ze zeer hiel voord, en duiken lang onder,
K. 4 wijl

IJ2 Fan de Zeevogels.
wijl ze- hun voedzel ia de Zee moeten zoeken. Ee*
foort van Duiker (Coaliumbus awitius) maakt een drijvend
neft in het riet; Naar Gunners opgave , leggen ze twee
Zeegroene eieren met verfcheide donker bruine vlakken,
die niet volkomen zo groot- zijn als Ganzen eieren.. , De-
Immer (Columbus ImmerJ een. foprt ..uit.r.dit,, geftaeht,
heeft een fterke fcherpe fneb,. ert,, wanneer hij opgevloogen
is kan hij zich zeer goed in.de 'lucht omdijaaijen.
Dit was voor deezen vogel noodig, wijl hij zich
beftendig op de Yszee ophoudt waar. de wind altijd
ftormt, en waar hij zich met visfehen geueeren moet.
Zijne vederen en dons zijn zo goed, zo digt en zo zagt
dat niet alleen de hagel daar op zijne kracht verheft,
maar.ook kogels verzwakken, wanneer men den vogel
van vooren febiet. En hun, oog is zo fcherp', dat ze
plotfling onderduiken, en in weinig oogenblikkeu eenige
musketfehooten ver van den oever zijn, van waar men
op hen mikte. Men noemt hem ook de Adventvugel t
wijl'men hem in Noorwegen nooit op het land ziet,
dan in de vierde Advent week, weinige dagen voor
kersmis. Voor hem is dus de Zee, met, ijs en fneeuw
bedekt, het aangenaamfte verblijf, en de God der Natuur
is daadlyk met zijne liefde en voorzorge tegenwoordig.
Zij hebben zulk dik bont, dat de Yslanders zich daar
uit kleeden voor de borft, en mntzen -voor het hoofd
maaken. Tot twee maaien is een vogel uit dit geflacht
naar Pruisfchen, gevlogen. Gelyk deeze vogel voor de
koude oorden beftemd is, zo zijn 'er daar tegen weer
andere Zeevogels, die nooit buiren heete landen komen,
en zich altijd tusfehen de keerkringen ophouden. Aan
de Phaetons (Phaeion Aeihercus) die zich altijd bij de
fchepen ophouden , en zeer hoog vliegen, als of ze zich
wilden verheffen tot daar, waar de dichters der oude
waereld Phaeton met zijn' wagen deeden rijden, weeten
de Zeevaarende dat zij Indië genaderd zijn. In alle
waerelddeelen heeft de Natuur; het geüacht der vogels-

Van de Zeevogels. 153
gels op de Zee, waar van ook eenige foorten op de Europifche
Rivieren voorkomen, namelijk de Pelikaanen»
Hunne pooten liaan niet zo ver agter het zwaartepunt
als bij de vorige en andere watervogels, zij zijn in het
evenwigt geplaatft, wijl deeze vogel fomwijle de Zee eu
meeren verlaaten en zijn neft op het land bouwen moeft.
De Kropgans . (Pekcanus OnocrotalusJ is bekend. Een
vogel, die de grootte eener Gans, dikwijls ook die
van een Zwaan, een traage vlucht, een kleine maag,
maar zeer lange darmen heeft, en welke dagelijks vier
pond eet, weinig drinkt, maar ook twee dagen vasten
kan,, en op groote visfehen loert. De latijnfche naam,
heeft dit dier, wijl zijn doordringende toon met het gefchreeuw
des Ezels eenige overeenkom!! heeft. De
Natuur hing hem om te visfehen een' grooten vederloozen
zak aan de onderfnavel, die uit twee kraakbeene lijden
bedaat met welke hij klapperen kan. Tusfehen deeze
lijden legt zich de huid van deezen zak, wanneer de.
vogel in rud zit, en vormt zich in plooijen. Zij laat
zieh volgens alle berichten ver uit zetten, en te famen
trekken.. Anders is de ganfche fneb lang en recht. Aan
't bovengedeelte is nog een' krommen, fterke en fcherpen
haak, waar mede hij de visfehen uit het water haalt
wanneer het noodig is. Wanneer hij visfehen wil zoeken
, gaat hij in het water, fteekt de fneb 'er onderdrijft
de visfehen die hij met zijn fcherpe oogen onder
het water kan zien, in een baaij in de ruigte in
een engte te famen, zet dan zijn groote krobuit, fchept
daar mede watervisfehen en infekten en draagt alles
zo als het is, naar zijn neft tot zijne jongen. Wanneer
de krop op deeze wijze gevuld en uitgezet is ,
maakt deeze vogel een groote opgezwollen figuur.
LINNJEUS zegt, hij brengt zo veel water mede, dat veeltijds
nog andere vogels en andere dieren, die daar om
ftreeks hunne woning houden, hun dorft kunnen lesfehen-
Men maakt uit deezen krop geldzakken , of tabaks bui-
K 5. dels,,

1^4 Van ie Zeevogels-.
dels, waar in men wel een pond tabak kan bergen.
'De vogel maakt bijzonder jagt op een foort van kleine
hem welfmaakende visfehen, die men piket noemt. Op
de Zee komen volgends Adanfon veele van deeze vogels
bij elkander, en zijn daar een teken , dat men het
land nadert. Zij fluiten een'kring, komen al enger en
nader, bevveegen geftadig depooten, drijven te famen
de visfehen tot elkander, vallen 'er dan op in en vangenze.
De visfehers leeren derhalven deeze vogels,
datze hen de visfehen in de boezems en engten der Zee
te famen jaagen. De Natuur heeft hen ook geleerd,
het water weder uit den krop te laaten loopen. Zij
openen den fnavel een weinig, en buigen zich naar
die zijde; om alles te laaten uitloopen moeten ze dikwijls
de punt van de fneb op de borft zetten: van daar
zijn de bekende fabelen van deezen vogel ontftaan. De
zogenaamde Basfaner Pelikaan (Pekcanus BasfanasJ
heeft van de Natuur het Schotfche eiland Bas bij Edin"
burg ter woonplaats bekomen. In bloeimaand, wanneer
de haring op het komen is, vliegen zij in zulk
een oneindige menigte derwaarts, dat men door deeze
wolken den hemel niet kan zien. Er is dan een gefchreeuw
op het eiland, dat men elkander niet verftaan
kan. Zij leggen maar een ei, maar LINN/EUS zegt,
dat het eiland als dan zo vol is van deeze eieren, dat
men fchier geen voet kan verzetten, zonder een ei tc
vertrecden. Men kan de jongen met veel fmaak eeten;
zij eeten niets dan visch, bijzonder het aas des harings.
Anders woonen ze altijd op de N>ordzee, en komen op
geen twee mijlen na aan den oever. De Penquins,
(Diomcdca) welkers warme bedekking ik boven verhaald
heb, komen ook aan de Patagonifche kusten
voor. Ook daar zijn de vleugelpennen van buiten
weêr met vederen bedekt, welkers fchagten zo breed
cn zo vlak zijn, dat men ze naauwlijks van ichubben
onderfcheiden kan. De vleugels hangen nederwaarts,
zien

Van de Zeevogels. 155
zien 'er over 't geheel als vinnen uit, ze zijn zeer kort
en moeten als pooten dienen. Doch de ftaart is zeer
fterk, en beftaat uit dertig bruine vederen, die naar gefpleten
vischbeen gelijken, van boven breed en onder
hol. Terwijl naamelijk de vogel opgericht wil zyn,
moet de fterke ftaart, wijl de klauwen bovendien ook
zeer kort zijn, tot dutten dienen. Hier doet de ftaart
wat bij de boomipecht in het klauteren de kromme
fnavel doet. Deeze vogels komen ook alleen wanneer
ze willen broeden aan land. Anders woonen ze in onderaardfche
holen, van waar ook de eilanden, waar ze
zich ophouden, geheel ondermijnd zijn: in Afrika heet
een eiland waar ze zich ophouden naar hen het Penquins
eiland. Zo langzaam zy op het vaste land zijn,
zo fnel zijn ze op het water. Hunne vleugels helpen
hen als vinnen om te zwemmen, zij eeten grootendeels
visfehen, maar ook gras, gelijk de gemeene Ganzen.
Een foort van Penquins (Diomedea ExulansJ maakt op
de Zee jagt op de vliegende visfehen, wanneer zij van
anderen gejaagd boven de Zee uitfehicten. In het laatft
van Junij ziet men in de Zee bij Kamfchatka en op de
Kurillifche eilanden ganfche zwermen van Penquins.
Bij duizenden komen zij cn verkondigen den aanvang
der visfeherij. Zij komen gansch mager van het ooften,
en gaan voor het midden van Auguftus weder weg.
Zij nestelen nooit aldaar, maar ze reizen waarfchijnlijk
weder naar het andere zuidelijke halfrond, en vinden
op de wijde Zee over al haar voedzel. Aan de
monden der Rivieren verzamelen zij zich, en eeten ganfche
zalmen, zo veelze maar flikken kunnen. Zij moeten
dikwijls het gevretene weder uitfpuwen om zich ligter
te maaken, en te kunnen wegvliegen. Onder de
ftormvogels is een foort, (Pelecanus PufpnesJ die zicli
in de Noordzee ophoudt, welke den ganfchen dag vischt,
terwijl hij over de oppervlakte heen ftrijkt, en omtrent
elke minuut een' kleinen viseh betrapt, en deeze legt
haar

•i£É> Van de Zeevogels.
haar neft in een konijhol aan den oever. Deeze-vogel'
heeft maar een ei, het welk hij den ganfchen dag aan
het zand overlaat, en eerft des avonds tot zijn neft te­
rug keert. Hij legt ook wanneer hij fiapen wil, zich
op den rug, om zo uitterusten. Het ganfche geflagt der
Papegaijduikers fAlcaJ komt anders nergens dan op de
Zee voor. Haar breede tandelooze gevreesde knobbe­
lige fnavel , haar korte vleugels die meer naar lappen ge­
lijken , en 't gebrek van een ftaart — geeven een bijzon­
der foort van fchepzel te kennen. Deeze vogels, kun­
nen niet gaan noch vliegen. Zij wandelen niet op het
vaste land, wijl haar pooten verre agter het zwaarte
punt ftaan, eii de drie teën met eene zwemhuid ver­
bonden zijn. Zij vliegen niet, wijl hunne vleugels
naar mate des lighaams zeer klein zijn: een foort onder
haar, f Alca impemiisj heeft in t geheel geen pennen
of vederen in de vleugels, ze gelijken bijna Hukken leder.
Men ziet deeze dieren nergens anders dan op de Yszee bij
de noordpool ,waar zeden walvischvangeren bejegenen.
Zij hebben allen eene domme vrijmoedigheid, en fchuu-
wen zelfs de menfchen niet.. Ook deeze onbefchroomd-
heid was haar in het ftrenge klima, waar zij het voed­
zel dikwijls met moeite moeten zoeken, noodig. Met
hun zonderling gevormde fneb maaken zij zich dikwijls
zelve fchuilholen, waar zij zich in den nacht verber­
gen, of zij zoeken daar toe dc fpleeten en holen die iu
de rotzen zijn. In evenredigheid tot de moeder is het
ei zeergroot, maar zij leggen 'cr ook elk maar een , en
broedenzc, volgends LINNTEUS, gcmcenfchaplijk uit,
en ondertusfehen moet een van haar op fchildwacht ftaan.
Wanneer zij den haring vervolgen, komt fomwijle de
een of andere van dezelve naar de kusten van Europa ,
ik heb zelf een Papcgaijduiker (Alca Pica) in 't mid­
den van den winter van den Rhijn bekomen. Wijl al­
le deeze vogels voortreflijk kunnen duiken, cn dik­
wijls lange onder het water blijven, zo gaf hen de Na.tÜUï

Fan de Zeevogels. 157
ttrar groote neusgaten, waar door zij de longe met lucht
kunnen vullen. De oogen liaan niet ver voor uit en
zijn zeer wel bewaard, op dat ze zonder fchade fomtijds
tusfehen de tandige ftukken ijs kunnen duiken. De ondë'rfte
deelen des vogels, de bord, de buik, depooten,
zijn met grijze, zagte wolie pluimen verwarmd. De
fchinkelszelfzijn geheel met het dikde dons bedekt,wijl
ze meed onder het water zijn, en meed maar den kop
'er uitdeéken. De huid aan de fcheenbeenen vormt een
dubbelde rij fcherpe fugwaartsdaande tanden, die weiligt
dienen tot infnijden..en vadhouden aan het ijs, of
tot verdediging. Daar de Papagaijduikers geen ftaart
hebben, zo fteeken zij in het zwemmen altijd de pooten
vooruit. P X L L A S zegt dat ze, inzonderheid cle Jka
arrha'ta, ganfche dagen op .de open Zee rond zwemmen,
zeer fnel zich op het vlak des waters beweegen ,
maar nooit verre van de klippen en eilanden zich bégecven:
eenige keven van visfehen, andere van kreeften,
fquillen, en allerlei fchaaldicren. Zij kunnen met
haar fneb de fdir.kn openen cn fplijten. ..Zij holen haar
neft veeltijds ter diepte vaneen el uit, hetmannctje houdt
zich alleen hij zijn wijfje, ze blijven in den nacht bij
elkander, ze legeen het ei op dons. en zagt Zeemosch,
uedoijer is orangegceh^enjhet^ganfche ej ;kan met fmaak
gegeten worden. Wil men hen uit. hunne fchuilhoekciz,
uitbaalen, zo gebruiken, zij bun fterke fneb, en houwen
daar méde geweldig op de ftoute hand die hen
durft aanranden.' S.TJ L.LER. vond, dat een foort van
deeze vogelen iu de Zee bij Kamfchatka op dejjapanfche
eilanden cn qp dc eilanden die naar Noord-Amerika liggen,
hun ei zonder het geringde neft, of Hechts een,
zag 1
.leger te maaken, op de bloot.e rots, of het oeverzand
vertrouwt. Maar wie daar uit tot de domheid
des vogels wilde bef luiten, moeft des te meer de inrichtingen
dor voprzigtigc Natuur bewonderen, die liet
fchijnba'iu' verwaarloosde ei 'nochthans weet uit te broeden

158 Fan de Zeevogels.
den en het foort te onderhouden. Zij kunnen zich niet
recht op Hellen, zonder aan de rots te leunen, maar zij
zwemmen met groote fnelheid, en ftorten zich in het,
water. Haare huid is, gelijk hun vleesch , droog,
hard; cn een foort derzelven ('Alca terraadaj heeft zo
veel vederen en dons en dit bedekzel zit zo vaft zo eng
en digt in de huid, dat men met alle moeite alle de vederen
'er niet uitplukken kan. De goedheid des Scheppers
dagt ongetwijfeld daar bij aan het ten uiterfte
koude land en de Zee, die deeze vogels bewoonen moeten.
Zij zijn op de kuit van Spitsbergen menigvuldig,
hun eiei klomp is klein , wijl zij niet veel eieren leggen ,
hup maag is ook maar van de grootte van een hazelnoot,
maar zeer fterk, en verteert dikwijls houtfpaanen.
De Natuur kon den vogelen geen fterker fmaak
geeven, wijl veele volgens hunne levenswijze gedwongen
zijn voor lief te neemen alles wat zij vinden.
Ér is nog een ander uitgebreid geflacht van watervogels,
van welke de meefte in Zee zijn. Deeze zijn de Duikers
oïZaagduikers (MergusJ zo als PALLAS ze noemt, wijl
hun fneb haakvormig en met fpitze tanden voorzien is,
gelijk ze hem tot de vischvangft noodig hebben. Zij
zijn meeft trekvogels , en de foort die het vroegftc komt,
(Mergus MerganferJ is in Rusland en Sybenen in alle
groote en kleine Land-Zeën algemeen, men vind 'er
bok enkele in zuidlijker ftreeken den ganfchen zomer
door. Men ziet hem ook daar waar het ijs open plaatzen
laat, of waar kleine draaikolken, of fterke bronnen
hét water in beweeging houden, dat hij daar zijn
Visch kan vinden. Bij ftrenge koude vindt men in December
fomwijle deezen vogel in den Rhijn, werwaarts
hij ongetwijfeld uit de Noordzee komt, en in Nederfaxen.
Daar deeze vogels dus veeltijds groote reizen
doen, dikwijls lange den kop onder het water verbergen
, zo heeft daarom hun luchtpijp, bijzonder bij het
mannetje, verfcheiden verwijdingen en vernauwingen,
en

Van de Zeevogels•* jr£
en In de borft zelve nog een groote lucht bewaarer die uit
vezelige en beenderige deeleit te iamengefteld is. Gelijk
deeze vogel fomwijle de koude fchijnt te ontwijken
en warmer ftreeken opzoekt, zo trekken daar en tegen
andere allengs meer Noordwaarts. De Dutkergansi die
de langfte fneb heeft, houdt zich jn Europa meeft aan
den oever der Zee, altijd in noordlijke ftreeken op.
PALLAS zegt, dat deeze vogel zelfs in het midden
van Rusland zeer zelden is, Op de Caspifche Zee vertoont
hij zich,alleen in *t voorjaar, maar altijd zoekt
hij de grootfte rivieren cn ftroomen, altijd trekt hij naaide
kotidftc oorden. Op dc rivier Obi is hij in zijn element,
daar vindt hij visch in overvloed. De groote Land-
Zeën die daar ontelbaar zijn, bewoont hij. Inzonderheid
is hij op het Meit Baikal zeer gemeen, daar vindt
men ze met geheele zwermen de visfehen te famen drijven.
Wanneer deeze vogels uit de Zee komen, vliegen
zij meeft in een rechte linie. De oudfte en fterkfte
vliegt voor aan, zij laaten zich plotsling op een groote
ftroom, of in een Meir nedervallen, beginnen ondef té
duiken, flaan met de pooten het water, beweegen dus.
het water en drijven daar door de visfehen naar engten
en bogten te famem De menfchen hebben zich menig*
maal, fints men dit bemerkt heeft, van deeze bekwaam?
gelegenheid bediend, en deeze vogelen hun roof ontjaagd»
Is het niet opmerklijk hoe de goedertierene Schepper der
Natuur Voor de onderhouding der geflachten en foofteil
zorgt? Wij hebben veele moeiten, om de foorten aftezoil*
deren en uit den hoop vogels de paaren tot een te brengen,
en In de Natuur ontftaat daar over nooit verwerring
offtrijd. Demannetjenszoeken de wijf jens op, en dringen
zich niet te onrechte bij anderen in. Iedere fooft
heeft zijnen bijzondereu weg, zijn 1
onderfcheiden wind ,
zijn eigen water, tijd, toon, en wijze van vliegen. —
De menigvuldige verfeheidenhcid der Natuur ftoort nogthans
haare orde niet, de Zee zendt haaren bewoönefg
M füfll-*

öö Van de Zeevogels.
fomwijle uit, wanneer zè haar tot laft worden, en ontvangt
ze weder, wanneer ze aan veele plaatzen denovervloed
van visfehen, Amphibien en Infekten opgeteerd
hebben.' Nog eene fterke bevolking bekomt de
Zee van bet Ganfen- en Ee::dcn gedacht. De Brandgans
f Aiias TcJorna) heeft zijn naam van zijn verblijfplaats.
Daar waar de golven der Zee hevig daan , en hoog op
elkander ftuuwen en eindelijk breeken en brandingen' maaken,
legt' deeze gans m holen ondc'r de aarde, in
klooven der rotzen, met een' dubbelen ingang zijn ned •
aan. Hij volgt hierin devosfenen konijnen, die -insgelijks
hun wöoning'onder den grond aanleggen, en waarom
hij ook cle vosgans wordt genoemd. Geheel het tegen-
Tcdelde van alle overige vogelen, die doorgaans alleen
de hoogte verkiezen. Aan de oodzijde van Engeland
vindt men deezen vogel in den grond, waarom men hem
ook den naam van aardgans gegeeven heeft. Ongetwijfeld
mint dit dier de dille, geruste, eenzaame plaatzen,
en moet wegens zijne zekerheid daar op denken om zijn
wooning daar te zoeken, waar hij niet iri bedendig gevaar
is: welligt geldt ook hier het geen P A L L A S bij
dergelijk gebrek aan zekere vogelen bij ons zegt: in het
fterk bewoond Duitschland hebben dc vlijtige menfchen
de Natuur verdrongen! Mógelijk doen het deeze vogels
ook om de warmte, ze hebben ten minfte zagte vederen
, bijna zo fijn als de dons der Eidervogels.
Op de Europifche Zee, b. v. in Pruisfcn, komt de
wilde donkerbruine Eend (Anas fuscaj voor, welke
roode pooten heeft, eieren legt iets kleiner en bleeker
dan die der wilde Eend. Van een andere foort zwarte
of'Mooreenden $j'üu nigraj is het Mannetje geheel zwart,
en het wijfje bruin. L I N N ^ U S zag ze in Lapland
als ook in Geland en Gotland , in Engeland zijn ze insgelijks,
en aan de Pruififche kuft der Ooftzee ziet men
ze ook in den. winter. Onze tamme Ganzen zelve drammen
van de wilde Gans (Anas Anjer ferusj af, welke
zich

Van de Zeevogels. 161
zich in de noordelijke deelen van Europa en Amerika
op de rivieren en Meeren ophouden, en, gelijk men
overal zien kan , tot de trekvogels behooren. , Deeze
wilde Ganzen komen dikwijls iri groote zwermen aangevlogen
, haten zich op onze rivieren neder , de tamme
ganzen worden onder hen geduld, en dikwijls
vliegen ze, wanneer ze op de JKezer lange onder hen geweeft
zijn , ook met haar weg. In Pruisfen ziet men
duidelijk hoe de ganzen in het voorjaar van het ooften
naar het westen vliegen, in den berfft daar en tegen
neemen zij hunne vlugt van her westen naar het ooften.
Zij laaten zich veeltijds zelve onder de tamme neder,
en verdwijnen weder, zonder clat men weet waar zij
gebleeven zijn. Van de Ringelgans{Anas BernieluJ weeten
wij nog niet meer, dan dat ze in Groenland nestelt,
door Zweeden reift, over Pruisen wegtrekt, en
aan de Hollandfche ftranden overwintert. Moet men
niet wanneer men de verre togten die deeze nuttige dieren
doen, de onverbeterlijke Ilegeering van God in zijne-
fchoone waereld bewonderen ! En zouden wij, die
geftadig denken hoe wij het beste en koftbaarfte in de
Natuur tor ons genoegen zullen aanwenden, ons fchamen
God ook voor de Schepping der Eidergans {Anas
mollisfma) te danken? Aan de noordlijke grenzen van
Duitschland , waar het riviertje Eider heen ftroomt,
dat reeds ten tijde van Karei den Grooten de fcheiding
tusfehen Denemarken en Duitschland zijn moeft, fpijft
de Natuur met het geene de Zee ontbeeren kan, een
foort van gans, die de allerzagtfte, ligtfte, warmfte,
witfte fijnfte elastiekfte veeren heeft, die men Eiderdons
heet. Deeze vederen zijn zo fijn, dat men drie pond
daar van in een' klomp, die niet grooter is dan een vuift,
te famen kneden kan. PENNANT vond ze ook in
Schotland, hun neft is daar aan het ftrand, tusfehen kezels,
onder zeegewasfen, en van binnen met dons

j6a Fan de Zeevogels,
en fijn, dat ze door de overtrekzels der bedden die
daar van gemaakt zijn, heen ftuiven wanneer het bed
gelchud wordt, waarom men het teek met wasch moet
beftrijken zo men niet wil dat in korten tijd al? de veeren
vervlogen zijn. Het is een voorrecht van deeze
vederen , dat hunne elasticiteit door de warmte van hef
liggen in dezelve nog vermeerderd wordt. Gcmeene
ganzeveeren worden, bijzonder wanneer ze oud zijn',
na eenige uuren terftond hard en rollen kort en digt tot
elkander, de Eiderdons daar en tegen zet zich meer
en meer uit, en draagt het lichaam als zwevende,
zonder nogthans den iïaaper te verhitten, of te verontrusten
door een onaangenaame reuk. Opent men een bal
van deeze vederen en verwarmt dezelve maar een wei-:
in een ketel, zo blaazcu ze zo op, dat men vier of
. vijf vierkante voeten ruimte m een bed daar mede kan
vullen. Men heeft daarom met recht in de Noordfche
taal deeze foort de Gans (Edder, Eyder) genaamd, en
de Duitfchers hebben hem naar zijn aart Eidergans ger
hecten, eigenlijk was Eider genoeg, om hem bij uititek
te betekenen. Men vindt deeze vogel die een mid T
dengroote tusfehen de Gans en Eend heeft, op alle
rotzige eilanden, aan de kuft van Noorwegen , op het
eiland Oefel, op de Stokholmfche fchecren, aan d§
Zwcedfcbe kusten , op alle eilanden die in de Ooftzee
liggen, bij ijsland, en zelfs in de Zee bij Groenland,
Op de eilanden Yarro op de kuft van Northumberland
komt ook dc Eider voor. Hij is ontwijfelbaar een Zee T
vogel, want hij verfchijnt nooit op Landmeeren , maar
kruift altijd de Zee rond, waar hij zich het beft met
visch geneeren kan. In Groenland blijft de vogel beftendig
op die plaatzen, waar het water door de geftadige
onruft niet kan toevriezen. Zij zoeken altijd zulke
plaatzen, waar veele eilanden zijn om hunne nesten
te bouwen. Op de zandbanken bij Bornholm is fchier.
neft op neft, Irj 't begin der lente verzamelen zich
deer

Fan de Zeevogels. 163
deeze vogels aan de genoemde kusten , en maaken
yoorbereidzelen tot hunne voortplanting. Het wijfjen
is in het eerfte en het maunetjen eerft in het derde jaar
bekwaam tot de paaring. Men hoort ze als dan overluid
fchreeuvvcn: wanneer 'er meer mannetjens zijn dan
wijfjcns , of een wijfjen aan verfcheideïi behaagt,
ontftaat 'er een hevig gckamp en gebijt onder deeze,
dat zo lange duurt, tot alle paaren in ruft vereenigd
zijn, en de overwonnen mannetjens zonder gade moeten
vertrekken. Na de genoten genoegens der paaring
zoekt het wijfjen onbebouwde woefte fpitzcn des
.lands, of kleine eilanden met Zeegras, of klippen met
wat mos, of holen onder vooroverhangende . klippen,
in Noorwegen en Zweeden zoeken zij wacholder-bosfchen
op, en gaan wegens de Roofvogels dikwijls ecu
halve mijle ver landwaarts in, zij kiezen ook zulke
plaatzen, waar ze tegen de ftormwinden zekerheid hebben,
dikwijls leggen ze op de fteilfte rotzen het neft,
waar men niet dan met levensgevaar bij hun kan komen.
Zo dra de plaats gekozen is, plukt zich het
wijfje zelve de vederen uit de borft, en het mannetje
helpt ze met Zeegras, of hetgeen ze anders bij een kunnen
fleepen, tot een neft verbinden. Zij leggen vijf of
agt eieren , broeden agtentwintig of tweeëndertig
dagen, terwijl het wijfjen zit, en de eieren verwarmt,
plukt het nog meer van de fchoonfte vederen
uit, en bouwt daar uit een' hogen rand om het ganfche
neft, zo dat zij eindelijk daar in bijna geheel bedektligt.
Hier door zijn de eieren voor de koude bewaard,
en wanneer het wijfjen ze verlaat, en in de Zee voedzel
moet zoeken, zijn ze daar door ook voor de roofvogels
bedekt. De Natuur laat intusfehen het mannetjen- niet
geheel vrij. Terwijl het wijfjen het neft bedekt en de
eieren verwarmt, houdt het mannetjen daarbuiten de
wacht, en laat zijn waarfchouwende ftemme hporen,
zo dra 'er een mensch of roofdier nadert. Men weet
L 3 dat

10*4 Van de Zeevogels.
dat het wijf jen in gevaaren (Tont op de eieren blijft zitten
, den kop in het dons verbergt, en zich zo in elkander
trekt, dat men haar vederen niet van het bruine
Zeegras onderfcheiden kan. Zo dra de jongen uitgekomen
zijn, en zo het grootfte gevaar doorgedaanis,
trekken de mannetjens weg en komen niet weder
voor de lente. Ze zijn trekvogels gelijk de meefte watervogels.
Doch de wijfjens komen bij hoopen naar de
Zee met hunne jongen, keren dezelve zwemmen, vreeten,
zich uit gevaaren redden, en draagen ze ook, zo
als wij weeten dat veele vogels doen, wanneer het neft.
verre van de Zee is, of wanneer ze moede worden en'
niet meer kunnen zwemmen, op baaren rug in zekerheid.
— Wie moet d;t alles niet met dankbaarheid
bewonderen en den grooten Maaktr cn Heer van alles
daar voor de eere geeven ? Is 'er iets fchooner in de
Natuur, als een vogelwijf jen, dat in het koudfte land
zich zeiven de bbrft ontbloot, cn voor jongen die nog
onzigtbaar zijn een vederbed bouwt? — Is 'er iets
ciangenaamcr aan een groep van deeze aartige dieren,
waar de moeder alk haare kragten jnfpant, om haare
geliefde kinderen het geweld des vlocds der Zee te
ontrukken, en van de zwaare vragt zo gedrukt wordt,
dat men van haar niets dan den hals ziet, en de jongen
die zij op den rug draagt maar even boven het
water uitfleeken? kan men het ongevoelig aanfehouwen,
hoe alle moeders onder zich de zorge als fchijnen
tedeekn, cn alk de jongen bij de eerfte vrttvliigt maar
een hoopuitmaakc n; hoe de moeder, zo lange ze nog niet
onder duiken , of niet lange onder het water kunnen blijven,
zich zorgvuldig met hun aan het ftrand ophoudt,
en voor hun infekten en andere kleine dieren opzoekt,
óm den jongen tot fpijze te dienen. De Natuur fpijft
deeze nuttige vogels met visfehen , Hekken, mosfekn,
kreeften, waterwormen en andere kleine Zeedieren.
Zij kunnen daarom tien of twaalf vademen diep onder-
diu-

Van de Zeevogels. 165
duiken; zi} eeten dode en leevende visfehen, zij behooren
te gelijk tot de gewigtigc fchepzelen, die de Zee
van onreinigheden zuiveren, want zij haaien alle ingewanden
van visfehen of andere Zeedieren, die in de
Zee worden geworpen, van den grond op. Om de
kleine dieren valt te houden, is de rand der tonge aan
iedere zijde met veertien tanden voorzien en boven cn
onder voor deeze tanden liggen langs den rand der tonge
franje's die uit ontelbaare hairen beftaan, met de
tanden omtrent van eene langte. Marr de gulzige
Zjemeuwen jaagen hen dikwijls, zo dra ze weder boven
water komen, den buit af. Wanneer de Eider een
neft en jongen heeft, ontneemt men hem dikwijls maar
de eieren, dikwijls ook het neft om de dons met de
eieren. De Groenlanders eeten de eieren met groote
graagte. In Noordwegen en Zweeden gebruikt men ze
in de huishouding en verkoopt ze. Veele eieren worden
ook door de raaven en kraaijen in ftukken gepikt,
de Adelaars, Vosfen en Zeehonden dorpen 'er ook menigen
uit. Het vleescb des Eiders zelve, wordt wegens
zijn traanige fmaak eerit na het weeken in azijn
eetbaar. In de plaats der ontnomen eieren legt deeze
gans wel weder andere , gelijk meer vogels doen, maar
in plaats van vijf legt zij 'er maar drie, en in plaats
van deeze eindelijk maar een. Ontneemt men haar ook
het derde, zo verlaat zij deeze onzekere plaats geheel.
Wanneer men, gelijk in Ysland gemeenlijk gebeurt, het
ganfche ned tot tweemaalen toe weg neemt, plukt het
wijfjen zich ook ten derde maale de vederen uit, en
wordt eindelijk fchier geheel naakt, en in dit moeilijk geval
moet ook het mannetjen zijn nog fchooncre witte
dons van de bord misfen. De Yslanders willen door
dit eenigzins hard en wreed middel des te meer dons
bekomen, en den vogel dwingen zich dezelve alle uit?
teplukken, zo veel hij ontbceren kan. Zij verplanten
ook dikwijls deezen vogel op een klein eiland, laaten
L 4 ije

i6"ö Van de Zeevogels.
ze daar zo fterk nesten aanbouwen als zij willen, en
verzenden om die reden alle honden en andere dieren
van dat eiland, en verzamelen op deeze wijze een aanmerklijken
voorraad van dons die alle naar Koppenhagen
wordt gebragt. Want gemeenlijk komen het volgend
jaar de jongen weder naar de plaats waar ze uit
gebroed zijn. Op eenige plaatzen verzamelt men de
dons eerft in den herfft, fomtijds is het een voorrecht
voor den Bevelhebber des eilands, en dikwijls behooren
ze den eigenaar der plaats waar het neft is, men laatze
verzamelen door daar toe gefielde lieden, die dikwijls
met levens gevaar op de fteile klippen klauteren,
en waar door reeds veelen ongelukkig geworden zijn*
Deeze plundering der nesten is in de daad een deel van
den oogft des lands. Men kieft tot het verzamelen der
nesten droog weör, en reinigt daar na de geroofde dons
en de zonne, in dorovens, en door zagt kloppen en
wringen. Men verkrijgt op deeze wijze enkel zulke
dons, die een geheel jaar oud is, en haar volle grootte
cu rijpheid bekomen heeft. Uit Ysland heeft men
reeds meermaalen in een jaar alleen naar Denemarken
S of 300 pond zuivere, en 1500 of 2000 pond onreine
Eiderdons gevoerd. De Yslandfche Compagnie verkogt
in 't jaar 1750. behalven het geen naar Glukftad
ging , voor 3747 rijksdalers aan Eiderdons. De Koningen
van Denemarken hebben daarom op 't verlies
der vrijheid verboden, een kider uitteroeijen. Wanneer
in den herfft de jongen groot genoeg geworden
zijn, om te reizen, en zich zeiven te verzorgen, zo
gaat de moeder met hen voord. Van de kusten des
lands gaanze, wijl ze trekvogels zijn, naar de wijde
Zee, men ziet ze in de Noordzee in den zomer en in
den winter, dikwijls is de Zee met Eiderganzen als
bedekt. De Natuur leert hen het ftrand te verhaten,
wijl deeze in den winter met ys bedekt wordt en als
dan ook de visfehen en andere Zeedieren meer naar de
diep-

Van de Zeevogels, 167
diepte kruipen, en zij dus thans meer op de vrije Zee
jagt moeten maaken. Zij konden uit Groenland haar
Amerika trekken, en mogelijk doen zij het ook, maar
eenigen heeft men midden in den winter aan de landzij»
de gezien, waar het water niet geheel toevrieft, waar
zich ook de kleine dieren voor hun ophouden, die anders
de walvisch eet, en waar zij des avonds naar de
bogten des lands te rug keeren, en de (tonnende winden
der Zee kunnen ontgaan. LINN/EUS vond deeze
nesten op zijne reize door Zweeden, bijzonder op
het eiland Furil, en voegt 'er bij, dat de dons niet
bedorven wordt, maar zeer zuiver blijft, al is het
dat de jongen in het neft uitgebroed worden. Zo veel
goeds en voortreflijks heeft God in deezen vogel te
famen gevoegd. Hij rukt zich zeiven zijn bedekzel
uit het lijf, verwarmt zijne jongen daar mede, voedtze
onder duizenderlei gevaaren op, op dat de foort
niet vernietigd worde, en laat eindelijk het kottbaare
bedekzel aan ons over voor den winter, en ftreeft te
vreden met een half kleed, vergenoegd met de eerft weder
aanwasfende vederen naar de koude ftormende Zee,
tot hij weder komt om ons van nieuw nuttig te zijn.
In de Moerasfen die de Zee bij Europa en Amerika
maakt, vindt men ook de Lepel-end (Anas clijpeataj
welkers fneb breder dan die van andere eenden, en aan
het einde gelijk een rond fchild, of lepel gevormd is.
In Pruisfen fchijnt ze maar een trekvogel te zijn, men
^iet den vogel fomwijle, maar men vindt zijne eieren
niet. Lhmanis vond ze ook in Gothland van de kleuï
der fnippen, de tanden in den fnavel (tonden perpendiculair,
en geleeken kleine fchubben. De Kwaakeend
(Anas clangulaj komt ook menigmaal op de Zee voor,
' Wijl zij (lakken en mosfelen diep uit het water moet
ophaalen, zo heeft haare luchtpijp niet Hechts in het
piidden een fterke verwijding, welkers ringen zich verheffen,
ep een kleine ton kunnen vormen, maar zij heeft
ook

l68 Fan de Zeevogels.
ook nog binnen de borft een beenige luchtbewaarer
in de gedaante van een' tregter, in welke drie trommelvliezen
aan boogen gefpannen zijn. In Pruisfen is het
een zeldzaame vogel, zij nestelt in hole boomen en
heeft opeen' purperen groene, kop een witte vlek en helder
glinfterende oogen. Linnaeus vondze in Zweeden;
daar heet ze ook de ijseend, en het mannetjen zou bijna
geheel wit zijn. En even deeze groote Natuurvorfcher
noemt nog meer foorten van Eenden, die de Zee
bezoeken, en zich van derzeïver ontelbaare kleine bewooneren
geneeren. Aan de Hudfoissbaij, Noorwegen,
Ysland en Groenland komt nog de zogenaamde Angeltasch
(Anus hijcmalis) voor, die een gedeelte des jaars
in Zweden doorbrengt, haare jongen aan den oever der
Meeren op bergen uitbroedt, en dan weder verder
naar het Noorden trekt. Pallas vond in fijberien aan
de Zeekuft bij het uitvloeijen der obftroom een Gans
meteen' rooden hals (Anfer ruficollisj in menigte, en
anders vindt men ze nergens. Het vkesch deezer
Ganzen is zeer fmaaklijk, en heeft in 't geheel niets
vischachtigs in den fmaak. De waarneemer meent, dat
ze met andere Ganzen in den winter aan de Yszee, iu
Groenland, cn Iludfonsbaij en aan de poelen van Canada
leeft. Aan het ganfche lijf heeft ze zeer lange
zagte en aschgranwe vederen. Ook in haar maag en
darmen vindt men altijd de kleine zandfteenen, die
alle deeze vogels van tijd tot tijd inflikken om de fpijsverteering
te bevorderen. Op hoe veele kleine omftandigheden
geeft toch de Natuur beftendig acht, en hoe
onvermoeid denkt zij aan alk behoeften haarer fchepzelen!
De vogelen zouden grootendeels niet kunnen
keven zo niet overal zand en kkiue fteenen waren uitgeftrooid,
die zij opflikken. Met het begin des voorjaars
komt in Rusland tusfehen de Jena en Lenaftroom
een foort van wilde Gans (Anfer hijperboreus) aan, die
fiechts in de noordelijke deelen van 't ooftlijk fibericn
haa-

Van de Zeevogels. i

170 Van de Zeevogels.
De Schotfche Ganzen vervullen en bezetten daar iri
den zomer alle de bergen, en raapen de bouwftoffen
tot hun nèft op het Land en op de Zee bij elkander.
Onder de menigte af en aantrekkende vreemden is
daar een foort van Endvogel, Lavie die in 't geheel
geen neft bouwt, en nogthans in een groote menigte
voorhanden is. Het wijfjen legt het ei maar op een
brok van een rots, maar zij legt het zo kunftig en voorzigtig
in evenwigt, dat geen mensch in ftaat is om het
op dezelve fmalle gladde plaats weêr zo te leggen als
het gelegen heeft, wanneer het om geftooten is. En
van alle deeze watervogelen en eieren konden nog twee
duizend inwooneren meer leeven, dan 'er daadlijk van
leeven. Zo lang de zomer duurt wisfclen deeze vogelen
elkander af. In het najaar zout men ze in voor
den winter, en eetze nevens het fchapen vleesch en de
Zeevisfchen die boven dien niet ontbreeken.
Maar ik zoude niet kunnen ophouden, wanneer ik
de menigte der dieren in de Zee wilde befchrijven. Laat
ons ftil ftaan, en Hechts de fomme der genoemde fchepzelen
met gevoel der Goddelijke goedheid overdenken.
Laat ons daar langs opklimmen tot het grootmoedigfte
aller wezens. Laat ons daar uit leeren, dat de waare
grootheid van God in zijne onophoudelijke uitdeeling
aan zo veele millioenen gefchapcnen beftaat. Laat
ons voor hem nederbukken, en ons verheugen met da
zalige gedagte, dat ook wij in dit groot en onverbeterlijk
Rijk als burgers zijn in gefchreven! Laat ons den
opperregeerder, dien Aarde en Zee moeten gehoorzaamen,
hulde doen, en onze geloovige nederige offers
aan den voetbank zijnes troons, die in Chistus voor om
toegankelijk is * neder leggen. Laat ons des te vuu-
• Dit in 't Curfijf is 'er bijgevoegd. Nooit toch kan men
«U Priefter de ftomme der Reeden en leevenlooze Schepzelen
tot
ri-

Van de Zeevogels. 171
riger, des te hartelijker Hem danken, hoe meer wij
zelve boven andere fchepzelen, van zijne weldaaden genieten.
Laat ons bij het bruifchen der Zee zijne verhevenheid,
aan den oever der rotzen zijne wijsheid,
en op het warme dons der Eijdergans zijne vriendlijkheid
en liefderijke goedheid zien en prijzen. Hij heeft
der Zee een perk geiteld, en reeds toen Hij den grond
der aarde lag, den wateren bevolen, datze de paaien
niet zouden overfchrijden. Zijne is de Zee, hij
heeftze gemaakt, wanneer hij ze roept droogt ze uit,
de Rivieren verheffen zich, haare golven bruisfchen,
maar onze God is nog grooter! De Zee bruisfche
met het gene zich in dezelve bevindt, de Aarde en die
daar op woonen ? Dat Hemel, Aarde en Zee en al wat
daar in en op is — dat al wat adem heeft den Heere
loove!
tot God brengen, ten zij de groote Schepper onze God ea
genaderijke verzoende Vader in Christm de Goddelijke Ver»
losfer zij.
M

I N H O U D .
/. Over veele wijze inrichtingen in de
Natuur.
A.) In geheele Landen. bl. 2.
Van een Natuuralmanach. 3.
V9n de hoogfte bergen. 7,
Bieren op dezelven, Mormeldier of Bergrot. Ganzen. 9.
Adelaar, - 10.
Wijn aan den Moezel. Ooftplanzoenen bij Trarbach. 11.
Wijn aan de No. Schaapefokkerij aldaar. Bronnen in
Birkenfeld. 12.
't Koningrijk Thibet. 13.
Koophandel met Koeftaarten. Rotzen van Gibraltar. 14.
Dieren aldaar. Ojevaars trekken daar weg, 15.
Siërra dc Ronde in Spanje. Groote boomen aldaar. 16.
Bijen. Bosfchen. 17.
Bergen aan de Zeekusten van Granade en Murcia. 18.
Hoe de Malagawijn waft. 19.
Tafelberg in Afrika. Veele heete bronnen in warme Landen.
Van de Bodenzee. co.
Van Noorwegen. az.
Het verkrijgt veel van de Zee. Van deszelfs Bergbouw. 11.
Moerasfen in Engeland, waar Ganzen gehouden worden. 23.
Kruiden op den Hars. Van Schotland. Q.^.
Zalmvangftbij Scarborough. Gebruik der eieren van watervogels.
- 2

I N H O U D .
Noch eok de Kampher. Noch Opium. M. 34.
Van Klimbesfen. Van het voedzel der Landkreeft. Van
de giftige Honig. Amandelen. Peper. Aloe. Alfem.
Oude Suiker. Dollebesfen. ?,$>
Watervogel. Beukenboom. Spaanfche vliegen. Witte Nieswortel.
3*5'
Duivemelk of wildcporcelein. Koffijboonen. j 371.
Safraanzaad. bennenjpr'uïten. De giftige dieren zijn op
den gantfchen aardbodem verdeeld. En insgelijks de tegenmiddelen.
3&"
Tegen de Scorbut. C.) Wijze inrichtingen in het Dierenrijk.
39*
I. VIERVOETIGE DIEREN. Wilde zwijnen. Fret. Haazen.
Sh'et op de Aliaeifche Alpen. 40.
Van het Stinkdier. 4 1
-
'Bepaalingen des Caimafts. 4 A
'
II. VOGELEN. , 43-
Duiven op de eilanden van Baham. Lceuwerk in Carolina. 44.
Pinken. Vlasvink. Roodborstje aldaar. 45.
Kmkflaart verre van de Zee. Van dc vliegcnhapper. Meezen.
Coiobri. 4-6'
Reiger en Pelikaan. Ganzen en Eenden. 47.
IlL AMPHIBIEN. Boomvorsch. Haagedisfenwordengegec.
ten 4 8
'
IV. VisSCHEN. Zeebaarsch. 49-
Blauwe visch met wapens. Eenhoornvisch. Murenen ver-
Jleeken zich in de pruiken. 5°>
V. INSEKTEN. Van de Landkreeft. Herenmijlen en
Soldaaten Kreeft. 5 1,
landkreeft. Aat in Noorwegen. 52-
D.) in het PLANTENRIJK. 53-
Palmito in Spanje. Ronakrurd of Lot/ias in hel Nijlwatcr.
Tamarinde in Jfie en Aj'rika, 54-
Bataten in de Indien. 55»
Verdiepingen op de bladen van veelt Indiaanfche planten. 56.
Aan de bladeren eener Mistel. Schuim of Slorp plant en op
Mahonijboomcn die dikwijls zelve op rotzen paan. Wijnfokken,
welkers druiven in de Savannah rallen. 57.
Zeepjlruik op de Bahamfche eilanden. Wilde kerfeboomen
aldaar. .
Een Acacia. Balfemboomen op de Amerikaanfche eilanden
Van de Magnolia. Van Komijn op de weiden. Oeconomisch
gebruik der Walnootfchaaien. 59'
Der groots boonen. Groene mesting met akkerboonen. oc>.

I N H O U D .
II. Piceve eener Natuurgefchiedenis van
de Zee.
Inleiding.
b L 6
/-
I. GROOTTE DKR ZEE.
0 2
-
II. derzeïver DIEPTE. Hoogte des bergs Kamgou en dtepte
der Zee aldaar. °5-
Verfteeningen van VOLTAIRES Snigulantes de la Nature.
JET
Noodwendigheid deezer dtepte. °7-
III. KLEUR JW» A«/ Zeewater. 68.
IV. ZOUT in de Zee. Het zet aan andere lichamen weinig
fchors aan. '°'
Zoute Meeren in Rusland. 7}'
De doode Zee. 13".
Hoe men het namaakt. Over Ezeck. XLVII. 9. 10.11. Nut
van het zout in de Zee. 73-
Oorfprnng van het zout. 74-
Van het Steenzout op het vaste Land. 77-
Bij Wieliezka. Van het zout in Zevenbergen. Het Zeewater
ontbindt zijn zout zelve, gelijk de Beierfche Sode
het Zaltburgerzout. • 7°-
Wijze van zout bereiding in Hallein. 77'
Men trekt het Baaizout uit de Zee. 7°'
Hoe men het maakt aan de Groene Kaap. Waarom 'er
ook Baaijzout naar Rusland gaat. Menigte van Zeezout
van het eiland Elba. Zeph. II. Q.fpreekt daar reeds
van Van het Zoutdal in den Bijbel. Memgte van
Zout bij de StadHieres. V. BITTER-HEID der Zee. 80.
Kan met Steenkoololij nagemaakt worden. Daarom deugt
het water niet om brood te bakken. «I.
Ontftaat van aardharlt. Daarom kan men het Zeewater
niet drinken. Middel der Spanjaarden. 82.
Medegenomen water bederft, .en pinkt. Zeewater dient
fcorbuliken ten bad. j>3-
En den Matroozen dikwijls tot onderhouding. 84.
Het reinigt zich door vervuiling. En door het bevriezen tot ^
Het zuivert ook door zand. Ver geef fche moeite om het Zeewater
drinkbaar te maaken. °°*
ZEELICHTEN. - ' £

I N H O U D .
Getuigenisfen daarvan, van de Maldivifcheeilanden, b!. 88.
FanAjiika Van Wardehuus. Fan de Roode Zee: Anzon
van de Zuidzee. Fan de Italifche cn Frahfche kusten.
Verfcheidene omftandigheden en verfchtjnzelen daar
, 89.
Ontftaat ten deele van Phosphorus. Ten deele glinsteren
1 eele vis fehen. . Q Q>
Vm millioenen kleine dieren.. Ook vaneen foort van water-
viooijen. p 2>
Verder van de Zeeasfel of Nereiden. Bij Algiers van een
Zeepen. ^
VII. Golven en STORM der Zee-. Befiendige bewecgingder
Zee. Van de ftille Zee. Golven op de volle Zee. 95.
Hevigheid des ftorms. qg.
Aardbeving op de volle Zee.
li» echter is de f nelheid der fchepen dikwijls ongemeen groot.
U ater-vanden. I 0 O m
Of men door olij de Zee kan ftillen? Van de ZEESTROOr/'-
lor.
I> en a e ftroomen onder de brug te Koppenhagen. Van de
EBBE en VLOED. I 0 2.
Verfcheidenheid. Men zoekt de oorzaak in de drukking
van de Maan, - . i o ^
Hel heift veel nut voor ons. \_c\..
Is -bijzonder voor der behoudenis der Stekken cn Mosfebn in
r de Zee noodzaaklijk. 1 Q^ #
VIU. UITWASEMING der Zee. Van daar da zagte luchtsgefteldheid
in eenige noordelijke La::den. 106.
Veranderlijk weder op de Zee. Of het Zeewater boven of onder
wanner vs ? \f>7*
I->e uitwaasfeming der Zee is de bron van alle zoet wa-
109.
Vat zegt reeds enB jbcl Amos V. 8. 11 Q
\. nd
- l 7- ui.
Met Plantenrijk trekt de dampen aan zich. Op de eilanden
. der Groene Kaap heeft men onvoorzichtig de bosfchen
uilgerii-id. Maar niet op het eiland Tabago. 112.
Menigte van water bij overftroomingen. n 3.
IX. Ijs.7/ de Zee. Verfchijnzelen op dc fchollen en banken
^ van drijjijs. Groote tjsbrokkenin de zuidlijke breedte. 114.
X. UITWERKSELEN der 7*ce. 115.
Rt i % wier. 'Pang geejt een roode verf. Zeekruiden. 116.
A a s . Kopal, Bern/leen. 117.
Vuurjtecncn. Zwavelkezel. Zanden Mosfelfchelpen. n8.
XI.

I N H O U D .
XI. ZEEZIEKTE. bl. 119.
Scorbut effScharbok. Kruiden daar teugen. i"
Sc huif zand van Rimini. 1 2^
ANGRIA maakte daarom zijns fchepen glad. 126.
Men vindt daarom aan den oever der Zee altijd eenig
voedzel. 2 2 7 >
Gefchiedenis van eenige verfagenen op het eiland Rosf. 128!
A . VlSSCHEN. JJJ *
Hoe veel 'er in een jaar naar Berlijn gebragt worden.
Volken, die van visch leeven.
Zcevisch in de vasten naar Parijs. Menigte van Ka-
jg2 beljaauw. x
SARDELLENVANGST opBelJeisle in Bretagne. HARING
in Amerika. I ^
In Europa. Stroomelingen. 2
Angmarfets in Groenland. Veele Zeedieren en Schotfche
Ganzen leeven van Haring. ZALMVANGST. 136.
In Schotland. Bij Hamburg. X%7.
In Westijsland. In Rusland. In Zweeden. f\§.
In Duitschland. ff '
TOBIASVISCH. fzf
Makreelen. fj '
Blauwe Makreelen.
Thaunvisfchen. Schelvisch.
ff'
Baars. Aal. Spiering. fff
B. AMPHIBIEN. Steuren. fff
Caviar of haar eierkaas. l.f
C. VOGELEN. j^g*
Penquins in de Zuidzee kunnen de hevig/Ie koude uit/laan.
Ook blauwe Stormvogels. Graauwe Meeuwen.
Zeezwaluwen. Rijger op de eilanden van Baham. Zee­
140.
leeuwerken. j -
Andere Meeuwen. fif
Duikers. Immer, of Adventsvogelen. \cc'
Phaëlons. Pelikaan of Kropgans. jff
Basjaner Pelikaanen. fff
Penquins aan de Patagonifche kusten. Een ander foort
van Stormvogels. j-_
Papegaijduiker. fff
Zaagduikers, x „g *
Duiker gans. 1 '
Brandgans. . f 5
^
Moor-

I N H O U D .
Mooreenden. Wilde Ganzen. Ringelgans. 161
Eijtdergans. Lepel-eend- 167
Kwaker-eend. Angeltasch. 168
Gans met een' rooden hals. Wilde foort van Gans in de
Jena en Lenaflroom. 169
Vogelen en dieren op het eiland St. Kilda. 170

VAN HET
GROOTE EN SCHOONE
INDE
NATUUR,
DOOR
H E N D E R I K S A N D E R ,
Profesfor aan de Illustre Schoole te Karelsruhe, cn
Honorair Lid van het Genoolfchap van Natuuronderzoeker
en te C E R L IJ N.
TWEEDE STUK.
Vit het Hoogduitsch vertaald
DOOR J. V. M., AZ.
Te UTRECHT,
By G. T. VAN PADDENBURG, EN ZOON,
I787-

OVER V E E L E
WJJZE I N R I C H T I N G E N
DES.
N A T U U R .
Vervolg van het Iftt Stuk.
H T tooneel deezer waereld biedt den mensch twee
voorwerpen ter befchouwinge aan, die op zich zeiven
zeer onderfcheiden zijn. Wij kunnen de werken van
God , of het doen en laaten der menfchen overweegen.
Onze uiterlijke zinnen worden door de vrolijke befchouwing
van de fchoonheden der Natuur getroffen,
maar onze uiterlijke wensch , den wensch der ziele, om
geftadig met volkomenheden omringd te zijn, wordt
zeer dikwijls door de waarneeming der heerfchende zeden
en gewoonten gekrenkt. Alles, wat Gods werk en
inrichting in de waereld is, is wijs, nuttig en werkt
tot geluk en genoegen, en leidt tot volkomenheid, het
hangt te famen met honderd andere wezens van zijnen
en anderen aart, en laat niet los; maar het meefte van het
geene de menfchen doen , geeft de enge paaien des verftands
en de geheime plooijen des harten, in welke de
onreine zaaden verborgen liggen, te kennen. Hoe weinig
wezenlijk volkomens, en voor anderen mede fehep-
N ze*

174 Wijze inrichtingen der Natuur.
zelen zonder fchade werkend goeds kunnen wij uitrichten
? Hoe veel is 'er niet door menfchen uitgevoerd en
daar gefield, dat geen andere bedoeling fchijnt te hebben
, dan onze trotfche eer en dwaazeroem te verkondigen
! Hoe veel dingen onderneemen wij, die geen waar
nut aanbrengen ? Hoe befchaamend is het voor ons,
dat wij dikwijls bij openlijken en verborgen toeleg meer
bedoelen andere menfchen ongelukkig te maaken, hunne
wenfehen te verijdelen, hunne ontwerpen voor te
komen, en hunne hoope tegen te werken!.Hoe vernederend
voor ons, dat de wijze befchouwer ör> aarde zo
veele inrichtingen ziet, die meer tot verftooring, dan
tot verheffing onzer menfchelijke waarde dient, dat ons
weder van den weg verwijderd, op welken wij begonnen
naar volkomenheid te fireeven! En wat bewijzen
de omelbaare twisten en verdeeldheden in de menfchelijke
Maatfchappij anders, dan dat de moeilijkheden,
welke men zelfs bij een deugdzaam leven niet ontgaan
kan, groot en menigvuldig zijn? De wsrken van Ooi
helpen, draigen, onderdennen elkander, en vormen
tótijd -een geheel. Maar het gedacht der menfchen
fcheidt zich gedadig in ontelbaare hoopen cn vermocidt
zich met ftrijekn. Iu de vreedzaamc Natuur is de werkeaame
Engel der liefde overal tegenwoordig, maar over
de menfchelijke Maatfchappij zweeft de furie van eigenbaat,
en de geeft van nijd en boosheid breidt zijn Rijk
overal uit. Wat wonder, dat de vriend der Natuur bij
deeze 'bcfcfiouwing niet langer vertoeven Kan ? Wie kan
het "kaken, dat hij dit wonderlijk en tegen zich zelve
ftrijdend gedacht ontrént, en Gods werken, die altijd
liefde en weldaadigheid ademen, weder opzoekt? Volgends
'het eenftemmig getuigenis van betere menfchen
ten allen tijden, is dit in de daad het zekerde middel
bm ons vaak tot treurigheid genegen ban weder te vervrolijken.
Men vergeet de dwaasheden , de kinderlijk»
bezigheden, en de ligtvei welkende eerekraufen, om
wel-

Wijze inrichtingen der Natuur. 175
welke veele dikwijls zich ademloos loopen , wanner men
van de wonderen der Natuur omgeeven is. Men verheft
zich gelijk de zonnearend met vuur en kracht, en laat alle
kruipende infekten, voor welke het graaven en wroeten
in de aarde wellud is, in een' onmeetlijken afdand benaden
zich. Men drinkt aan den troon van God uit de
eeuwig onverzijgende ftroomen der reinde vreugde,
wanneer de tweedragt der menfchen fchier alle beeken,
die het leven verfrisfchen kunnen, getroebeld, of in
onreine poelen veranderd heeft. Men wordt door het
genot van het duizendvoudige goede , dat in het Godlijke
rijk is, dat nooit en nergens geheel kan te ondergaan
, fchadeloos gehouden voor de drukkende gewaarwording
der menigte gebreken en onvolkomenheden in
alles, wat wij tot dagelijks gebruik, "of tot verligting
des levens verkiezen. Men verfterkt, door de zoete
bezigheid met de Natuur, dagelijks in zich zei ven de
vrolijke en noodige overtuiging van Gods goedheid,
welkers uitgietingen in den ruimden omvang geen einde
neemen. Hoe meer wij onderzoeken, hoe helderer het
licht wordt, terwijl wij de hoogde mildadigheid vaa
God moeten bewonderen. In het zuidlijk deel des Hemels
is haaft geen groote (Ier, die niet één of meer kleinere
waerelden tot haare geleidder heeft. MAIJ ER heeft
weder bij eenige honderd vaste darren trauwanten ontdekt
! Waerelden volgen op waerelden, zij rollen en
wentelen onder elkander in tellooze menigte voord, de
zwarte (luier des nachts, is overal met vuurvonken
bezaaid, het gewelf des Hemels opent zich aan het einde
des dags met onbefchrijflijke verfcheidenheid en dille
majedeit, het oog vermoeid, en wenscht nog telkens
langer te zien, het fchrander brein vindr daar dof voor
de eeuwigheid, en het daamrend kind gevoelt het groote
fchoone van dit tooneel en deekt de handjens naar de
drijvende maan; en alle deeze waerelden, deeze zonnen,
planeeten, vaste fterren, wachters, maanen, rin*
N 2 gen ,

iy6 Wijze inrichtingen der Natuur.
geri, met alle haare dampkringen, den Hemel, de Aarde,
dc Zee, en alles wat daar in is, heeft God in 't
leven geroepen. Zijn vrije wil gaf hun het aanwezen,
vorm, beweeging, glans en fchoonheid! En mef dezelfde
vaderlijke liefde, met de vreugde eens/£cheppers
ziet hij nog heden van den eerften Engel tot op den
zandkorrel, van dc verfte fterre, welkers eerfte lichtftraal
naauwlijks tot ons gekomen is, tot op het waterwormtjen
, dat tegen den vloed kampt, neder — Zijne
ganfche Monarchie kent, doorziet, regeert hij zelve.'
Hij alleen, en zo, dat alles gelukkig moet zijn. Geprezen
zijt gij, edele weetenfchapdie mij derwaarts voert!
.Zijt gedankt, gij allen die mij deeze goedheid en grootheid
van God het eerft hebt leeren kennen. Wie ziet
nog naar het gewoel der Menfchen , naar den voorhof
om, wanneer hij ten tempel Gods ingewijd is ? juicht
den Heere alle gij waereloen! Dat de waterftroomen
en bergen vrolijk zijn en hem looven!
Laat ons dan ook thans weder over de bloeijende
toneelen der fcheppinge heen wandelen, en de bloemen
plukken die ons ontmoeten. De wijsheid van
. God, zal den geeft met alle bejegeningen der menfchen
waereld verzoenen, en zijne goedheid, die zich overal
openbaart, zal het vaak gekwelde hartheclenen verkwikken.
Wij mogen onze oogen wenden waar wij willen,
wij vinden overal heerlijke, rechtpasfende onverbeterlijke
inrichtingen. Niet alle de deelen van de Zwitzerfche
Alpen ftorten groot nut neder. Maar in het Kanton
Bern vindt men op de vruchtbaare alpen eenige ftreeken,
.die niet bijzonder groot zijn, en nogthans in eene week
bijna duizend daalders opbrengen. Men weet hoe klein
•het aandeel is dat het Kanton Glarisam de Alpen heeft,
en dit onaanmerküjk aandeel onderhoudt toch, zonder
het kleinere vee te rekenen, jaarlijks vijftien duizend
ftuks hoornvee. In GrinSe^alisdal .'iijn veele ijsbergen ,
waar

Wijze inrichtingen der Natuur. 177
waar niets waft, waar bet vee in fneeuw en ijs zoude
verzinken, waar Menfchen cn dieren wegens de koude
het niet lange kunnen uithouden. Want op eenige
glatfchers 'waaijen dikwijls zulke fcherpe winden, dat
ze* den ifeigets dc huid van 't gezigt doorfnijden.
Doch ongeacht deeze ijsbergen ook in Grindrwalddal:
gevonden worden , zo worden echter daar twee duizend
ftukken groot, cn meer dan derdehalf duizend lluks
klein vee geweid, en de gantfche waereld weet, dat
men bijna 't grootfte en fchoonfte vee tot de teelt, de
landbouw en tot huislijk gebruik in Zwitzerland vinden
kan. Het Glarncr land heeft maar elf uuren in de
lengte, en negen in de breedte. Twee enge daien er
afgerekend, beftaat het fchier geheel uit enkel ijsbergen,
en echter voedt de voet deezer bergen 15000
lluks groot vee. Door de menigte van bergen heeft de
Schepper het land eene onfenatbare' weldaad beweezen.
Zij vermeerderen niet alleen de oppervlakte zeer aanmerklijk,
maar zij draagen ook een ontelbare menigte
van onderfcheiden fmaaklijke, fpecerijaclitige kruiden.
Want in even dit door zijne veefokkerij zo gezegend
Glarnerland wordt de Zwitzerfche thee verzameld, die met
recht in zo veele andere landen, waar de planten de kracht
der Zwitzerfche planten niet kunnen hebben, gedronken
wordt. Alle Hebridfcbe bergen zijn guur, maar
Jura is de arm ft e en onaangenaamfte van allen. Doch hij
"is niet geheel van de zorge der Natuur uitgefloten. De
zee geeft den inwooneren visfehen en fchaaldieren. In
het eiland houdt zich veel wild pluimvee op, de nuttige
geiten teelen daar, de grond draagt nog gerit, haver
en aardappelen, de bewooners doen handel in hoornvee
en Paarden, en winnen alleen aan de asfche van
varen kruid, dat bij bun in overvloed waft, jaarlijks
honderd ponden fterling§. Wederom een nieuw voorbeeld
tot de juifte waarneeming, dat dikwijls een enkel
gewas voor een geheel volk weldaadig kauworden en den '
N 3 «'

1^8 Wijze inrichtingen der Natuur.
zegen van God in de armfte hutten brengen! De
meefte hebridfche eilanden moeten graanen koopen.
De beste foorten van broodvruchten teelen daar niet
nuer, en de mindere foorten teelen niet in die maate,
als noodig is om de bewooneren te voeden. Maar gelijk
hunne naburen hun graanen moeten leveren , zo
moeten ze daar en tegen bij hun goede osfen en koeijen
zoeken. De Natuur legt dit in de eene, en dat in
de andere weegfchaal. Het Geld moet niet maar alleen
iu een land verzameld worden, en de Natuurfchatten
niet maar tot deeze of die ftreek bepaald zijn. Met
het zelfde geld dat de bewooners deezer eilanden van
hun hoornvee maaken, koopen zij hunne graanen , die
hun ontbreeken. Dat is de gaftadige verwisfeling, de
onophoudelijke omloop in de voordbrengzelen der Natuur,
die de Schepper zelve befteld heeft. Zo zijn
ook de ijsbergen in Tijrol een waterfchat voor de aangrenzende
landen. Iu den winter ontftaat op dezelve
een verbaazende hoogte van fneeuw en ijs. In het voorjaar
begint de Natuur dat allengs te Ihielten en naar de
dalen te doen afftroomen. De nagclegcn oorden genieten
ook daar door nog het voordeel, dat door de winden
die van de fneeuw en ijsbergen komen , de al te fterke
hitte , die tusfehen de hooge bergen anders geheel
onverdraaglijk zoude zijn, verminderd en verkoeld wordt.
Wanneer men ook fomtijds niet recht gezond is en
dit koude ijs water drinkt, ontftaat daar door eene voordeeüge
verandering in het lichaam. Er ftorten ook veele
fchoone watervallen van de Tijrolfche ijsbergen af.
Boven op dezelve waft dikwijls lang gras, dat de diepfte
kloven bedekt. Wanneer na den ondergang der
zonne de dalen reeds duider zijn, zo ziet men veeltijds
aan den top eens hoogen bergs in eene nog veiv
lichtte fheeuwwolke alle mogelijke vuurkleuren. Het
ziet er zo fchoon uit, alsof men tegen over een vuurbraakenden
berg ftond. Het eiland Cijpren heeft omtrent

Wijze inrichtingen der Natuur. 179
crent 160 mijlen ia den omtrek. Het is vruchtbaar, ea
heeft echter geen Rivieren. Ten bewijze, dat de Natuur
in middelen onuitputtelijk rijk is. Dat zij aan geen
orde gebonden is die zij zich zelveu voorfchrijft. Dat
het plan van God oneindig verfclieiden aangelegd is,,
Dat wij den Schepper nogthans ons vertrouwen niet
moeten onttrekken, al li het dat wij geen middelen met
onze oogen ontdekken kunnen. Dat God zich voorbehouden
heeft, zijne waereld,'gelijk eiken mensebi,,
met bijzondere wijsheid , maar ook met onbegrensde
vrijheid te regeeren. Hij gaf den eilande Cijpreu in,
plaats der ftnomen en rivieren, veele bronnen, een aantal
kleine beeken, en vergoed het geene nog ontbreekt
door den winterregen die daar in menigte valt.. In Veltelin
wordt bijzonder de Turkfche weit, (7.ea) nog eens,
zo groot als elders. De inwooners bakken er brood
van of kookenzc tot- fpijze. Aan veele aireu zitten
zeshonderd korrels , die bijna zo groot zijn als een hazelnoot.
En boven deeze vrucht plantte de Natuur daar
ook nog den wijnftok, zo dat de bevvooneren des dals
gelukkig konden zijn, wanneer zij niet door Menfchen
uitgezoogen en gekweld wierden. Het dal voert jaarlijks
voor 20000 daalers wijn uit. De bouten hoepels of banden
, die men om de vaten legt, fchijncneen kleinigheid
te zijn , maar ze onderhouden veele menfchen, In Alblasferweerd,
in Holland, vinden veelcn daar uit hun beftaan.
In het Noorden zijn veele kaale rotzen, waar
men niets dan de bioote rots vindt, in welkers reeten
geen kruid, noch mos, dat anders alie plaatfen overdekt,
kan wasfen. Maar het lepelkruid (CocMcaria oftinalisj
waft overal op deeze fteenen , wijl het het beste
middel tegen de fcorbut is, die een Noordfche kwaal
is. Van Noorwegen gaan ganfche fchepen met délen
geladen naar Ieiiatid.. Oie^e feaéen ia Wnssrtijirt da&r
voor hooi van Ierland, en brengen het- naar Noorwegen.
2o bieden in de huishouding der Naram twee te-
N 4 ge«

18o Wijze inrichtingen der Natuur.
gen over elkander gelegen Landen elkaêr de hand en ruilen
hunne fchatten. Het fchotfche ftceuje Pertbelteft fchier
geheel van den vlasbouw. Glasgou en Edinburg koopen
van het zelve het Lijwaat, en bovendien zenden
de inwooners nog voor 75000 ponden fterlings aan linnen
naar Londen. Zeven watermolens zijn onophoudelijk
aan den gang tot hetperfen van Iijnolij; deeze liaan
door elkander gerekend, altijd zeven honderd tonnen
olij, waar van hetmeefte weder naar de refidentie wordt
gezonden , die dezelve met 8 a 900 ponden fterlings betaald.
Waar van nog boven dien de menigte lijnkoeken
overblijft, welke met nut tot mesting van het hoornvee
worden gebruikt. Het geen op de eene plaats eene
plante geeft, verfchaft een onderaardfche fteenkoolgroeve
aan een andere plaats. Want de Natuur is rijk en
fchoon op en onder de aarde. Bij het dorp Lewin zijn
de koollagen gedeeltelijk ten minften negen ijards dik.
Eenige van deeze fteenkoolbedden zijn ontftoken en
branden reeds fints twee eeuwen (*). In het zelfde Koningrijk
beeft men voor de arbeiders, die zich met
kalkbranden geneeren , een bijzonder vlek aangelegd.
De Graaf van IJLGIN heeft bij Dunjht hire de grootfte
kalkovens die misfchien bekend zijn. Een ganfche
rij van ovens ziet men daar. De Natuur lei daar een
onuitputtelijk? voorraad van kalk aan, en op dat het
ons aan niets zoude ontbreeken, voegde zij daar rondom
een onuitputlijken fchat van fteenkolen, met welke
de lasten van kalk konden gebrand worden. Honderd en
twintig arbeiders zijn beftendig daar met het graaven,
branden en vervoeren der kalk bezig. Is het mogelijk ,
dat ook een mensch die met alle reden en gevoel verloren
heeft
(*) Te Durweiler, in *t vorflendom Nasfau Saarburg
is ook fints 120 jaaren een fteenkool vloed aan 't branden
geraakt, Zie fcbriften der Berl. Gezelfch. B. I; S. 78,
e, v.

PVijZe inrichtingen der Natuur. 181
heeft, in deeze fchoone waereld zonder Godvereering
kan leeven ? Zo veel bekend is geneert zich de ftad.
Erfurt meeft van den bouw van tuinvruchten. Gansch
Thuringen wordt door deeze ftad daar van voorzien.
Tegenwoordig leven daar agthonderd menfchen alleen
van het kweeken en verzenden van bron-kers, i&fym.
brïam Nafturiium). Men rekent dat van de Rammenas 5
die daar dikwijls 40 pond zwaar worden. alle jaaren tien
en twaalf centi.naars naar Hamburg worden gezonden.
Het veld, dat het naaft aan Frankfort ligt, wordt nis
tuinland gebouwd, en het morgen daar van geldt dikwijls
J500 Guldens. Doch men kan het ook driemaal
'sjaars gebruiken. Men teelt er erwten, falade, kool
enz. in. Maar weinige dekken worden tot werteigewasfen
gebruikt. Men behoeft daar maar weinige
morgens te bezitten, om een huishouding te geneeren.
Want de nabijgelegen volkrijke ftad geeft, gelijk elke
andere Koopftad, gelegenheid, om alles fpoedig tcvertieren
en tot zilver te maaken. Het veld verbetert
ook meer en meer door het bewerken , boe meer het
omgefpit wordt. Zo beloont de Natuur de vlijt zelve
der geenen die haar als opberen en verbeteren, en toont,
welke rijke fchatten noginhaarbinnenfteopgeiloten zijn.
Hoe veel goeds gefchied dikwijls in de waereld een
Land door een enkele Rivier? Uit Franken komt
de Main naar den Rhijnfchen oord; en zou b v. Offerboek
geworden zijn het geen het thans is, zoniet haare fabrieken
en koophandel door de gelukkige ligging aan deeze
rivier zo zeer onderfteund wierden? In Franken zijn
veele bosfchen, de Kooplieden hebben veel hout noodig,
haar geld moet weder naar de armer plaatzen gebragt
worden, en ergens door geleid worden, om niet
eindelijk een ftremming in den omloop der waereld te
doen ontdaan. Tot deeze wisfelende overbrenging behoort
ook gefchiktheid en gemaklijkheid. Deeze oog-
N 5 mer-

i8i Wijze inrichtingen der Natuur.
merken bereikt de Natuur allen door een rivier. Uit de
ruwe oorden in Franken, waar het hout in overvloed
is", gaat geftadig een ïaft van brandhout en duigen op
den Main naar Frankfort. Hier bij zijn veele menfchen
werkzaam, het geld der Kooplieden vloeit naar een afgelegen
deel van Dttttschfand, de Frank vervult daar
door het gemis van andere behoeften,en de Rhijnfche
boer ban zijne bergen met wijnftokken beplanten, welker
waarde grooter is, dan wanneer hij bosfchen moeft
aanleggen. De Zwabifche Alpen zijn hoog genoeg om
met een menigte fneeuw overdekt te worden. Wanneer
deeze in den zomer fmelt, treedt ook de Douau jaarlijks
buiten zijne oevers, en maakt van het wijde dal, door
het welke hij vloeit, een onoverzienbaare zee. Maaide
vette flijk, die zijn water als dan van de bergen afvoert,
meft ook bet land. Vandaar is het ongetwijfeld, dat
die plaats zo vruchtbaar is, en het nut der overftroommg
ftrekt zich nog verder uit. Veeltijds volgt op deeze
overftroomingeen brandende hitte, het land is meeft kezelgrond,
men zou verwachten dat deeze grond uitdroogde
en tot ftof wierd. Doch dit gefchiedt niet,
wijl de overgeftroomde Donau veel nat agter gelaaten
heeft. Dit en duizend andere voorbeelden bevestigen
meer en meer de ftelling, dat de Natuur met de eene
hand weder geeft, wat ze met de andere ichijn.t te neemen.
Haar toom is Hechts gelijk eene vaderlijke tuchtiging,
gelijk eene bijtende artzenij die geneeft. Zo
ftrekken ook de jaatlijkfche overvlocijingen der Eibe voorde
ftad Wittenberg, om de velden te mesten en vruclitbaar
te maaken.. Dc ftroom treedt daar meeft uit zijne oevers
wanner het ijs los gaat. Midden in den zomer zijn de
overftroomingen zeldzamer, en er blijven nimmer fchadelijke
deelen over, die eene ongezonde uitwaasfemiug
na zich zoude kunnen fleepen. Men heeft de ftad zonder
grond den naam gegeeven dat ze ongezond is. Zo werpen
dikwijls hevige ftormwinden veele duizenden rupzen van
de

Wijze inrichtingen der Natuur. 183
de boomen. In St. Jurgenland in 't Hertogdom Bremen,
zijn zeer veele moerasfen. In deeze onthouden
zich veele water - en poelvogels, welke door de inwooners
deels gegeeten, deels verkogt worden. Zij brengen
het vleesch en de eieren derzelve naar de Stad. Iade
digte bosfchen van Florida en Carolina zijn insgelijks
veele meeren en diepe wateren. Maar in deeze wateren
ftaat een fchoone watcrheefter, die reeds in Februarij
bloeit, en in Maart en April kleine rijpe zaaden in
een groot kapzel draagt. Uit dit kapzel verftrooit ze de
wind, zij vallen weder in de moeras, en wasfen in korten
tijd weder op. Men kan aan de Lavinen in Zwitzerland
zien welk eene kracht het water heeft, wanneer
de Schepper het laat woeden. Het zijn opgehoopte masfen
van fneeuw op de Zwitzerfche gebergten , die veeltijds
in de lente naar beneden ftorten. Zij verliezen
fomtijds haare vastigheid, door het geftadig en ftaag vermeerderend
fmelten. Soms rolt ook de fchilferige
grond der rotze mede naar beneden: en niet zelden is
de nieuw bijkomende fneeuw de oorzaak der nederftorting.
Ook rukt zich de Lavine los, wijl de ftrengere
koude de fneeuw te famen pakt, en de gelijke drukking
en vastigheid daar door verminderd wordt. Is nu
eens door eenige oorzaak alles tot het ftorten eener Lavine
voorbereid, zo kan het geringfte gedruis, *t ge.
luid der klokken die de muilezels draagen, het voorbijvliegen
van een vogel, den daadlijken 1
val veroorzaaken.
Men ontneemt daarom aan de gevaarlijkfte plaatzen in
het voorjaar den Muilezelen de klokken, en op alle
plaatzen, waar men jaarlijks Lavinen zien kan, fchiet
men met voordagt, wanneer ze in lange niet verfchijnen,
op dat ze door de fterke dreun losgerukt zouden
worden. Doch wijlze menigmaal van een hoogte van
drieduizend voeten nedervallen, zo maaken ze in het
nederftorten wegens haare grootte, breedte en zwaarte!
zulk eeu hevige drukking in de lucht, dat daar uit een
orkaan

18+ .Wijze inrichtingen der Natuur r
orkaan ontftaat. Men weet, dat op deeze wijze een
bosch van dennen en beuken geheel verwoed is. De
Lavine en winddorm maakten zich een weg door dit
woud , en er bleef geen enkele boom in deezen weg
ftaan. Verder wierd daar door de Git/re , die in het dal
vloeid, geftremd, en aan gene zijde derzelve wierd nog
een groote menigte vaste jonge boomen, en veele fclumr-en
neder gerukt. Doch dergelijke fchnklijke tooneelen
ontdaan maar zelden , en niet overal, en ook deeze zelve
loopen veeltijds uit in go'ede eindens. CATESBIJ
verhaalt, dat in 't jaar 1772 in 't gebergte van Carolina.
een fterke regen gevallen is in een' tijd, dat men op het
vaste land niets daar van befpeurde. De Savannah zwol
daar van zo zeer, dat het water bij het fort Moor, binnen.vierentwintig
uuren 29 voeten hoog gereezen was.
Het fort ligt omtrent in het midden des wegs van het gebergte
naar de zee. Toen de rivier zo hoog gereezen
was, trad ze plotsling met zulk een woede uit, dat alle
graanen weggerukt, en het vee uit de.vesting mede gevoerd
wierd. Er ontdonden daar door nieuwe eilanden,
ganfche (lukken wierden van 't land gelpoeld, en drceven
in 't water. Oude eilanden hielden op bet te zijn^
en vereenigden zich weder met het vaste land. Aan
eenige oorden veranderde de Savannah haaren loop, ea
fchuurdc zich rasch , daar zij thans zo, (lerk was, een
ander bed. De fchoonde velden werden met zand bedekt.
Drie voeten hoog lag bet zand op veele velden,
en de verbaazende menigte van zand had de woedende
ftroom van de deile oevers zijnes beds afgefpoeld! Doch
in deezen vreeslijken waterplas verdronken een menigte
Panthers, wilde Beeren en ander verfcheurend wild t
Men vond naderhand de rompen hangende aan de takken
der boomen. Ook wierden veele kleinere dieren uit
haare holen voordgedreeven, en dorven in den vloed —<
een wezenlijk voordeel voor de menfchen. — Wie onzer
is zo ftout, den Schepper aan te klaagen, wanneer
hij

JVijzt inrichtingen der Natuur. 185
hii goedvindt fomwijle eene verwoefting onder zijne fchepzelen
te maaken? alle dieren zijn de zijne^ zij leeven zo
lange Hij wil, wanneer hij hen een perk zet, zo moet op
de hooge bergen een wolkbreuk ontftaan, de rivieren verheffen
zich, bruilchen over klippen en velden heen, en
•verrigten het bevel haares grooten oorfprongs. Veeltijds
worden óok door zulke overftroomingen de verborgen
rijkdommen der Natuur den menfchen in handen geleverd.
Wanneer in Amerika de rivier Plata van gefmolten
fneeuw zwelt, rukt zij geheele ftukken van rotzen,
in welke menigmaal goud gevonden wordt, los. Men
vindt deeze wanneer'de rivier tot zijne oevers teiug
keert. In het jaar 1730 vondt een Indiaan bij hetbaaden
in deeze rivier zulk een groote klomp goud, datdefpaanfcheMarquis
12000 ftukken van agten daarvoor gaf, en
het aan den Koning zond. (Zie Sc HLÖZERS N. Erdbefchreib.
v. Amerika II. p. 895.)
De fchepzelen vinden hun dood in overftroomingen.
Maar God kan ook, wanneer hij wil, het water doen
afneemen en verzijgen , en hij bereikt daar door dezelfde
oogmerken. Welke Natuuronderzoeker is in
Haat, öm de verborgen krachten te noemen, door welke
het wasfen en vallen des waters in de rivieren bewerktwordt?
In hetjaar 1762 viel in den nacht van den
28 op den 29 December het water in de rivier Eden in
het Hertogdom Cumberland bij een flot plotsling, en de
rivier was rasch twee voet laager. Het daalen van het
water was zo onverwacht, dat veel Aal en Lamprïj zich
niet koude redden. Men vondze den volgenden morgen
op den droogen grond dood wegens de koude en gebrek
van haar element. In een ruimte van veertig roeden
vond men over de vijf'ien Forellen, en meer dan
twee honderd Lamprijen, die alle omgekomen waren.
Om middernacht had de molenaar op het flot Armathwaite
opgehouden met maaien, en aa:i de watermolen
nog geen vallen van het water' bemeikr. Doch des
mor-

i86 Wijze inrichtingen der Natuur.
morgens om zes uuren was er geen water meer om het
rad te drijven. In den droogden zomer was het water
altijd nog een voet hooger dan het toen Hond. Tegen
den middag begon de rivier weder te wasfen, fchoon er
noch regen, noch fneeuw viel. Om één uure was de rivier
weder één voet gewasfen, en de ilroom ging ook
recht tegen den wind in. Dus werkt de Natuur tegen alle
menfchelijke verwachtingen wat zij wil, zij verbergt
zich vaak in donkere wolken, en overtuigt ons, dat
zij duizend middelen heeft om ons, terwijl wij flanpen
*n geen ongeluk vreezen, haaren zegen te ontneemen.
Van waar dan die ongevoeligheid , dat men God niet
voor alles dankbaar is, en zo veele goede blijvende inrichtingen
in de Natuur welligt zelfs als eene verplichting
van den Heer der waereld met eene ongehoorde onverfchilligheid
aanziet?
Hoe ligt ware het de Natuur, de onverfchillige menfchen
te tuchtigen, wanneer zij haare onderaardfche
ftroomen liet voordbreeken! De onteibaare ledige gangen,
die in de aarde door de verbrandde en voordloopende
lagen van brandbaare ftofTen ontdaan , worden ongetwijfeld
, zo als POPOWITSCH te recht vermoedt, door water
gevuld. Want de werkzaam e Natuur duldt in haar
rijk nergens een ijdele nuttelooze ruimte. Waarfchijnlijk
dringt ook het water in de vuurbraakende bergen,
en vervult weder de onmeetbaare ruimten, uit welke
zo veel puimfteen, zand, Hakken, lava, zwavel, arfenikum
enz. uitgeworpen wierden. Men heeft in Ita-
Hen, en op de kuft van Provence zeer duidelijke fpooren
van onderaardfche rivieren. Ontzachlijke waterbakken
liggen veeltijds in de onderfte diepten der bergen, en
de effen vlakten der aarde. Graaft men een bron tot
een zekere diepte uit, zo behoeft men dikwijls maar
de aardlage, op welke het water is blijven ftaan, met
een boor te doorfteeken, zo fpringt er nog een dieper
lig-

Wijze inrichtingen der Natuur, 187
liggende bron uit. Men kent de koftbaare en moeilijke
toedel die men dikwijls ira de bergwerken moet maaken,
om het kwélwater weg re krijgen , veeltijds zijn de wellen
zo fterk, dat men ze niet leeg kan pompen. Men
heeft menigmaalen fteenkoolgroeven, en andere nog
koftbaarer bergwerken om die reden moeten laaten leggen
, wijl bet van onder aandringende water geen einde
nam. Wordt er in lange niet gearbeidt in ertsgroeven,
20 worden de fchagten allernet onderaards water gevuld.
Zo zijn de zilver en loodgroeven in Zulzburg in het opper
Markgraafichap Baden, zo als de bergwerker fpreekt,
in 't water verzoopen. Bij Valenciennes gaan nevens
de fteenkoolgroeven de zogenaamde vuurmachines
beftendig voord en pompen het water uit een diepte
van honderd en tien toifes. De goede voorzienigheid
leidt dus onder onze voeten het water geftadig door
veele kanalen , gangen en buizen overal heen. Wijl het
een volftrekt noodig clement is, zo heeft elke plaats op
aarde zijne aderen. Hoe dieper men graaft hoe meer
water men vindt. In eenige laag liggende fteden kan
men fchier geen Kelder graaven , wijl van de nagelegen
bergen in de diepte, voor ons oog onzigtbaar, zo veel
water vloeit, dat de kelders oogcnbliklijk vol water worden.
Het zand, en gruis van fteenen , de afwisfelende
meer of minder vaste laagen van aarde , bevorderen deezen
loop van 't water. In heete of koude landen beeft
men nooit volkoomen gebrek aan water. Egter zijn
er oorden op de aarde, waar men niet dan met veel moeite
rijke bronnen kan ontdekken, waar men fchier meer
wijn dan water heeft. Coulange, een Stadjcn bij Auxerre
heeft een zeer aanmeiklijken wijnbouw, maar het
water is er zeer fchaars. Intusfchen bewijft nogthans
de gelukkige groei der gewasfen, dat ook deeze plaats
niet geheel waterloos is. Wclligt kunnen in de inrichting
der aardlagen, die de Schepper daar geliefde te leggen,
omftandigheden plaats hebben, waar doorhet water

188 Wijze inrichtingen der Natuur.
ter meer verborgen en te rug gehouden werd. In 't
jaar 1705 ontdekte een ervaren water zoeker, Couplet
genaamd, verfcheide en fterke wellen. Bij eene aanhoudende
droogte hadden de inwooners de Stad reeds
verlaaten, en wanneer er brand ontftond was men altijd
ia groote nood. In dertig jaaren was er driemaal vuur
uitg broken, en eens moeften de inwooners in de daad
de vlammen met wijn Musfèfl. Het is daarom in de
landbouwkunde geen overtollige zaak, de kentekens
op te (peuren , aan welke men de diepliggende bronnen
ontdekken kan. En de regelmaatige Natuur geeft zelve
daar toe menigen wenk , dien men flechts behoeft na te
gaan. Zekere planten (Tus-filago farfora, Stachijs ftjlvatka,
Jctaea, Polijgonum Perficar. &c.J wasfen niet ligt op drooge
plaatzen. Waarmen biezen, (fcirpusjwilgen,paddegras
CJuncus conglomeratusj Gent, (Potentilla anfcrina) en
andere in menigte vind, kan men altijd rijke aderen veronderftellen.
LINN^US roemt in 't bijzonder het watermos,
fMuii/m Tontanum.) Men kan op alle plaatzen
graaven waar men, daar anders alles uitgebrand en droog
is, nog eenige vogtigheid bemerkt, en het gras nog
groen is. Men merkt de plaatzen waar men in de lente
en den herfft fterke nevels ziet oprijzen. Waar bergen
in een dal nederzinken, of heuvels uit een diepte fteil opreizen
, daar kan men aan derzeïver voet altijd bronnen
verwachten. Een zeer bekwaam leger tot het doorftrijken
van het water is van boven zand , en oneer klei
of leem. De bovenfte laag maakt dat het water kan doorzijgen
, cn op deezen weg zijne onreinheid agter laaten
kan. De onderfte verhoedt," dat het te diep indringt en
zo weder verzijgt. Dit Natuurlijke bed des waters is
des te bekwaam er, hoe grover het zand is. Daar laat
het veele en groote tusfchenruimten, en deeze bevorderen
de fchielijke en volkomen doorloop van het water,
waar van anders altijd een gedeelte verwafemt, wanneer
het moeite heeft en tiid noodig om door het fijne digt-
ge-

Wijze inrichtingen der Natuur. 189
geflooten zand heen te komen. Ook zijn daar in de dieren
onze zekerfte wegwijzers. Hunne fcherpe zintuigen
ontdekken hun veel, dat wij niet zien of hooren. Waar
niet "alleen vorfchen en padden, maar regenwormen,
roode vvoudflakken (Limax rufusj waterkevers Dijtifcus
waterwanzen (NotonctaJ oeveraas (Ephemera) waterfcorpioenen
(AV/«jPhrijganeën {Phrijganed) waterlepturen
(Leptura aquaiicaj e. z. v. zich ophouden, moet ook
water nabij zijn. Want detze dieren hebben het water
ter jagt of tot voedzel, of tot voordplanting of zelfverdediging
noodig. En waar ook ergens maar een onzeker
en onbeftendig water te famen loopt, verzamelen
zich terftond ook eenige fchepzelen die van deeze druppelen
leeven, en daar opgroeijen. De Natuur heeft
eene bijzondere watervlieg (Musea aguaiilisj die haare
eieren aan het water maet overlaaten. Waar deeze geftadig
uitvliegt, of nedervalt, is voorzeker in de diepte
water voorhanden •). Dus hangt de oppervlakte der aarde
, en het ganfche rijk der dieren te famen met dat wat
in de duiftere werkplaats der Natuur omgaat.
Het Klima van Rusland is van bet onze zeer verfcheiden.
In Petersburg is de koude in December, Januarij
en Februarij tusfehen de veertig en tweeënvijftig graaden
onder het vriespunt naar Fahrenheits Thermometer. De
oogen loopen den menfchen daar over door de koude ,
bevroren water hangt als kleine ijsdroppen aan de oogleden.
Veelen bevriezen alle de deelen in 't gezigt die
niet bedekt zijn. De Musfchen kunnen dikwijls niet
meer vliegen. In gewarmde vertrekken hegt zich het
ijs nogthans dikwijls aan het flot der deur als het koud-
•) Op zulke plaatzen maaken de brongravêrs een diepe
kuil en leggen er wol, katoen of zwammig hout ir» f en
dekken het met aarde, en zien erna eenige dagen naar» of
liet zeer of maar weinig natis.
O
fte

190 Wijze inrichtingen der Natuur.
fte gedeelte. De huisbedienden, welke dikwijls over de
ftraat moeten, befmeeren het gezigt en de handen met ongel
of vet, op dat de koude lucht de huid niet onmiddelijk
treffe. De voerlieden bevriezen veeltijds op de rijdtuigen.
Vult men een bombe met water, zo fpringt dezelve
veeltijds in ftukken. Zelfs het heete Engelfche bier
of Ael bevrieft daar. Giet men een ganfche emmer met
water op een bepaalde plaats, zo merkt men, dat dezelve
in vijfvierde uurs tot een vaste ijsklomp gevroren
is. StaatdeThermometerop25graadenonderó, zo valt
het water, dat men kookend in een fpuit gedaan en terftond
uit gefpooten heeft, in hard ijs uit de lucht weder
neer. In de gewoone koude kunnen zelfs de mandelen
aan den hals gevaarloopen. Daarom draagen de boeren daar
haare baarden nog, en wanneer deeze bevriezen, zo
weeten zij uit de ondervinding, dat deeze klomp van ijs
hen den hals befchermt. Daarom moeten de foldaaten,
welke geen baarden mogen draagen, in plaats van dit
natuurlijk bewaarmiddel een neusdoek om den hals draagen.
Met dezelfde voorzichtigheid moet men ook in
Petersburg inzonderheid de voeten bedekken. Wie eens
zonder fchoenen of laerzen met bont over ftraat rijdt of
gaat, kan daar door doodlijk verkouden. Maar de Natuur
heeft er ook zelve voor gezorgd , dat de menfchen
zich tegen de koude kunnen befchutten. Het Land
heeft hout in overvloed. Hoe verder men naar het
Noorden komt, des te dikker worden de bosfchen. In
dit hout leeven zo veele dieren, die de fchoonfte, dikfte
en warmfte bont hebben, om ze den menfchen over
te laaten. Zelfs de fneeuw die daar menigvuldig valt,
dient den Rusfifchen boeren tot een legerfteê. Wanneer
een voerman met zijn wagen ftilftaat, werpt hij zich
voor zijne paarden in de fneeuw neder, en ilaapt daar
in tot men hem weder wekt. In deeze hooge breedte is ook
de elafticiteit der lucht zo groot, datze niet ligt geftremd
kan worden. Daar door zijn de koude landen van
veele

Wijze inrichtingen der Natuur. IQI
teele krankheden vrij. Petersburg is een der gezondfte
fteden in Europa, de Menfchen hebben er alle een fterke
graage maag, zelfs de maag der vrouwen verdraagt
ponsch, bier, brandewijn, wijn, vleefchfpijzen en alle
heete dranken. Men gebruikt daar voor den eeten altijd
een glas franfche brandewijn, en veele duitfchers, die
lange in Rusland zijn geweeft, kunnen zich dit daar na in
lange niet afwennen. De Natuur heeft den koophandel van
gansch Rusland door de Wolga zeer bevordert. De Natuurproducten
des Rijks gaan op deeze fchoone Rivier van
het eene eind des rijks tot het andere. Er liggen veele fteden
aan dezelve, niet ver van haare bron is ze reeds bevaarbaar
en voert eene ontelbaare menigte vaartuigen van 5 •
6 , a 700 ton, welke met roeiriemen voordgedreeven worden.
In den winter bouwen de inwooners de fchepen en
laadenze. Onbefchrijflijk veel graan ,hennip , vet, leder
Brandewijn, linnen e. z. v. wordt uit het binnenftedes
rijks naar de Keizerftad gezonden. Zo dra de aangenaame
jaartijd begint, komen uit alle Provintien ganfche Esquaders
van zulke vaartuigen bij een. De vaartuigen zijn
gemaklijk en ruim, de oudfte bootsman geleidt den tocht,
men leeft op de reis zeer goed, en vaart van Meer tot
Meer, tot men eindelijk van Ladoga op het beroemde
en prachtige kanaal van Petersburg zelve komt, waar
vaartuig en laading verkogt worden. Zo nuttig, gemaklijk
, recht gefchikt, rijk en gezegend, goed en heerlijk
is alles in de Natuur! Dat men toch zijnen kinderen
zulks in fcherpe, en ze vroeg met de Natuur bekend
maake, op dat zij aan de wijsheid des Scheppers hun
verftand oefenen, en aan zijne grootmoedige weldaadigheid,
die zonnen, aarde, feraphims en wormen heeft
voordgebragt, de gezindheid leeren die zij aan anderen
moeten bewijzen , op dat wij overal gelukkige, te vredene
menfchen mogen zien. Dat daar toe, Bron van alle
goed! ook deeze' onze arbeid moge gezegend zijn,
m wij het geluk hebben daar aan iets toe te brengen;
O « dat

192 Wijze inrichtingen der Natuur.
dat overal uwe groote volmaaktheden erkend, en de
edelfle en fchoonfte gevoelens der Menfchheid in veeier
borft getroffen en opgewekt worden! Ja, zo lang ik
leeve zal ik in den hoogen lofzang der ruime fchepping
inftemmen en nooit de weetenfchap verhaten, die ik
mij tot eene genoeglijke bezigheid verkozen heb !
In het Isnd der Kamfchatdalen heeft de Natuur insgegelijks
op de krandheden voorzieningen genomen, welke
daar veele menfchen zoude kunnen weg rukken.
Wijl den armen bewooneren baast niets dan bedorven
voedzel overig blijft, zo ontfhmn daar doorligt kwaadaartige
zweeren. Deeze heelen zij met de huid van een
foort van zeetang (Fucus veficuhftuü die daar, gelijk alle
zeegras, zeer menigvuldig is. Aan deeze foort zitten
altijd twee blaasjens daar waar (leelen of zijdtakken aan
de hoofdfteng ftaan. Eenige van deeze blaazen hebben
op de oppervlakte wratten , en zijn, zo alsLinnsus aan
de zweedfche bevond, van binnen vol van een weeke
ftof. Door dit gebruik vervult de plant weder de kwaade
reuk die zij, wanneer ze door de zee uitgeworpen
wordt, in de aanzeegebouwde fteden b. v. ookiu Ca/mar
op de ftraaten verfpreidt. Er is ook nog een ander inheemfch
gewas (Gala Tourm/J welk tegen deeze gezwellen
dienftig is. Wanneer de fcorbut den ingezetenen
kwelt, bedienen zij zich van de PittusCembram de knoppen
der fteenvaaren , en een foort van Gentiaanen die
aan de zee waft. Zo zeker is het, dat de fchepper algemeene
vreugde in zijn' ftaat wilde verbreiden! Alle
fchepzelen wachten op den Godlijken zegen, en op alles
vloeit hij, alles bekomt zijne zekere maate van geluk
en genoegen. Een oneindige menigte van vogelen vindt
men inSijberien. Ganzen en Eenden ziet men van den
mond der Lena tot aan Kamfchatka. Duikers en zwaanen
komen bij ganfche fchaaren naar Sijberien. Waarfchijnlijk
zijnze anders allen in Amerika, maar wijl zij in
dat

Wijze inrichtingen der Natuur. I9J
dat ongebouwde woefte land oHgeftoord!eieren kunnen leggen
en'uitbroeden , zo verzuimen zij niet derwaarts te trekken.
Wanneer deeze natuurlijke bezigheden verricht zijn ,
zo trekken ze alle weder naar de nieuwe waereld. In
den winter blijven maar eenige weinige Zwaanen , Duikers
en Eenden aan de warme bronnen van Kamfchatka.
Maar in den zomer nestelen ze allen aan de rivieren en
meeren van dit land en in Sijberien. Van de graauwe
ganzen verzamelt men dikwijls iu een huis eenige duizend
eieren. In Walvischvet bewaaren zij ze den ganfchen
winter door, en hebben daar aaneen heerlijk voedzel
, wanneer de koude alle planten doodt. Bij de vlucht
dezer voaels, inzonderheid der grauwe ganzen, zijn
zeer veele merkwaardige omftandigheden. Want onder
haar moeten altijd, daar waar zij zich ncderlaaten, voor
en agter den troep de oudfte de wacht houden, en bij
elke fchijn van gevaar terftond alarm maaken. Tustchen
den vijfrigften en zestigften graad zijn veele ganzen, en
dit zijn de vogels die onder alle de trekvogels de noordlijke
gewesten het mcefte beminnen. Ongetwijfeld gaan
zij gaarne derwaards , wijl haar de hitte, gehjk men ook
aan rammen ziet, nadeelig is. Verder hebbeuze, hoe
verder ze naar het noorden komen, des te mmder van
de roofvogels te vreezen. En de Natuur zendtze waarfchijnlijk
meer eri meer naar het Noorden , wijl die ftreeken
waterrijker zijn dan de zuidlijke, en dus deezen
vogelen meer voedzel aanbieden. Zij kunnen daar met
in gevaat komen dat dc meeren verwaaszemen, dat de wateren
uitdroogen en haar voedzel ontbreeken zal. Men
merkt ook, wanneer zij in Sijberien zijn, dat zij hun
koft met veel onderfcheiding weeten te zoeken, en zich
op eenen dag naar verfcheidene oorden begeeven. Des
morgens eeten ze meeft het mos, dat het Meer opgeworpen
heeft. Ze vallen op de velden en eelende daar
wasfende kornellen (CurnusJ en de Ruifchbesfen (Empetrum
nigrumj des middags zoeken zij verkoeling in de ri.
O 3 vie

192 Wijze inrichtingen der Natuur.
Vieren en wroeten in het flijk. Wanneer het avond
wordt, verzamelen ze allen aan de ftaande meeren, rukken
daar de planten uit, die daar wasfen, en eeten derzeïver
wortelen, waarfchijnlijk ook de dieren, waterwormen
, flakken e. z. v. die zich gemeenlijk aan deeze
wateren ophouden. Daarom laat de Natuur zo veel
Paardeftaart fEqmfiiumJ, zwemkruid (PotamogemO water
- eppe , (Sium aquatkumj weegbree Qtantago_) in de poelen
opgaan. Beneden voeden dieren hunne jongen in de
fchaduw deezer gewasfen op, en boven dienen ze weder
met hun fteel, loof en zaaden, den vogelen ten verblijf
en voedzel. Ook de zwaanen houden zich altijd
bij hoopen te famen, en onder deeze fchoone menigte
voegt zich elk bij zijn gade, zo als ze eens gepaard.zijn.
Men zegt ook, dat, wanneer een ongeluk die tedere
band verbreekt, de overblijvende niet weder wil paaren.
De zwaanen in Sijberien zijn daarin van de ganzen en eenden
onderfcheiden , dat ze daar den ganfchen winter door
blijven en niet naar Amerika trekken. Want daar zij
hun voedzel uit het plantenrijk, zo als men van den
wilden en tammen zwaan zeker weet, meer beminnen
dan uit het dierenrijk, zo vervalt voor hun de noodzaaklijkheid,
om met het begin des winters weg te trekken.
De wortelen der Paardeftaart, zwemkruid, fmaltblotme
(Caltkapalustrisj en anderen zijn daarin grooten
overvloed. Zelfs in Kamfchatka hebben zij in den
flrengften winter dit voedzel in zulk een overvloed,
dat hun vleefch, dat anders hard en mager is, vet en
fmaaklijk wordt. Men heeft anders in Sijberien een afkeer
van het zwaanenvleesch. Men mag het iu 't geheel
niet opdisfchen. Doch in Maart is een zwaan dikwijls
dertig ponden zwaar en zeer welfmaakend. Men
eet als dan bijzonder de jongen derzelven, en merktze
aan als een lekkernij. Ze zijn veeltijds zo gemeft, dat
de ingewanden door het vet bedekt zijn. Zo legt de Natuur
•enige gewasfen die in het flijk groeijen , en die bij het
eer-

Wijze inrichtingen der Natuur. 19S
eerde voorkomen geheel onbeduidend fchijnen, ten nutte
aan' Zo verbetert zij in het guurde Land en ra het
enaangenaamfte faizoen het vleesch van eenige vogelen
om een anders behoeftig Volk wel te doen! Dc Zwaan
zelve wordt uitneemend gevoed, en wanneer zijne jongen
uitgebroeid zijn, neemt hij,ze ook, gelijk meer vogels
doen, op den rug, en draagt ze zelve naar zee.
Is niet alles in de waereld ten voordeele van den mensch,
enten welzijn der fchepzelen ingericht? Hoe arm zouden
de eilanden in de Oodzee zijn, zo God de Eidergans
daar niet geplaatd had ? Maar ook dit flegtfte gedeelte
der aarde verkondigt zijne onbegrensde wijsheid en zijne
onophoudelijke goedheid!
Gaan wij van deeze koude oorden naar een heet Land,
en zien ook daar het allervolkomende plan der Natuur.
De ouden geloofden dat onder de heetfte luchtdreek
noch mensch noch dier konde leeven. Men meende dat
de hitte daar alles, wat leeven en groeijen moed, zo
dra het uit de aarde fproot, moed verzengen. Maar
in Minorka hebben de inwooners zo veel olijvenolij,
dat zij ze niet alleen over de falade, maar zelfs om te
kooken en tot het vet maaken hunner vfsch, bij hunne
groenten en peulvrugtcn gebruiken. Men heeft daar
een rijken wijnoogd, oranjeappelen, amandelen en
andere heerlijke vruchten zijn 'er in overvloed. De
uiterde punt van Afrika, de Kaap de goede Hoop, ligt
nabij de keerkring van den deenbok, en dus nabij de
heete evennachtsltrcek, en nogthans is bet Land^ bewoond
en vruchtbaar. Aan eenige oorden is de Kaap
dor en woed. De zonnedraalen vallen recht neder, en
wijl daar ganfche ftreeken des Lands enkel zand zijn,
zo wordt de hitte daar door natuurlijk verfterkt. De
draaien worden terug gekaatft en verdubbeld. Inïusfchen
wordt nogthans deeze bóvéiimaatige hitte die aan
eenige plaatzen gevaarlijk is, door de hoogte der omhg-
O 4 ë*«-

J$6 IFijzc inrichtingen der Natuur.
gende bergen, door den regen die van deeze bergen
ontftaat, door de geftadige winden die van drie zijden
over^ groote ftreeken der Zee komen, en afwisfelend
waaijen, en eindelijk door de verkoelende nevelen en
dampen, die veeltijds aan de bergen hangen, wederom
zeer gematigd. DELA CAILLE bevond bij zijne waar-.
neemingen geduurende een jaar, dat aan de Kaap de
Zuidooft en Noordwcstewind beftendig heerfchen. Er
waaijen daar in den zomer winden, die des morgens aanvangen
en tot den middag duuren. Wanneer 'er weder
andere blaazen, zo zijn 'er altijd nevelen en wolken
bij, door welke de dampkring wordt verkoeld. Men
weet van eenige winden zeker dat ze regen aanbrengen,
In de vier eerde en vier laatfte maanden des jaars
kan men met zekerheid de zuidooften wind verwachten.
Eenige winden waaijen beftendig voor- en andere iia
middernacht. Somwijlen worden dezelve zo fterk, dat
?e wolken van ftof en zand met zich voeren. De Zee
van dampen kan dus aan de de Kaap niet geheel (til
zijn. Wanneer eenige fchepen bij hunne aankomft wegens
den wind niet terftond de Rhede kunnen naderen,
zo weet men dat met het aanbreeken van den dag eene
koelte waait, waar mede de fchepen ksnnen opkomen
lot de plaats waar ze moeten aanleggen. Het binnenfte
der Kaap zelve is met bergen bezet. Tusfehen deeze
liggen dus ook veele dalen, en deeze worden door
veele kleine beeken en rivieren, die van de bergen
afftroomen, doorfueden. Een der aangenaame
oorden, welkers gezicht den inwooneren een genoegen
verfchaft. Daar bij komt nog de nuttige fchaduw, die
de menigte van bergen over het Land fpreiden;" de nevelen,
die aan de bergen hangen, en dc hitte matigen;
en de vruchtbaarheid die de daar van afvloeijendc beer
ken In den anders droogen grond verbreiden. Omltrceks
den Tafelberg verdroogen in den zomer de meefte wateren,
M^ar de zogenaamde zoutriyier, die veele wate-

Wijze inrichtingen der Natuur, 197
ren vormt, die aan de zuidooftzijde des bergs afvloeijen,
en zich aan zijnen voet vcreeuigen, heeft het ganfche
jaar door water. Zij loopt naar de zee, wordt op
deezen weg nog door andere beeken verfterkt, en ftort
zich eindelijk in de tafelbaai. Wijl de vloed der Zee in
deeze rivier ftroomt, zo wordt door deeze vermenging
met het zeewater haar water tot een zekere ftreek zelve
gezouten, van daar heeft zij haaren naam: maar even
deeze verbinding met de Zee hebben de bewooners dei-
Kaap het te danken, dat deeze rivier niet geheel verzijgt.
En wijl ook de tafelberg, welke haar voornaamfte
geboorteplaats is, zo hoog is, dat de lucht op dezelve
kouder is , en dus alle dampen daar terftond verdikken
en te famen moeten vlocijen, zo moet de zoutvloed
geftadig ftroomen. De Natuur maakt dus op de
hoogfte bergen de eerfte aanlegtot een rivier, diebencden
in het dal altijd visfehen moet hebben en verfcheidene
landen en tuinen bevogten. Andere rivieren, die daar
haar water maar van laager bergen bekomen, verdroogen
geheel, zo dra de regentijd voorbij is. Waar ergens
maar een klein water vloeit, daar wasfen terftond
eenige bosfchen, welkers fchadtuv reeds een voordeel
voor het Land is. Want op het open vrije veld verdroogen
in het heete. Klima in den zomer alle gewasfen.
Een boom wordt daar niet boven de zes of zeven voeten
hoog, daarom gelijken de bosfchen Hechts kleine laage
ftruiken. Maar de Hottentotten geneeren zich toch van
hunne wilde vruchten en wortelen. In November en
Decemberverzamelen ze daar eenen wortel van dien aart,
fchellen hem in het water, laaten hem daar na droogen évjj
vermengen hem dan met honig. Hier uit verkrijgen zij
een' drank, waarmede zij hun koei cn fchapenmelk vervangen.
Eenige bergen in het Land heetendehonigbergen,
wijl zich in de reeten der rotzen een menigte bijen
ophouden, die daar haar honig verzamelen. De Natuurüjke
bewooners des Lands klauteren op deeze bergen en
O 5 ver-

198 Wijze inrichtingen der Natuur.
verzamelen den honig. Men vindt zo veel van dcnzelveu
dat zij ze niet alle kunnen gebruiken. Zij brengen
ze naar de Kaap, en ruilen daar tegen allerlei kleinigheden
in. *). Op een andere berg walt voor de Hottentotten een
ftruik, die zij Kapock noemen, en die hun daarom gewigtig
is, wijl de bloemen deezer heefter een foort
van watten draagen , die men in de Indien in plaats
van vederen in de bedden gebruikt. Hoe veele dingen
zijn 'er niet in Gods Heerlijke Natuur, die, wanneer
men ze naauwkeurig leert keunen, tot veele goede
oogmerken kunnen dienen! wij hebben naauwlijks
aangevangen de Natuur te onderzoeken , alles wat
daar in is, is goed en nuttig — mogten wij Hechts alles
met dankzegging genieten. Een onlochenbaar bewijs
der vruchtbaarheid van den grond is de uitvoer,
die van de Kaap naar Europa gefchiedt. Ganfche
fcheepsladingen met koorn en wijn gaan naar Holland
en andere Landen. De Kaapfche wijn wordt ook naar
Ooft en Weft verzonden. De beste waft op den berg
Conftantia, die echter in de gewoone jaaren naauw-;
lijks 120 leggers in alles leveren kan. (Een' legger,
houdt omtrent 600 pinten Parijfche maat.) Men
heeft
*) Wijl dus deeze honig, die door de wilde bijen verzameld
wordt, in heete Landen een gewoon verfchijnzel
is, zo is het onnodig, de plaats Matth. III. 4. van
een boomfap, of een foorc van Manna te verklaaren.
Johannes at den honig, dien ook de herders in dat Land
zogten, en dien elk eet die hem vindt. Gelijk in onze
bosfchen wilde appelen, kaftanien , aardbesfen, boschbesfen,
braamen e.z.v. wasfen, zo vindt men daar honig in
de fpleeten der boomen, en in de klooven der fteenrotzen.
Men weet dat Afien als een bloemhof is. In Perfien
beftrooit men den grond der tenten met de fchoonfte
bloemen en flaapt in een roozen bed. Het gemeene
gras is in Afien fmaaklijker en fappiger dan in Europa.
De Reizigers zagen ook, dat in de woeftijne van Johannes,
en tusfehen de bergen van Palefttna thans nog veele
bosch

Wijze inrichtingen der Natuur. 199
heeft roode en witte Conftantia wijn, maar de meefte
die in Europa deezen naam heeft, is vervalscht. De
grond is een fteenachtig zand, BOUGAINVILLE zegt,
dat het hechts planten van Spaanfche Muskaatwijnftokken
zijn , die men hier gebragt heeft. En zo de inwooners
hunne berisplijke traagheid wilden afleggen en het
veld behoorlijk bebouwen, zouden zij nog veel meer
ftreeken in de njkfte hoven kunnen veranderen. In
hunne gemaatigde luchtftreek hebben zij van alle fchadelijke
luchtverlchijnzelen , van vorft en hagel niets
te vreezen. Dergelijke verftoorende werkingen der
elementen vertoonen zich bij hun maar op dc hoogfte
bergen. Daar men ook zonder groote moeite een menigte
fchaapen kan houden, zo heeft men ook de rr.eft
tot verbetering van den grond in overvloed. Het Land
is op zich zeiven zo vruchtbaar, dat de ftekken van
wijnftokken, die men uit Spanje, van de Kanarifche
eilanden en uit de Levant hier brengt, reeds in het derde
jaar zo veele druiven draagen, als in Europa in
het vijfde jaar. Aan de Kaap begint de lente in Augustus,
dan fnoeit men de wijnftokken, in September
komen de bladeren, en in het laatft van Januarij begint
de wijnlezing, welke tot het einde van Maart
duurt.
boschbijen zich ophouden, die in hole boomen en fteenklooven
woonen. VIRGILIUS befchrijft het ook 'denc?d.
L. XII. v. 586. e. v. En even dit bewijft datEremos geen
akel'.ge woeftijne , geen dorre wildernis geween is, maar
Land iu tegenftelling van Stad moet overgezet worden.
Hij leefde op het Land, waar veele planten en herdersdreeven
waren, op bloemrijke velden en fchoone Landsdouwen.
Men vergelijke daar mede 1 Sam. XIV. 25—27.
Pf. LXXXI. 17. waarhet eveneens als een koltbaar voorbrengzel
der Natuur van Paleftina den Volke beloofd wordt.
Jefaias ontleent beelden van de zwermen deezer bijen
Kap. VII. 18. 19. In het aas eenes dooden Leeuws verzamelden
bijen Richt. XIV. 8. verfcheiden dergelijke plaatzen
vindt mes verzameld in SCHMIDTI bijbelfche Phificus.

ftOO Wijze inrichtingen der Natuur.
duurt. Onder de menigte andere wortelen en vruchten
, die hier wasten, zijn zeker ook veele fchadelijke,
giftige en bedwelmende. Maar de inboorlingen
volgen in 't verkiezen der fpijzen dat wat zij in de
flekelzwijnen en pavianen zien. Het geen deeze dieren
niet neemen, dat eeten zij ook niet. Andere vruchten
, b. v. de Afrikaanfche Amandelen verliezen door
herhaald kooken en droogen de bitterheid, die men
anders in verfcheidene dagen niet uit den mond kan krijgen.
Bij gelegenheid dat eens een gansch gezelfchap
door het binnenfte van Afrika reisde, om onderzoekingen
te doen, vond men wel aan de Elefants-rivier
een Land, welker onvruchtbaare vertooning op den
25 Oei. alle verbeelding te boven ging. Doch in deeze
oorden hebben de boeren alle hunne Plantagien rondom
den voet der bergen aangelegd, die een menigte
kleine rivieren hebbend Daar door leeven ze aldaar
echter in overvloed. En wanneer de reizigers in het
voorjaar aan andere oorden kwamen, zo vonden zu
het Land, dat anders, wanneer het door de hitte der
zon uitgebrand is, tlechts naakte heuvelen vertoont,
met de fchoonfte bloemen gefierd. De kruidkenners
konden dikwijls geen flap doen, zonder nieuwe in
Europa onbekende planten te ontdekken. Eenige bergen
zijn zeker niet hoog, maar van boven hebben zij
echter groote vlakten, die met het fchoonfte groen
bekleed zijn. Daarom zendt men de osfen, waar van
men in Afrika zeer groote kudden heeft, boven op
dezelve. Maar ook in de heetlte en droogfte tijd van
het jaar ziet men op de zelfde velden die, wanneer
wij winter hebben, met de fchoonfte kleuren bemaald
zijn, aan den Elefantsberg hier en daar nog geurige
•planten, en op de heuvels waren alle gewasfen, die
de Natuurvorfchers vonden, van dien aart, dat zij in
eens veel water aan zich konden trekken. De fchaapen,
die men daar in menigte-houdt, vreeten ook nooit het
dor-

Wijze inrichtingen der Natuur. 20I
dorre gras, maar altijd de voclite bladeren deezer planten.
Op deeze wijze kunnen planten en dieren den
regen op zekere tijden in 't jaar onrbeeren. Waar men
ook wegens gebrek aan water, en wegens de'brandende
hitte niet altijd met de kudden keven kan, daar
komen toch de Hottentotten in den regentijd , eu
door het voedzel van de als dan met zout en water
1'chielijk gevulde {truiken wordt het vee in korten tijd
vet. Als dan ontftaat hier eene menigte van planten,
die men na den regentijd in 't geheel niet meer vindt.
Wie ze wilde keren kennen, zou ze op de plaats zelve
moeten aftekenen en befchrijven. De Hottentotfche
fchaapen eeten ook alle foorten van ftruiken, en
veele onder, deeze zijn zeer kruidig, en geeven het
vlcesch een' aangenaamen fmaak. Het Land fchijst
voor deeze dieren recht gefchikt te zijn. Want het
zout, dat de fchaapen zo gaarne lekken, is hier in
overvloed. Alk bergen fchijnen daar mede gevuld te
zijn, de regen fpoelt het uit, en ontbindt het, na de
regentijd verwaasfemt het water, en op den grond
blijft het zout, als een vrij goed voor elk die het verzamelen
wil. De wateren welke aan den voet des bergs,
van welke zij haaren oorfprong hebben, door zandige
of fteenige plaatzen loopen, reinigen zich daar van,
en voeren helder klaar water. In dit heete Land ontbreekt
het ook niet aan warme minerale baden, die de
landziekten kunnen geneezen. In het binnenfte van
Afrika vonden de reizigers, dat de Hottentotten, even
als de Indianen, Hangen , haagdisfen, fcorpioenen, en
alle mogelijk kruipende dieren eeten. Zij haaien de
eieren van een groot foort van mieren in menigte
uit de aarde, wasfehen en kooken ze. De Ekfantsrivier
heeft aan zijne boorden ondoordringlijke bosfchen
van een foort van Mimofe (Mimofa niloticaJ op dit
loof zit gemeenlijk een mottenrups, die veeltijds zo
fterk vermenigvuldigt, dat alle de boomen van hunne
bla-

ios Wijze inrichtingen der Natuur.
bladeren beroofd worden. En ook uit deeze rups maakt
de Hottentot zich een lekkernij. In het gebergte des
Lands, die veel zand hebben, waft ook de wascbboom,
die men reeds uit Carolina, Virginien , Penfijlvanien
e. z. v. kent. In hetdrooge zand waar anders niets wasfen
wil, groeit een heester welkers besfen, wanneer
men ze in Ocbober en November verzamelt, en in water
legt, fchoone witte wasch leveren, dat tot alle de
einden waar toé men anders bijenwasch gebruikt, kan
dienen. Men heeft in Amerika fints langen tijd kaarfen
van dit wasch, hetzelve wordt ook in ronde koeken
naar elders verzonden. Het vierde deel van een
Hollandfche laft van deeze besfen geeft vijftien tot
vijfentwintig ponden wasch. Het boomtjen wordt maar
vijf of zes voeten hoog, en nogthans hebben eenige
Hollanders, toen men voor weinige jaaren daar eerft zijn
aandacht op veftte, buiten de Stad eenige honderd ponden
van deeze besfen verzameld. Wanneer men de
besfen tegen den tijd der grootfte warmte niet afplukt,
zo fmelt het wasch door de zonne, en de fperwers eeten
het ook. Hoe onbegrijplijk voor ons, dat de Natuur
op den fchraalften grond de vetfte planten kweekt l
welk een heilzaame Zee van fappen, harften, olijen,
zouten en metaalen moet 'er in de aarde verborgen
zijn! En met welke allesoverziende en voor alles zorgende
wijsheid deelt de gunftige Natuur alles onder
haare kinderen in alle Landen uit! In Amerika heeft
men in 't Brafilie-en Campechehout fchoone roode verf
gevonden. In Afrika heeft men ook van den 28 tot 29
graad overal veel rood hout ontdekt. Dat waerelddeel
is vol mineraalen, en ook in de gebergten der
Hottentotten komt kopererts voor, dat zij weeten te fmelten
en in ftaaven te gieten. Om naar eene proeve te oordeelen,
zo fchijnt het, dat in de ftukken meer dan een
derde zuiver koper vervat is. In de harde rotslteen,
die gelijk groen en wit marmer is, loopen aderen, als
of

Wijze inrichtingen der Natuur. 303
of het zuiver gereinigd koper was. Dit is de nuttige
pracht, dit is de waare en weldaadige rijkdom der
Natuur, dit is het edelfchoone in haare werken!
De Schepper heeft voorbedagt de meelte rivieren door
Meeren geleid , en ze daar door getemd. De Sprce in
het Mark-Brandenburg moet haaren loop door veele
groote meeren neemen. Op deezen weg bevrijd ze
zich van het ligte zand, dat zij met zich voert, en dat
metdeu tijd de oevers zoude verzanden, het Kanaal verftoppen,
en zo voor de fcheepvaart onbruikbaar maaken, indien
ze niet hier of daar die laadingen zand konde afzetten.
Dikwijls neemt ook het water in de rivieren
zo af dat ze niet meer bevaarbaar zijn. Maar in alle rivieren,
die door groote en verfcheide Landmeeren
vloeijen, wordt het vaarbaar water langer onderhouden ,
wijl de meeren niet zo fchielijk afvloeijen. Voor de
Molenwerken is dit insgelijks een groot voordesl. Men
kan veeltijds op groote rivieren niet meer vaaren, maar
evenwel op de kleine fpree, wijl ze door het MuggeLen
andere groote meeren vloeit. De Natuur heeft over
't geheel het bed deezer rivier zeer wijslijk ingericht.
SILBERSCHLAG verzekert dat men de nauwkeurigfte
werktuigen noodig heeft, wanneer men den zagten
bijna onmerkbaaren afgang van het vaste Land naar den
Oceaan wil vinden. Zo deeze afloop fteiler was, zou
natuurlijk ook den loop der rivier daar door bevorderd
worden, haar vloeikracht zoude verfterkt, haar waterpeil
verlaagd, en de fcheepvaart geftremd worden. De
aarde zoude altijd onder de daar over heen (tonende
wateren verliezen, en zoude reeds bijna losgefpoeld en
weggedreeven zijn. Zij ware reeds lange tot de Zee
weder gekeerd, van waar zij gekomen is. En hoe weinig
nut had de menfchelijke maatfchappij als dan van
deezer verwoefters? In het Muggelmeer komen ook
zeerveeleEenden, Vischreigers,Roerdompen, Duikers
voor„

S04 Wijze inrichtingen der Natuur.
voor. Alle visfehen die anders in de Landmeeren gevangen
worden, zijn ook in hetzelve. En wijl het aan
de eene zijde door de Spree doorftroomd wordt, en aan
de andere riet en andere waterkruiden heeft, zo vangt
men 'er ook veel riviervisch in. De visch die zand en
kezelgrond bemint, is aan die zijde waar de Spree
vloeit. Anderen die den modder verkiezen en zich gaarne
onder wortelen verfteeken, gaan naar den tegenoverftaanden
oever. De fchippers fpreeken gemeenlijk van
verfcheide grondlooze plaatzen in dit meer. Doch
het is dikwijls nauwlijk een diepte van twintig tot
vijf en twintig voeten. En ook deeze plaatzen zijn
voordcelig. De groote visfehen konden anders in deeze
meeren niet leeven. De Berlijnfche Natuuronderzoekers
vonden in het Muggelmeer het zoogenaamde
Welshol, waar men dikwijls ongemeen groote Weizen
fSilurus Glani.0 vangt. Dit meer geneert door de visferij
die daar gedreeven wordt, veele menfchen in de
Dorpen boven en beneden de Spree. Eenige visfehen
gaan tegen den rijdtijd uit de rivier naar het meer, anderen,
wanneer zij in het meer verontruft worden, gaan
naar de rivier en beide worden zij in het trekken in de netten
gevangen, 't Geneefiche meer is vischrijk, maar de
visch is daar in verdeeld. De Voren houdt zich alleen
in den ftroom der Rhone op. Karpers vangt men maar
bij Beuvaij. De Snoek en Baars hebben ook hun afzonderlijk
verblijf in het meer. — Laat ons dan bij
alles wat wij in de prachtige Natuur vinden, aan de
Goedheid Gods en zijne Menfchenliefde denken! laat
ons in den fpiegel des waters zijne Grootheid, in het
zonnefchijnzel zijne liefde bewonderen.
VIERVOETIGE DIEREN.
Ook de dieren drukken allen met een zichtbare vreugde
den Moederlijken boezem der Natuur, die hen onder-

tinder de Viervoetige Dieren. zof
derhoudr. Wij meenen dikwijls dat de een of anderé
foort overtollig is. 's Menfchen hoogmoed meent dat
de waereld zou kunnen beftaan, 't zij alles wat op of
onder de aarde leeft, voor handen ware of niet. Maat
men roeije Hechts uit wat men kan 5 men zenge, bran»
de, hou we neder en vermoorde in de fchoone fchepping
— wie zal het eerfte daar bij lijden? Wij zelve,
die den famenhang der dingen nooit geheel overzien,
Cn eerft aan de (tooringen der Natuur haare heerlijke
famenftemming leeren kennen-. Op een fchoon Landgoed
bij Arnhem doodde men alle Mollen , en wildezemet
geweld verdrijven, wijlze denalleën en tuinen fchadelijk
waren* Maar nauwlijks had men hier het natuurlijk
evenwigt onder de dieren veranderd -, of'er ontftoni
een nieuw en erger kwaad, dan het gene men verhoeden
wilde. Een foort van wormen, die waarfchijnlijk
te vooren door de Mollen gegeeten wierden, vermeerderde
nu, daar ze geen vijand meer hadden, zo bovenmaatig,
dat alle middelen tegen (dezelve te vergeefs
Werden aangewend. Niet alleen de wortelen der planten
, maar ook de fterke wortelen der boomen leeden
door deeze wormen. Nu zou men gaarne de molshoopen
hebben willen dulden, deeze konde men toch weer
gelijk maaken. Maar welke menfchelijke hand was in
ftaat om alle de duizenden kleine wormen uit de aard»
te haaien, en te vernietigen? De fchade ftrafte nu de
dwaasheid der menfchen, die de Natuur dikwijls wiU
len verbeteren. Men herriep de ftrehge bevelen tegert
de Mollen, en noodigde de bannelingen weder in hun
Vaderland te rug. Men liet hier ert daar Ieevende Mollen
vangen en zogtze weder in dat Land in te lijven.
Hoe Majeftueus wordt God ons nu, die dertig duizend
foorten van dieren op den aardbodem weet te onderhouden
en te verdeelen ! Is het niet waar het geen de Bijbel
zegt: alles wat God maakt is goed? Leeren wij.
hier uit niesde enge paaien onzes verftauds? Onze wijs-
P hefS

aoS Wijze inrichtingen der Natuur
beid gelijkt den vlinder, die HOgm de pop betlotert 5«,
en zijne vleugels nog niet kan ontvouwen. Wij maaken
zeer weinig, eu echter veel onnuts. Wij berispen
God en zien zijne voetftappen niet. Wij willen Hem
keren en weeten het zelve niet. Wij tasten in het duifter,
en willen in het zuiverfte vlekken vinden. Onze
kennis is een druppel, en wij gevoelen ons daar bij zo
eroot, als of wij uit den Oceaan van Gods Alweetenheid
ons verzadigd hadden-. Wij zijn Van gisteren , en
wij verheffen ons als of de eeuwigheid onze maate, en
de oneindigheid onze werkkring was. Onze oogen worden
terftond blind en wij maaken een vertooning, als
Of wij niet ons gezigt door het onafmeethjk ruim
alles hadden overzien. Wijl bouwen kaartenhuisjes,
eu willen het plan, waarnaar dewerkmeefter eener ganfche
waereld handelt, naar onze invallen veranderen.
Wij zelve zijn zijn' adem, en willen ftaag neven Hein
op den gouden troon der Natuur fteigen. Heere! Gij
die alleen groot en heerlijk zijt, befchaam onze kinderlijke
ftoutheid, eu ftiet ons, dat wij alleen daat
Jn onze eerc zoeken, om u alle roemen dank te offeren!
In den nacht ruft het woudgedierte nooit. Reift men
tegen den avond door de bosfchen, zo ziet men hoe
Herten en Rheën over het veld gaan, en in 't bijzonder
de akkers, op welke de klaver en het graan nog jong
en teder is, bezoeken. De Natuur zegt hun dat zij
zich voor menfchen moeten hoeden, en voor hun leven
zorgen. Komt er ook in den nacht een mensch, zo
fcbreemven alle dieren te gelijk. Zij roepen elkander
het gevaar toe, en naauwlijks is het teken gegeeven, of
zij maaken zich allen weg. En fchoon zij ook in den
nacht niet treftoord worden, zo drijft toch het eerfte
«nbreeken van den dag hen weder naar de bosfchen
terug. Wanneer de witte Damhertkoeijeu draagen en
haalt

ünder de Viervoetige Dieren. m$
fcaaft werpen moeten, houden zij zich het liefïle op in
jonge ligte fcheuten. Ongetwijfeld zijn haar deezeplaatzen
des wouds als dan het aangenaamite, wijl haare
jongen daar, in het verfche kleine gras, zo lang fchoon
voedzel vinden, tot dat ze zelve verre kunnen loopen.
Hebben zij eens zulk een plaats gekoozen, zo fchijnen
ze dezelve als hun eigene te verdedigen. Zij
waagen alles voor hun dierbaar krooft. Een mensch
kan hen ais dan zeer nabij komen, eer zij vluchten, en
moeten ze eindelijk vlieden, zo keeren ze na weinig
fchreeden weêr te rug, en zoeken de voorige plaats.
Zij tooflen, gelijk alle andere dieren in dat geval, eene
behoorlijke vreesachtigheid, en arfgftige tederheid, die
met een edele ftoutheid vereenigd is. Bij de Kirgifen
vinden de fchaapen in hunne fteppen alle voordeden.
Zij krijgen daar een ongewoone grootte. Somwijle
vindt men fchaapen van de hoogte eenes fteenezels,
fchaapen, welkers vetftaart (Qvis laticamta) 40 Rusfifche
ponden weegt. Behalven de gewoone witte en zwarte
heerscht daar ook de blauwachtig grauwe en vosroode
kleur der paarden onder de Kirgifche fchaapen. Alle
deeze fchaapen nu hebben veel zoeter vleesch dan ons
Lamsvleesch. Want een- menigte welriekende foorten
van kruiden is haare dagelijkfche fpijze. Zij worden
daar door zo goed , dat er jaarlijks veele duizend lluks
van Oren burg naar Petersburg voor de hofkeuken geleverd
worden. Men heeft ze daar in zulk een overvloed ,
dat men de oude dragende fchapen openfnijdt, alleen
om het ongeboren lammerenvel te bekomen. Het krullen
hebben deeze vellen van de Natuur j doch de glans
verkrijgen zij daar door, dat men de vogtigheid in
welke ze in den moeder liggen fLiquor ammij daar over
fprengt, en wanneer honderden van deeze kleine vellen
op deeze wijze bereid zijn , vervaardigt men van dezelve
de fchoonfte pellen. — In het jaar 1779, voerde men
Pa al-

zio Wijze inrichtingen der Natuur
alleen uit Archangel 49785- pud ongel naar Amfterdam.
De Vos heeft aan zijn' ftaart een donkere v'ak die
altijd vocht is, en nog, wanneer hij afgetrokken is,
een fterke nagelretik van zieh geeft. Men zegt dat de
Vos aan deeze vlak riekt zo dra hij zich niet wel bevindt,
en hij daar door beter wordti Van deeze vosfevellen
verkoopt Sardinien alleen jaarlijks behalven die
der Marders tienduizend ftuks. Naar Rusland zijn zelfs
14476. ftuks Osfentongen, gezouten en gerookt vervoerd.
Uit Moldau gaan jaarlijks 40000 vette osfen
naar Silefien, Zevenbergen en andere nabuurige Landen.
Uit een ftreek tien of twaalf vierkante mijien in
den omtrek van Oeriïigen, gaan de eene week door de
andere gerekend, ten minften 150 groote osfen naar
Straatsburg , en worden van daar naar Parijs en andere
Franfche Steden verkogt. De Frankifche kreits is anders
een der armfte, maar van deeze veehandel komen
alleen onder de boeren, die in deeze ftreek zo veele
osfen mesten, alle jaaren ten minften 300000 Rhijnfche
Daalers. Door het Badenfche vlek Wösfingen (in Stei-
tot 0 f l :
nemers JmO zijn alleen van den 23 Oei. 1779- -
1780. meeft uit de Hohenlofche en Wurtembergfche
Landen 7953 osfen gedreeven. In het jaar 1779. kwamen
alleen uit Archangel naar Amfterdam 10146. pud
juchten, 1480. ftuks haazenvellen, 79740. ftuks grauwwerk
of eekhoornvellen, en 2972. pud verkens borftels.
Naar Hamburg gingen in het zelfde jaar uit even deeze
Zeehaven 12254.5 ftuks grauwwerk, 2769 vosfen, 3400
haazen en 6660 kattenvellen. Van de laatfte gingen ten
zeiven tijd, en van dezelfde plaats 6910 ftuks naar Rotterdam,
en 9090 hazenvellen, 266185 ftuks grauwwerk.
Dit zijn eenige proeven van het onoverzienbare
heir van dieren welke God voedt, voor alle welke Hij
met bijzondere wijsheid zorgt. — Het Afrikaanfche
awijn is van romp het Europifche gelijk. Maar de kop
heeft

onder de viervoetige Dieren. air
beeft een zeer buitengemcene grootte en fterkte, en
vier fchriklijke flagttanden komen uit beide de kaaken,
en hebben hunne richting opwaarts. Deeze magtigc wapenen,
waar van die in de onderfte kaak over de zes
duimen lang zijn, heeft het zwijn in Afrika tot zijne
zekerheid noodig. Het befchut zich daar mede tegen
zijne booze en woedende nabuuren. Parders, Tijgers,
Leeuwen, Luipaarden, Unzen e. z. v. bewoonen met
hem zelfde 'tLand. Zou niet dat dier bereids verflonden
zijn, wanneer het geen fterker[wapenen had dan het
zwijn in de Ëuropifche bosfchen? Doch de fnuit deezes
diers is van vooren zeer breed en plat: ze heeft in
de midden bijna de breedte van den kop, en komt in
hardheid omtrend den osfenboornen gelijk. Men heeft
van de Kaap de goede Hoop gedroogde koppen van zulke
zwijnen naar Europa gebragt, die van verre met den
kop eenes ftiers veel overeenkomft hadden , welker baktanden
uit een ftuk beftonden, en wiens flagttanden in
den omtrek vijf en een halve duim dik waren, ir»
een rechte linie gemeeten bijna negen duimen, en in de
buiging gemeeten bij de 19 duimen lang waren.. Wijt
ook de hals zeer kort is, en dus de rugriigt aan den kop
zit, zo heeft het dier zijne grootfte kracht en fterkte in
den hals. Wie zijn floot ondervindt, kan gevaarlijk ge- 1
wond worden. Daarom gaat het, wanneer menfchen
of dieren naderen, altijd agter uit, en biedt den vijand
zijn'grooten harden kop, fpringt toe cn werpt den kop
voor en zijdwaarts. Het gevoelt op den.kop de ftokflagen
zo fterk niet, als de flagen van ligte roeden op>
het lijf. Met een ^Ethiopisch wild zwijn wilde men in
de diergaarde in den Haag een- proef neemenof men
het niet met de Ooftindifche, of Europifche tamme
huiszwijnen koude paaren: maar zo dra- het Afrikaanfche
zwijn het zelve ontdekte, dreef hij het in de engte,
en doorftiethstmet een ftoot zijner tanden derwijze,,,,da

ais>
fPijze inrichtingen der Natuur
het de Ingewanden uit het lijf kwamen. *) OntwrffeS*
baar zijn dus deeze fchriklijke tanden ter kamp en verdediging
beftemd. Het zwijn leeft tweehonderd uuren
ver aan de Kaap in het Land der Kafferen cn Namaken.
Het heeft noch hoorens noch klauwen. Zijn bloot lichaam
zou gedraag aan de aanvallen van verfcheurende
dieren bloot gedeld zijn. Daarom gaf de wijze Natuur
hem deeze verfc'iriklijke wapenen , deezen plompen kop*
deezen harden hals , en die bekwaamheid en fnelheid in
alle zijne beweegingen. Wanneer het dooten of wroeten
wil, trekt het zo mogelijk, het lijf te C-imen, daat
met het agterdeel tegen den dam van een* boom, en
wendt in deezen dand alle mogelijke kracht aan. Onder
de oogen hebben anders de andere zwijnen een met
bordels bezette wrat. Maar bij het wilde Afrikaanfche
zwijn daan de kleine oogen geheel boven in den kop ;
Doch op dar ze niet door de recht daar in vallende zonnedraalen
getroffen zouden worden, zijn ze van boven
jnet een dikke maane van hairen als befchaduwd, en in
plaats der wratten heeft het groote lappen onder de
oogen , die. weder tot befchutting dienen. Oogblikken
heeft het zwijn in Afrika alleen aan het hovende ooglid,
en daar zijn ze zeer dtgt, maar voorwaarts ontbreeken
ze. Het kan dus zeer goed voor zieh uk zien ,
daarom daan ook de oogen veel nader bij elkander dan.
bij onze zwijnen. Doch wijl ook deeze oogen zeer dtgt
bij de ooren daan , zo verhinderen deeze , dat het Afrikaanfche
zwijn, niet boven en agtcr zich zien kan %
gelijk ook de lappen onder de oogen verhinderen dat
het
• -*) Ik zou anders uit eigen ondervinding kunnen bevestigen
, dat dit zwijn niet zo boos is, als men vermoeden;
sou., als men het niet tergt. Ik heb er een i-n 't jaar v/'/y..
in den Hage, dikwijls op den kop gekrabfj de oppasfer
waarfchouwde mij wel, doch ik dorfthet bij dit, gelijk
Tbij'veele andere dieren wssgen. Het deed hem veel eet
«oed»

'wder cle Viervoetige Dieren. zi$
liet onder zich ziet. Ter vergoeding deezer bepaaling van
'tgezigt, heeft de gunfiige Schepper der Natuur het zwijn
in Afrika de overige zinnen verfterkt. Zijn reuk is zeer fijn.
De neusgaten zijn zeer groot, en ftaan ook verder van
elkander dan bij onze zwijnen. Het zoekt en vindt door
hun behulp de wortelen cn wormen onder de aarde.
De ooren zijn insgelijks groot, doch het kan ze toeknijpen
, en op dat ze tegen de infekten, die in heete Landen
telloos zijn, befehut zouden worden, zo maakte
de Natuur ze van binnen geheel ruig. Haar ganfche
binnenfte oppervlakte is met veele hairen bezet.
Zodanig is de oplettendheid der groote Natuur op alles,
wat tot welftand haarer fchepzelen behoort! Aan het lijf
kan dit zwijn, wijl het in Afrika leeft, veele hairen ontbceren.
Maar waar ze hem noodig zijn daar gaf ze hem
de Natuur. Aan den kop heeft het Afrikaanfche zwijn
zijne wapenen en voornaamfte leden bij elkander. Hij
ziet er uit als een gedrogt, maar hij is, nauwkeurig
onderzogt, een werk der wijsheid Gods, en een bewijs
ïijuer Vaderlijke liefde!
Ontelbaare reizen is het Rendier in Lapland befchreven.
Maar wie kan de werken Gods uit ftudeeren? Elk
fchepzel is een afgrond, elk kruid is een waereld vol
merkwaardigheden. Aan een Rendier, dat uit het Rusfisch
Lapland naar Stcttin gebragtis, heeft men gelegenheid
gehad, om nog veel tot de Natuurlijke Hiftorie
van dit ten uiterften merkwaardig en nuttig dier te voegen.
Zo is b. v. de neushuid, die anders bij alle dieren
glad en vocht is, bij dit dier met zeer kort, wit en
grijs hair door de Natuur digt overtrokken, ongetwijfeld
met oogmerk, om dit teder en ligt kwetsbaar deel
des liehaams tegen de hevige vorft, en koude te bewaaren.
't Is bekend dat het Renhert zijn voedzel des win-'
ters onder de fneeuw zoekt. Op dat het derhalven de
Sieusfpieren daar door niet kwetzen of afflijten zou, gaf
P 4 de

ft 14 Wijze inrichtingen der Natuur 1
de Heer der Natuur hem dit ligte warme overtrekzeï vans
hairen. Gelijk een zorgvuldige moeder haar kind in,
klederen windt, wanneer het in den winterbuiten komt*
zo kleedt ook de Natuur haare fchepzelen in het Noorden,
en denkt met onuitfpreeklijke goedheid aan alle
mogelijk gevaar. — Indien het een of anderen van mijne
Natuurgenooten belachlijk mogt voorkomen , daar over
te peinzen, of een Dier hair aan de neus heeft of niet, —•
zo fchrijf ik niet voor de zulke, zo zijn dat de menfchen
niet, die voor de werken van God aandoening
hebben, deeze moogen dan naar grovere yermaaken
omzien. Wij, vrienden en beminnaars der Natuur,
misgunnen ze hun niet, maar zij -zullen ook onze flichteüjke
bezigheden niet ftoorcn. Het is verder niet zonder
reden, dat de voorpooten van het Renhert fmaller
dan bij 't gewoone roode hert, en de agterpooten of
fchaalen zo groot en breed zijn als bij een' os. Op het
eerfte gezigt fteekt deeze ongelijkheid wonderlijk bij elkander
af. Maar waar de Natuur haare regels verlaat,
heeft zij altijd eene gewigtige reden.. De fmalle vooN.
pooten bevorderen ongemeen de fnelheid van het Renhert,
en de breede agterpooten verhoeden het diepe inzinken
in de fneeuw. Wijl het dier zo- gevormd is, zo,
loopt het over de bevrooren fneeuw als over een vlak
weiland heen. Galoppeeren kan bet Renhert niet, en
dit zou bet ook niet lange uithouden; maar met een onfeefchrpjke
ligtheid loopt het zo fncl en gelijkvormig
voord," dat het dertig en meer mijlen in een' dag aflegt,.
en alle ander wild inhaalt, of doet vermoeijen. In
Europa is hem de zomer de onaangenaamfte tijd. Hij,
verheft de eetluft en zoekt de fchaduw; wil men hem
figter in hêt leven behouden, zo moet men hem meeft
ju een' koele ftal houden, hem tegen de vliegen bcfchermen,
en dikwijls als hij heet is met koud water
over het gantfche lighaam begieten. Wonderlijk • ver-,
fcheidene Natuur ! het geen andere dieren doodenzoude »
it

mier de Viervoetige Dieren. ai£
Js het middel geweeft, om het Rendier bereids ver,
fcheidene zomers in 't leven en bij de gezondheid te bewaarefi!
Het geen andere dieren zijns geflachts niet lijden
willen, laat zich de vlugfte onder alle de Herten
welgevallen. Men kan de Rood- en Damherten, noch
zelfs eenRheebok, wanneer ze zelfs tam opgevoed zijn,
niet bij 't gewei leiden. Maar het Renhert laat zich ,
als een huisdier, overal en ook bij de hoorns aanvatten.
Zo tam zo lenig en geduldig moet het dier zijn
waar van de Laplander leeven moet. Wanneer het lange
klaver, pruimen, appelen, brood e, z. v. gegeeten
heeft, en het den geenen die zijn' ftal voorbijgaan,,
uit de hand genomen heeft, zo laat hij alles liggen zo
dra men hem wat van zijn vaderlands mos, dat daar op
de heiden waft, toewerpt. De Jagers verzekeren , dat
het Damhert in zijn koft niet keurig is, maar het veracht
doch het Rendiermos. Doch voor het Renhert
is dit drooge gewas een lekkernij, hij eet het met een
zichtbaar genoegen,
In Amerika en Afrika heeft de Schepper het gedacht
der halfkonijn (Cavia) geplnatft, die den rotten, en aan
bek en tanden den Stekelzwijnen gelijken. Het Zeezwijntje,
dat thans geheel tam in Europa is, is het bekendfte
foort uit dit genacht, en ftamt oorfpronglijk uit
Braiilien. Hun voedfel is alle wortelen en planten,
ook kaauwen zij aan brood en droog ftroo. Hunne tanden
zijn tot het kaauwen deezer dingen nog gefchikter
dan de tanden der Haazen en Muizen. Opdenrugen den
hals hebben zij borftels of dikke haairen, met andere
haairen vermengd , doch welke borftels niet zo hard en
dik zijn als de ftekels der Stekelzwijnen. Zij moeten
niet fpringen of zich oprichten gelijk de Haazen , daarom
zijn de pooten alle zeer kort. Maar daarom kunnen
zij daar mede zeer goed in de aarde graaven, en
zij woonen ook gaarne in holen onder de aarde. De
P j borft.

zi

mier ie Viervoetige Dieren. iV?
draagt ook bij alle zijne beweegingen deeze teeën beften,
dig opgericht, de anderen twee daar en tegen leggen
altijd op de aarde. De derde ftaat binnenwaarts, van
de andere afgezonderd, is veel korter, en heeft een
zonderlinge groote nagel, die een foort van fchorsch
uitmaakt. De randen zijn zeer dun, in 't begin loopen
ze tot elkander, vervolgens zijn ze verwijderd cn benedenwaarts
geboogen, en vormen eindelijk door haare
vereeniging een kleine haakvormige fpits, welke weder
tot op de helft der fchors neêrdaalt. Doktor KLOK-
KER te Amfterdam merkte op, dat het halfkonijn deezen
zo kunftig en gansch ongewoon gevormden nagel
gebruikte om de onreinigheden en infekten aftekrabben.
Ronde en vlakke nagels zouden daartoe geheel ongefchikt
zijn. Daar de halfkonijnen in heete Landen, en boven
dien nog onder de aarde woonen, zo kunnen zij niet
geheel van infekten vrij zijn. PALLAS heeft ook zeer
kleine luizen afgebeeld , die zich bijzonder aan de jonge
dieren, tusfehen de hairen aan den kop en hals bevinden.
Op dat dus het halfkonijn zich van deeze
moeilijke gasten zou kunnen ontdoen, gaf de Natuur
hem dit merkwaardig lid. Het dier leeft dus ook in
zijne holen gelukkig en wordt ook van de menfchen gegeeten.
Bijna nog merkwaardiger is de Natuurgefchiedenis
der Rattels of Honigzoekers aan de Kaap (Fiverra melüvora.)
Dit dier heeft de Natuur beftemt om de bijen ,
die haare nesten in de aarde aanleggen , optezoeken en
te beperken. Op dat het dus bekwaam zou kunnen
graaven, zoheeft het korte pootenmet vijf teeën : aan deeze
zijn lange uitfteekende klauwen, welker voorfte helft
uitgchoold is. Even gelijk de Miereneeter in Amerika
fcherpe klauwen heeft, omdefchalen der Mierennesten
op te fcharren. Op dat het Bijenfretjen echter ook
tegen de fteek der bijen zoude gewapend zijn, fchonk
de

fii8 Wijze inrichtingen der Nutuur
de Natuur het een losfe huid, die gelijk een zak om het
lichaam hangt, cn zo dik en taai is, dat het dicr,fchier
van geene beet eenes honds gekwetfi kan worden. Zo gekleed
en uitgeruft leeft dit dier alleen van den honig,
die de ontellijke wilde bijenzwermen in het heete Afrika
van oneindig veel bloemen verzamelen. De vlijt deezer
infekten gebruikt de Natuur om een viervoetig dier te fpijzen.
Het heeft daar toe eene bijzondere bekwaamheid
om de plaatzen te ontdekken, aan welke de bijen haaren
hönig nederleggen. Het houdt namelijk des middags
, wanneer de bijen terug keeren, den eenen poot voor
de oogen, gelijk wij een zonnefcherm gebruiken, en
zo befchouwt hij de vlucht der bijen en den weg dien
zij met haaren zoeten buit neemen. Zelfs valt hij de
onderaardfchebijenn'eftenaan, en ledigtdezelven. Doch
wijl veele bijen op de boomen bouwen , welke hij niet
beklimmen kan, zo bijt hij ten minften in deeze boomen
, en ontdekt ze daar door den menfchen. Dit is
Voor de Hottentotten altijd een zeker kenteken, dat ze
op zulke boomen honig zullen vinden. Wat moet men
meer in de Natuur bewonderen ? De verfcheidene
famenhang van alle dingen onder elkander , of die duizendvoudige
goedheid en weldaadigheid des Scheppers.
V 0 G E C E N.
Dit leidt mij zeer natuurlijk tot de gefehiedenïs van
een in laater' tijd eerft bekend geworden vogel uit het
genacht der Koekoek, die een zelfde vaderland, eenerlei
fpijzen , en het zelfde nut als het gemelde Fretjen heeft.
SPARMAN reisde door het binnenfte van Afrika, en
vond in een aanmerklijke afgelegenheid van de Kaap de
zogenaamde Honigwijzer (Cuculus indicator) en befchreef
hem in een Brief aan FORSTER, die in deLondenfehe
Akademie der Wetenfchappen voorgeleezes
wierd,,

öndir de Fcgeleni *rji
Wierd. Zijn kleur en tekening heeft niets merkwaardigs.
Hij is ook veel kleiner dan de Koekoek in Europa,
maar zijn voedzel zoekt hij op eene in de daad bewonderenswaardige'wijze.
Ook zijn geliefde koft is de
honig in de nesten der wilde bijen. Men hoort hem
des morgens en 'savonds inzonderheid fterk roepen,
tn dah is het, wanneer hij op zijn fpijze uitgaat.
Wanneer de Hottentot, de Hollander, of eenig ander
Reiziger zich van deezen vogel wil bedienen, zo moet
men zijn eenigzins eenvormige toon (cherr, cherrJ met
zagt fluiten beantwoorden. Als dan fchreeuwt de Honigwijzer
langs hoe fterker, en huppelt allengs nader
tot de plaats waar het bijenneft is. Kan men hem, wegens
rivieren of bosfchen e. z. v. niet zo fchielijk volgen,
zo komt hij terug, roept al langer hoe fterker,
en eindelijk ziet men den vogel eenige minuten lang
boven een zekere plaats zweeven, en dan verbergt hij zich
in een bosch en ruft uit. Op de plaats die deeze vogel
aangeweezen heeft, kan' men verzekerd zijn, dat men
een bijenneft vinden zal. De gevvoone plaats is de aarde
zelve, dikwijls echter hebben zij het op eene rot»
aangelegd. Somtijds worden zelfs de, boven befchrever»
Fretjes op deeze wijze tor de bijennesten gelokt. Men
kan onder de aanvoering deezer vogels nauwlijks misfen.
Want hij wordt geftadig heviger, hoe nader hij
aan het neft komt, en wanneer men hem maar een
klein gedeelte van den buit laat, zo wordt daar door
zijne begeerte flechts opgewekt; hij vliegt terftond weêr
van daar voor uit, en wordt op nieuw den ontdekker.
Men geeft hem daarom nooit zo veel als hij noodig*
heeft om zijn begeerte geheel te vervullen. SPARMAN
was zelve dikwijls getuige, hoe door deezen Ontdekker
menige bijen republiek geftoord werd. De Hottentotten
fchatten ook den vogel hoog, en waren zeer geftoord
toen de Natuuronderzoeker eenige reizen tot zijne nafpeuringen
'er een van fchoot. Door een bloot toeval
kan

Wijze inrichtingen der Natuur
kan het gebeuren, dat een mensch die het gefchreeuw
deezes vogels nagaat, fomwijle aau plaatzen komt,
waar roofdieren en Hangen zich ophouden. Doch dit
is het doel des vogels niet. Hij gaat zijne fpijze naar
en de Schepper heeft hem onge twijfeld daarom in deezen
oord geplaatft, wijl hier de bijen telloos zijn, en
wijl men veeltijds op lange ftreeken en wegen geen water
vindt, en zo de in de aarde of hole boomen verborgen
honig als een waare verkwikking in de brandende
hitte moet aanmerken. In de binnenfte deelen van Afrika
kree- de Natuuronderzoeker ook eens een neft dee-
Zes vogels te zien. Het had de gedaante van een
flesch , maar den hals en opening gingen naar beneden.
Het was te famen geweeven van dunne draaden van
boomfchorsch. Dwers voor de opening was aan beide
zijden een ftrik in de gedaante van een' boog vaft gemaakt,
ongetwijfeld op dat de vogel daarop zou kunnen
rusten. De Honigwijzer heeft korte fchenkels,
zwarte pooten om te klimmen, en dunne nagels, groote
neusgaten in den fneb, waar door hij ongetwijfeld
de bijen ruikt. Misfchien hoort hij ook hun brommen,
en des avonds en 's morgens ziet hij mogelijk uit naar
de plaatzen , waar bijen uit en invliegen. De Schepperonderworp
ook eens de nuttigde fchepzelen in de waereld
aan den honger der menfchen, der viervoetige diexen,
der vogelen, der magt van de elementen, en der
verwoestingen van andere infekten, op dat alles wat leeft
de wetten van orde zoude vereeren. Doch hij nam
ook daar bij in aanmerking de behoefte van andere dieren ,
en zijne onuitputtelijke wijsheid ontdekte rasch eenen ligten
gemaklijken weg, een middel om verfcheiden oogmerken
met elkander te verbinden.
De Honigwijzer mag den besten honig eeten. In
andere Landen heeft de Natuur betere en gewoner
fpijzen insgelijks onder de vogelen uitgedeeld. De
Rij*

ender de Vogelen. aai
Rijgers eeten visfehen en vorfchen op bet vaste Land: en
nog meer aan de zee, rivieren, meeren, beekenen poelen.
De kraaijen zitten aan de weit, de vinken en
fijfen plunderen de hirs (Miliumji de kernbijters deeleu
't ooft met ons; de Patrijzen en Wijndrosfels ontfteelen
ons de rijpe druiven. Men kent de werkzaamheid
der kleinfte vogels in den tijd der liefde. De
Nachtegalen beginnen veeltijds, zelfs wanneer zij in
een kamer gehouden worden, in het midden van den
nacht zo fterk te liaan, dat men nauwlijks llaapen kan.
Wanneer de hennen der zilverfaifanten jongen hebben ,
of broeden, worden zij en de haanen als raazend.
Men kan, wanneer men hen voeder brengt, zonder een' ftok
bij zich te hebben, ze niet genaaken.. Zij bijten zelfs
door laarzen heen. Zij vliegen den oppasfer dikwijls
op het hoofd. Men weet voorbeelden, dat zij dezelve
een gat in het hoofd hebben gebeeten, waar door
een fterke bloeding ontftaan is. De Bruinellen, een
foort van bruine kwikftaart (Motacilla Modularisj legt
in de Maijmaand haar neft nergens anders dan in laage
ftruiken, en deeze zoekt zij in het jonge hout; vooral
zoekt zij daar toe bosfchen van berken en beuken»
In deezen vindt zij in het voorjaar de wormen en vliegen
, van welke zij als dan leeft. De grond en de wanden
van het neft worden van veele foorten van mos
zodanig in elkander verwerd, dat het als een pels op
het gevoel is; hier en daar zijn 'er ook zeer dunna
dennerijzen en grashalmen ingeweeven. Het biunenfte
van het neft wordt met hooij en vervolgens met distelhair
en wol, door middel der pooten, zo glad ala
mogelijk is gevoederd. Het vogelken verzamelt met
moeite aan alle bosfchen waar kudden geweid worden»
dat alles te famen. Sluit men het wijf ken in een vertrek
op, zo neemt het in den broedtijd alle hair, vlas,
werk, en wat het grijpen kan weg en maakt zich daar
van een neft. en gaat daarop zitten, al is het dat het
gee»

%i% Wijze inrichtingen der Natuur
geen Manneken bij zich heeft. Zo fterk, zo hevig*
zo onwederftaaiilijk is de drift der Natuur. Het wil
ioneen teelen, wanneer de tijd daar is, hoe onaangenaam
ookzÜne omftandigbeid is. In Carolina maakt
een zwaluw haar neft aan de fchoorfteenen uit kleine
in elkander geflingerde ftaafjes, die zij door een
lijm of foort van gom te famen kleeft. Om zich nu
bii dit werk regt of zweevend te houden, zijn de uiterfte
einden haarer ftaartvederen ftijf, fpits en hebben
de eewoone pluim niet. De Natuur lag 'er meer kracht
-M OP dat de ftaartvederen den moeijelijk werkenden
vogel zouden kunnen draagen en onderfteunen. De
kronen hebben aan den fnavel, die anders b.j alle vogelen
geheel hoornachtig is, vezelige voelfpitzen , om
daar mede op den grond der moerasfen, waar zij met
Jen kunnen" het voedzel des te beter te kunnen zoeken.
Men ziet dikwijls zestig kraanvogels bij elkandTr
en intusfehen dat eenige derzelve eeten, ftaan
Sère op fchildwacht, en geeven de ganiche menigte
een teken, wanneer 'er een vijand nabij is. Mert
weet, dat zij zelfs kleine infekten uit de modder ophaalen.
REDI vond flakken, haagdisfen, en ook zeevisfehen
in hunne maag. Zij zijn dus voorzeker het
land nuttig, hoe meer men echter moerasfen en poelen
in alle landen uitdroogt, hoe meer zij zich genoodzaakt
vinden om op koornvelden in te vallen, die z.j
fomtijds in eene nacht fchriklijk kunnen verwoesten.
In den hetfft trekken zij naar Europa, en de Natuut
heeft ze zo gevormd, dat zij zeer hoog kunnen vliegen
wijl zij ook op hooge boomen moeften nestelen.
Even zo heeft de vïfchadelaar veele vederen digt aan
de pooten, op dat hij des te beter in het water zou
kimnen gaan. De Gieren leeven van dood aas, Hangen »
padden e. z. v. zijn hun gewoon voedzel, alleen wanneer
ze niets van deeze foorten vinden, haaien de grootfte
van hun de lammeren weg, waar van men ook in

Wijze inrichtingen onder de Vogelen. aag
Amerika voorbeelden heeft. De fperwers zoeken insgelijks
haagdisfen en Hangen. Zij haaien ook Hekken,
kevers en muggen van de boomen en reinigen zo het
loof. De Geitenmelkers eeten de infekten die in den
voornacht vliegen, in 't bijzonder ook de fchadelijke
werren. In Ocrobe* heeft men, zo als CA TE S BIJ
verzekert, in Carolina een verbaazende menigte Appel-
en Cipresfen - pitten ; maar dan komen ook daar
de Papegaijen en eeten dat alles op, en gaan als dan
weder weg. De darmen deezer Papegaaijen zijn voor
de katten een fchriklijk vergif, • maar het reizen deezer
vogels is niets minder dan onbedemd en toevallig.
Zij hebben, gelijk alle verhuizende dieren, haare
leidingen der Natuur, en moeten, terwijl zij heen
en wéér trekken, de oogmerken des Scheppers uitvoeren.
Ook de wijfjes der Ortolanen komen in September
bij zwermen in Karolina aan, en mesten zich daar
met de rijd, wijl zij juift om deezen tijd in de melk
is, zo als men het noemt. Daar van worden zij zo
vet dat zij haad berden. Maar zo dra de rijd weder
hard geworden is, trekken alle Ortolanen weder weg,
als dan is deeze fpijze niet meer voor hun, nu verwacht
zij reeds weder een ander fchepzel der Natuur.
Terzelver tijd komt in Noordamerika tegen het zuiden,
de Trekduive (Cokmba Migratoria) wijl zij in de Noordlijke
dreeken wegens de fneeuw en het eeuwige ijs
niets vinden kan. Maar in de zuidelijke wouden zijn
eikels, nooten en veele andere vruchten in onbelchrijflijke
menigte voor handen. Laat ons Hechts jn de Natuur
niets als toevallig aanmerken : alles ligt in het
plant der Natuur door d' wijzen formeerder opgeiloten.
Alles behoort tot haar oogmerk. Zonder de krachten
der Natuur gefchied niets, zonder haare wetten wordt
niets, alles wat is en voorvalt op het groote fchouwtponeel,
hebt Gij, Groote Schepper en onderhouder
der Natuur! wijs en onverbeterlijk ingericht.
. Q Ait-

324 PVijze inrichtingen der Natuur
A M P H i B i E N;
Men leert de krachten der Natuur het beste kennen
jn de Amphibien. Daar in heeft God dieren gerangfchikt,
die in hunne vorming, in hunne levenswijze en
zeden van anderen afwijken, dien de fchijnbaare dood,
fchoon hij ook nog zo lange aanhoudt, echter niet
doodt; die het vreeslijklre gif hebben, en toch. weder
tot veele goede oogmerken moeten dienen, die van het
kleinfte ei tot een vreeslijke grootte kunnen opwasfen;
die de allerbijzonderfte en onverklaarbaarfte eigenfehappen
in zieh hebben. Dc bruine flangen in Karolina en
Virginien kruipen, ook wanneer men ze vervolgt, zeer
langzaam. Met haar giftige beet trotfen zij fchier den
mensch, als wilden zij zich tegen den Stedehouder
Gods in de waereld der dieren verzetten. De gefteldheid
haares lichaams verhindert haar niet om fnel te
ontfnappen, gelijk men in andere gevallen ziet. Maar
het dier heeft de vreesachtigheid niet die andere minder
vreeslijke fchepzelen hebben. De (lange kent haar
wapen, zij loert, terwijl zij vlugt, offchoon zij niet
fchielijk kan omkeeren en bijten. Intusfchen werkt de
Natuur door haar ook goed. Zij eeten Eekhoorns,
Haagdisfen, Visfehen, en van alle deeze dieren heeft
Amerika een overvloed. Zij lluipen ook in de vogelnesten
, zuigen de eieren uit en vreeten de jongen. Op
dat zij niet al te zeer zouden vermenigvuldigen eeten zij
zelfs elkander op. Tusfehen de takken der boomen
kronkelen zich daar de blauwgroene flangen, en leeven
Van Infekten. In Carolina komen zelfs de Ratelflangen
(Crotalus honidus) in de huizen, en winden zich in het
bed tusfehen de lakens. Men hoort noch ziet ze veeltijds
in fiuipen. Maar nauwlijks is de fchriklijke moorder
in huis , of terftond maaken alle huisdieren , honden
, katten, zwijnen, gevleugelte gewag, het welk
den menschtotwaarfchouwing dient. Zij ruikende flangen

Wijze inrichtingen onder de Amphibien. 225
gen ongetwijfeld aan hunne fchadelijke uitwaasfeming
Haar Natuurdrift waarfchouwtze, zij zettenj hairen
cn vederen op, een algemeene fchrik en onruft overvalt
hen, zij ftaan rondom de flang, en janken alle te gelijk
tegen haar. Gelijk deeze fchriklijke flange zich door
haar ratel zelve ontdekt, zo heeft een andere, die in
Gujana aan de rivier Berbice in Zuidamerika leeft, en
een blauwachtige huid met zwarte vlekken heeft, omtrent
vier voeten lang en drie vingeren dik, agter aan
den ftaart een kleine blaas, in welke twee plat ronde
beentjes liggen, met welke zij insgelijks eer zij-bijten
geluid maaken Zij kan zeer groote fprongen doen,
doch eer Z l j fpringt en bijt waarfchuwt zij altijd den
mensch Dit kunftftuk der Natuur heeft de mensch
"«gemaakt. In Cypren zijn veele Slangen, Otters
Tarantulas, Scorpioenen e. z. v. Wanneeer men
daarom te voet op dit eiland reift, draagt men aan de
Hevels kleine fchellen, om dergelijke fchadelijke dieren
te verjaagen. Volgends ae berichten van C A T E S B ir
is de zwarte flange de talrijkfte in Amerika. Maar even
deeze is ook niet vergiftig. De inwooners fchatten en
behouden ze zelve, wijl zij de rotten met groote fnelheid,
drift en ftoutheid vervolgt. En gelijk zij dit
Land van deeze lastige dieren zuivert, zo reinigt ziï
ook de huizen daar van, en wordt daarom zorgvuldig
in de wooningen verfchoond. Een andere groene
boomflang, die zieh, gelijk alle de in 't loof verfcholen
flangen, van muggen en infekten geneert, kan men zo
tam maaken, dat men ze zonder letzel in den boezem
kan draagen. Het ganfche nadeel waar over men haar
zoude kunnen aanklaagen is, dat zij wel in het hoenderhok
fluipen, en de eieren uitflorpen. Alle flangen hebbeneen
taai leeven, maar hun lichaam is ligt te verfchueren.
De zogenaamde grasflangen, welker buik aan de»
zijde glinstert, kan men met een'ftok door midden liaan.
Ook onze blindfluipers fpringen door d

ziO Wijze inrichtingen onder de Vigelerl.
tak in Hukken. In Amerika heeft men ook de zogenaamde
Batatenflang: zo heet de foort, die bij alle
haare fchoonheid zelden boven de aarde is. Men trekt
Ze fomwijle met de wortelen der Bataten en andere planten
uit den grond. Hoe ligt ware het dit dier den menfchen
hand of voet te wonden , daar ze meeft altijd in
den-rond verborgeni« Maar zij is in liet minfte met
gevaarlbk. Het fchiirït dat zij van gewasfen of wormen
leeft, die aan de wortelen der tuinvruchten voorkomen
De Schepper heeft den mensch geen verborgen
vallen in den Weg gelegd. De meefte dieren kennen c»n-
„ opberheerfehappij, wij moeten Hechts de kinderlijke
afkeer en aangeërfde vooroordeelen afleggen, zo kunnen
wij ook met Slangen omgaan, en Otters m de hand
neemen. Men ziet overal wijze en goedertierene oogmerken
van den Heer der Natuur. In de kleinfte dingen
is orde en famenhang. Zijn in Kafoïma en Virgi-
„ien veele infekten van alle foorten en grootte, zo zijn
ook daar roofvogels die degrootere, Haagdisfen die de
in de zonne en op den middag vliegende en veeleLoofvorfchc-n
gefteld, die nog in den nacht glmfterende rupzen
wegvangen. De glans der Phosphorus » daar den
mfekten meer of minder eigen. Een aangenaame vertooning
in duistere nachten. Op hef zwarte tapijt dei
Natuur zijn hier en daar fchemerendc lichtjes verlpreid.
Maar te gelijk een glinsterende lantaarn voor de roovende
dieren, zij volgen den fchijn, en vinden de fpijzc
die hun beftemd is.
Aan den Lomp (CydöplirtU Lumpus) een korte dikke
tfsch die in de Ooft- en Noordzee gevangen wordt,
Set men insgelijks de voorzorge der Natuur *) Behalven
.) LINNAEUS heeft hem tot de ^erm^^AmpWf>!en
gerekend. De HeerD. BLOCH zegt d t h-jb.het
b l
fi«wwlteutl«ft onderzoek geen l ^""j^"

. PVijzs inrichtingen onder de Vogelen, 227
veele kraakbeenige hoogten heeft de visch een fchild
onder de borft, die gelijk een fchulp gevormd is. Aan
een' Lomp, die negen duim hoog, een voet en negen
duim lang, aan den buik drie duim breed was, was dit
fchild drie duim lang en twee breed. Hij eindigt in
zes punten , en hij drukt zich zo vaft aan de rotzen,
aan fteenen, hout, aan den grond en andere lichamen
in de Zee, dat flechtseen groote kracht hem daarvan afrukken
kan. Veele kleine wormen in de Zee hebben eenige
overeenkomft met zijn onderlijf. Zij houden zich
door allerlei vezels, haairen, vellen enz. tegen 't geweld
der golven aan de klippen in de Zee vaft. Maar
het fchijnt, dat het fchild bij den Lomp nog een ander
doeleinde heeft. Deeze visch leeft,gelijk de mcefte visr
fchen, van roof, en echter heeft hij een' te dikken romp
om zo behendig te zwemmen als andere visfehen. Hij
kan dus niet altijd zijnen buit innaaien. Zodra hij ruft
noodig heeft, bedient hij zich ongetwijfeld van dit
fchild, liegt zich daar door aan de rotzen, en verwacht
in deezen toeftand geruft den buit die hem de $olven
toevoeren. KLEIN vergelijkt dit fchild met het borftbcen
, en heeft nog eeii foort bekend gemaakt, die allerlei
verhoogingen op het lijf heeft, welke veel in de
Zee bij Dantzig voorkomt, en goed fmaakt. Wegens
deeze ronde fchotel aan het lijf heeft men hem ook
Kleefpo.ft genoemd. Het is alsof hij een, in een'kring te
faam getrokken vleugel aan den buik had.. LINN/EUS
zegt, dat hij aan het Zweedfche zeeftraud zelden voorkomt,
en alleen bij onweder wordt gevangen. Profr.
LF.SKE noemt hem den Buikzuiger en vergelijkt deeze
zuigfehijf wegens haar vorm cn nut bij den voet eener
flek. De buikvinnen zouden , gelijk ook de Heer PAL-
LAS
heeft kunnen vinden. (Zie fchriften der Berl. CefeftseL.
U St. 349.

228 Wijze inrichtingen onder de Amphïbhit.
LAS ter verdediging der Artedi zeer bepaald zegt, iit
een' kring gewasfen zijn. Daar tusfehen is eene opening
, die met vleefchige zagte deelen omgeeven is, en
door welke deeze visfehen zich aan de fteenen vaft zuigen.
De ftompe kop heeft een vierkante fchedel met
fchubben, die dik, entegen het licht gehouden doorzigtig
als ijs zijn. Het lichaam op zich zeiven is naakt,
maar heeft een kantige hoekige gedaante. In plaats der
gewoone vischfehubben heeft hij zeven rijgen fcherpe
beenige fchubben, die bij hem, gelijk bij den Steur, zo
regelmaatig gefchikt zijn, als wij jonge boomen in rijen
planten. Deeze fterke verhevenheden vergoeden den
visch het gemis der fchubben, en befchutten hem tegen
kwetzingen. Volgends eenige getuigenisfen zouden
de Zeehonden (PfiocxJ hem vervolgen. Tegen deeze
was het derhalven noodig, den visch, inzonderheid
wanneer hij ergens in de Zee ftil ligt te befchermen.
Wijl ook zijne vinnen zagt zijn, en dus ligt kunnen 1
fchadigd worden, zo zijn ook deeze met wrattige fchubben
bedekt, volgens het getuigenis van LINN^EUS.
In een kort maar zeer wijd buikhol liggen twee eierftokken
, die wel een derde van het gewigt van het ganfche
dier uitmaaken. De ganfche kuit beilaat 207700
eieren iets grooter dan 't papaverzaad. De menigte en
magtige vijanden, voor welken de visch wegens de ongefchikte
vorm zijns lichaams blootgefteld is, cn welke
hij, wegens zijne niet merklijk groote vinnen , niet ontgaan
kan, vorderen zulk eene talrijke nakomelingfchap.
Tegeo de natuur der waare visfehen is het darmkanaal
des° Lomps zes of zevenmaalen langer dan het ganfche
lichaam. Weder een bewijs van de algemeene goedheid
en voorzorg omtrent alle fchepzelen. De visch is een
•flegte en langzaame zwemmer. Hij zou dus veeltijds
verhongeren, wanneer zijn voedzel zofchielijk verteerde
a's die van andere visfehen. Maar op deezen langen
weg blijft de fpijze laug in zijn.lijf, en al het S° EDE
J|

Wijze inrichtingen onder de Amphibien. 229
«uttige wordt 'er uitgetrokken en komt hem te ftade.
Daarom beeft hij ook geen galblaas, die anders ook de
fchielijke fpijsverteering bevordert. Wanneer hij aan
de rots hangt, kan ook de vischotter hem bereiken.
De groote Heilbotten (PkurcmeSes HippoglosfusJ vervolgen
hem insgelijks. De Noorwegers eeten hem , zij
gebruiken hem als aas om andere visfehen te vangen..
Wijl het ganfche lichaam niet met fchubben bedekt is,
zo kunnen ze hem veeltijd wanneer hij op het water
zwemt, met een flag der riemen doen bezwijmen.
Doch alle deeze gevaaren roeijen hem toch niet uit. Een
genacht verwant van hem, c\z(Cyciopterus vemricpusjlttït
in de Zee tusfehen Amerika en Kamfchatka, maar wiji
hij gansch week is, en ook weeke vinnen heeft, waarom
hij ook gegeeten kan worden, zo is hij altijd in de
diepte, ttrijkt niet ver, hangt altijd aan dc rotzen e.n
wordt daarom nooit in een net gevangen. Men vindt
hem alleen onder de uitwerpzels der Zee na een hevigen
ftorm. Doch wijl hij geen luchtblaas heeft, zo
gaf de Natuur hem op elke zijde des buiks een zonder
voorbeeld groote urinblaas, waar door het lichaam in
het hangen en zwemmen in evenwigt word gehouden..
De Schepper waakt over het leven zijner dieren, de
waereld moeft een groot fchouwtooneel zijner magt
en goedheid zijn, alles wat adem heeft, is in Gods
oogen waard geichat. Van den purperrooden zoom deiwolken
ziet hij neder tot in de verborgen afgronden dei-
Zee, en roept walvisfchen, infekten, wormen en 01;»
zigtbaare diertjens dien de mensch niet doorgronden kan,
tot geluk en leven.
V I S S C H E N.
De meelte visfehen zijn door hun menigte fcherpe en
fpitze tanden aan andere visfehen weêr gevaarlijk. Noghans
behaagde het de Natuur, ook ganfche geflachten
Q 4 te

è'30 Wijze inrichtingen der Natuur
te vormen, in welkers bek geen eene tand is. Zij verhongeren
daarom niet, en zijn ook niet het algemcene
voorwerp der vervolging. De Karpers hebben geen
tanden, maar zij leeven van flijk en verbergen zich in
modder. Wanneer zij kuit weipen, gaan zij aan plaatzen
waar in 't geheel geen roofvisfchen komen. Een
visch in Nieuw Engeland heeft in 't geheel geen tanden,
maar hij is aan den kop op den rug geheel met beenderen
bedekt. Zij leggen op zijn lichaam in veri'cheidene rijen
regelmatig nevens elkander, en zijn vijf- en gedeeltelijk
agthoekig. Er is eene bijzondere wijsheid is, dat bij
veele visfehen de buikvinnen altijd recht onder de rugvin
zit. Daar heeft cle visch het volkomcnfte evenwicht,
wanneer hij rusten of zwemmen wil. De Zalm is niét
op te houden wanneer hij zijne kuit in zoet water wil
uitwerpen. Hij breekt op»deezen weg dikwijls door drie
dubbeld gaaren heen, en maakt zich vrij van de boeijen
die men hem in den ftroom legt. Daar en tegen blijven
de jonge visfehen, welke weder naar de Zee terug keeren,
altijd onder, en ftrijken in de diepte over dc kezelen
weder naar de Zee. Aan de noordlijke fpitze van"
Ierland is op het eiland Inch, wegens den aanmerklijken
haringvangft aldaar, een afzonderlijk gebouw ingericht tot
het in zouten des harings. Van het midden van Octobér
tot Kersmis duurt daar deeze visferij. Vijfhonderd booten
gaan gewoonelijk uit, en in gewoone jaaren vangt iedere
boot in eenen nacht, zesmaal in dc week, 6000 haringen.
In dc vischzouterij worden jaarlijks voorzeekcr
100,000 ftuks haringen verwerkt. Tienduizend fluks
worden met eene ton zout ingezouten. ARTHUR
YOUNGH, die op zijne reis in Ierland aan dit eiland
kwam, heeft het getal opgegceven der menfchen die bij
deeze zaak van 't begin tot het einde bezig zijn, en
daar door hun onderhoud vinden. Veertig jongens
en vrouwen zijn noodig tot het uithaalen der ingewanden.
Anderen zijn bezig met het heen en weêr brengen
s,

onder de Visfehen. 23*
«ren, andere met inzouten, weer andere met pakken ,
het fchikken der vaten, of het laaden derzelven in de
booten, üit Philadelphia komen de duigen tot de vaten
herwaarts , en de kuipers krijgen hier door werk.
Hoe lange zuilen wij nog moeten ftudecren, eer wij
van alle hoeken der aarde de middelen van onderhoud
hebben leeren kennen? Maar hoe zullen wij dan, wanneer
wij van elk land dc fchoonfte bewijzen der huishoudinge
Gods booren, onzen plicht betrachten, en
ïn naam van alle Schepzelen, God op den altijdrookeriden
Altaar der Natuur wijrook ontfteeken ? Er is geen
jaar waar in niet zegen en overvloed voor de gantcbe
waereld uit zijne handen ftroomde ? Geeiv'fchepzel dat
niet zijne befchetming genoot, op dat daar door voor
het algemeen veel goeds gefticht wierde! Overal zijn
levendige fpooren van een doorgaands goeden en wijzen
God. De Abt JE RU S A L E M zegt te recht: „De eenheid
van God wordt door de gelijkvormigheid en harmonie
der ganfche Natuur bevestigd. " Er waait geen
•wind, die niet een tak van voedzel konde wegneemen ,
indien er geen Voorzienigheid was. Wanneer de visfehen
in den rijdtijd van een koude ftormwind getroffen
worden, zo zijnze genoodzaakt, naar den grond
des waters te gaan, en worden verhinderd hun kuit af
te zetten. Als dan worden zij ziek, hun romp Wfïjfjt
rondom dé kuit ontdoken en rood, de visch zwelt
op, en wanneer dc koude wind niet fchielijk ophoudt,
fterven zij. Dc visfehen hebben de drift, om de eieren
niet onmiddelijk uit het warme lichaam in het
koude water te laaten vallen. Zij zoeken ze daarom
bij zich te houden zo lang de fcherpe winden waaijen,
en de zonneftraalen niet in het water kunnen werken.
Maar intusfehen zwellen de eieren in het lichaam meer
en meer, zetten de huid geweldig uit, en veroqrzaaken
door haar fpanning den visch i'mertcn. Is het nu niet
een-werk der goede Voorzienigheid, dat deeze onaan-
Q 5 ge-

S32 Wijze- inrichtingen der Natuur
genaame omftandigheid niet altijd, of bij alle foortejti
van visch voorkomt? Hoe ligt draait de wind? Hoe
,weinig verandering in den dampkring is er noodig, om
het ganfche jonge gebroed des harings, zalm, fchelvisch,
kabeljauw, eer ze uitgeworpen is, voor de waereld
verloren te doen zijn? Hoe rasch ware het met
het onderhoud van een groot deel van het menfchelijk
.genacht gedaan! Maar God is Heer ook van de winden.
Hij laat deezen uit en houdt geenen in. Hij beveelt,
en de ftormwind zwijgt, en legt zich neder aan
zijne voeten. Hij ziet in elk oogenblik de behoeften
van alle zijne fchepzelen, en maakt inrichtingen om
dezelve te vervullen. Den visch wijft hij de bekwaamfte
plaats om zijn kuit uit te werpen , hij zendt
zonnefchijn in het water, en uit verborgen zaaden
fchieten de planten op ,die de'vischeieren draagen moeten..
Loof den Heere, mijne ziele, en vermeld zijne Grootheid
?
I N S E K T E N .
Wanneer men iets fchoons wil zien, zo befchouwe
men het fijne net der oogen van een waterjuffer (Lï
bellulaj. Haare vleugels fchijnen onder het vergrootglas
het ligft uiterft fijne weefzel als fpinrag te zijn. Daar
tusfehen loopen vaatjes die door elkander gevlogten
zijn, ongetwijfeld om de vleugels vastigheid en ipanning
te geeven, dat ze het langgerekte diertje draagen
kunnen. De rompen der Phrijganeën , d. i. de infekten
, die in onvolkomen toeftand in kleine huisjesleeven,
houden zich altijd in meeren, poelen en rivieren
op, en bouwen zich zeiven, wijl zij zoo teêr en
week zijn, dat de lucht en het water hen konde verteeren,
kleine kokers, aan welke dikwijls een afgebeten
ftroohalm het fuudament uitmaakt. Alle reisjes,
zandfteentjes 7 verrot hout, die in het water drijven,
ge*

' ónder de Infekten. 233
gebruikt dit kundig fchepzel tot bevestiging zijner
wooning. Aan dc uitcrfte zijde zitten dikwijls kleine
Tellerdakken. Behalven zes pooten heeft de rups nog
twee' vleezige tappen , waar mede zij zich in haar huisje
vaft houdt, wanneer zij om voordttekruipcn of te
eeten den kop en den voorfte leden daar buiten moethouden.
De agterfte opening blijft ook altijd open, om
haar vuiligheid te kunnen kwijt raaken. Na elke verwisfeling
van huid waft het diertjen en zet zich uit.
Het heeft dus ook een nieuw en grooter huis noodig.
Zijn werkzaamheid is zo groot, dat het zich altijd
een betere wooning bouwt, cn wanneer het zich eindelijk
zal infpinnen , en door den ftand van werkeloosheid
tot zijn grootfte volkomenheid zal overgaan,
zo is zijn natuurdrift zo wijs, en bepaald, dat hij,
om in deeze hulplooze gefteldheid des te zekerer te
zijn, het huisje aan beide de zijden fluit. Daar toe
dient hem als dan in 't bijzonder de Gom in zijn lichaam.
Deeze kleverige fap geeft het ganfche gebouw
vastigheid en duurzaamheid. Stil en geruft, bewaakt
door het fcherpe oog der groote Natuur, (luimert als
dan het popje zijnen fchijnbaaren doodflaap. Dezelfde
moeder die hem den zoeten flaacdronk reikte , wekt
hem weder op, wanneer zijn oogenblik gekomen is.
Zij ontvvaaken, en hun gebit is als dan . reeds fterk genoeg
om een riet of grashalm door te bijten. Zij ontwaaken,
om nieuwe even zo bekwaame en vlijtige nakomelingen
agter te laaten. Het wijfje kleeft de eieren
aan de een of andere grasfteng die boven het water uitfteekt.
En zijn er geen ftaande voorhanden, zo legt
zij ze op de oppervlakte, en geeft ze den golven over
tot zij ergens aanhegten »— welk eene wijsheid in een
enkel infekt! — Maar kan onze God den rupzen leeren,
zich eene wooning te bouwen, denkt hij met zo
veel goedheid aan eiken rupzenpop, wekt hij alle verborgen
zaaden in hun hulzel eens op, zo kunnen en
moet

234 ïFljze inrichtingen der Natuur
moeten wij het onbepaaldde vertrouwen in Hein dellen.*
Zo zal Hij ook eens onzer niet vergeeten, wanneer
wij tot (lof gekeerd, het overblijzel onzer leden, als
ware het Gods zaad niet, door den wind verduid!
De meefte Infekten verdwijnen wanneer de winter
aankomt. Meeft allen zijn ze dan of m dc eieren of
in de poppen. Eenige weinige foorten, die als rupzcn
meer dan eene zomer leeven, kruipen in den winter
diep in de aarde, en brengen die yoor hun zo duuren
broodloozen tijd in de verftijving door. Dit is het lot
der Maijkeverrupzen ; maar ook bet kleine rupsjen
der ooftmotte (Phal. quercifoliaj komt nog voor den ;
winter uit zijn ei, doch walt flechts tot het vierde
deel zijner grootte, en kruipt niet in de aarde, maar
gelijk het altijd aan dc zomerzijde der boomen zat,
zo blijft het ook iri den winter, ongeacht de ftrengfte
koude, en hoewel het als dan geen voedzel vindt, daar
zitten, verheft hechts beweeging en gevoel, maar niet
het leven. De geringde verandering in den dampkring,
waar door de koude verminderd wordt, wordt hij gewaar.
Men heeft ze in den winter van het mos zien
vreeten dat aan de boomen hegt. In de eerde warme
lentedagen, fchenkt de Natuur haar weder het vollp
genot des levens. Zij beweegen zich, loopen weder
op de boomen rond en eeten. Welk een heerlijk verfchijnzel!
Midden in den winter, onder de befchutting
van eenig klein mos, een teêr, week, werkloos rupsjen,
zonder dat het derft, maar veel meer intusfehen
tot een volkomen dier opgroeit! Wij zien in den. zomer
zo veels veldwanzen, en meeneii veeltijds dat zij
onnoodig waren. Maar zij dooden veele rupzen en
kévers, die anders ons en den wasdom der boomen
fchadelijk zouden zijn. De doornrupzen hebben aan
hunne h;.lrcn , wanneer menze door een vergrootglas
ziet, nog kleine boute neventakken, of jonge hairen.
De

onder de ïnfehen. 835?
jÖe kleinfte maden hebben fterke frrijtangen, waar door
zij de gedroogde infekten en kruiden tot het fijnfte pul-
Ver kunnen wrijven. Aan de vederen der Oerhaanen,
der Oijevaars e. z. v. zitten luizen, welke het vet uit
de huid des vogels zuigen. De Groote, Almagtige
Schepper voedt overal dieren. Maar ook de kleinfte hebben
weder hunne vijanden. Aan eene op zich zeiven kleine
made, vondGoTZE nog een oneindig kleiner diertje
met agt pooten, van een geheel andere gedaante, zittende
met den kop in de holte waar de linker poot ingezet
was. Onder de fterkfte vergrooting was liet
niet boven anderhalve linie lang. Echter zat het
met den kop in het lichaam der made, trok fappen aan
zich, en keerde het groenachtige achterlijfin de hoogte.
Zijn rug is daarenboven gewelfd, gelijk van een
Schildkever, de pooten zirn hairig, en de oogen robijnrood.
De groote made moet hun tot voedze! gegediend
hebben, want zo dra de made dood was, liep
ook dit infekt, gelijk ze alle doen, van het dood lichaam
weg: doch het kwam weder en zoog zich op gelijke
wijze aan een andere, zo dat het in deezen toeftand
van den eenen vriend der Natuur tot een' anderen
kan gezonden worden. Hoe groot is de Schepping!
Wanneer maden aan maden zitten, en elk ftip met levende
wezens vervuld is!
De Procesfierupzen (Phalatta procasfonaea) vreeten de
eikenboomen af, zij blijven altijd zorgvuldig bij elkander,
en trekken- veeltijds met honderd te gelijk van den
eenen boom naat den anderen. Deeze fchepzels fchijnen
niet anders dan in de vrije lucht te kunnen leeven.
Wanneer men ze in een vertrek brengt en het behoorlijke
voedzel geeft, zo fterven ze toch op den eerften
dag. Wanneer ze eindelijk tot de verandering zullen
overgaan, gaan ze in de fchoonfte order, gelederwijs
van den boom, op welke ze groot geworden zijn, en
be-

256" Wijze inrichtingen der Natuur
begraaven zich gemeenfchapbjk aan den wortel dei
eike. De Puppenzak heeft twee van elkander ftaande
ftaartpunteh, en aan deeze fpinnen zij zich onder elkander
te famen, zo dat men een ganfche klomp van dezelve
bij elkander vinden kan. Maar nog veel kundiger
en bewonderenswaardiger is de regelmatigheid , met
welke de in Augustus uitgebroken en bevrugtte wijfjes
haare eieren aan een loodrechte vlakte hegten. Eerft
wordt de ganfche vlakte meteen uit het agterde vloeijend
lijm overtoogen. Als dan ftrooit het werkzaame wijfje
de helft van haare dikke vederbos op deeze taaije
ftoffe. Deeze vedertjes kleeven zonder orde in het lijm
en maaken een volkomen bed voor de eiertjes uit. Waarlijk
men zegt eene waarheid, wanneer men ftelt, dat
de ecrlle menfchen alle haare kund en bekwaamheden
van de dieren geleerd hebben. Op deeze zagte onderlaag
worden als dan 150 eieren in de fchoonfte evenredige
orde gelegd. Doch op dat ze ook van de boveufte
zijde tegen den invloed der lucht en andere befchadigingen
zouden befchutzijn, worden ook de donkere veeren
van het achterlijf van het wijfje uitgerukt, en elk
veertje met zijn punt in het ei vaft gedrukt, echter zo,
datze alle, gelijk de pannen op het dak, naar eene richting
liggen. Zij, die ooggetuigen hier van zijn geweed,
zijn over de bekwaamheid van het wijfjen verbaasd.
Door deeze bedekking ontdaat een overtrekzel,
die naar een dobbeldeene kleed gelijkt. Wil men de
eieren ontblooten , zo heeft men een mes noodig, om
de vad aan zittende vederen er af te fchraapen. Ziet
daar menfchen , kinderen, jongelingen ! en in 't bijzonder
, gij harde gevoellooze gemoederen 1 Ziet
daar hoe God voor Rupzen zorgt, welke gij voor drek
en ongedierte in de fchoone Schepping, met verachting
aanziet!
Do

ender de Infekten^ 337
Be Infektenkenners hebben voor lange opgemerkt,
dat onder het hair der kleinfte vlinders naar evenredigheid
veel meer fchoonheden voorkomen, dan onder de
groote. De kleine geftaartte Blauwfchiller (Papilio quer
atsj heeft zulk een fchoone donkerblauwe verfcheidenheid,
het coloriet verwisfeit naar elke veranderde richting
zo-zeer, de vleugels hebben zulk een' fchoonen
Atlasglans, dat de menfchelijke trots daar door vernederd
wordt, en het bekwaamde penceel zich moet
fchaamen, wanneer het de Natuur wil afmaaien. . De
vlinder vertoont, wanneer zijne vleugels uitgefpreid
liggen, en den kop tegen het licht gehouden wordt,
het fchoonde blauw. Maar draait men den kop maar
een weinig, zo ziet men in die plaats een onaanzienlijker
zwart roet, En houdt men het diertjen zijdwaarts,
zo wisfelt het blaauw en zwart naar de onderfcheiden
richtingen op de linker en rechter vleugel af. Wij weeten
, dat deeze tekeningen en kleuren door veele kleine
vederen ontdaan, die op de bovende en onderde bladen
der vleugels in de fchoonde order ingezet, aan
haare punten met elkander verbonden zijn. Welk menfchelijk
verdand echter kan alles wat er toe behoort,
om deeze kleuren zo fchoon, zo fnel te doen afwisfelen,
vergaan en wederkomen, overzien, zich voordellen
en verklaaren? Welke taal kan het befchrijven,
welke wijsheid kan hetnamaaken? Aan de Poppe der
Rups der blauwe ordensband (PhaUna FraximJ verandert
na agt dagen het helder geel der poppe in het
fchoonde fiolet, en door de vleugelfcheeden fchitteren
eenige lichtgeele , en twee roode vlekken. Men zegge
liever dat in de waereld niets fchoon en groot zij, dan
dat men deeze onbegrijplijke magt der Natuur niet aanbidde.
De Scheikundigen maaken ook ras uit een geele
koleur eene blauwe, maar zij mengen iets anders buiten
aankomend daar bij. Hier fchept de Natuur in het
duidere, uit zich zeiven, wit de reeds voorhanden zijnde.

*3& Wijze inrichtingen der Natuur
de fappen; te]wijl zij uit de rups een volkomen dief
vormt, ontdaan deeze fchielijke kleurveranderingen.
Laat ons toeftaan, dat wij niets verdaan van de werken
Gods! Dikwijls wordt de Maan bij een verduistering
rood, als een gloeijend ijzer, en deeze fehijf maakt als
dan onder de blinkende Sterren een heerlijke vertooning,
wanneer dc lucht helder is. Zo dra dc verlichting weder
begint, verdwijnt de roodheid, en de fchaduw
wordt weder bruin. Kunnen wij dit ook namaaken ?
Laat ons vol eerbied en ootmoed nedcrvallen en den
Mcefter deezer kunft aanbidden!
Elk menfeh kent ongetwijfeld de vlijtige Bijen, en het
waar fchande voor het menfchen verihmd, zo wij oud
wierden, zonder eens de bedekte wonderen iu deeze
fchoone huishouding naauwkeurig na te gaan. In den
zomer verzamelen de Bijen den ganfchen dag, en veele
van hun loopen nog den ganfchen nacht in de korven
rond, om de vijandlijke bijenmottcn buiten te houden,
die insgelijks hunne eieren in den korf trachten te leggen.
In elke celle leggen de oude bijen zo veel bloemsnftof
als noodig is, om de rups tot op haare ontwikkeling
te voeden. In het Graatlchap Eberftein
merkte men, dat een Muurbije drie cellen in den kop
van een tabakspijp bouwde. Onder, waar ze eng is,
la°- zij er een aan , boven deeze bouwde zéjnog twee andere
cellen, en alle deeze nette cellen waren van binnen
met bloemftof opgcfierd. Onder het vergrootglas erkende
men het poeder voor het bloemftof van het gemeene
heikruid (Erich lulgarisj. Het geen men voor
het uitwerpzel derjbije hield, waren de uitgevreten balletjes
der zaadftof bolletjes van dat gewas. Dus gaat niet
het geringfte in de Natuur verloren. Deeze vlijtigeinfekten
xoovenoveral, dochhaarroofbevordert het leven,en onderhoudt
het jonge gebroed, dattori groote oogmerken uit
het ei te voorichijn komt. lnWeftindicn maaken de bijen
eerft

ondtr de ïnfektett. 239
eerft hole blaazen van wasch, die de groote en gedaante
Van een' olijf hebben. Een menigte van deeze waschblaazen,
zetten zij als druiftrosfen aan elkander. Zo
dra de kleine huisjes gereed zijn, draagen zij honig in
deeze blaazen , en wanneer zij allen gevuld zijn, fluiten
zij ze en werken aan nieuwe blaazen. Zij fpaaren deeze
honig ontwijfelbaar voor den regentijd, wanneer ze
niet kunnen uitvliegen. Zij leggen deezen honig altijd in
een' holen boom, of in de holen der rotzen, en altijd
aan de Zeezijde, op dat de dieren die graag naar denzclven
zijn, 'er niet bij zouden kunnen komen. Dehonig
in deeze blaazen is klaar en welfmaakend. Dezelfde
voorzichtigheid moeten inzonderheid de bijen in
Caijenne aanwenden, wijl zij, naar het getuigenis der
inwooners, gecnen angel hebben. Misfen zij in de daad
dit werktuig ter verdediging, wie moet dan niet de wijsheid
des Scheppers bewonderen, die op deeze wijze nog gezorgd
heeft, dat ze niet om niet arbeiden! In Europa
fchrikt de angel der bijen den roover af, — in Amerika
woonen zij boven de Zee zeker. Bij ons bouwen zij kleine
cellen, en zetten uit veele zeshoekige holen hunne raaten
te famen. Daar maaken ze langronde blaazen en
vullen geheele koekeu met den besten honig. (*)
WoR-
(*) Hier komt weder te pan een plaats uit SHAKESPE".
die niemand kan verbeteren: De bijen zijn fchep-
„ zelen, die een bevolkt Koningrijk naar het voorfchrife
,1 der Natuur, in de kuntl der orde, onderwijs geeven.
„ Zij hebben een'Koning, en bedienden van onderfcheiden
aart, van welke eenige, als Staatsdienaars t'huis
goede tucht houden; andere als Soldaaten, met hunne
„ angels gewapend, op de bloemen des zomers buitmaa-
„ ken, welke zij in vrede naar huis in de Koninglijfce
„ tent des Veldheers brengen , welke met de R egeerings
zorgen bezig is, en het opzicht over de vlijtige
arbeiders heeft, welke gulden daken bouwen;
terwijl inwoonende Burgers hunnen honig kneeden,
R „ de

340 Wijze inrichtingen der Natuur
W O R M E N .
Er is bezwaarlijk een rivier in de waereld, die niet
eenige fchaaldieren uit deeze klasfe met zich voert. De
Schepper heeft ook de kleinfte wateren bevolkt. Menfchen
en dieren naderen dezelve en zoeken daar hun
onderhoud. Het rivierbed, de kruiden die daar wasfen,
het ftille of langzame vloeijen des waters - zijn
eenige der omftandigheden, van welke de dieren van
deezen aart afhangen. Eenigen beminnen het fijn zand,
anderen de grove kezels. Voor eenigen is het flijk, anderen
verkiezen de fchaduuwrijke ftruiken. De Schepper
heeft alle foorten verzorgd, ook onder de geringde
dieren is eenen altijdduurenden ftiïjd, maar even daar door
wordt de orde onderhouden. De Rivierconchijlien hebben
zeer veele vijanden. Veele fpechtachtige vogelen ,
en veele watervogels, haalenze uit hunne fchaalen. De
bloedegels in het water zuigen ze uit, en veele visfehen
eten ze. Daarom gaf de Schepper hun een dekzel tot
fluiting van haar huis, en deeze zit door dén of meer
haaken aan hen valt. Wanneer hun gevaar nadert, fluiten
zij haar huis, enbefchutten zich daar door. Wijl zij
veeltijds in de kleinfte wateren leven moeten, zo kan
het niet misfen of het water verdroogt fomwijl geheel,
de dekken en mosfclen liggen bijna op het drooge land.
Mie fchaaldieren der Zee zouden in dit geval plotshug
derven; maar de Hekken en mosfelen in zoet water,
hebben een taai leven. Men heeft er gezien die vier
da-
de arbeiders en draagers hunne lasten aan denengen iff-
" gang ophoopen, en de ernftige richter met zijn mor-
rend gefuis de werklooze. overlastigen, den bleeken
dienaaren overlevert." Zie zijn Kmvg Henirtk den
hen Een bewijs, dat deeze Dichter de Natuur, van
welke de Dichters fpreeken, niet maar b.j naam gekend
heeft.

onder de Wormen. 24.x.
dagen op een drooge plaats zonder water in 't leven
bleeven, en zich weer openden als men ze in het water
deed. Door dit eenvoudig middel heeft de Schepper
voortreflijk voor hun gezorgd. Zij lijden niet door die
verandering des waters , zij leeven gelukkig wanneer de
ftroom fterk is, en fterven niet terftond , wanneer haare
bron in den zomer verdroogt. De flekken behooren
tot de vruchtbaarftedieren, wijl zij nevens veele andere
vervolgers, bijzonder ook den jongen visfehen tot
voedzel dienen. Gelijk de kuit der kikvorfchen, die met
een bruine taaije ftofFe omgeeven is,- heeft ook de kuit
der flekken een flijm die de eieren te zamen houdt, en dient
om ze ergens aan te hechten, en welke te gelijk het eerfte
voedzel is en voornaamelijk den jongen flekken de eerfte
grondftof tot hunne fchaalhuizen levert. Wij hebben
reeds dikwerf opgemerkt, dat de Schepper veele goede
oogmerken met elkander verbindt, en alle dezelve zon.
der grooten omflag bereikt. De waterllekken kunnen
ook den kop geheel in het vleeschje rug haaien, op
dat hij niet gekwetft worde. Veelè hebben in plaats
van een' mond, alleen een tong, die, gelijk een fterke
zuiger, tot het inzuigen en aantrekken van grove
deelen in het water dient. Veele kleine waterwormen
fteeken altijd met den kop in het flijk, gelijk een wortel
midden in zijn voedzel ingeplant is , met het overiggedeelte
des liehaams zijn ze geftadig in beweeging;
hierdoor ontdekken ze zich, maar zij befpeuren ook
de geringde beweeging, zonder aanraaking. En nauwlijks
hebben zij de geringfie gewaarwording van eenig dreigend
gevaar , of zij trekken zich in en verbergen zich m
de weeke diepte. Het kleinfte onaanzienlijkfte fchepzel
verdient opmerkzaamheid, wanneer men zijne leefwijze,
gedrag, onderfcheiden omftandigheden , kunften en
bekwaamheden beftudeerd. Voor hunne betrekkiiag
hebben zij altijd de beste leden, de nuttigfte werktuigen,
de zekerfte driften.
K. at FB..A.ISJ.

S42 Wijze inrichtingen der Natuur
P L A N T E N - .
In het ganfche Plantenrijk is de vermeenigvuldiging
ongemeen fterk , maar bijna ongelooflijk is de vermeerdering
der.grasfoorten , welke wij tot ons brood bouwen.
Uit een enkele gerstenkorn, heeft men eens opgemerkt,
dat twaalf, groote en zeven kleine afren vol
hoorn opgefproten -zijn. Tweehonderd airen heeft m eh
uit een grein voord zien fpruiten. In zeker klooster bewaart
men een' gerstenftruik met 249 halmen, waar aan
men over de achttienduizend korrels geteld heeft. Dubbelde
korenairen zal men in alle zomers, waarin het
weêr niet al te ongunffig is, op de meefte velden vinden.
Ik bezit er een uit mijn Vaderland, die neflens
de hoofdfteii nog acht kleine zijairen gefchoten heeft.
Waarfchijnlijk kan, wanneer de grond gunftig en er
overvloed van voedzel is, elk korntje in de zaadlap
(Cotyledones) een bijzondere plant worden. In den kruidtuin
der Univerfiteit te Oxfort lei men in bet jaar 17 68.
een enkele roggekorn in de aarde, de welke in het volgend
jaar 21109. airen droeg, en in dezelve waren
576840 korrels, welke te famen 47 ponden en 14 lood
wogen. Hoe veele tonnen rog worden niet alle jaajenin
Zweden gebruikt, om daar uit Genever te ftooken!
Op het eiland Amack dat anders wegens haare
vruchtbaarheid niet zeer geroemd is, vond men in 't
jaar 1780. in de weitoogft een halm op welke 43 airen
ftonden, elk had 50 of 60 korrels, zo dat de vrucht
over de tweeduizendvoudig was. Ziet men hier niet
klaar, dat de Schepper voor het leven en de onderhouding
der menfchen Vaderlijk gezorgd heeft ?
Men field het zeker als eene door de Natuur zelve
gemaakte inrichting , dat onder honderd Mistelplanten
op de boomen 99 door de Droefel (Turdus visoivorusj
voordgeplant worden. Uit de besfen deezer ftrnik
kookt

onder de Planten. 243;
kookt men lijm , om de roeden te beftrijken waar
mede men deeze vogels vangt. Maar dezelfde vogel
voedt zich in den winter van de besfen deezer ftruijj,
en terwijl hij deeze op de takken der boomen eet, verftrooit
hij de zaaden , en fteekt ze dikwijls met zijn fneb
in de fchorsch der takken.. De lijm, in welke de
zaadkorrels liggen, dient tot bevestiging van het zaad,
de plant verkrijgt regen en zonnefchijn , en zo-overwaft
ze eindelijk de kroon des booms. De Schepper heeft
voor alle gewasfen, die haare wortels niet onmiddelijk
in de aarde fchieten, maar uit andere planten voedzel
haaien , op eene bijzondere wijze gezorgd, en hoe zouden
zich deeze planten anders onderhouden kunnen?
De Vanille (Epidcndron Vaniüa) behoort tot deeze zicli
aauhegtende gewasfen. Daarom' heeft ze zulke fijne
zaaden, die overal heen vliegen, overal plaats vinden
en overal inwortelen kunnen. Nietveele planten kunnea
op natte of aan vogte plaatzen voordkomen. Ook daar ,
waar meer fchaduw dan zonnefchijn is, kwijnen de
meeste gewasfen. Zij vorderen frisfche lucht, en
kunnen, wanneer zefchoon worden en een aangenaame
groene kleur zullen verkrijgen , nog minder als de meefte
dieren, lange opgefloten blijven. Maar op alle zulke
plaatfcn, waar het woud het digtfte bevvasfen is,
zelfs aan kranke gefchonden boomen y welkers fap gemeenlijk
fcherp en vuil is, wasfen Zwammen. Voor
ons fchijnen deeze niets te zijn. De meefte bezitten
niets dan een ruwe wrange aardfap,die in haar losweefzel
nog niet genoeg gelouterd is. GLEDITSCH zegt,
dat ze den keveren, flekken, vliegen en rupzen. tot
voedzel dienen; en deeze wederom zijn het gepluimde en
ander wild tot fpijze beftemd. In den zomer en winter
wasfen overal in de bosfchen de Steenvlegtcn c~Lkhc->
nes) gelijk ze in de Zee aan, koraalen en fchaalen wasfen.
Waar ergens oud hout ligt., op een hoop vaste aarde
over. een vilt van mos flrekken zij zich uit. Tamme en»
k 3
w i i
'

'544 Wijze inrichtingen der Natuur
wilde dieren zoeken ze op, bijzonder in den nawinter
wanneer ze ftreng is en 'er lang diepe fneeuw ligt.
Eenige foorten fLichen cervinusj dienen het Roodhert, andere
("Luiten rangiferj het Renhert tot voedzel. De zogenaamde
Orfeille (Lichen RoccelleJ wordt in de ververij
gebruikt. Er houden zich ook veele infekten in
op. Eenige zijn ligt grauw, en vol van een natuurlijke
lijm. Mogelijk kon men er papier van maaken wanneer
men ze in menigte verzamelde. GLEDITSCH
#egt dat de hommels en wespen de licht grauwe foort verzamelen
, en ze in plaats van verrot bout gebruiken
om haar neft daar van te bouwen. Onder de varen
komen er veelen b. v. het Maankruid (Osmunda LutiariaJ
en de Addertonge fOpkioglosfumJ in het veld tusfehen de
willigen en hagen voor, en dienen den Rheën en fchaapen
tot aas, waaraan zij zich veeltijds vergasten. Wanneer
in Februarij fterke fneeuw ligt, zoekt het Rhee
greetig de jonge fpruiten van deeze foorten. De groote
voorraad die in de bosfchen voorkomt, en in eikden,
beuken en hazelnooten beftaat, dient het zwarte cn roode
wild ter mesting. Ook is het wild ooft, dc menigte
van afvallende nooten en kaflanien voor dezelve beftemd.
Van zo veele besfen aan ftruiken en de vruchten
van andere boomen geneeren zich de kleinere dieren
en het pluimwild. Wat eindelijk de voorraad onder de
aarde en de zwammen, die het naaft aan de oppervlakte
zitten, betreft, deeze heeft de Natuur den keveren en
anderen infekten overgelaaten. In het Land Crain is de
Tijloos (Colchicum autumnale) ongemeen menigvuldig. In
den zomer fpeelen de kinderen met deszelfs vruchten en
zaaden; niemand eet ze echter, wegens den fcherpen
wrangen fmaak. De Schepper waarfchuwt daar door de
menfchen, om zich daar mede niet te vergiftigen. In het
voorjaar is ze ook zelfs den osfen doodlijk. In den
herfft is het gif zo gevaarlijk niet, en gedroogd fchijnt
het geheel en al onfchadelijk te zijn. Dus hebben ook
die

onder de Planten. 245
die dingen, die in bet eérft flechts werktuigen des doods
fchijnen, even als alles in de Natuur haare nuttigheid.
Het Peereboomehout is ongemeen gefchikt tot het maaken
van lijften en alle glad houtwerk, om het zwart
te maaken heeft men een menigte middelen. Daar bij
heeft de Natuur voor ons genoegen gezorgd. Hoe veele
fchoonheden in het Plantenrijk die het oog verrukken
! Hoe verrukkend zijn veele onaangeziene bloempjes
onder het vergrootglas! Doch de Schepper laat er
duizenden in de wouden verbloeijen , waar ze alleen van
infekten , niet van menfchen gerooken, en door de zagte
windjes gekuft worden. In Wenen gebruikt men in
de lederbereidingen in plaats van de Galappel de kelk
van een foort van eikel (Qucreus JEgilops) die in Smijrna
waft. En men kan daar alle jaaren 50000 Centeners
van deeze kelken hebben. De opperde huid der populierbladen
heeft een dikte, die niet het tweeduizend
fte deel van een duim bedraagt, en in de groote van een
fpeldeknop zijn ontelbaare dooreen gevlogten vaatjes
en pijpjes, die onder zich een geheel uitmaaken, en een
Mijnrupsjen befchuttcn moeten. Het geringde dukje
daar van vertoont onder de faamgedelde vergrootglazen
onuitfpreeklijke fchoonheden. Maar waar dc Natuur
vaten vormt, daar fchept ze ook vruchten. Daarom
zendt men b. v. uit Pruisfisch Pommeren zo veel graanen
, en nog meer ooft; verfche appelen inzonderheid
gaan uit de havens des Lands naar Petersburg en Riga
in een oneindige menigte. Indien het een vruchtbaar
jaar is, gaan alleen uit de haven van Steiïm jaarlijks twee
of drie duizend tonnen, elk op twee en een halven Berlijnfchen
fchepel gerekend. In het jaar 1779. gingen er
acht fchepen door de Zond met verfche en drooge vruchten
gelaaden uit Spanje, Vrankrijk, Italien en Portugal
naar de Noordlijke Rijken. In den omtrek van Darmdad,
Manheim, Worms en Spier zijn eenige oorden
die jaarlijks twee of drieduizend Guldens aan kersien
R 4 op-

24-6* Wijze inrichtingen der Natuur
opbrengen. Waar bij ons in de bosfchen eenige plaatzen
van hout ontbloot zijn geworden, daar worden ze
door de priemen, die in Maij en Junij bloeijen gansch
geel. In zandige plaatzen bloeit dit gewas tweemaal,
in het voorjaar en den herfft. Daar door is het in de
bijenteelteen koftbare plant, en wanneer in den winter
al het andere gras met fneeuw bedekt is , zoekt nog het
roode wild daar aan zijn voedzel. De Schepper vergeet
geen eenige zijner fchepzelen. De aarde heeft zo
veele kiemen, dat alles wat ter onderhouding der dieren
noodig is, beftendig moet opgaan en bloeijen. In
de oorden van Duitschland, waar de winter laat, en
de lente vroeg aanvangt, kan het den bijen nooit aan
bloemen ontbreeken. De witte klaver, die zo voortreflijk
voor hun is, waft fchier overal. De Kornelboom
bloeit reeds in Februarij, daar op volgt de Amandelboom,
en voords is de reeks van bloeijende ooftboomen
onafgebroken. De Dennen hebben een ongelooflijken
voorraad van ftof tot wasch voor de bijen ,
en des te meer daar ze zelve tot de harftdraagende boomen
behooren. Onder de heefters zijn zelfs de zwartdoorn,
de braambesfen, en de wilde roozen tot het inzamelen
van den honig en het wasch zeer dienftig. Onder
de loof boomen is behalven de eike, de vuilboom
en de Ahorn , bijzonder ook de linde en weide voor de
bijen. Veele duizenden bloeifems zijn aan een' enkelen
boom, elk derzelven waaszemt den zoetften reuk, en
zweet honig. Allervoortreflijkft is het voedzel der
bijen daar, waar ganfche velden met wortelen, maan
en boekweit bezaaid worden. Zinds men ook begonnen
heeft op de zogenaamde kunftige weiden voeder kruiden,
inzonderheid Esparcette en Lucerne te bouwen,
zo is daar door voor Millioenen bijen gezorgd. Iu de
Palts en Baden wordt zeer veel Hennip gebouwd. De
kummel heeft zo veel zaadftof, dat er een menigte,
wasch uit bereid kan worden. De bloeizem der aardap-
pe*

onder de Planten. H7
pelen, waar mede men thans ganfche akkers bebouwd ,
is een zeer nuttig middel voor de bijenteelt. Zij bezoeken
verder de bloeizem van Kool, Ramcnas, Wortelen en
Knollen, zwart- en haaver- wortelen in de hoven. Deeze
laatfte bloeijen iets laater in 't jaar, daar door zijnze
den bijen des te aangenaamer. Men ziet dat zij op
de bloemen der uijen en knobloog met ongemeene
graagte vallen. Zij verfmaaden ook de boonen en erwten
niet. De bloeizem der komkommeren geeft veel
honig: bij deeze en dergelijke bloeizem is de verrichting
der Infekten des te nodiger, daarom lokt de Natuur
ze ook door een grooter menigte van zoete fap meer
tot deze bloemen , dan ergens elders heen. Op de drooge
zandvelden waft de heide , maar even deeze is het
die in Nederfaxen de bijenteelt ongemeen gewigtige
voordeden verfchaft. Heide en Vlas walt overal als onkruid,
maar voor de bijen zijnze als alle olijplanten,
de gewenschfte gewasfen. Dit zijn eenige van de voortreflijkc
inrichtingen die de Natuur zelve tot voeding
der bijen in Duischland en nog meer in alle zuidelijke
landen gemaakt heeft. Voegt men daar bij, dat in
veele Landen bergen en dalen overal afwisfelen; dat,
gelijk b. v. in het Graaffchap Eber/lein de velden altijd
door ontelbaare bronnen bewaterd worden, en dusfmaakljjk
gras , witte klaver , en veele Millioenen bloemen
kunnen teelen, dat op de hoogten der bergen Alpengewasfen
, en de fpecerijige wilde Tijm overal groeit;
dat 'er eene afwisfeling is van ganfche bosfchen van
Dennen , Populier en Kastanieboomen , uit welkers
fchoone bloemtrosfen in Maij de fchoonfte reuk zich
door de vruchtbaarfte dalen verfpreidt ; dat willigen,
ooftboomen en tuinvruchten daar in overvloed voorhanden
zijn; dat men alles, wat 'er nog ontbreekt, aanbouwen
kan, en zou men dan niet de voorheen veel
fterker gedreeven bijenteelt weder aanvangen, en kunnen
heritellen? Uit Amerika hebben wij de zonnebloe-
R 5 roe'a

148 Wijze inrigtingen der Natuur
men in Duitschland gekregen. Een zeer dienftig voeder
voor de bijen, bijzonder iu den Herfft. Men weet
hoe zij op deeze bloemen vergaderen; uit elke bloemkelk
komt een bijê wanneer men 'er ilegts tegen ftoot.
De Citroen-Milisfe waft als een onkruid , maar ze
is als alle Europifchc kruiden, uituecmend in de bijenteelt
en kan aan de middclmaatig.de plaatzen geplant
worden. Veelmaals is een land, dat met deeze gaaven
der Natuur allerzijds gezegend is , iets kouder
dan anderen, wijl het met hooge boscbrijke bergen
omgeeven is. Maar even deeze bergen bedekken, gelijk
men ook in het Graaffchap Eberjtem ziet, de
dalen die tusfehen dezelve liggen, tegen alle guure
winden. Op deeze bergen heeft men ook daar den overvloed
van hout; den Murgfiroom , die bijzonder 111
Gerfpach den handel verlevendigt en verligt, en zo veele
andere zeer nuttige kleine beeken te danken. Wat
waren zonder deeze de weiden ? En hoe veele voortreflijke
grasfoorten zouden wij moeten ontbeeren ,
wanneer zij niet in de fappen der dalen konden gedijen.
De weidenhaver (Avew elacior) laat zich driemaal maai-,
jen ze wordt ettelijke voeten hoog, en is op de beste
weiden in Zwitzerland en Holland het voornaamfte
voeder ; het kan overal gebouwd worden , en duurt
wel tien jaaren. De weiderfvosftaart (Alopccurus pratenfisj
blijft in drooge plaatzen klein, maar wordt in
vochte en natte oorden groot. Doch de Schepper heeft
nog meer voordeden in dit gras vereemgd. Het behoort
tot dat, 't welk men in het voorjaar het eerft
afmaaijen kan. Het is het eenigfte gras dat met door
de rupzen aangetaft wordt. Daarom bevelen de landbouwkundigen
het te zaaijen daar waar men anders
de fchadelijke Grasrupzen niet verdrijven kan. Het
waft wild, en zijn zaad wordt rijp eer de tijd komt
in welke men het hooij kan afmaaijen. Dat is de rei>n
waarom het hoogft zeldzaam uitfterft op de weiden

mder de Planten. 249
den. Het blijft nog overig wanneer alle andere foorten
fterven. Het geele ruikgras f Anthoxanthum odoratumj
blijft wel altijd klein, maar het is een waare lekkernij
voor het vee. De Muskusreuk , die het hooi
en dikwijls zelfs de weiden van zich geeven, ontftaat
alleen van deeze plant. Want men vindt geheele en
aanmerklijk groote ftreeken , waar het hooi deezen
reuk niet heeft, wijl daar dit foort ontbreekt. Het
waft niet alleen aan het water , het tiert ook wel
aan bergen en op drooge vlakten. Maar ook zelfs voor
de moerasfen heeft de wijze Natuur eene grasfoort gefchikt.
Deeze is het weidenlischgras , (Phleum pratenfcj
dat ook bij ons wild en groot waft, maar in het nat zeker
niet voor alle diereu is. De fchaapen ectcu het
niet gaarne, maar de paerden zoeken het greetig op.
Daar en tegen hebben de fchaapen aan het fchaapsgras
(Fejiuca ovinaj het beste voeder. LINN^EUS heeft
de landbouwers daar op het eerfte hun aandacht doen
vestigen. Aan drooge zandige heuvelen, en dus daar
waar zich de fchaapen het lieffte ophouden, waft het
zelve. Menigmaal fpruit het tusfehen de hei uit. Men
heeft het in Zweden gezaaid, het ging niet op, doch
bleef tien en meer jaaren in wezen. Voor alle dieren is
het Rosgras (Hokus) bijzonder het wollige ("Htkus lanatus)
dat zelfs op vlugzand voordkomt, en ter bevestiging
daar van dienen moet. Het gaat althans niet
ligt onder daar waar het eens wortel gefchoten heeft,
en wanneer men het op de hoogfte plaatzen zaait, zo
kan men toch daar door den fchapen een zeer vroegtijdig
groen voeder verfchaflén.
Hoe meer men met de Natuur bekend wordt, hoe
meer men ziet, dat men flechtshet Alphabeth der Natuur
geleerd heeft, en haare wijsheid nooit zal doorgronden.
Met de grootfte en eerwaardigfte eenvormigheid
verbindtze altijd eene ©nbegrijplijke verfcheidenheid.
Het

25° Wijze inricht'tnge der Natnur
Het heestergewas waar van wij de Arabifche gom bekomen
(Mimofa Sewga/J en dat dikwijls een kleine boem.
wordt, dat ook den naam des Aegiptilehen fcheutdoorns
verkregen heeft, waft in Arabicn, op een'onvruchtbaren
grond , bijzonder aan den berg Sinai, en maakt
daar ganfche bosfchen uit. Men brengt ook groote
ftukken van het land van Senegal naar de weftlijke kuft
van Afrika. Het moet toch even dezelfde boom zijn.
Wijl hij van boven tot onder vol ftekels is, zo klaagen
alhier alle reizigers over hem. Het is moeijelijk
door deeze ftreeken te wandelen, wijl men overal aan
de ftekels blijft hangen en de kleêren fcheurt. Doch
het fchijnt, als of dc Natuur in deeze arme en woeste
oorden, waar zij haar ganfche voorraad niet konde
uitdeelen, de weinige gewasfen die daar groetjen,
tegen de aanvallen van hongerige dieren meer dan
elders in befcherming wilde neemen ; en bewaardeze
daarom met ftekels. (De ouden noemden den boom
Acacia, en fpreeken daarom van Spitiac Acaeiae, Gummi
Acaciae fpinofae &c.) uit deze zo zeer gewapende
boomfchors mi, druipt de gom , gelijk onze kerfeaboomen
ook een weinig leveren. De Arabieren verzamelen
alle deeze hardgeworden droppelen , vullen
daar mede groote en kleine zakken van ruige vellen,
die zij voords toenaaijen, en in het najaar in Cain aai
de Kristen- en Turkfche kooplieden verkoopen. De
fchoonfte Arabifche gom is roodachtig, bijna doorzichtig
, en kan tot edeler oogmcrKen gebruikt worden.
De bruine gom is fiegtcr , wordt tot vernis en inkt
gebruikt. Behalven 't gebruik welke dc Arts daar
van maakt, gebruikt men gom tot alle vloeibaarheid
die men een glans wil geeven. Men gebruikt het
gomwater bij de ftoflènmanufakturen en zijden linten.
Behalven dit produkt, dat de fchors des booms
geeft, perft de Arabier de knoppen uit, eer de vruchten
rijp. worden , verdikt de lap, maakt 'er kleine
ftufci

'ender de Plant e'fi. 251
ftukken van , en flaatze in blaazen die tot •bewaaring
derzelve dienen. Deeze zwartachtige fap heeft men
m den Apotheek, hoewel men tegenwoordig met de
verdikte fap van andere Inlandfcbe gewasfen b. v. van
eenige wilde prnimebonmen (PrumtsJ het zelfde bewerken
kan. In 't begin froaaktze zoetachtig, maar vervolgens
trekt zij de tong fterk te zamen. Gansch anders
heeft de Natuur de wortelen gevormd. Deeze
(tinken, de bloemen daar en tegen ruiken als violen,
en het hout des booms zelve heeft noch reuk noch
fmaak. Wie kan nu verkiaaren, van waar alle deeze
vetfehcidenheid van fappen in een' boom komen? Wie
heeft zo diep in de werkplaats der Natuur gezien, dat
bij het onderfcheid in de vaten der wortel, des houts,
der fchors, der bloemen en der knoppen bemerkte?
Wie weet waarom de Natuur in deeze Welriekendheid ,
in gene dank lag? Wie meldt ons de dieren die deezen
gom draagenden boom mogten naderen, en die
daar van afgehouden moeften worden ?
Ik heb boven van den waschboom in Amerika gefproken.
Ook in Amerika en Afia heeft de Natuur door
een plante bereikt, wat bij ons het werk der vlijt der Infekten
is.*; Laat ons dan deeze voortreflijkc inrichting der
Natuur ook daar leeren kennen, en meer en meer als een
waar Christus iu het zalige vertrouwen op de allervolkomenftè
Wijsheid van God geflerkt, en tot navolging zijner
wnare en eeuwige goedheid, van welke dus een voorwerp
ben , opgewekt worden ! Langs de kusten van
Acadien , bijzonder in Carolina en Louifana wasfen
twee
*) In veele berigtén Raat: De Amerikaanfche waschboom
is een Mijrthenboom, doch dit is valsch, hij heeft
'er alleen de gedaante van. Andere rekenen hem even
10 verkeerd tot de tamarisken. Doch het is een Diöcifi
naar het Sijfthema der Botanisten. Tamarisken behoorett
tot de vijfde klasfe, en Tamarindtn tot de derde.

*5* Wijze inrichtingen der Natuur
twee foorten van den waschboom CMijrica CeriferaJ of
van de zogenaainde Lichtmijrthe. Het zijn waterheesters,
die ongeveer zo hoog worden als onze kleine
kerfenboomen, ze groeijen ook op het drooge land.
De bladeren die bij de eene foort grooter dan de andere
zijn , hebben de aangenaame reuk der Mijrthe.
De ftam buigt zich , en fchiet onregelmatig nederhangende
takken. In Maij hebben de jonge takken ganfche
bosfen van kleinen roodenbloeifem , uit welke blauwe
besfen ontftaan. die eenige Reisbefchrijvers, waarfchijnlijk
om de kleur, met de vlierbesfen, andere met
opzigt tot_ de grootte met de kleine hazelnooten vergelijken.
De besfen , op welke bij den waschboom
alles aankomt, zijn grooter dan korianderzaaden, aschgraauw
van kleur, en bevatten een' fteen, of zaadkern
, die in een harde langachtige fchaal gefloten is.
Deeze pitten zijn in plaats van het vleesch of fappig
wezen, dat anders bij besfen voorkomt, met een vette,
meelige, waschachtige ftof overtogen, welke bij
het vuur fmelt, en wanneer zij weder verdikt wordt,
tot waschkaerfen kan gebruikt worden. Eerft in November
en December verzamelt men de besfen, kookt
ze in water, en fchept het bovendrijvende vet, olij,
harft, wasch (zo als men 't noemen wil) 'eraf, laat
het verkoelen, en men heeft terftond een dunne groene
wasch, waar van men zo kaerfen kan gieten. Door
menigvuldig kooken wordt de groene wasch allengs
geeler, door herhaalde proeven kan men het ook tamelijk
wit maaken. In tien en twaalf dagen , kunnen
de dunne plaatjes daar van in de zon gelegd, zeer
goed bleeken, wanneer menze maar alle morgen omkeert.
Doch wijl deeze wasch zeer bros is, doet men
'er een vierde gedeelte vet bij, wanneer men 'er kaerfen
van maakt, welke kaerfen zeer fchoon zijn, helder
branden en een' aangenaamen reuk geeven. Doch men
maakt ook kaerfen uit enkele kaersmijrtenwasch, welke

onder de Planten. 353
ke zuiverer en zagter branden dan de gernengden. Blaart
men de kaers uit zo (tinkt ze niet, gelijk die van vet,
maar ze laaten veeleer nog een mirtenreuk na. Valt
'er ook een droppel van de brandende kaers op de klederen,
zo befmet zij dezelve niet. Zo dra de wasch
gedold is, fpringt de drooge wasch 'er af, gelijk drooge
kalk afvalt. De besfen zijn zo vol van deeze
waschachtige dof, dat zelfs het water waar in men ze
gefmolten en gekookt heeft , kleverig wordt. Men
zegt dat het vet dat naderhand in dit water gefmolten
wordt, daar door even zo veel vastigheid verkrijgt als
de wasch zelve. Zuivere, goede, en wit gebleekte
bijenwasch was zeker het fchoonde bijmengzel tot
deeze kaerfen. Intusfchen hebben de inwooneren dezes
lands deeze besfen in overvloed. Het boompjen
plant zich het bed door afleggers voord, het draagt
eerd na het vijfde jaar, maar dan draagt het ook alle
ja R : in Carolina brandt men fchier geen andere waschkaerfen,
dan die uit deeze wasch gemaakt zijn. Ten
tijde nes oogd aan deezen boom kan een mensch bekwaam
in één dag 15 pond besfen zamelen. Volgends
fommige berichten geeft een pond besfen twee oneen
wasch , andere rekenen 7 of 8 pond besfen omtrent
op een pond wasch. Men konde wel 25 of 30 pond
besfen van een boompjen verzamelen, maar de muurzwaluwen
verteeren het meede daar van, zo dat men
dikwijls aan een zwaar met vruchten belaaden boom
met zes pond besfen, en in een pond vruchten met
vier oneen wasch te vreden moet zijn. In de zuidelijke
Provintien van Frankrijk heeft men den waschboom
willen aankweeken. Du Hamel gaf zich daar
toe veel moeite , en wanneer men de jonge planten
iu de Orangerien bewaarde, tot de jonge fcheuten derk
geworden waren, donden zij vervolgends het Klimaat
door. In Trramm bloeiden 'er eenigen, en zettede
vruchten. De Hertog van Argijle in Engeland had
ook

25*4 Wijze inrichtingen der Natuur
ook eenige heesters in zijn' tuin , die niet alleen zeef
goed voord kwamen, maar ookwerklijk wasch gaven,
dat men er kaarfen van konde maaken. Gewis is het
oogmerk der Natuur, den mensch op eene onkoftbaarè
wijze een der gewigtigfte en onontbeerlijkftc vruchten,
zonder dat ze hem de geringde moeite kosten, in de
handen te leveren. Zo waar is het, dat van het zonneftof
tot de zonne alles met groote wijsheid en goedheid
gekozen is.
M l N E R A A L E N .
De zelfde God , dien wij ons niet zonder de hoogfte
goedheid kunnen verbeelden, heeft ook in de diepten
der aarde onmeetlijke fchatten gelegd. Van Wallachijen
loopt een doorgaande groote zoutader door Moldau,
Zevenbergen, Hungarijen, Polen, tot aan Wieliczka
en Pochijnia in Polen. Deeze ader loopt op beide
zijden langs de Karpatifche gebergten, en loopt beftendig
paralel met dezelve. Als een onderaards gebergte
ftrekt zich deeze verbazende zoutvoorraad 129
mijlen uit. Het ploegmes bereikt op veele plaatzen deezen
zoutvnorraad. Aan andere oorden is hij, als in
een kelder, in fteenzout gefloten, zo dat men op den
grond des kelders in zout ftaat. Met een laag van vette,
zeer zwarte aarde, waar in zeer veel bergolij fteekt,
zo als de reuk aanduidt, is de zoutader onmiddelijk gedekt,
Doch zijne onderlage is nog geheel onbekend.
Men heeft reeds groeven gehad die 97 vademen diep waren,
en egtcr was de zoutader nog niet geheel doorgellagen.
Men verlaat de groeven wanneer ze deeze diepte
bereikt hebben, om dat het te koftbaar is het zout
zo hoog op te haaien. De Heer VAN FIc HTEt
heeft dit weldaadig wonder der Natuur befchreeven,
men heeft het in plaat gebragt, en een afgezette kaart daar
van ftelt de ftille onderaardfche raagt der Natuur voor.
Het

onder de Mineraalen. *5S
Het is vreeslijk zich in deeze diepten neder te laaten.
De Natuuronderzoeker verzekert, dat Zevenbergen nog
geen gebrek zou befpeuren , wanneet' het gansch Europa
veel duizend jaaren lang alleen met zout wilde verzorgen.
De oudfte oirkonde van het zoutregaal aldaar
is van 1405. In dat Land zelve gebruikt men tweehonderd
en dertig duizend Centenaars , zesmaal honderd
duizend centenaars gaan jaarlijks naar Hungarijen. Naar
het Bannaatvan Tcmiswar gaan ten minften honderd en
twintig duizend centenaars. De ganfche jaarlijkfche
inkomft bedraagt dus wel een Millioen Centenaars, en
zeer dikwijls worden nog 200,000 Centenaars meer uit
den zoutvoorraad gewonnen. Hier bij is nog het zogenaamde
Minutieu zout niet gerekend. De kleine ftukkan
worden in 't geheel niet geteld. Gelijk de dorre
ertslooze fteencn bij andere bergwerken bij groote hoopen
op elkander wordt weggeworpen ; zo ftort men ook
in Zevenbergen jaarlijks tusfehen de vier en vijfmaal
honderd duizend Centenaars Minutien zout, als onbruikbaare
waar op een hoop. De mensch heeft meer
dan hij noodig heeft. Wij beeven terftond voor een
hongersnood, wanneer flechts een dorpjen niet oogften
kan. Maar in de grootfte fchuuren der Natuur is voorraad
voor duizenden van jaaren, en Millioenen menfchen:
zij is den bronnen gelijk , die nooit verzijgen
maar geftadig fterker ftroom worden. Uit Braïilien
brengt men jaarlijks voor twee Millioen ponden Sterlingslaan
goud naar Europa. En hoe rasch zouden
Diamanten geen zeldzaamheid meer zijn, als men zo
veele van deeze fchoone 'ftcenen naar Europa wilde
zenden als men daar vindt! Vijf cn negentig duizend
ftuks vuurfteenen wierden in het jaar 1773. uit vreemde
Landen naar de Stad Stokholm gevoerd. Op de
Vorftlijke Nasfaudillenburgfche koperhutte kreeg men
in 't jaar 1766 tot 1779. aan erts 17885 f Centenaars
Gaarkoper. Ganfche vaten vol kwik fleepen de Span-
S jaar-

i$6 Wijze inrichtingen der Natuur ent.
jaarden alle jaaren uit Amerika naar Eufopa. Men rekent
dat mcerdan honderd duizend Centenaars alle jaaren derwaards
tot ons gebragt worden. In het jaar 1772. zou
de inkomft der Rusfifehe bergwerken aan fijn goud 59
pud, (tot 39 Hamburger ponden gerekend) en aan fijn zilver
1S88 pud geweell zijn. In het ganfche Rusfifehe
Rijk zouden jaarlijks tien Millioenen pud zout verbruikt
worden. —> Dit zijn maar weinige bewijzen van de geheime
fchatten der Natuur. Zij is op zich zeiven 011nitputlijk
en ondoorgrondelijk. Van Peru tot aan
Groenland, van de uiterfte fpiize der bekende tot de onbekende
grenzen des onbekenden Lands, is zij met de
edelfte gaaven vervuld. Elk klein diftrict heeft zijn eigene
rijkdommen. De nakomeling zal nog ontdekkingen
doen , die wij thans nauwlijks voor mogelijk houden.
De fchoone fteenen waren lang verachte rotzen
in Labrador, eer de Europeer ze fpleet en in ringen vat*
te. De Zee worp zijne kezels finds de fchepping uit*
Maar het duurde lang, eer men in Burschlem porcelein
maakte. De Saxifche porcelcinaardc wachtte lang op
Böttchers geboorte, en fcheen niets te zijn. Men zal
de bekende gaaven der Natuur vermenigvuldigen, en
geftaag beter bewerken. Men zal daar, waar thans
heiden en woeflijnen zijn , Bloemhoven aanleggen. Mert
zal de kruiden aanbouwen, die wij thans als een fchadelijke
overtolligheid in de waereld befchouwen. Men
zal infekten waardeeren, die men thans het meefte
verwenscht. Men zal immer dieper in dc ingewanden
der aarde dringen, en de Natuur dwingen, om ons de
fchoonheden te toonen, die zij thans nog met wijze
fpaarzaamheid voor de komende mcnfchengeflachter*
in haar geheimfien fchoot verbergt.- Men zal de Al=
magt, de wijsheid , de Goedheid van God meer en
meer duidelijk erkennen, en zal dien God immer vuuriger
aanbidden, die van den Engel tot de flek grooten
goed is!
Ih

li.
D R O E V E E E N E R N A T U U R G E ­
S C H I E D E N I S V A N D E Z E E .
Vervolg van het eerfle Stuk.
. In de gefchiedenis der dieren die den Oceaen bevolken,
zijn nog de allerbijzonderfte, de kleinfte en de
grootfte dieren over. Wij kunnen bij de fchildpadden
beginnen, langs den ladder der wezens nederklimmen
tot den worm en 't infekt, en weder té rug gaan ,
en ons met de walvisfchen , zeebeeren, en zeekoeijen
bekend maaken. En wie is het , dien den zilvertoon
der Natuur niet aangenaam klinkt ? Is niet
de kennis deezer groote werken het edelfte en
waardigfte genoegen, dat den geeft verzadigt en uitbreidt
? Is dit niet de verbeven bezigheid, die ons tegelijk
geftadig in het gevoel onzer voortreflijkè waardigheid
onderhoudt? Wanneer onder het gouden fchild
der Natuur zo veele duizend Millioenen fchepzelen leeven
en gelukkig zijn, zo kan ook ik — dit denk ik zd
menigmaal ik mij op de vleugelen der verbeelding boven
waereld eiï zee laat voeren ! — van hunnen en mijnen
Schepper zeer zeker verwachten, dat ik ergens anders,
wanneer dit eerfte punt mijner beftaanlijkheid voorbij
zal zijn, in andere hooger kringen volkomen het geluk
genieten zal, dat mijne ziel onophoudelijk met een zekere
onverzadelijkheid ,lwaartoezij door haar aanlegen natuurlijke
gronddrift fchijnt gerechtigd te zijn, vordert. (*)
Heeft de mosfel en de zeeégel aan zijn rots alles wat hij •
noodig heeft om met wellurt te leeven , en zou ik in 't
. S' e
"
(*) Een Christen in de daad kan, ja moet zulk» op
duchtige gronden, in eene Goddelijke Openbaaring opengelegd,
verwachten.
Si ......

25»
Van de Zee.
geheim geftadig door ledige hoop, die nooit vervuld
zal worden, verteerd worden? Alles, wat ik bekruip,
grijp en verover, ftoot mij te rug, of verlaat mij, of
bevredigt mij maar half — hechts voor weinige oogenblikken,
— en zou dit onvolkomen behoeftige leven
z o tot 'den dood voordgaan en agter het duistere pad
des vervolgers, die mij,ook het laatfte goed ontneemt,
geen fchemerende dageraad, geen lichter oörd , geen
helderer waereld komen , - zo is God onrechtvaardig
en eenzijdig, zo is hij niet de volkomen wijze het
beste lkfderijkfte wezen. De zeefterren verkondigen
ziine grootheid, maar het zijn ftomme getuigen, hunne
welfpreekendheidisMechanismus, en geen gevoel. Ik
heb nevens het werktuiglijke dat hij ook mij gaf, het
vermaak hem te kennen, ik kan hem beminnen aanbidden
prijzen, navolgen, en hem mijn dankoffer
hreneen Waartoe deeze kracht, waar toe deeze hooeere
bekwaamheid, wanneer ik noch hier, noch daar
Lne ziele overvloed en ruste belooven mag. Doch de
kennis der natuur wederfpreekt deeze twijfelingen.
Laat ons in de baaren derzee nederzien, en op deeze in
den eerflen opïlag ongeregeldfte fchouwplaats de wijsfte
orde erkennen.
Behalven de Land- en Rivierfchildpadden behaagde
het den Heer der Natuur, ook groote Zeefehildpadden
te fcheppen en bijzonder de Amerikaanfche zee
en eenige ftreeken in Ooftindien daar mede te bezetten.
Het is iets zeldzaams, wanneer men een van de groote
«efchilpadden in de ooftzee, in de middenlandfche
2ee of in het kanaal tusfehen Frankrijk en Enge and
vind't D'AUBENTON bewaart in het Koninghjke
Kabinet te Parijs eene in het kanaal gevangen zwarte
zeefchildpad, die omtrent de groote eens jongen kalfs
had en waarfchijnlijk door een toeval, door ftorm,
do»r een bijzondere vloed «Jerwaards gevoerd is. Mo-

Over de Schildpadden. 2.59
gelijk vinden zij daar hun gewoon voedzel, het klirna,
den graad van warmte niet, die bijzonder ter nitbroeijing
van haare eieren noodig is. Voor de grootften onder
dezelve zal mogelijk de Zee in Europa niet op alle
plaatzen diep genoeg zijn. Zij blijven daarom meeft in
P.rafilien, op de Antillifche eilanden, en op het Afcenfions
Eiland. Haare geflachtverwanten op het . land
bereiken geen bijzondere grootte , doch de zecfchildpadden
worden zeer aanmerklijk. Een fchildpa.i,
wiens fchaal recht goed zal zijn, moet ten minden anderhalf
Centenaar weegen, doch het is niet buitengewoon,
wanneer men fchildpadden van vier, vijfenacht
honderd pond vangt. Dc Reuzenfchildpad (Teftado Mydasj
weegt dikwijls over de 900 pond. GMELIN
fpreekt van een in Europa voorheen onbekenden fchildpad
aan de Kaspifche zee (Ttftudo CaspkaJ niet ver van Baku,
waar hij ook in de meefte zoete wateren voorkomt,
die veeltijds zo groot wordt, dat eenige menfchen op zijn
bovenfte fchaal kunnen ftaan, en van dit dier zich
kunnen laaten voordileepen. Eenige Reisbefchrijvers
fpreeken van fchildpadden in Ooftindien, op welkers
fchaalen 40 menfchen plaats hebben, die genoegzaam zoude
zijn om een geheel vertrek daar mede te bedekken.
Eenige fchaalen worden om haare groote tot visfehersfchuitjes
gebruikt. Van de allergrootfte Meerfchildpadden,
C T
eftado Mydas) gebruiken de Negers de fchaalen
tot deuren aan hunne hutten, tot booten, daken en
tenten, doch geen derzelven moet boven de negen voeten
lang zijn. Menige levert alleen joo ponden vet,
dat men fmelten laat, en als boter kan gebruiken.
FER MIN zegt, dat ze in Surïnaamen dikwijls 400 pond
zwaar en 3 voet breed zijn. Op de Carabifche eilaulanden
vult men de acht voet lange fchilden der groene
fchildpadden met aarde en kweekt 'er allerlei planten in.
De lever alleen is fomwijlen zo groot, dat 100 menfchen
ev van kunnen eeten. Men heeft 'er een gevan-.
S 3 gen,

26"o Van de Zee.
gen , wiens' kop 29 en elke zwemvoet 52 pond zwaai
W^s. De Schepper bouwde deeze dieren naar den
grooten maatftaf, op dat zij het geweld c'.er golven des
te beter zouden weaerftaan, en den mensch des te nuttiger
zijn. De dikte der* romp ontftaat bijzonder van
de menigte eieren die men op ze::ere tijden bij hun
vindt. Bij het kooken zwelt bijzonder het vlecsch der
Ascenfionsfchildpad fterk op. Van een Miidas'childpad
kan men 200 pond vleesch inzouten. In de zee is
yoedzel in overvloed voorhanden. Volgens hun levenswijze
kunnen zij zeer oud worden. Op den bodem
der zee zijn, bijzonder op eenige Amerikaanfche
eilanden, groene weiden van zeegras, dit is hun geliefdfte
fpijze. Men heeft plaatzen in de zee, waar
men den groenen bodem zien kan , en te gelijk de fchildpadden
befchouwen die op deeze aangenaame weide
onder het water rond gaan. Wel ligt geldt ook van hun
•wat men van andere fchildpadden op het Land en in de
Rivieren weet. dat ze naamlijk ook visfehen eeten.
Men ziet fomwijle zwemblaazen boven op het water
drijven. Meeft altijd een zeker teken, dat zich benedenfchilpadden
ophouden. Zij bijten den visch verfcheiden
reizen tot ze dood zijn, en knaagen ze af tot aan
de becnige deelen. In dit geval rijft de blaas naar omhoog
door haare ïigtheid en drijft op de vlakte. Ten
minften kruipen de fchildpadden in de zee, wanneer
zij zich zad gegeeten hebben, uit het meer, naar de
monden der Rivieren, en neemen ook zoet water. CA-
T E s B IJ zegt, dat de kinbakken der grootfte zeefchildpadden
zo fterk en hard zijn, datze ook de dikfte conchijlien
aan ftukken kunnen bijten. Hun leven is voor het overige'
zeer eenvoudig Zij vreeten h of leggen met den"
kop boven het water uit, zo lang zij geen gevaar te vree-
2ei)' hebben!' Hij is het dierniet, bij hetwelk men veel naturel,
veel bekwaamheid, veele foorten van werkzaamheid','yeele
blijken van kunftdrift, veel verfcheiden-
ÜV. M, *»*«- - . • - • heid

Over de Schildpadden. 261
ïieid in zeden en manieren moet verwachten. Men
kan eenigen van hun zonder voedzel 6 weeken
ih het leven houden, wanneer men ze maar, van tijd
tot tijd op den rug of den buik met zeewater begiet.
De kleinfte vloo is een vlijtige arbeider bij de grootfte
fchildpad. Een groot deel van hun tijd brengen zij
door met op de zee te leggen flaapen. Hun pooten gelijken
als dan de vinnen der visfehen, (trekken ten minften
in plaats van dezelve, dewijl ze hen dienen om te
zwemmen. De huid ik ook aan de teè'n met fchubben
bedekt gelijk de fchubben der visfehen. De traagheid
des diers ontwaakt zelfs niet wanneer men hem vangen
wil. Zij vcrweeren zich niet fterk, als of zij wisten,
dat de zwaarheid van hun lichaam , hun tocli altijd een
fteeds blijvende hindernis moet zijn. Men ziet ze bijna
nooit hunne krachten aanwenden, dan wanneer men ze
met geweld op den rug geworpen heeft. Doch in den
tijd der voordteeling fchijnt de fchildpad op eenmaal een
levendig en driftig dier geworden te zijn. CA T ES BIJ
, zegt dat het fchildpadden mannetje op den mg van het
wijfje zit, en wijl alles bij hun lange duurt, moed de-
Natuur zorgen , dat de beide gedachten niet weder van
elkander komen voor de bevruchting gefchied is. Daartoe
gaf zij het mannetje aan de voorpooten twee hoornach,
tige nagels of klauwen, waar mede hij het wijfje voor aan
het vleezige deel van den hals grijpt en vaft houdt. Op deeze
wijze hangenze ten minften veertien dagen, dikwijls
wel een ganfche maand. In deeze gedeldheid gefchiedt
de bezwangering, en beide gedachten vergeeten bij deezs
gewaarwording eeten en drinken , maar hun taai leeven
duurt echter voord. Zij vergeeten zich zeiven,
terwijl zij voor hun nakomelingfchap zorgen. Doch
jn even deezen tijd, wanneer in Maart de vereeniging
gefchiedt en beide de gedachten zo lang als aan elkander
gebonden zijn, kunnen zij ligt verrad en met een
fchiclijk om. haar geworpen drik gevangen worden.
5 4. MM

5 6l Van de Zee.
Men ziet iet? dergelijks in onze gemeene kikvorsen,
en moet men niet den Schepper aanbidden, die ook op
het zinnelijk vergenoegen zijner geringde fchepzelen
zijn aandacht vestigde, en elke onontbeerlijke levensverrichting
aan een lichamelijke welluft verbond, die ons
zelfs in gelukkige oogenblikken voor alle voorige moeiten
fchadeloos fielt, en flerker trekt en drijft., dan de
geoefendfle' rede? De fchildpadden in de zee zwemmen
in de naauwfte vereeniging met elkander voord , en zien
of hooren fchier niets van het geen buiten hen omgaat.
Alle andere zinnen zwijgen, dc Natuur verzadigt
het gevoel, dat anders doorliet ganfche, jaar ftomp
was gebleeveu. Bij eenige mannetjes onder deeze dieren
zijn cie teeldeeien gedeeld , wijl een menigte eieren
moeften bevrucht worden. Eenige ftellen dat de groote
zeefchildpadden ontelbaar veele eieren , ren minften duizend
, in een jaar kunnen leggen. Van de Reuzenfchildpad
, zegt de Heer LESKE, dat ze duizend tot
twaalfhonderd eieren jaarlijks legt. Op het eiland Surka-fos
zijn de groene fchildpadden zo groot cn dik, dat
ze anderhalffchcpel eieren in hebben. COOCK vondt,
op izijn laatfte Reis, toen hij van de Sociteits eilanden
noordwaards (revende, een tamelijk groot eiland, waar
het van fchildpadden krielde. De manfehap der beide
fchepen leefde eenige weeken daar van in overvloed'
FERM IN, een zekere ooggetuigen uit Amerika, zegt,
dat een der grooten van de zelve ten minften driehonderd
eieren legt, en met even dien ijver met welke het
mannetje het zijne toebrengt tot behoud van 't gedacht,
met dezelfde of nog grooter drift, ontledigt zich het
wijfje van de jongen. Zij kan dez.el.ve der onzekere ftormende
zee, die van verflinders krioelt, niet aan vertrouwen.
Daarom heeft dit dier, dat anders nooit aan
land komt, de merkwaardige drift, om in April uit de
zee te gaan en een zekere, drooge en bekwaame plaats
op te z,oekeni Men vindt daar na haare fpooren in 't
zand

Over de Schildpadden. 263
zand, en wanneer men ze vervolgt, werpen zij met
haare breede pooten den vijanden zand in de oogen.
Met de ebbe komen ze , maar, even of ze wisten dat
de regelmatige beweeging van ebbe en vloed niet op­
houdt, zij gaan zo ver landwaards in, dat de vloed
haar eieren niet meer bereiken kan. Stoort men haar
aan deeze plaats, zo verlaaten zij, volgends de verze-
ring van KATESBIJ, dezelve terftond, en zoeken een
bekwaamer plaats. En beginnen zij eens te leggen, zo
houden zij ook niet eer op, en achten alles btiiten dien
niets, voor zij haar Moederplicht vervuld hebben. Zij
verkiezen daar toe bijzonder den ftillen nacht, — op
dat haare vijanden niet terftond de wieg haarer jongen
zoude ontdekken. De Natuur zegt haar, dat de warm-,
te tot het uitbroeden der eieren volftrekt noodzaakiijk
is. Haar koud bloed is daar toe geheel ongefchikt.
Haar element kan daar even min aan toebrengen. Dus
moet het zand, dat de zee opwerpt, en de aangenaame
zonneftraalen, dit gebrek der moederlijke warmte ver­
vullen. Het dier maakt met zijn pooten zo goed het
kan, een groeve in 't zand, meer dan twee voeten diep,
legt daar in zijne eieren, vult de groeve met zand, op
dat ook van boven warmte en bedekking zoude zijn ,
en gaat als dan, in de verzekering dat de Natuur het
overige zal verrichten, naar de zee te rug. Welk een
merkwaardige famenhang van zo veele onderfcheide din-
gen! Men is in de daad geen mensch meer, wanneer
men niet het vrolijke, het leven, de kleuren, die over
alle de werketr der Natuur verbreid zijn bewondert?
De eieren der fchildpadden hebben de harde fchaal niet,
die om de vogeleieren zijn, wijl ze niet tegen de druk­
king der moeder behoefden befchut te [worden. De Na­
tuur bedekte ze Hechts met een nat vlies als perkament,
op dat 'er de warmte des zands des te beter zoude kun­
nen indringen. Intusfchen is het groote dier in de
kleine ruimte eenes middelmatigen bals befloten. Da
S 5 eieren

s6"4 Van de Zee.
pieten zijn rond, hebben wit cn doijer, en wordeft
door dc Iftdiaanen en de zeevaarenden gegeeten. Zelfs
de onvolkomen eieren worden in foupen gedaan en als
een lekkernij genoten. De fmaaklijkfte eieren vindt men
aan de Amazonenrivier, waar de [inwooners er van leeven.
In Siam is het verboden fchildpadden te dooden,
Wijl de Koning van de zandbanken der rivier, op welke
ze leggen, groot voordeel trekt. In Suriname wordt
dikwijls de moederbij deeze verrichting de buit der menfchen.
Men loert op haar tot ze uitde Zee komen, als dan
werpt men ze met een ftuk hout dat men ze onder den
buik floot, op fden rug, en overweldigt ze in deeze
. voor hun majtelooze gedeldheid. Er is een tijd ge*
wecil in welke men de geftalte der fchildpadden vooraffchuwlijk
en onnatuurlijk hield, en ze meer als een
misgeboorte des Satans , dan een fchoon en regelmatig
fchepzcl van God befchouwde. Men weet, dat een
Patriarch te Kondantinopel zijn geestelijken onderdaanen
het genot van dit vleesch verboden heeft, wijl het
niet anders mogelijk was, dan dat zich een b»ze vijandige
gecir in zulk een misvormd en plomp dier verdoken
had. Volgens fommige berichten zouden de Grieken
zich nog van dit vleesch onthouden. Men weet,
dat ruwe en anders doute menfchen op het eerde gezicht
van zulk ecu groote fchildpad verfchrikten, als of zij
de verfchrikkiogen der helle zagen. Zelfs eenige onder
de Franfche Natuuronderzoekers zijn onredelijk tegen
den oorfprong der Natuur, terwijl zijde lelijkheid en
fchijnbare onregelmatigheid inden vorm der fchildpadden
befchrijven. Doch aan andere plaatzen heeft de
vrekheid en gewinzucht alle dwaalingen en vooroordeekn
overwonnen. Men handelt met de fchaalen en het
vleesch deezer dieren. Op de zogenaamde fchildpaddeaeilandén.
niet ver van Kochincbina worden 'er veele
ingezouten. Op de Amerikaanfche Kolonie eet men
ingezouten fchildpadden gelijk men dokvisch eet in
En-

Over cle ScliilldpacUenl &$S
Europa.' Het fcheepsvolk van COOK dronk op een
eiland, waar zij de fchriklijkfte dorft leeden, het
bloed der fchildpadden, zonder er eenig letzel van te
hebben.
Doch, hoe groot het getal der eieren, en hoe era*
ftig de bemoeijingen der moeder zijn, om ze aan de beste
plaats te leggen, zo zijn er toch altijd maar zeer.
weinig fchildpadden in de waereld. Naauwlijks zijn
de jongen uit de eieren gekropen, of men ziet wel in
dezelve het hoogft bewonderenswaardig inftinkt ora,
zich terftond naar de zee te begeeven, waar haare ,
fchoon onbekende, ouders leeven; maar op deeze eerfte
reize in hun leven, die hen eerft brengen moeft in het
element, voor het welke zij beftemd zijn , overvalt hen
reeds de dood. Men befchuldigt deels de wezels, deels
de Hangen, dat zij de jonge fchildpadden in menigte
eeten, zo lang hunne fchilden nog meer lederachtig,
dan verhard hoorn zijn. Deeze dieren zijn in heete
Landen niet zelden , en het fchijnt, als of de Natuur ze
gefchikt had, om de groote vermenigvuldiging der
fchildpadden paaien te ftellen, en de algemeene orde
benevens de wet van evenwigt onder de dieren te behouden.
In Bengalen behooren daar toe ook dc Jackhallen
, welke de eieren eeten. De weinigen die nog op
den korten weg van de geboorteplaats tot aan de zee ,
door bijzondere fnelheid en bekwaamheid, den dood
ontgaan, zijn ook nog in de zee niet zeker. In 't bebegin
zwemmen ze meeft altijd boven op het vlak der
zee, en kunnen niet in de grond komen. Daar door
worden zij den grooten zeevogelen, den beenbrekeren
Cl'alco ojjifragusj zichtbaar, deeze vallen met groote fnelheid
neder, grijpen de jonge fchildpadden , fteigen da.tr.
mede in de hoogte, laat ze op dc rotzen aan de zee
nedervallen, de jonge nog weeke fchaal berft, de valk
ftort neder, en haalt met zijn fneb het vleesch uit de.
fchaal.

*66 Van dc Zee.
fchaal. Men weet dat de Rraaijen aan de kusten vanftretagne
zo te werk gaan met de Hekken en mosfelen. Is
het nu bij zo veele gevaaren bijna geen wonder, dat
van het ganfche gebroed nog vijf of zes jongen overblijven
? Zou men niet verwachten, dat zo veele hongerige
vijanden reeds lange het ganfche gedacht der zeefchildpadden
zoude omgebragt hebben? Zij hebben dus eenerlei
lot met de krokodillen , en even deeze vraatige Caimans
verteeren zelve ook de zeefchidpadden, en verteeren
ze in en met de harde fchaal. De volle en zegenrijke
Natuur laat zich van alle deeze berooven , niet
als of zij haare voordbrengzels niet waard fchatte,
maar wijl deeze eeuwige en onophoudelijke drijd het groote
behoudmiddel der algemeene orde en fchoonheid in de
natuur der lichaamen is. De Oceaan is om de aarde
daar. De vruchtbaarheid der zee heeft geen grenzen. Wat
is billijker, dan dat de overvloed onder haare fchepzelen
anderen dieren ter onderhouding diene, die
wederom de aarde en de zee groote dienden bewijzen?
Inde inwendige famendelling der zeefchildpadden,
zijn eenige heerlijke en onwederfpreeklijke bewijzen der
goedheid en wijsheid van God, die ik den vrienden der
Natuur, die anders geen gelegenheid hebben, om een
aanfehouwer bij den ontleeder te zijn, of hunne fubtielde
ontdekkingen te leezen, wil mededeelen, *) Dee.
ze dieren zijn langzaam en zwaarmoedig. Wanneer
zij haar voedzel gevonden hebben, kod het hun veel
moci-
*) Vin den uitwendigen bouw der fchaalen zelve , zal
ik op een andere plaats bij de land- en zoet watetfchildpadden
, fpreeke». De beste Anatomie hebben onbetwiflbaar
Perrault, Charras en Donart gegeeven in de Hifl.
anat. & r.aturelle des Animaux, jeconde Partie 1773.
n. XIV.

Over de Schildpadden. z6j
moeite, eer zij weder tot een andere weideplaats
voordgezwommen zijn. De Schepper zag dit voor uit,
en vormde daarom in het eerfte ftuk hunner dermen
f Duodenum) veele netvormige plooijen, op dat daar in
het fchildpadden g< as, en alle ander voedzel des te langer
zou kunnen verteeren, op dat dus door middel der
geheime werktuigen, die bij de fpijsverteering dienen,
elke goede druppel fap, daar uit getrokken en in het
bloed zou kunnen gevoerd worden. Men kan deeze
darm als een tweede maag aanmerken. Wijl ook de
warmte der eigenlijke maag niet zeer groot is, zo ver
eischte ook deeze omftandigheid nog een bijzondere
inrichting , zo anders de fpijsverteering volkomen
zoude geichieden. En de wijsheid van God vondt daar
toe ligt een middel, zijne goedheid verzuimde het
niet. — Een andere merkwaardige bijzonderheid is in
de pisblaas der fchildpadden. Ze is bij alle dezelve,
zeer groot. PERRAULT vond inde blaas eenes grooten
fchüdpads uit Indie twaalf pond klaar en helder water.
Ze heeft de gedaante der huid, die bij levendbaarende
dieren in den moeder de urine opneemt,
CMembrana allantotdea) haare groote bedroeg in de ontleedde
fchildpad twee voeten, haar hals was in het
midden en niet gelijk anders, aan het einde, 't Is klaar
dat deeze groote overeenkomftig het doel is. Want
wijl het den Heer der Natuur behaagde, de fchildpadden
in een harde fchaal te fluiten, op dat ze tegen veele
befchadigingen zeker zouden zijn, zo verviel daar
door de uitwaaszeming, die anders bij alle dieren door
de Natuur zelve is ingericht, en tot het leven en de
welvaart onontbeerlijk is, van zelve. Het is onmogelijk
dat de fchildpadden door de huid uitwaasfemen,
wijl het dikke fchild alle zweetgaten verdopt. Haare
huid zelve is tot een harde fchaal geworden. Daarom
verzamelt de wijze Natuur in het lichaam der fchildpadden
alle Vogten, die anders door de fijne openingen

%6% Van de Zeel
des lichaams onmerkbaar vervvaasfemen, in dit ruime
vat. Zij leidt de overtollige onreinigheden alle naar de
nieren, en verandert zweet en uitwaaszeming, die bij
deeze dieren zo lang het zijn moet wat het is, zich
niet kan vertoonen, in pis. Volgens de ganfche aanleg
der Natuur moeft in alle vormen verfchei.ienheid heerfchen,
en daar van is de groote pisblaas der fchildpadden
een klaar voorbeeld. Scheuren kan zij niet, hoewel
ze zwaar en groot is. Want even deeze dikke en
harde fchaal , die de noodwendige grond van haar
daar zijn en gewoone groote is, bewaart haar, fluitze
in eit bewaar ze op haar plaats, en belet de al te fterke
uitzetting en verwijdering. Intusfchen vervalt ook de
gewoone wijze van ontlediging. Bij alle dieren, die
een weeke huid, buikfpieren en vliezen hebben, werken
alle deeze deelen tot wegruiming van het onrein
water in de blaas. De fpieren en vliezen van het onderlijf,-
zijn geftadig in beweeging, en door deeze vereemgde
krachten wordt eindelijk den wederftand, der
fpier die de opening der blaas naar den pisleider fluit;
overwonnen, en de blaas bevrijdt zich van het water
dat zich in haar verzamelt. De fchildpad moeft wegens
haare harde fchaal deeze hulpe des lichaams bij het waterloozen
ontbeeren. Maar de wijsheid van God wift
ook daar een middel voor. De binnenfte huid der pisblaas
van de fchildpad heeft een oneindige menigte
vleeschvezels, die elkander wonderbaar doorkruisfen,
en door een flingeren; Deeze in haare loop onbefchrijtlijk
door een geflingerde vezels dienen zichtbaar om de
blaas te famen te drukken, zo dikwijls ze gevuld is, en het
water door een fchuine opening, agt duim van het agterfle,
waar de pisblaas in den Maftdarm invat, aftedrijven.
Gelijk de even zo prachtig en onmerkbaar
verwarde vezels in het binnenfte van eens menfchen
hart de gewigtige beflemming hebben, om de beide holten
bij vervvisfeling uit te zetten en toetetrekken, op
dat

Over de Schildpad den. 2f5f)
dat het bloed in de long, of in de hoofdflachader geperft
vverde, of weder in de karriereh van het hart te
mg kan vallen, zo werkt ook deeze vleeschhuid hier
inwendig in de pisblaas der fchildpad; Wijl het overige
lichaam haar daar niet in kan bijltaan , zo heeft de
waterblaas haar tigCn krachten, eigen .f pieren en zenuwen.
In haar zelve leggen de werktuigen, die tot
Voordgang der urin nodig en genoegzaam zijn. De
hoornachtige bedekking is haar toch gewigtig, wijl ze
het ganfche lichaam bewaart, fchoon ze niet tot alle
andere inzigten enlichameiijke verrichtingen kan toebrengent
De blaas is des te grooter, hoe minder een druppel
vocht door de ganfche vlakte des lichaams kan afgaan.
Ze is des te vleefchiger, hoe harder de fchaale
is. Men maakt het dier ongelukkig, wanneer men het
geringde in zijn werktuiglijke verandert. Men gecve
even deeze inrichting den Aap, den Beer, den Olijfant,
den Mensch, — wat nuttigheid zal ze hem zijn? Hij
behoeft ze niet, ze zal wanftaltigheid in zijn lichaam j
en een overtollige onnutte lad voor hem worden. Alle
werken des Heeren zijn goed, elk derzelve is op zijn
tijd en aan zijne plaats nuttig. Men moet niet zeggen:
het is niet alles goed. Elk ding is te zijner tijd eu aan
zijne plaats kostelijk. Laat ons dan in den lof van God
niet moede worden! Met hart en mond moeten wij
Hem danken, en Zijne grootheid aanbidden;
De onderfte ingewanden des fchildpads zijn wijs
gevormd, en prijzen hun Schepper. De edeler werktuigen
des levens, die in de borft liggen, zijn niet
minder kundig en overeenkomllig de bedemming. Hét
hart der fchildpadden zit hoog boven in de bord, en
is met een derke [hartbuidel (PcncardiumJ befchut.
Dit was des te noodzaaklijker, daar de fublhuitie
van het zelve niet vaft en hard is, gelijk het hart van 1
an-

270 Fan de Zee.
andere dieren *) maar flechts zwamnrig, uit vezelen
en zuilen van vleesch te famen gefield, die elkander
flechte aanraaken en hier en daar door elkander geflingerd
zijn, maar toch overal hier en daar kleine openingen
tusfehen dc vleescheuilen laaten. De luchtpijp der
fchildpadden, op welke bij deeze dieren zeer veel aankomt,
gelijkt de luchtpijp der vogelen. Ze is \ot aan
haar ingang in de long geheel uit kraakbenige ringen te
famengefteld. Zij kan dus nooit te famen vallen, en
den piotslijken dood des diers veroorzaaken. Bij
fchepzelen die fomwijle onder het water moeten zijn,
is dit noodvvendiger dan bij andere. Daarom is ook
haar bovenfte opening (Glottis) door welke de lucht
naar de longe gaat, ongemeen eng en als gefloten, waarfchijnlijk
met het weldaadig oogmerk, om de eens in
de longe ontvangen lucht zeer lang daar in te behouden.
Ze heeft moeite om onder het water door deeze
fijne opening geheel te ontglippen. Dit dier kan dus
fom-
Onder de Franfche, Zweedfche en Engelfche ont-'
leedkundigen is over het getal der hartkameren der
fchildpadden een twili ontdaan. PERRAULT en zijne
helpers telden die holten Qvetttriculus) bijzonder, en vonden
er voor eenen achter twee. LINN^US fpreekt maar
van eene hartskaraer, en houdt die holten als kleine onderdeelingen
van eene hartskamer, en beroept zich met
reeht daarop, dat alle deeze holten communicatie onder
elkander hebben. De Engelfche Akademie weèrfpreekt insgelijks
dien Parijfchen geleerden. Aan den Krokodil,
die ook tot de klasfe der Amphibien gerekend wordt,
vonden de Franfche geleerden naderhand ook drie venticulos,
doch zij zagen ze zelve flechts voor drie kleine
holten in êéne hartskamer aan , en wel om dezelfde reden
die de groote Zweed voor zich aanvoerde, bij de
bepaaling van het 'nart der fchildpadden, wijl namelijk
die drie holten in het Krodillenhart in elkander uitliepen,
en wijl de fcheidtngen tusfehen beiden niet zo vaft
co lievig waren als ds middenwanden tusfehen de harts-
ka-

Over de Schildpadden. 271
fomwijle lang onder water zijn, zonder te fterven.
Zo veel lucht als hem nodig is, om een deel zijnes
bloeds, dat in de longe komt, te verfrisfchen , blijft
altijd nog in de longepijp en de long. Gelijk de Natuur
de watervogelen door de aanhangzels hunner longen
het leven doet behouden, wanneer ze, gelijk b. v. de
Zwaan, ombuitelen in het water en met den kop in de
modder woelen, zo zorgt ze hier voor de fchildpadden
in het water, en verengde de lucht den weg, wanneer ze
de long weder vcrlaaten wil.. Daar uit laat zich onge­
twijfeld het fterk fnorken verklaaren, dat men van de
op het water flaapende fchildpadden hoort. Ook be-
fpeurtmen ditfnorken bij de Zeekoeijen. Deeze hebben
ook een' engen ingang aan de keel. Het andere nut,
dat deeze enge opening in den hals en aan de keel be-
wijft, is onbetwiftbaar dit, ze hindert dat, wanneer
de fchildpadden onder water zijn, het water zelve in
de longpijp dringt. Daarom hebben ook alle fchildpad­
den,
kameren van andere dieren. Want ook bij de Krokodil,
gaat niet altijd de ganfche masfa van bloed door de longe
, naauwlijks een derde gedeelte wordt derwaards geit
uurd. Zijn long rijft en daalt daarom zeer onregelmaatig,
zonder geregelde afwisfeling tusfehen het in en uitademen.
De wijsheid van God richtte hart en long bij
deeze dieren zo in, dat ze en in't water, en in de lucht
leven konden. Ook dit is een merkwaardige verfcheidenheid
aan het hart der fchildpadden, dat her haare
grootfte lengte niet van de fpitze naar de grondvlakte
heeft, gelijk het hart van meeft alle andere dieren. Want
zo gemeeten is het maar anderhalf duim lang. Haare
grootfte meeting is vaij, de eene zijde naar de andere,
en deeze bedraagt drie duimen. Ik denk dat dit alles
zo is, om dat de borft klein moeft zijn, zode groote
pisblaas en de menigte eieren in het onderlijf plaats zouden
hebben. Duverneij fpreekt alleen van waaijers in
de voor en hartkamer der fchildpadden. Zie Oeuvrea
Qnatomiq. T. II, p. 450.
T

p T

Over de Schildpadden. 2
73
minfte niet helpt. Wij vinden in de borft der fchildpadden
veele wijde ongelijke kanaalen, groote cellen ,
uit een dik, fterk, doorfchijnend vlies gevormd, en
door even zulke vliezige banden zo met elkander verbonden
, dat zich altijd de eene buis in de andere opent.
Langs deeze banden loopen de flag- en bloedaderen,
welke gewoonlijk iedere long heeft, ze volgen de buizen
der longe in haare verdeelingen en geleiden ze op
haaren weg. Echter is er maar zeer weinig bloed in
deeze longe, die zich reeds door haar maakzel zo zeer
van 'de long der voervoetige dieren en vogelen onderfcheidt,
verfpreid. Wel ligt loopt er niet meer door,
dan nooclig is, om dit lid zelve te voeden. Want men
merkt ook bij de fchildpadden, zo weinig als aan andere
Amphibien, een beftendige, regelmaatig van tijd tot tijd
afwisfelende beweeging. De longe is onbeweeglijk,
maar fomwijle komt er een koude wind uit de twee kleine
neusgaten, die voor aan de fpits der fuuit zitten,
en een ronde gedaante hebben. Ook hebben de kundige
en ten deele wreede proeven , die de Natuuronderzoekers
met dit dier in 't werk gefteld hebben, geleerd
, dat van de longe deezes diers voor den omloop
zijnes bloeds geen nut te verwachten is. Men opende
bet dier levend, en omwond de ilagader der long zo,
dat er geen bloed meer naar de long konde gaan , doch de
beweeging van het hart bleef daar door onveranderd.
Men doorfneed en korf de long op verfcheide plaatzen,
maar de fchildpad leefde toch nog veertien dagen. Dat
toch zelfs bij den harden dwang, dien men der Natuur
aan deed, de werking van het hart, in zijn'wisfelenden
gang in 'tgeheel niet geftoord wierd,d. i. dat het bloed,
hoe wel cle longe geheel niet meer kon ontvangen ,
doch geftadig het hart uit en inliep, kon men aan de
fchildpad zeer fchoon zien, wijl zijn hart witachtig is ,
cn de wanden der holten voor dunner dan bij andere
dieren zijn. Wanneer het breedcr deel des harten en
T & zijn

1^4 V an
de Zee.
zijn fpitfer einden elkander naderen, het hart famengeperft
wordt, en zo het bloed daar uit moet fpuiten, (Syftott)
zo wordt het geheel doorzigtig. Voords verwijdt
zich het hart weder , ( Diafiole) de holten vullen weder
aan met bloed, cn zo moet het noodwendig ondoorfchijnend
en donker worden. De Schepper die
deeze onophoudelijk werkzaame fpier zo veelen dieren
gei"chonken heeft, is hier, daar ook de fchildpad
een hart heeft, des dc grooter, wijl zijn borft ter
fpeeling van dit werktuig in lange zo behulpzaam niet
is als de vrijere borft van andere dieren. Het onbeweeglijk
fchild dat op de borft (Thoraxj ligt, drukt beftendig.
Er is in 't geheel geen fpanvlies, dat uitrekken
cn het ruim der borft vergrooten kan. Het borftbeen
(Sternum) en de ribben, die bij ons cn andere dieren
altijd van de long verwijderd zijn, en door bijzondere
fpieren, zo dra de lucht wil indringen, in de
hoogte geheven worden, zijn hier onbeweeglijk, aan
de fchildpad maakt dat alles een geheel uit, het is een
beenen fchaal of kraakbeen, die wij voor hebben, er
leggen geen borftipicren tusfehen, de binnenfte holte
blijft dus altijd gelijk zij is, en echter fpeelt het hart
vrij er ongehinderd. Zijne flagen volgen elkander zo
geruft, als" een menfchen hart kloppen kan. Hoe groot
is God, die ook in de engfte, van alle zijden met beenen
inaeflooten en onbeweeglijke, ruimte, een ding kan Scheppen,
dat nooit ruft, en beftendig werkt, als of zijn
plaats het geheelal ware! Doch wij kennen het oogmerk
der long nog niet bij de fchildpadden. Helpt zij
niet bij den omloop des bloeds, dient ze ook niet om
klanken voord te brengen, wijl zij gantsch ftomis, zo
kunnen wij niet anders vermoeden, dan dat ze den
fchildpadden even die dienft bewijft, dien de visch van
zijn zwemblaas heeft, en zijn wij hier in de fchool der
Natuur niet weder bij het fchoonfte gezigt haarer verfcheidenheid
? Zij zwemmen daarom, wijl zij altijd
wat

Over de Schildpadden. ns
wat lucht moeten hebben, dikwijls zo, dat kop en
rug uit het water fteeken. Wanneer men ze vervolgt
duiken ze onder, maar zij komen dra weder, én rekken
,om lucht te fcheppen , de neus uit het water. De
fchildpad heeft een aanmerklijke zwaarte, en nogthans
behoudt zij zich dikwijls zwevende op de blauwe vlakte
der zee. Zij fteigt om hoog en gaat te grond, naar het
haar behaagt. Dit kan zij, wijl zij onder hetondoordringlijk
fchild over de fpieren aan de borft gebieden
kan. Daar door vergroot en verkleint zij haar lighaam,
gelijk de visch met zijn borftfpieren. Zij behoeft de
borftfpieren Hechts te famen te drukken, zo wordt de
lucht ten deele in de long geperft, het lichaam wordt
daar door kleiner en zwaarer; en zinkt te gronde. Zij
behoeft flechts de onderfte fpieren te fpanhen of te ontfpannen,zozetzich
de lucht door zijn natuurlijke veêrkracht
weer uit, vultenblaaft de long op, waar door het
lichaam grooteren ligter wordt en zij weder in de hoogte
kan neigen, en zolang in eenen lijnrechten ftaud op het water
zwemt, als zij den bekdigt fluit, om de lucht bij zich
te houden. Om zich op het waterin evenwigtte houden,
behoeft zij met de pooten flechts kleine beweeging te maken
, en zij kan flaapeu op het water. - Doch geeft aan de
fchildpad in deezen toeftand een ander gewigt, vermindert
de voorraad van lucht dien zij in de long heeft, vermeerdert
haare ligtheid, zo is zij niet meer in ftaat om elk
oogenblik onder te duiken. Ook dit natuurlijk gevolg
wordt door de ondervinding onderfteund. Wanneer de
fchildpadden lang op de zee liggen, en zich den zorgloozen
flaap overlaaten, zo droogt haar fchaal dikwijls in
de zonne warmte uit. Daar door wordt zij ligter,
en in dezen toeftand valt zij veel tijds den visfehers in
de handen. Neemt men nu dat alles te famen, moet
men dan niet overal de magtige invloed der Goddelijke
alomtegenwoordigheid , die de harmonie der gan­
fche Natuur onderhoudt, vereeren, en den wijzen en
'
o e
- T 3 S

£76* Van de Zee.
goeden Vader van alle fchepzelen gewillig de nederigfte
offers brengen!
Onder de zwemmende Amphibien heeft de Natuur
insgelijks zonderlinge eu merkwaardige fchepzelen >geplaatft.
Hoe zeldzaam is de geftalte der Rog (Rajaf)
En welke geheel onverklaarbaars wapenen heeft zij?
welk een zonderlinge wijs om zich van zijn' roof
tneefter te maaken! Men verbeelde zich een platte
visch, die van boven meeft geheel doornig is , of een
huid heeft met ftekels bezet, welke onderaan den hals
vijf luchtgaten heeft om adem te haaien, of de lucht
uit te laaten, wiens bek ook onder zit, waar in verfcheide
rijen ftompe tanden zitten , die meeft een vliezigen
rand hebben, wiens vinnen de gewoone der visfehen
gelijkt, welkers ftaart, die uit het midden des
platgedruktcn lichaams loopt, nog meer dan het lijf
met ftekels bezet is, en ten deele aan den ftaart eenige
aanhangzels hebben. In de middenlandfchê zee,
in Oollindien, in den Oceaan, in de; Zuidzee , bij dc
Kaap de Goede Hoop , en andere plaatzen vindt men
dezelve. JNict allen gaf de Natuur de fteekelen op dc
opperhuid, maar die, welken zij ze onthouden heeft,
hebben daar voor andere wapens, andere middelen ter
verdediging, van den Schepper verkregen. Want waarfchijnlijk
dienen de fijne doornen,die overal op en in de
huid der meeste roggen zitten , tot afweering van andere
toofvisfehen. Men kan ook nog lang na den dood
de gedroogde huid van een jonge Rog niet met de vinger
aanraaken, zonder zich aan de fchier onmerkbaare
punten te fteeken en te kwetzen. Bij eenige (foorten
is bijzonder het midden des rugs met fcherpe fpitze
hoogten gewapend. De buitenffe rand van den visch,
of de vinachtige wieken dienen hem tot beweeging, en
zijn bij den zogenaamden Mantelvisch,'VR de Adriatifche
zee, zo groot en breed ,dat zich een mensch daar wel in
zou

Over de Roggen. *77
zou kunnen winden. In Siam, waar veele Roggen
gegeeten worden, die met den angel worden gevangen
en waar men bijzonder het ingewand zeer'goed vindt,
is haar gewoone groote vier voet. De derde in dit geflacht,
(Raja öxyrïrichus) heeft buiten de ileckels op
den mg nog bijzonder voor elk oog een groote ftekel,
die dit teder lid bcfchutten moet Deeze zelfde foort,
welkers gewigt dikwijls tien pond kan zijn, heeft niet
alleen op den rug bonte vlekken, maar ook het onderlijf
is op een'witten grond met veele zwarte glinsterende
flippen bezaaid, uit welke een fmeerig vogt dringt, die
den visch zeer glad, en lang maakt, en welke tot ziin
ontfnappen veel toebrengt, maar hem ook ongetwijfeld
in ftaat ftelt, om des te fneller te zwemmen. Bij eenige
Roggen is het gebit ongemeen fterk, en fchoon gewerkt.
Andere Roggen hebben in plaats van de tanden,
Hechts fcherpe lippen, ruw als een veil. Daar het
vleesch der meefte Roggen gegeeten wordt, en inzonderheid
van die, wier kop, meer dan bij anderen foorten,
in een fpitze bek eindigt, na dat het in de zon gedroogd
is, zeer fmaaklijk en ook niet zwaar te verteeren
is, zo vondt men bij het-doorfnijden deezer dieren
de zogenaamde Roggeknokken in hun lijf. Ze zijn in
het Kabinet der Natuuronderzoekers geen zeldzaamheid
meer. Men kan ze in Londen op de Markt, waar ze
den Roggen van onderfcheiden foort uitgeiheden worden
, in overvloed krijgen. Het zijn op het eerfte gezigt
onkenbaare lichamen. halfkogels, welkers beftaanlijkheid
beenderig is, en die omtrent een hal ven duim
in de doorfnede hebben. Op de eene zijde zijn ze verheven,
en deeze geele vlakte heeft eenige onregelmatige
infnijdingen. De ftof der beenderen is, gelijk alle
knokken , dierlijke kalk. Daar tegen is de onderfte
vlakte plat, heeft eenige uitfteekende hoornachtige
kringen, in het midden eene verdieping, en uit deeze
komt gemeenlijk een kleine ftekel, een vaste en harde
T 4 priem

178 Van ie Zes.
priem, die omtrent zo dik is, als de ftekel van een'egcf.
Zodanig is dc gedaante van een lichaam dat in de Rog,
zonder dat iemand de eigenlijke zitplaats, of het oogmerk
der beftemming als nog bcpaalen kan , gevonden wordt.
Haare beftemming fchijnt een vaft punt in de weeke vinnen
van den visch te zijn, om de fpieren die den visch
tot het zwemmen dienen, te onderfteunen, en de visch
bij alle zijne beweegingen meer kracht en fterkte te
geeven. Zonder deeze zijn de breede aanhangzels aan
zijn lichaam hem van weinig nut. De Natuur zoude
beter gedaan hebben, zo zij hem de flappe huid die altijd
rimpelen kan, en nooit uitgefpanneu kan wezen,
niet gegeeven had, zo zij hem ook niet te gelijk een
middel had gefchonken om deeze weeke huid uit te
fpannen en te gebruiken. Maar door deeze Hekels en
deeze knok, is de visch tegen veele gevaaren zeker.
Veele andere visfehen onthouden zich van de gewoone
foorten van Rog aan te vallen, wijl ze weeten, dat ze
met den bek in enkel doornen en ftekels vallen en zich
zeiven wonden zouden. Intusfchen hebben de Roggen
doch, bahalven den mensch, die hen om haarvlessch,
doch flechts zo lang ze jong zijn , en wegens de huid,
vervolgt, ook andere vijanden. De Bloedegels (Hhudo
pisctunï) die in het water kunnen leeven en daar bijzonder
groot, lang en fterk worden, hegten zich vooral
gaarne aan de Roggen, en zuigen zich zo vaft onder
aan hun buik, dat ze met groote moeite daar van afgerukt
kunnen worden. Elk dier weet de zwakfte zijde
van het andere, dat hij naar de orde des Scheppers
moeft vervolgen. De bloedegel zal zich nooit aan den
rug of de ftaart der Rog hegten. Hij weet, dat hij
zijne lippen fchriklijk zou befchadigen, en zoekt de
weeke deelen van het onderlijf tebereiken. De Roggen
zijn door de ftekelige huid van boven gedekt, de Oogroggen
(Raja Miraletus) hebben nog benedenwaard nabij
den bek eenige ftekels, die door haare richting
an-

Over de Roggen. 279
andere visfehen afweeren; doch haare vijanden zijn
onder hen — dit is de fchoone verdeeling, orde
en algemeene gelijkftelling van alle dieren in het
rijk van God. Van den pligt, om weder anderen
nuttig te zijn ,,is niets in de Schepping uitgezonderd.
Ook bij dit gedacht heeft de goedheid en wijsheid
van God, voor de voordplanting zeer fchoone inrichtingen
gemaakt. De Rog baart levende jongen, de Man»
nekens hebben dubbelde teelleden, en veele beenderen
daar in. Men kan ook zeggen, dat ze ketenvormig
aan elkander hangende eieren leggen. De ouden meenden
dat de eierftok bij alle de negen foorten gelijk was.
Doch hij is zeer onderfcheiden. Bij de foorten die
levende baaren, gelijk men van de Sidderroch of Krampvisch
weet, ligt het jong nog maar in een vlies gewonden,
't welk plat van boven is famen gedrukt, en veeltijds
aan een of aan beide zijden open is. Zo dra deeze
bekleedzels door de moeder uitgeworpen zijn, kruipt
de jonge Rog 'er terdond uit in de zee. Doch in andere
zulke Rogeieren vindt men, wanneer men ze
terdond opent, eiwit en dooijer. Het buitende van dit
lichaam is een lederen harde fchaal. Er behoort veel
kracht toe om ze te openen. De twee helften duiten
zeker daarom zo vad , op dat er geen zeewater zoude
indringen , of 'roofdieren het ei zouden uitzuigen.
Heeft men eindelijk met een mes de fchaal gefpleten,
zo ziet men dat ook de inwendige gevlakte helft
zeer zwart, en zeer glinsterend is. Het fchijnt, wan.
neer men naar de kleur wil oordeelen, dat 'er deelen
van zwavel 'en aardhard in vervat zijn. Dit bevvijd
ook het idoode overfchot fcaput moriuumj dat na het
verbranden deezer fchaal overblijft. — Hoe verzamelen
zich deeze deelen in het lichaam des Roggenwijfken ?
Neemen mogelijk deeze dieren veel van de aardhard die
T 5 de

a8o
Van cle Zee.
de zee onthoudt, na zich? Hoe wijs is de Natuur, dat
ze het wijf ken op deeze wijze van overtollig vet bevrijdt!
Zijn die deelen ook bij het manneken, en hoe ontdoet
het zich van dezelve, of behouduhet die altijd zonder
nadeel? — Alle vraagen, die een nauwkeuriger onderzoek
in 't vervolg nog moetbeandwoorden. Intusfchen
is dit niet de eenige bijzonderheid van de Roggeneieren,
dat de Natuur hier aardharft in plaats van kalk
verkozen heeft, waar uit anders gewoonelijk de buiten
fchaal der eieren is. Wijl ze bij lieden die aan de zee
woonen niet vreemd zijn, wijl ze dikwijls door de
golven worden uitgeworpen, en men geduurig gelegenheid
heeft om deeze zwarte parkernenten te zien drijven, zo
als ze nog met haare vliezige banden boven en onderaan elkander
hangen, zo heeft men verfcheide zaakeri daar in
opgemerkt. Men kan den dooijer uit het Roggenei drie
jaaren lang bcwaaren en het wordt niet vuil. Bij de
vogeleieren heeft men veel voorzigtigheid noodig om ze
frisch te bewaren. In de Noordlijke Landen eet men
de eieren der Rog, en maakt er met melk en meel pannekoeken
van , welke men zegt dat toch eenigzins zuur
fmaaken. RKEDHAM merkte op, dat deeze dooijer
niet, gelijk in andere eieren, aan de bekende helft
(Chalazzéc) opgehangen is. De Natuur liet dit koord
van faamgedraaide vaten weg, wijl hier geen broeding
plaats heeft, cn het dus, ook bij deeze platte gedaante
der eieren, niet zo gewigtig is, op welke zijde de doijer
ligt. Onder het dubbelde vergroot glas ziet men reeds
op de nerf (Punaum SaliensJ ftraalen, en met recht
maakt men daar uit op, dat de eieren reeds bevrucht
worden, eer zij uit de moeder komen. De Natuur is
het beeld der voorzorge en beminnenswaardige goedheid,
geleid door eene wijsheid, die alles over ziet,
niet overtolligs doet , niets van zijn plaats rukt, en toch
alles genoegzaam bezorgt.
On-

Over de Roggen. 281
Ongemeen merkwaardig in dit gedacht is de vcrfchijning
des Kramp- of Siddervischs (Raja Torpedo) Zijn
gewoon verblijf is de Perfifche zeeboezem, in deMiddenlandfche
Zee. Sinds men hem kent, heeft COLBJI
hem ook aan de Kaap de Goede Hoop, KAMPEER
in Oofiindie , ANSON in de zui.lzec, andere in de Adriatifche
zee bij Venetien, in de Oodzee, en de Engelfchen
hem aan hunne oevers gevonden. De Arabiers
noemen hem Rhadfrh. FORS Ka HL vond hem in een
vlek aan den Nijl, en zijn lengte bedroeg een fpanne.
Van boven heeft het lichaam eenige kringvormige vlekken.
De huid is met bruine en witte dippen bedrooid.
De Kop deekt in den fchier kringvormigen omtrek
des lichaams. De ftaart gelijkt aan beide zijden eenen
fcherpen ponjaard. De grootlte Krampvisfchen zijn niet
volkomen twee voeten lang. Twintig pond is zijn
hoogde gewigt, eenige weegen maar weinige oneen,
twee fpannen is zijn grootde breedte. De bek is klein,
doch laat zich zeer uitzetten. De Natuur bedemdehem
om van andere visfehen té leeven, en gaf hem toch zeer
veele, maar zeer kleine tanden, door dewelke hij zich
niets bejaagen, of zich gevreesd kan maaken. De Natuur
liet hem van boven geheel glad, ze gaf hem de
dekels niets, die zijn gefiachtverwanten hebben. Dus
zou hij weerloos in de zee liggen , zonder zich te kun.
neil onderhouden of verdedigen, indien de Godlijke
wijsheid hem geen bijzonder middel ter zijner verdediging
en onderhouding gegeven had. Alle levende wezens
namelijk, die hem aanraaken of nabij komen, krijgen
een' hevigen fchok, door het ganfche lichaam, zij
befpeuren eene aandoening gelijk aan die eener eleclrike
fchok. Daar van heet de visch de doof visch. Nadert
men hem met de hand, met den vinger, of ook
met een' langen dok, of raakt men maar het net of vat
aan, waar in hij is, zo gevoelt men een fmertclijke
verdijviug, even als wanneer men den elboog ergens
he-

28a
Van de Zee.
hevig tegen aanftoot, welke wel niet lange duurt, maar
in den beginne haaft onlijdelijk is, en fnel tot aan den
fchouder voordloopt, en toch altijd, fchoon ze ook
rasch geheel verdwijnt, zo fterk is, dat de fterkfte
mensch te rug fpringt, en geen luft heeft om hem ten
tweedemaale aan te raakén. Men mag hem daarom
te Venetien niet leevend op de markt brengen. De
Regeering heeft de moedwilligheid om hem met andere
visch in een vat te doen ,om de koopers daar toe te betrekken,
verbooden. Het vleesch van den krampvisch wordt
met fmaak en zonder nadeel gegeeten. Hij heeft geen
gif, ook de Franfchen eeten hem. Zo dra de visch
dood is, houdt zijn fchokkende en verdoovende kracht
op. Zij neemt reeds af, zo dra hij begint te fterven.
De Engelfche Ontlcders vonden, dat de fpieren in
welke deeze kracht ligt, fchier de helft des onderlijfs
uitmaaken , en meeft een onfmaaklijk flijm zijn.
En nogthans werkt de Natuur zo krachtig, zo onbegrijplijk
fnel door dit fchijnbaar verachtlijk deel. Heeft
men harts genoeg, om den krampvisch aan den ftaart,
dien hij, wanneer hij ftooten wil, altijd te gelijk beweegt,
aan te grijpen, zo zou men hem als dan kunnen
aanraaken, zonder dat hij andere menfchen of dieren
konbedooven. Wie den adem inhoudt als hij hem aanraakt
befpeurt ook niets van zijn fchok. Dit hebben de
Europeeers toevallig van de wilden geleerd. Men verzekert
echter, dat, wanneer men zich met het ganfche
lichaam op den visch wilde leggen, de dag altijd nog
fterk genoeg zou zijn om ons van denzelven aftedrijven.
Dit nu is het middel, dat hij, wijl hij zich, gelijk
alle platte visfehen, altijd in het zand moet ophouden,
gebruikt, om zich fpijze te verfchalfen. Hij raakt
flechts de visfehen, die hij eeten wil, aan , zij worden
ftijf, ftomp, krachteloos, en blijven voor den mond
des overwinnaars liggen. Zo dra zij de kramp in hunne
vinnen en fpieren krijgen, kunnen zij niet meer
zwem-

Over de Roggen. 28$
zwemmen, en de krampvisch bereikt zijn oogmerk,
zonder van zijn plaats te gaan. Wanneer hem ook een
vijand, dien hij niet eeten wil, te na komt, verdedigt
hij zich door een flag. Daarom behoort hij ook tot de
visfehen , die zich in de zee aan rotzen zuigen of drukken,
en geruit afwachten, dat hun hun voedzel te
gemoete komt. Tusfehen de twee vinnen die de visch
onder de twee zogenaamde vischooren heeft, gaf de
Natuur hem een ronde vliezige plaats, omtrent zo groot
als de palm van een hand, mét kleine zwammige verhevenheden
en aan den omtrek met een iets dunner
vlies bezet, welkers vezelen of linien den halven doormeter
gelijken, die men in eenen cirkel kan trekken. Dit
vlies dient den visch om zich door middel van de drukking
der lucht, wijl deeze huid altijd vocht is, aan de
rotzen te hegten, op gelijke wijjs als men met een
zuigleer gladde keien kan opligten. De zwammige
verhevenheden verhinderen het onaangenaame der
fchuuring, gelijk de zagte deelen aan de pooten der
honden en katten, insgelijks de peezen befchermt,
wanneer deeze dieren over harde plaatzen gaan. Dit
is een zwak fchilderij van de Godlijke voorzorg voor
één dier in de zee, waar ze bij millioenen leeven en
jongen teelen. Maar zijner goedheid is het geringde
niette klein. Hij acht op alles, en befchut het dier,
dat in de diepte der zee niet fnel zwemmen kan, en
zijn weerloos lichaam aan zo veele onverzadelijke roovers
zou hebben moeten overlaaten. Het is als of hij
zijn vermogen, om den donder in de Natuur te verwekken
, met deezen visch deelde. Het fchepzel laat een
foort van blikzem van zich uitgaan, dat anders het teken
van God is, en alleen door zijne hand kan geflingerd
worden *)
Doch
*) Van een bijzondere foort van Vuurrog, in het Koningrijk
Stam , verhaalen de Reisbefchrijvers, dat ze wel
klein

284 V an
d e
Zee,
Doch de Natuur heeft in haar grooten voorraad nog
veele andere middelen, om haare fchepzelen te voeden
en te befchcrmcn. Een geflachtverwant van den krampvisch
is de Pijlrog (Ra;a Pasti/iacaJ of de zogenaamde
Pijl/taart. *) Hij heeft even als dc voorige een glad lichaam,
en dit is de reden waarom hij weder bijzondere
wapenen moet hebben. Hem ontbreekt ook de rugvin,
die anders tot de fnelbeid in het zwemmen dient. Zijne
tanden zijn ftomp, en echter leeft hij in de Middenlandfchc
Zee, waar vervolgers genoeg om hem zijn.
Zijn lichaam is in bet midden dik, en weegt omtrent
tien pond. Op dat hij nu niet de beftendige buit van
andere visfehen zoude zijn, en ook den mensch (want
zijn vlccchis eetbaar en fmaaklijk") dienen zou, gaf
de Natuur hem, in plaats van kleine tanden op de opperhuid,
op den ftaart één enkelen, maar langen fterker
fpitzen, en nog aan beide zijden met veele rugwaarts
fhtande tanden voorzienen fteker, die onder een' fpitzen
hoek, als een priem of fcherpe fpeer uit het vleesch
des ftaarts uitftcekt, waar mede hij andere visfehen , die
klein zijn, maar aan het deel des lichaams, dat ze aanraakt,
builen kan maaken, die zo piinlijk zi :
n als of ze
gebrand waren. (Zie TÜRPIN en Neue Munnichfaltichkeiten
III. f. 325) Eene afbeelding van den krampvisch
vindt men in LESKES A„fangsgriinde der Natur Gefchichte
I. Taf. VII, fig. 9. KAEMPFER Amoei,. Exot.
p. 5°9—5*5- heeft hem het beste befchreven , en veele
proeven met denzelven genomen. Verder vergelijke
men LINNEI Amoen. Academ. I. n. 2. GR o w 0 v 11 Zoophylac.
Fascic. I. T. Fig'. 3- FORSIUHL defcript. Animal,
Avium , amphibinrum &c. Obfervatione intorno del-
Ie Torpedini, fatte de STEPIIANO LORENTIKI 1678.
*) Ik behoef het naauwlijks te herinneren dat men dus
deezen naam gebruikende noch a«i de foort van vlinders,
die men Pijlftaerten (fphitiges adfcitaej noemt, noch aan het
gewas wilde Pastinak ^Pasiinaca Sylvestris~) moet denken.
hij

Over de Roggen. 2$$
"hij eeten wil, dooden en zijne vijanden afweeren kan.
De maar des ftekels en het getal der daar aan zijnde
tanden wordt onderfcheiden op gegeeven. Ikzelf bezit
in mijne verzameling een deezer ftaarten van anderhalve
fpan lang en fpits toelopende, en aan deeze zit een witachtige
pen, van meer dan vijf duimen, met zo veele
takken aan beide zijden, dat men ze niet met zekerheid
tellen kan. Er zitten mogelijk meer dan tagtig
takken aan heide zijden. Onder het vergrootglas verfchijnen
zij allen als fcherpe wapens, hoewel eenigen door
't gebruik afgelleetcn en ftomp zijn. Aan den levenden
ruft deeze (taart nooit geheel, hij beweegt hem
geftadig naar alle zijden , en (toot met den priem alle
visfehen, die hij bereiken kan, dosd. Want de fpits
des ftekels is de fijn (te priem. Reeds in de oude waereld
gebruikte men deeze fpits ter wapening der pijlen,
en nog heden meent men dat de Amerikanen ze daar
toe gebruiken. Hij doodt vooral andere Roggen daar
mede. Dikwijls hebben zij den visfehers daar mede
door de laarzen en drie paar Yslandfche koufen geftooken,
waarop gemeenlijk een ontfteeking volgt. In
Siam komt de Stekelrog ook voor. De ftekel is zo
wit als ivoor, en wanneer men den visch in het vaartuig
wil leggen, (laat hij zo geweldig met den ftaart
heen en weder, dat hij dikwijls in de wonden die hij
flaat, met de weerhaaken des priems blijft zitten. *) Gefchiedt
dit ook niet altijd, zo is het toch onvermijdelijk,
dat niet door het lange gebruik de zes tanden afgebroken
en ftomp worden. Daarom houdt bij deezen
visch, zo lang hij leeft, de Schepping eigenlijk nooit
op.
*) Men moet deeze Amphibie uit het Roggengeflachc
ook niet verwisfelen met den- Snuif of Pijlvisch (Efox
Belone). Deeze is een wezenlijke visch, en draagt deezen
naam, wijl hij een verlangde en fcherp getandea
fnuit heeft. Zie Berl. Samml. VIII. S. 234. ft. III.

336 Van de Zee.
op. Hij heeft daar in overeenkomft met het hart, dat,
alle jaar van hoornen venvisfelt. In zijn lichaam is een
vernieuwingskragt. Hij verwisfeit den ouden fteekel
van tijd tot tijd met een volkomen werktuig. BAS-
TER beeft het buiten twijfel gefield, dat'er veeltijds
een' jongen ftekel na groeit. Men vangt fomtijds
zulke Pijlroggen, die den ouden en nieuwen ftekel
te gelijk hebben. *) Want de gunfiige Natuur zorgt,
dat dit dier nooit zonder water, of zonder noodige levensmiddelen
is. Daarom watt de nieuwe ftekel reeds
na-
*) Men meende daarom voorheen dat de Pijlrog
met twee ftekels een bijzonder foort was, doch het is
dezelfde. En wanneer men twee priemen vindt, is
de oude altijd zo broos, en zit niet meer vaft, dat men
hem met weinig moeite kan breeken. De kennis der
Natuur is hier even zo verzekerd geworden als bij het
Neushoorndier. Daarom nam zelfs LINNEUS, in de
12de uitgave zijns Nat. Sijft. te rug, het gene hij in de
10de gezegd had. Voorheen meende men ook, dat de
ftekel van den Pijlrog vergiftig was, maar ook dit is
valsch. BA STER heeft alle de plaaazen van oude en
latere fchrijvers verzameld. Maar wat bewijzen zij alle
tegen de ondervinding? Lag 'er een gifblaas agter den
ftekel in de ftaart, zo moeft de priem noodwendig hol
2ijn, en de fpits des ftekels zou een opening moeten
hebben, wijl anders het gif uit de blaas, doch niet in de
geftoken wond kon vloeijen: maar men vindt ,geen
van beiden, fchoon men ook den priem naar alle richtingen
verfnijdt. De wonden die hij daar door fcheurt,
heelen zeker langzaam, maar dat kan niet anders zijn,
wijl hij aan den priem zeer veele weêrhaaken heeft.
Zonder een groote fcheuring der vaten kan hij hem
niet weder uitrukken. Maar hij fchaadt toch flechts
werktuiglijk, in de wond vloeit niets, wijl er ook
niets is. Men fnijdt den ftekel af, kookt het vlees en
eet het zonder nadeel. De visch verdient derhalven
den naam van gifrog niet, die veele hem geeven.
De olij uit zijne lever is ook, in en uitwendig gebruikt,
een goed middel»

Over de Haaijtn. - 377
na, wanneer de oude begint af te flijten, en echter
mag de eerfte niet eer afvallen voor de nieuwe fterk genoeg
geworden is, om andere visfehen te dooden en
hem zelve voedzel te verfchaffen. Wie gevoelt hier bij
niet de goedheid Gods? JERUSALEM zegt te recht;
„ In het Rijk Gods is geen zwakheid, die geen be-
„ fcherming heeft!"
Wij kunnen van deeze zagte trek der gunftige Natuur
in de zee, rasch overgaan tot een gedacht van
dieren, dat tot het grootfte, verflindendfte en onverzadelijkfte
gerekend moet worden. De Haijen (Squalus)
leeven van den roof in de zee, hebben altijd een fmeerige
huid, en twisten, ten minften fommige derzelve,
met den Walvisch om de grootte: vier paarden
kunnen een der grootften niet voordfleepen. Zij wor^
den 5, 10—12 vademen lang, en aan den buik a of 3
dik, en verflinden alles wat hen voorkomt, ook dingen
die voor hen weinig voedzelfap onthouden. Hun
langrond lichaam heeft bijna de gedaante van esn' visch.
Bij eenigen is de rug ftekelig, eenigen hebben een achter»
vin, de kop is of rond,of geheel ftomp, of heeft een
geheel ongewoone gedaante. De ftaart is bij meeft alle
zeer lang. Neven de vijf luchtgaten aan den hals, hebben
zij nog achter de oogen op elke zijde een gat, dat
zich inden bek opent, en welligt in plaats van de luchtpijpen
dient. Bij veele Haijen zijn deeze gaten agter de
oogen zo groot, dat men het dikfte van een fchrijfpen
daar door tot in den bek kan fteeken. Eenigen meenden
dat het de ooren der Haijen waren. De Natuur vormde
den bek met bijzondere voorzorg, wijl zij tot geftadig
vreeten beftemd zijn. Hij is bij de meefte
foorten als een groote dwars jnfnede, die wel aan 't
voorftc gedeelte van den kop, maar toch niet regt aan
het einde der fnuit,maaromtrent een voet verder achterwaarts
flaat. In deezen bek hebben dc Haijen in beide
V kaa«

2^5 fan dc Zee.
kaaken vcrfcheidene rijen randen, die achter en boven
eikander (laan, waar van eenige beweeglijk zijn, en in
de kinnebakken binnenwaarts getrokken worden. Ver­
der zijn eenigen boven anderen onderwaards gefpitst. De
meeftc zijn driehoekig, loopen boven fpits toe, en ge­
lijken naftr een pijramide, of een driekantige degen­
kling} en meeft alle zijn ze nog boven dien, als kleine
znagèn , dat is, zij hebben aan de zijden nog kleine
tanden zitten, waar door het gebit nog vreeslijkef
wordt. G O L D S C H M I T H rekende alle deeze tanden te
famen en vond de fomme van 144. — Met zo veele
fcherpe, veelhoekige en ipitze mesfen, fnijdt dus deeze
vreeslijke muil te gelijk. Zij werken alle te gelijk,dee­
ze vermaalende en verfcheurende werktuigen, waar
tand aan tand zit, zo dra de Haaij de kaaken te famen
drukt. G U N N K R heeft een verfchriklijke afbeelding
van deeze tanden gegeven, Onmogelijk kan 'er iets
anders dan fchriklijk doorfneden en vermorfeld, door­
komen. Hier is de dood gewis: wat een Haaij eens ge-
gegreepen heeft, laat hij niet meer ontglippen t, voor
hem is een mensch, een dood paerd, alle rottend aas,
maar een kleinigheid, die hij zonder moeite verfllndt.
Dan, de verflindendheid der Haijen. blijkt uit hunnen
vreeslijken muil. En gelijk hun honger is, zo is ook hun
lever. G u N ü i R 6 s wift zelve, dat men uit een foort
van Hondshaaij, die hij Brugden noemt, vijftien tonnen
lever gewonnen had (een ton gerekend op vier ankers.
Men kan uit de groote daar aanhangende galblaas het
bclluit opmaake'n. Men fpreekt zelfs van 6, 7 tot 15
tonnen lever). Zij vreeten altijd, ert wijl zij daar bij
beftendig hun drek weder Van zich laaten, worden zij
eigenlijk nooit zad. Niet te vreeden met het geen ze
in Ré zee vinden, vervolgen zij geftadig de fchepen,
zwemmen ze na cn rooven de ruigte die zich onder aan
dezelve hegt; ze aazen op dc vuiligheid die men daar
Dit werpt en verzeilen ze veeltijds eenige honderd
mij-

Over de lïaaïjen. 279
mijlen, vcrflinden der matroozen matzen, hoeden
klederen enz., al wat maar den ledigen maag kan vul­
len is hun aangenaam. Bij het. eiland Malafeuro ver-
Hokte een derzelve, na bij het fchip van Kapitein CAR-
Ï M U T , het dieploot, maar hij liet het weder vaa-
ren. Men weet van hun, dat zij de maag dikwijls uk
den buik in. den bek neemen, en hem in de zee
uitwasfchen. Zo dra hij weder zuiver is, vreet deeze
vraat, als 't ware, zijn eigen maag weder op, en zoekt
nieuwe roof, om hem weder te vullen. Toen COOCK
van Rio Javeirj naar den ingang der ftraat le Maire
Voer, beet een llaijwijfje aan een' angel haak, en wierd
op deeze wijze gevangen. Terwijl men het onder het
venller der Kajuit heen en weêr trok , wierp het iets,
dat zijn maag geleek, verfcheiden maaien uit, en trok
het weder in. *) Andere dieren worden krank, wan­
neer Hechts het geringde onverteerde in de. maag blijft
liggen. Wat lijden veele , wanneer de maag Hechts
verkoud is? Bij veelen is zij zo zwak, zo gevoelig,
dat zij alles, wat zeer vet, zout, of kruidig is, over­
geeft. Voor onze maag kan een al te groote hitte, een
al te hevige koude doodlijk zijn. Welke vreeslijke
fmerten worden wij gewaar, wanneer de maag van bui­
ten geweld lijdt, befchadigd, geflagen of getreeden
wferdt?
* x
Men zegt het zelfde van de Kabeljauw .(Oadut
morrhua^. De Priapus marinus zuigen ook mosfelen
( Mytilosj uit, en fpuwen de fchalenweg. Wijl nu deei«
zeer groot ziin, zo zet het dier zijn maag wijd uit, ea
keert haar dikwijls geheel om, op dat zij wijder worde,
gelijk men een kous omkeert. — Een Moskovifche
Monnik te Berlijn , (loeg daarom eenborftel van paardehair
voor, als een werktuig om de maag fchoon te maaken,
geliik men ze heeft om bouteilles te rein'gen. Hij ftak
ze aan een deel van een en een halven voet, die van ijzer meï
zijde omwonden was, in de maag, en reinigde di* da»t
mede,
V a

23o
Van de Zee.
wordt? Nu is het de huid, dan de fappen, dan de zenuwen
, dan de bloedvaten der maag, die ons op het
krankbed nedervverpen. Zij is een der allergevoeligfte
en tcêrfte ingewanden in het onderlijf. En hier hebben
wij een dier dat met zijn maag naar believen kan
omgaan. De Haaijen ifpuwen haar uit, en zij legt zich
weder aan haar voorige plaats. Wanneer zij meer na
zich genomen hebben dan zij verteeren kunnen, maaken
zij zich weder door het middel, waar door andere
dieren ellendig zouden worden, gezond. De zoute,
bittere, vette zeefiijm, is voor hun een goede afdrijving,
zij laaten der Natuur geen tijd om den voorraad te ontbinden
, en te bewerken , zij doen haar lie\ T
er geweld
aan zonder dat zij 'er iets bij lijden. De wil des
Scheppers behoudt alle dieren , en zeer veelen behoudt
hij door de zonderlingfte middelen, op eene bijna ongelooflijke
wijze. — De Haijen vinden bun voedzel ongetwijfeld
door middel van 't gezigt en den reuk. De
neusgaten ftaan tusfehen den bek en de fnuit. Op dat
zij ook in den nacht zouden kunnen jaagen en rooven ,
moet hun huid, die bij geen der foorten fchubben heeft,
«dinflcren. Waarfchijnlijkfchuilt dit vuur bij den Haaij
in de kleine digt op een zittende ftekels, waar mede
de huid bezet is, die met den wortel of met een'
fteel in de huid ingeplant zijn, en onder het vergrootglas
een zeer bijzondere gedaante hebben. De eerfte
foort heet deswegen Doorn haaij (Squalüs acathiasj
wiji bijzonder de twee eerfte ftraalen der beide rugvinnen
fcherpe doornen zijn. De Hollanders trekken
dcczen dieren de Mini! af. Van Edinburg, waar de
I laijen in menigte zijn, komen reële daar van in den handel
cn "worden, even gelijk de huid der Roggen, ondei'
d >n naam van vischhuid de ganfche waereld door vervoerd
, en gebruikt om hout, ijvoor e. z. v. daar mede
g'ad te maaken , of tc overtrekken. Deeze fijne ftekels
zijn te gelijk een natuurlijke befchutting voor de Ilaijer».-
Op

Over de Haaijen. 281
Op dat ze niet alles wat om en nabij hen is, zouden
verflinden en de zee ontvolken (want fommige richten
zich op in de zee,*en zijn zo gevaarlijk en bijtend,
dat de visfers voor hun op hun hoede moeten zijn) zo
heeft de Natuur hen ook weder toom en gebit aangelegd.
PLINIUS heeft reeds opgemerkt, dat even die
vreeslijke kop vol tanden, die fchier alles dreigt op te
vreeten, zelve een bepaaling «n natuurlijke hindernis
voor hem is. Want wijl de opperkaak omtrent een
voet langer is dan de onderfte , en fpits over de onderzhr
tende bek fostion protraSum, fed retraSum) heen fteekt,
zo kan de Haaij gelijk hij zwemt geen beet. recht toe
doen, maar hij moet zich altijd eerft omkeeren en op
zijde werpen, en in deeze richting van onderen op
toevaaren en zijn buit verllinden. Dit is zo zeker, dat
de Negers hem dikwijls in deeze richting onder 't water
een dolk in het lijf ftooten. Het is dus voorzeker een
tijdverlies voor hem. Eer dc Haaij zich op deezer wijze
gewend, en tot verflinden toegeruft heeft, ontflipt
hem menige buit. De Natuur veroorlooft den verflinder
in haar vruchtbaarfte element zijn honger te verzadigen,
doch hij moeft geen gedacht uitroeijen, en
geen foort al te zeer verminderen. Hij heeft meer tanden
dan eenig ander dier, maar hij richt daar door «iet
meer uit dan andere fchepzelen. De wijsheid des grooten
Scheppers der Natuur verheft, terwijl zij vooreen enkel
fchepzel zorgt, het geheel der waereld niet uit het oog.
Naar de inrigtingen der Natuur planten zich de
Haijen door levende jongen voord. f~Bij eenige foorten
ontwikkelt zich het ei reeds in den baarmoeder, en
hun eierftok heeft veel merkwaardigs. Men zou ze
bijna eieren met fchaafen reeds in den baarmoeder kunnen
noemen. KLEIN heeft het wijfjen boven en onder
ook afgebeeld, hij bekent egter zelve, dat niet
alle Haijen, zich op eenerhande wijze voordplanten.
V 3 J£aa_-

18* Van ie Zcz.
Van den Haai], die wegens zijn kop de PaddenhaaiJ
(Squalus Jquatina) genoemd wordt ,_weet men , dat hij
„dertien en meer jongen werpt. / Deeze hebben groote
uitlteekende en vooraan gedeelde teelleden, en paaren
met elkander even als de viervoetige dieren. De wijf-
jens zijn alle grooter dan de mannetjens wegens dc
menigte van jongen die ze draagen moeten. De eierftok
gaat 'ook naar beide zijden en heeft de lengte van vier
duim. Andere b^jvjde Hondshaaij (Squalus Canicula)
leggen eieren, die naar blaazen gelijken, en door de
visiers in Napels zeebuidels (burfa del mare) geheetcn
worden, en dus niet met het dier, dat anders deezen
naam draagt, (Jiuioihuria) en tot de wormen behoort,
moet verward worden. De natuurlijke kleur deezer
Zeehondeneieren i& bleekgeel, alleen door toeval krij­
gen zeibmwijlen andere kleuren. Met zekere fnaaren,'
die de wijsheid der Natuur bijzonder daar aan gevoegd
heeft, hangen ze aan andere lichamen, op dat ze niet
door de golven verflagen worden. Deeze eieren zijn
niet zeer groot , en de jonge Haaij legt 'er toch reeds
zeer kennelijk in. Want men kan door de bekleed-
zeis heen zien, en KLEIN heeft opgemerkt, dat de
jonge Haaij zich daar ih reeds beweegt. Hij heeft voor-
treflijke tekeningen van den toeftand deezer eieren in
onderfcheiden tijden gegeeven, (in de Hifi. natur. Pif-
(tum Misf. III. f. VII. F. i. 2. 3. 4. 5. p. 42.) Wan­
neer de jonge Haaij geheelenal ontwikkeld is, ver-
fqheurt hij het bedekzel, en laat de ledige blaas ande­
ren zeedieren over, die dikwijls daar in nestelen, en
komt op een zonderlinge wijze te voorfchijn. Hij is
naamelijk wel var zijne banden , waar in hij lag als era.
brijo, bevrijd, maar de Majeftueuze Natuur verandert
het ovcrblijfzel van het vlies in een blaas, en giet ook
alles wat van het geele vogt nog over is, dat voor­
heen het ei vervulde, 111 deeze blaas. Zo komt de Haaij
uit zijn ei, zwemt, en draagt de blaas een tijd lang
met

Over de Haai jen. 283
met zich. Hij hangt hem daar aan het lijf waar ande­
ren dieren de navel zit. De blaas is veelmaalen zwaar­
der, dan de ganfche jonge Haaij en de Natuuronder­
zoekers WILLOUGBIJ en BELLONIUS, die dit het
eerlt zagen, wisten dit verfchijnzel in het geheel niet
te verklaaren. De opmerkzaame KLEIN kende dc
blaas reeds beter. Wij moeten namelijk ook deeze
blaas en haare vloeibaaren inhoud als een heerlijk bewijs
van de zorg der Natuur voor alle fchepzelen, bijzon­
der voor de jongen aanmerken. De verflmdende Haaij,
wiens groote lever altijd veel gal bereidt, moeit in de
eertte uuren zijnes levens, eer zijne tanden fterk en
vaft genoeg geworden zijn om zijne roverijen te , be­
ginnen , terftond weder van honger fterven, zo hem.
niet de blaas en de daar in voorhanden zijndeftofie nog
een tijd lang onderhield. Men ziet duidelijk hoe de blaas
van tijd tot tijd kleiner en minder wordt. Het vogt trekt
allengs in het lichaam des jongen diers, op gelijke wij­
ze , als bij de uitbroeding der vogelen alles wat nog
van den dooijer en het eiwit over is, 111 het lichaam
des jongen vogels gefloten wordt, en zijn honger tul­
len moet, tot hij zelve iets met den iiuvel.kan aan­
vatten. Wanneet eindelijk de jonge Haaij volkomen
is , zo als hij wezen moet, valt deeze blaas van zei­
ven af. Ieder dier heeft des te meer zijn zeker toe­
reikend voedzel noodig, hoe jonger het is. De groote
en goede Schepper vergeet dus ook deeze groote vreeters
in de zee niet. Zij draagen hun eerfte voedzel bij
zich. De droppelen in het ei zijn alle geteld cn ge­
wogen. Bij het vormen van elk ei rekent de Natuur 'er
reeds op, dat bij 't einde der ontwikkeling nog even
zo veel moet over zijn, als noodig is, om den jon­
gen Haaij, tot hij zich zelf geneeren kan, tc voeden. —
Waar mede zou ik dan, algoede God! het ziel-
inneemende genoegen ruilen, dat mij de befchouwing
uwer heerlijke werken verfchaft! In den oceaan drijft
V 4 geen

ag ^ Fan 'de Zee.
'geen ledige verwelkte huid, die uw oog niet aart-
'fchouwde, als ze een wordend fchepzcl omflingeren
Snoeft, en in de ledige blaas was geen druppel, die
zijn plaats niet in uw boek had. Alomtegenwoordige
in Alwaetende! wanneer ik alles overzie, ben ik een
ecuwig niets voor LJ, en vertrouw weder op U met
hieuwen moed, en verbeeld mij in mijne behoeftigheid
groot, wijl gij gewislijk ook aan mij denkt!
Onder de verfcheiden foorten der Haijen zijn 'er
eenige, wier gewigt meer dan honderd pond bedraagt,
wat wonder, dat dikwijls de haring, wanneer ze door
deeze vreeslijke vijand gejaagd wordt, voor hem tot
aan de kusten vliedt, waar ze den buit des menfchen
wordt? De bewooners der noordlijke landen, eeten
hun zwaar, wreed vleesch, doch inzonderheid gebruiken
zij de lever, die altijd zeer groot cn vol traan
is. De zwarte Haijen (Squalus SpinaxJ beweegen zich
nog wanneer 'cr lever en ingewanden uitgenomen
zijn. Een foort van de zeeluizen légt ook haare eieren
in de huid deezer Haijen en wel op een zekere plaats
op den rug, digt aan de fcherpe knok van de bovenfte
'rugvin, waar ze niet afgevreven kunnen worden. De
nllerzonderlingfre gedaantcheeft dejokvisch, ofHamervisch
(Squalus ZygaaaJ die in Europa, Afrika en Amerika
verens zijne grootte en verflindendheid de fchrik
der visfers is. Volgends F,ORSKSHL is hij aan den
/uabiichen zeeoever zelden, wijl hij eenen modderigen
grond zonder koralen bemint. Zijn platte kop is een
volftrekt dwars ftlik aan zijn lichaam, hij breidt zich
naar beide zijden lijnrecht uit, en heeft de volkomen
gedaante eenes hamers. Men heeft eenige hamervisfehen
gevangen die drie tot vijfhonderd Centenaaren
zwaar waren. Men zou ze dikwijls voor kleine
walvisfchen houden. Somtijds zijn ze dik en zwaar,
dat ze zich nauwlijks kunnen beweegen cn worden
eg-

Over de Haaijen. 285
ter door de Negers overweldigd. Hij heeft drie of
vier rijen van de fterkfte, fpitze, zaagvormige tanden.
Met zijn groote ronde roodvonkelende oogen
aan beide einden des kops, verfchrxkt hij elk die hem
aanziet. De lange fnuit hindert hem zo niet als ze
zijne getlachtverwanten beperkt, waar door hij met een
onbefchrijflijke drift op zijn roof, bijzonder op menfchen,
losfchiet. Hij ftoot met zijn jukvormige kop op menfchen
, dieren , fchepen en alles wat hem tegen zwemt.
F 0R.SK.aHL zegt, dat de menfchen hem veel meer
moeten vreezen, dan den eigenlijken Menfcheneeter, hij
verflindt ook Roggen: het wijfje draagt 10 of iajongen. Zc
groot en gevaarlijk deeze zijn, zo fchoon gefprengd
van rug en fchoon getekend aan den kop en fmaaklijk
is het zogenaamde Zeehondjen (Squalus CatulusJ dien
de Engelfche en Franfchen in menigte eeten. Maar
des te grooter, en in de daad zo groot als een walvisch,
is de grootfte onder alle de Haijen, de Paerdhaaij
(Squalus maximusj die ook in de Yszee nevens de walvisfchen
woont , hoewel hij altijd de ganfche Noordzee
rond zwemt, en aan de Hebridfche eilanden, aan de
Ierlandfche kuft, en in Schotland, zelfs in de Fierth
voorkomt. Hij is tien vademen lang en zijn ftaart twee
vademen breed. Op het Schotfche eiland Arran zag
PENNANT er een, die 27 voet en vier duim lang
was. Men heeft er egter ook gevangen die 36 tot 40
voeten lang waren. Doch hij is volkomen onfchadelijk
en leeft van zeegras. Wanneer hij zijn kracht
aanwendt, kan hij wel fchepen van 70 ton tegen een*
redelijk ftcrken wind optrekken. Volgends GU.N-
NER is de flaartvin de zetel zijner fterkte, van eene
harde beenige ftof, bevordert hij daar mede her
zwemmen, en kan 'er gelijk de wal visch, fchriklijke
(lagen mede doen. Men maakt ook met harpoenen ,
gelijk op de walvisfchen, jagt op hem, doch dikwijls
weert hij, fchoon gewond, zich nog twee dagen. De
V 5 1c-

a86 Van de Zee.
lever vaneen grooten Paardshaaijgeeftagtbharrels traan.
In Noorwegen is deeze kverolij der 11 aijcn het bekend-
fte huismiddel voor alle wonden van menfchen cn, die­
ren. Een andere foort (--oualus GafcusJ zegt MUL­
LER, dat zich nog beweegt, wanneer hij in Hukken
gekapt is. De Natuur gaf hem een tweevinger dikke
huid, die men in Noorwegen tot paardentuigen, tot
fchoenzoolen e. z. v. gebruiken kan. In dit fchier
on.ioordringlijk harnas zitten fterke, beenige. tal,
ken met hoopen bij elkander, en deeze zijn zo hard,
dat men 'er houten vaten en /andere gereedfchappcn
mede fchuuren, reinigen en glad maaken kan.
Uit vraatigbeid volgt ook deeze altijd dc fchepen nn.
KALM zegt, dat de Matroozen hem aanmerkten als.
een ongeluks propheet, en een teken van een opko­
menden ftorm, doch hij zwemt alleen om zijn honger
te ftillen in het zog des fchips. Want alles wat van
het fchip in de zee valt, verflindt hij Men vond bij
het, dooden van een derzelve de rooden muts die
een der Matroozen van het hoofd gevallen was, nog
onbefchadigd en bruikbaar in de maag. Mij wordt
ook door de menfchen gegeeten, eu de menigvuldige
traan die men uit zijn lever kan kookeïi, wordt gebruikt
in de lampen in de lange winternachten. Doch de
wijze Natuur dwingt hem ook, even als den walvisch ,
om flechts van Medufen en andere kleine zeefchepze-
len te leeven, welke in de zee altijd in overvloed
voorhanden zijn. Zij gceftden grootfteii dieren de klein-
ften ten buit, maar cle kleinfte zijn de vruchtbaarlle en
daar door behoudt de Natuur beftendig haare heerlij­
ke regelmaatighcid. Welligt is daarom de eigenlijke
Hondshaaij of Menfchenvreetcr (Sqa'us Can-hariasJ nog
rreeslijker. Hij is nog klein wanneer hij 25 voeten
groot is. Hij gelijkt menigmaal een os, heeft een
vlakken rug en weegt ligt duizend pond. LESKE
geeft hem een lengte vaa 20 voeten en een gewigt
van

Over de Haijen. 287
van 4000 ponden. Menfchenvleesch eeten zij het
lieffte. Daar door komen aan de Afrikaanfche kusten
alle jaaren veele Negers door hem om. Zelfs
de jonge walvisfchen vlugven naar den oever,
wanneer hij zich in zee vertoont. Menigmaal heeft hn
baadende en zwemmende menfchen de beenen afgebeeten.
Men hakte eens een Hondshaaij op, en men vond
een anderen Haaij een menigte visfehen en een Rendier,
doch zonder hoornen, dat ligt toevallig in de zee gekomen
was, in zijn buik. In de maag van een der
kleinften, van maar twee en een halve el lang, was
toch meer dan voor een emmer water ruimte. Deeze
zouden zich veeltijds niet kunnen beweegen, wanneer
ze zo zwaar waren als ze groot zijn. Maar
ik heb ook aan de ruggraadswervelen der Haijen iu
het koninglijk kabinet te Parijs opgemerkt, dat zij,
even als de ribben van den walvisch, fpongieus cn los
zijn. Bij Drontheim gebeurde het dat een de ganfche
romp van een paard, 't welk een boer aan ftrand
gebragt had , inüokte. Men noemt ze ook de witte
Haijen, doch onder het water gelijken ze meeft geel.
De vinnen op den rug zijn wel ongewapend, doch
daar voor heeft hij zes rijen zaagvormige tanden , die
nog boven dien vlak en breed zijn , eu hij heeft het
vermogen, om zo veele rijen daar van in dc hoogte te
richten, als hij wil. De bek is ook onder de inuit,
zo dat hij bijna den buik in de hoogte moet richten,
wanneer hij in het water iets wil vangen, waarom de
Negers in Amerika in.het water fpringen , onderduiken,
en hem, volgens LAB AT , met een mes van onder den
buik openfnijden. De huid is zo hard, dat men ze
als een vijl gebruiken kan. Daarom wordt ook het
gewoone chagrijn uit deeze huid bereid. Dcleverdeezer
dieren vult alleen twee tonnen , (een ton van vierankers
gerekend) en de Hondshaaij verzorgt de Nooren met
traan. Men fchiet dikwijls van dc diepen met bet
ka-

»Sf} Fan de zee.
kanon op de Haijen, wijl volgends de verzekering van
FORSKÜHL, zijn vleesch vrij fmaaklijk is. M U L ­
L E R verhaak van een die in Europa omgevoerd wierd,
welke gedroogd nog 3224 pond zwaar was. Hij had
in den bek vijfhonderd tanden, welke driekant, zaag-
vormig en in zes rijen verdeeld waren. *) Zijn ge-
flacht
*) Waarfchijnlijk is het ook van deeze foort te verftaan,
het geen MANDEL s L O zegt: dat eenige zijnerjongen
bij ftil wéér, in, omen uit zijn bek zwemmen ,
en fpeelen. (Zie Morgenland. Reifebefchnib. I. 105.
vergelijkt hier mede het geen C. BRVIJN zegt IxiKleinii
Hifi. Nat. Pisc. Misf. III. p. 7.) Men kan het zeker
alleen van zulk haijen verftaan, welke geen ftekels hebben.
Op het fchip Kent, waar EDW. IVES, als Scheepschirurgijn,
met een klein esquader mede naar Indien
ging, wierd aan de Kaap de goede hoop een haaij gevangen,
die 72 jongen in het lijf had. Een andere wierd
gevangen, en had de hoorens, de huid en veele beenderen
van een Rund in zijn lijf. Toen zij den haaij
gedood en gedroogd hadden, kon een zeer dik mensch
tusfehen zijne kaaken doorgaan. De bisfehop GUNNE-
RUS kreeg in het voorjaar van 1762. op eenen dag sa
zwarte Haaijen uit de Zee. Het is bekend, zegt hij,
dat men uit het wijfje der Hondshaaijen ganfche emmers
vol, ten deele groote eieren fchept. In Holland
heet deeze Hondshaaij doorgaans Jonas Haaij, wijl men
meent dat dit het dier is, dat den Propheet Jonas, inflokte.
Dit gefchiedde , bij Japho , eene grensftad van de ftainme
Dan, aan de Middenlandfche Zee; en men meende
voorheen dat men hier aan geen Walvisch kon denken, wijl
In de Middenlandfche Zee geen' Walvisfchen voor handen
zijn ; doch , hoe zeer deeze gedagte ook in
SCHMIDTS Bijbelfche Pkijficus herhaald wordt, zo heeft
toch de arbeidzaame POPOWITSCH beweezen, dat,
20 al niet de Groenlandfche Walvisch, nogthans de
Vinvisch (Balana Phijfalus) door de Zeeengte bij Giferalter
in de Middenlandfche , en van daar zelfs in de
Adriatifche Zee kan konden, en werklijk gekomen is.
"(Zie zijne onderzoekingen van de Zee III. Deel). Men
ver-

Over de Haaijefi. ü89
flachtverwant, de blauwe Hondsvisch (Squalus Glauciis)
Woont ook inden Europifchen oceaan Hij komt ook
iomwijle nabij den oever, en verflindt insgelijks geheele
menfchen, wanneer hij ze bereiken kan. Voor weinige
jaaren wierd 'er een bij Travemunde in een haringnet
gevangen, en daar na te Lubek vertoond en befchreven.
Zijn zwartblauwe fcherpe huid, heeft hem
den naam gegegeven. Elf voeten was hij lang en had
de dikte van een voet. Op dat hij fterk zou kunnen
zwemmen, en den roof, die hij gegreepen heeft, zeker
houden, gaf ^de Natuur hem agt vleezige vinnen
Voor aan de borft, welke anderhalf voet lang, en
in
Vergelijke daar inede, het geen ik over het verblijf van
den Walvisch in het Beek Job ten algemeenen gebruike,
gezegd heb.) De verklaring is ook juift die Popowitsch
geeft, dat Jonas zich welligt tusfehen de baarden
van den Vinvisch opgehouden heeft. Ten minften heeft de
Philologie 'er niets tegen in te brengen, wanneer men
'er een foort van Walvisch door verftaan wil. B. v. dat
„ de keel van den Walvisch zo eng is, dat een man naauw-
„ lijks zijn arm daar in zou kunnen fteeken." Mijns
bedunkens is dit geen gewigtige tegenwerping, want
zonder een groot wonderwerk te veronderftellen, zal
men de gefchiedenis van Jonas nooit kunnen verklaaren.
HOSAEUS meende dat men door den visch de Delphinus
Orea moeft verftaan, welke Walvisch Zulke groote
en wijde kaaken heeft dat een ruiter en paerd daar
in plaats zouden hebben. Dan hier van weet de Natuurgefchiedenis
niets, en dus wordt de zwaarigheid daar
door niet opgeheven. Hierom heeft men, óm de wonderwerken
niet buiten nood te vermenigvuldigen, aangenomen
, dat de Hondshaaij ([Squalus Carcharias) den
Propheet had op geflokt, en de Voorzienigheid gezorgd,
dan de menfehenvreeter den gezant niet gebeeten of
gevreeten had. — Het is uitgemaakt, dat deeae dieren
ganfche menfchen kunnen opflokken. Men zie wat
GUNNERUS vnn den kleinften zegt in Drontheim
fchrift. D. Th. II. f. 301. MULLER verhaalt van zulk
een' Haaij, dié een Matroos, die overboord viel, opflok.

20° Van de Haaijen.
in het midden negen duimen breed waren. Men vond
bij de oogen de blaasopening, welke LINNAEUS
meende dat hij niet bad. In plaats van de tanden had
deeze maar kleine, korte fpitzen., die in ongeregelde
rijen op den rand der boven en onaerkaak ftaan. Met
even zulke kleine zwarte fpitzen is de huid overal bezet,
die zo fcherp zijn' als een vijl, bijzonder op den'kop,
welke boven andere deelen een fcherpe huid heeft.
De Natuur vergoedt 'ongetwijfeld hier door aan den
kop, het geen hem, door 't gemis van fcherpe tanden,
ontbreekt.' De flokdarm gaat waarfchijnlijk daarom bij
den blauwen [londsvisch van den rugraad achter het
boiftvel tot in de holte des buiks, en is met de zelfde
wit-
(lokte , maar hem nog levende weder uitfpoog, en welke
vervolgends door deezen Matroos door Europa rond
gevoerd wierd. Zo deeze zaak waarheid is, verfpreidt
ze alleszins een licht over de heilige gefchiedenis. Lei-
KE haalt daarom ook deze plaats uit Muller aan. Bo-
ROWSKJJ voegt bij den Vinvisch nog deeze gedagte,
dat men denzelven mogelijk voor heen tot de haaijengerekend
heeft. De visch welke in de Gefchiedenis van
TOBIAS bedoeld word t,kanwel de Squalus GlaucusgeweeA
zijn, en welligt ook een waare visch, de (Silurus Gla.ms.)
Want aan den visch, die thans Tobiasvisch heet,
is onmogelijk te denken. De Haaij, die GUNNER in
de fchn'ften van het Drontheimer Gezelfchap onder den
Noordweegfchen naam Brugden befch'rijft, heeft wel
een' grooten bek, maar kleine tanden; dit is dus een
bijzondere foort, die LINNAEUS niet kende; hij leeft
dus alleen van infekten en wonnen, zo als «nen in zijn
maag zag. En in plaats van tanden, gaf de Natuur hem
dikke kraakbeenen aan den hals, meer en fterker vinnen
, en een vastere huid, dan andere Haaijen hebben.
In de Indifche Zeeën heeft men ook nog een fchoone
foort, de bonte Haaij (Squalus Partus") gevonden, welke
Pennant afgebeeld heeft in zijn Indian Zoologij T.
XIII. T. 2. Zie de befchrijving en afbeelding daar van
in de Nzüeften Mannichfalt. Th. I. f. 620.

Over de Zaagvisch. 391
Witte fcherpe huid, als den bek, bekleed, op dat de
fpijzen , op den langen weg naar de maag, intusfchen
nog meer ter verduwing • voorbereid zouden worden.
De ontledcr vond bij denzelven ook twee maagen en
twee moedcrfcheden. De lever was vijf voeten lang,
en leverde traan. De Yslanders eeten ze, maar, om
krank'eden voor tc komen, moeft men hem eerft een
einsch jaar ophangen, en het vet laaten al'druiven.
Hier uit kan men befluiteu , hoe veel visfehen en
andere dieren de rijke Natuur eenen enkelen
Haaij geeft, dat 'er zo veel vet in zijn lichaam verzameld
wordt.
De Krampvisfchen weeren en voeden zich door
hulpe van de electriciteit. De Lompvisfchen zuigen
zich vaft, door middel van hun fchild. De Roggen
hebben ftekels op de huid, en zijn daar door zeker.
De Pijlroggen draagen de middelen van hun onderhoud
nevens hunne wapenen aan den ftaart. Het gebit,
dat zijns gelijken in de zee niet beeft, ftelt de Haaijen
in aanzien. Doch de Natuur weet altijd nog nieuwe
middelen. Bjj den Zaagvisch (Squalus PristisJ die
voor 't overige ook een Haaij is, verlangt zich de
fnuit, of het bovenfte deel der kaak in een lang
zwaardvormig, hoorn- en fchier beenachtig lichaam,
dat van boven glad en van vooren ftomp is, en met
recht bij een zaag vergeleken wordt, wijl hij aan beide
zijden tanden heeft. De lengte van den visch, de
lengte der zaag, en het getal der tanden is bepaald.
Dikwijls heeft de zaag de halve lengte van den visch.
M AR CORAAF fpreekt vaneen' Zaagvisch, die maar
19 duimen lang was, en egter een zaag van 9 dui­
men had. Eenige worden vijftien voeten en
hebben een zaag van drie voeten lang. Maar in
alle gevallen zijn de tanden fpits en fcherp. Men
heeft ook opgemerkt, dat des te meer tanden aan

292 Van de Zee.
de zaag zitten , hoe kleiner ze is. De visch leeft hl
de Europifche zee, hij komt bij Ysland, Spitsbergen,
en Groenland voor, ook is hij gewoonlijk in
het Koningrijk Siatn, en daar ziet men hem veeltijds
tusfehen de eilanden. Vau den Zaagvisch in Spbsbergen
zegt PHIPPS, dat zijn zaag twee tot vier voeten
fpits uitloopt, en een breedvlak been is. *) De fterke
bijtelvormige tanden ftaan een vinger breed van elkander.
Bij het baaren wordt de moeder echter niet gekwetft
of befchadigt. De beenige takken der zaag zijn
in de moeder in een vlies gewonden , gelijk de tanden
der viervoetige dieren in het kaakenvleesch liggen;
en op dat de geboorte van den Zaagvisch nog minder
zwarigheden zoude hebben , zo is de zaag als dan
nog buigzaam en week. KLEIN heeft dit fchoone
getuigenis voor de goedheid en wijsheid Gods, aan
een jongen Zaagvisch, afgebeeld, iri (de Hift. Natur
Piscium III.) De Natuur gaf hem geen achter- of ftaartvin,
maar een dubbelde rij fterker vinnen. Men ziet
ook dat hij in het water een ongemeene kracht heeft.
Men heeft Zaagvisfchen van tien, en ook van twintig
voeten gezien. Op de Rede van St. Croix ftrandde
eens een gefchoten Zaagvisch, uit welken men veel
traan kookte. De kop was verbaazend groot, men
mat de onderfte kaak, en bevond ze veertien voeten
lang. Een ruggraads wervel was dertien duimen
lang, en zeven hoog. Met deeze zaag nu is de Zaagvisch
verzorgd en befchermd. Want zo dra hij honger
heeft, rukt hij met de zaag zeeplanten af en eetze:
— de zaagvormige fpitzen vervullen het gebrek
aan tanden, andere dieren vermaalen, maar hij ver-
fcheurt
*) Men moet echter den Zaagvisch niet verwisfelen
met den Zwaerdvisch QXiphias Gtadius), zo ais dikwijli
plaats heeft. De Zwaerdvisch is een waare visch en
geen Haaij, hij heeft een zvvaerd en geen zaag.

Over den Zaagvisch. 393
fcheurt zijn voedzel, en wie hem aangrijpen wil, gaat
hij met zijn fcherpe zaag te keer. Ja, hij fchijnt zelve
in de Yszee bij Spitsbergen tot den krijg geboren te zijn.
PHIPPS zegt van hem, dat de krijg zijn eenigfle bezigheid
is. De Zaagvisfchen kampen zelve geftadig
onder elkander. Dan verwekt de fpijs in de zee,
dan de weg en dan het wijfjen den twift onder dezelven.
Doch zij tasten ook zelfs Zeehonden en Walvisfchen
aan, en als dan ontftaat 'er een' vreeslijken
kamp. De Zaagvisch zwemt woedend deeze eieren
na en floot hem zijn zaag met alle mogelijke kracht
in den buik. Zij kennen hunnen vijand, en zoeken hem
te ontwijken. Wanneer de Zaagvisch eu een Dolfijn
aan elkander geraaken, Haat gemeenlijk de laatfte met
den ftaart zo verfchriklijk in de zee, dat men het van
verre kan zien fpatten. PHIPPS geeft daar tegen
den Zaagvisch de fchuld, dat hij van zijne vijanden,
en ook van den Walvisch , niet eerder aflaat, voor
hij overwonnen , of zijn zaag gebroken is. Dit gebeurt
hun ook, wanneer zij een boot voor een' Walvisch
aanzien, of uit enkel woede de zaag in het hout ftooten,
dat ze moet breeken. Het is billijk , dat de dier
ren, die tot de voornaamfte en grootfte in de
Schepping behooren, ook door moed en dapperheid
, door fterkte cn wrede trots bij de zwakkere uitmunten.
Hoe veel maaien is de Walvisch langer dan
de grootfte Zaagvisch! Doch deeze lange fnuit moet
hij toch vreezen. De tanden rijten hun den buik op ,
en wonden hem doodelijk.
In de Atlantifche en Amerikaanfche zee heeft de
Natuur twee dieren geplaatft, welkers zonderlinge geftalte
nauwlijks te befchrijven is. Men heeft ze Zeedraaken,
(cfiimceraj genaamd, wijl men toch gewend
is, door Draaken, een wonder te famen gefield dier te
verftaan. Maar hoe meer de Schepper naar onze ver-
X beel-

^ an
dt Zee 4
bedding van den gewoonen weg afgeweken is, dés
te meer moeten wij Hem op den voet volgen, en
zijne verfcheidene wijsheid leeren kennen. Men
meent dat de Zeedraaken Amphibien zijn, en luchtgaten
hebben. De Haaijen hebben er vier, deezen
gaf de hand dèr Natuur er maar een, doch welke inwendig
vier afdeelingen heeft. Gene hebben hunne
luchtwerktuigen aan de zijde van den hals, deezen
plaatfte de Natuur ze onder den hals. Gene een' veriiitfteekenden
fnuit, de Zeedraaken een vijfmaal gedeelde
bovenlip. Meeft alle de Haaijen hebben een vreesfelijk
gebit. De Zeedraaken hebben maar twee fnijtanden
boven en onder. De eerfte foort heeft boven
dien onder aan den fnuit nog eenige doorlugtige plooijen,
daar integendeel de andere een' gladden omgebogen fnuit
heeft. Op de gladde huid brengt de visch, wanneer
hij uit de zee komt, een pragtige zilverglans, met donker
bruine vlekken mede, door welken de glans nog
meer verhoogd wordt. Dooi' het droogen verdwijnt
deeze glans, en de kleur van den buik wordt flauw
geel. In de Noordlijke landen heet hij de Zeekat, en
onder deezen naam befchrijft hem ook GUNNERUS,
wijl zijn oogen, die groen, glinsterend en zo
groot als kalfs oogen zijn, in het duister 4 gelijk
de kattenoogen, een' lichtenden fchijn van zich
geeven. Digt aan de kaaken heeft de visch twee groote
neusgaten, die aan de zijde van den bek een dubbelde
doch beweeglijkebedekking hebben. Ook in de binnenfte
holte van den neus heeft deNatuurzeer veel kunft
en fchoonheid daar gefteld , die zich beter laat zien dan
befchrijven. Denkelijk voegde zij den ronden vlakken
beenigen ring, met zijn hoekige ftraalen daar, om
alle vreemde en fchadelijke lichamen den ingang van de
neus te fluiten. Het geen ik boven den fnuit van den
visch genoemd heb , fchijnt niet anders te zijn dan een
verlangde neus. Want de Natuur wilde deezen visch
een

P'an dé Zeedraaken. io£
een' bijzonder fterken reuk geeven. Zij is bijna doorfcbijnend,
wijl er zeer veele in fierlijke rijen gefchikte
gaten in zijn, die in verband met elkander ftaan, en
door fijne ftreepen , die naar vooren, of vouwen, gelijken
, te famenhangen. Daardoor kan de visch, wanneer
hij in een gat lucht of water blaart. uit alle da
rijen en openingen te gelijk, lucht of water blaazen.
Dit doet hij dikwijls cn fpeelt als 't ware ter verfrisfching
met het water. Dan wijl ook van alle deeze openingen
zenuwen naar de harsfens gaan , zo moeten ook deeze
gaten dienen om den reuk te verfterken. En, wijl de
neus inwendig bij geen een dier geheel droog is, zo
heeft ook de Zeedraak in de groote en kleine galen een
witachtig taaij (lijm, die in menigte daar uit vloeit,
en deeze groote en wijde neus geftadig moet bevogiïgen.
't ls waar, de visch heeft maar twee fnijtanden,
doch zij zijn zo breed, dat in elke als vier vooren getrokken
zijn, en elke kaak heeft op iedere zijde een
driemaal zo breeden baktand, die in het tandvleesch
verborgen ligt. De Schepper heeft ze dus genoegzaam
in Haat gefield, urn de hardde mosfelfchaalen
en beenderen door te bijten. Men weet ook, dat de
Zeedraaken in de Atlantifehe Zee, Chonchylien in de
diepte opzoeken en doorbijten. Daar toe dient hun
ongetwijfeld de kleine fcherpe van vooren ronde tong,
die tusfehen de twee baktanden ingelloten is. Met
de rondachtige fpitze tong kunnen zij des te beter in
de flekken en mosfelfchaalen in grijpen, ert het merg
der beenderen uit zuigen. De ganfche voorkop van
den visch, die ook zeer veel bijzonders heeft, is daar
toe ingericht; Zijne vischooren en kiemen fSrancAidsJ
hangen nederwaard, zijn aan de zijden vrij, doch elk
van deeze drie gewigtige leden is boven door een'
kraakbeenigen band valt gemaakt. De borftvinnen
zijn ongetwijffeld daarom bij de Zeedraaken bijnk als
groote vleugels, op dat hij, wanneer hij lange in de
X 2 iüf*

%C)6 Van de Zee.
diepte geroofd heeft, zich weder boven kan roeijert Tot
verdedigingtegendeHaaijen en andere roofvisfchen gaf de
wijsheid des Scheppers de eerfte foort, die daarom de Pijl-
^ r~,xi\i fCAinitera marifirofaj heet, en geen fchubben heeft,
voor aan de eerfte rugvin eenen zes duim langen Hekel, of
een fterke fcherpe knok, die van boven tot in het midden
aan beide zijden fijne zaagvormige tanden heeft,
aan welke men zich gevaarlijk kan wonden. Men
befpeurt ze terftond wanneer men met den vinger opwaard
tegen de fpits van den ftekel ftrijkt. De boeren
gebruiken volgends Go INNER, dezen fireker , als ook
de uiterfte fmalle vin aan het einde van den visch , wanneer
zij gedroogd zijn, om hunne tabakspijpen uit te
haaien. Wijl echter de visfehers zich dikwijl aan takken
van deeze ftekels gevaarlijk wonden, zo heeft de
Natuur ook daarvoor gezorgd,.dat het heelmiddel nabij
is. Men behoeft flechts bij de Zeedraaken, en zo ,
ook bij andere ruwe en ftekelige visfehen, de oogen
van den visch te openen, eu het vogt dat daar uit
vloeit op de wond te fcrijken, zo geneed dezelve daar
door. Daar dit door de ondervinding bevestigd" is, zo
moeten wij het niet gevoelloos voorbij gaan. De
Schepper zag de menigvuldige moeiten en gevaaren
des menfchelijken levens voor uit, eu Zijne goedheid
verbatte in 't bijzonder den benedenden rang der menfchen
in veele opzichten, dat zij den voornaamen en
trotfehen hunner broederen niet behoefden te klaagen.
De visch kan eenige ellen lang worden. Zijn lichaam
loopt iu 't einde geheel fmal toe , en de daart wordt bij
de Pijlrog eindelijk zo teer en dun als een rotteftaart,
waarom de visch ook Zeerot of Zeemuis wordt genaamd.
Zijn voedzel vereischt veel gal. Daarom gaf
de Natuur hem een lever, die bijna een pond weegt,
en het grootde gedeelte van den buik bedaat. Zij is
zo vol van olij, dat ze op een warme plaats zelve
in klaare olij wegvloeit. Men behoeft ze maar in linnen

Van de Zeedraaken. 497
nen op te hangen, en de olij druipt er van zelve uit.
En ook deeze olij gebruiken de Noorwegers nis wond-.
balfem tegen zwakke oogen en andere toevallen. De
ganfche eierftok van het Zeedraaken wijfjen ligt in een
vlies gefloten. 'Aan elk der eierftokken hangen de
eieren weder door een' brceden vliezigen band te famen.
En echter heeft nog elk ei zijn eigen vlies. Hoe nader
de lente en rijdtijd bijkomt, hoe ligter men daar in
eiwit en dooijer kan gewaar worden. Daar de groot-
Hen derzelve een klein hoendereie evenaaren, zo
eeten de boeren in Noordland ze met melk en meel,
en bakken 'er koeken uit. Beide de gedachten
hebben dubbelde teelleden. — De Natuur wil ook de
zonderlinge fchepzelen behouden en vermenigvuldigen.
Men kent het mannetjen der Zeedraaken aan een
kraakbeenigen' voorwaard gevormden fteel op den kop,
voor aan zit een ronden kogel rondom met takken bezet
, zo dat het geheel naar een kroon of een bosch gelijkt.
Op dat het dier door dit deel niet in het zwemmen
zoude gehinderd worden, lei de gunftige hand der
Natuur een kleine holte daar neven, in welke dit lid,
wanneer de visch het niet gebruiken wil, ten minften.
gedeeltelijk verborgen kan worden. Hij gebruikt' naamelijk
deeze kroon, om welke de boeren hem vischkoning
noemen, en richt ze op, om zich daar mede te
verdedigen, en andeve visfehen aan te "vallen. En
tot dit zelfde doeleinde heeft hij ook zo het fchijnt,
van agteren op elke zijde een ronde fpoor met
takken, die hij insgelijks intrekken en nitfehieten kan.
In het laatfte geval richten zich de takken in de hoogte,
en de visch is gewapend. Voegt men nu daar bij,
dat deeze Zeedraak een nachtvisch is , die weinig
bij dag, maar des temeer bij den nacht op zijn' roof
los gaat, zo weet men ook waarom de Schepper hem
glinsterend fchijnende oogen gegeeven heeft. Zijn eigen
licht, dat hij altijd bij zich heeft, wij ft hem den weg;
X 3 dieu

Van de Zee.
dien hij in de diepte der zee neemen moet. Alhoewel
het bij 't eerfte aanzien fchijnt, als of de hand der Natuur,
bij het vormen van dit fchepzel, haar fchets had vergeeten
, de orde ter zijde gefield , paster en maatltok
daar gelaaten, en hem als een midden fchepzel, een
mengzel van verfcheide dieren willen vormen, zo moeten
wij echter bij nauwkeuriger onderzoek erkennen,
dat ook de Zeedraak overeenkomftig zijne beftemming
gebouwd, en alles aan hem wijs en goed is, wijl hij
een werk is van Gods hand,
Nog al zo zeldzaam, vreeslijk en affchuwlijk is het
geflacht der Visfcheryorsch (Lophkts). Drie foorten
van zeevisfehen, welkers lichaam door een zonderlinge
gedaante alles vereenigt, wat zich het bijgeloof
van het beeld des duivels voorgefteld heeft. Daarom
hebben zij ook bij veele Natuuronderzoekers den naam,
van Zeeduivel verworven. Hun van vooren dik,
plomp, lichaam heeft gelegenheid gegeeven, om hen
met de vorfchen en padden te vergelijken, hoewel zij
een ftaart hebben en fchier niets dan kop en ftaart
fchijnen te zijn. KLEIN heeft er twee foorten van afgebeeld.
CHARLETON vergelijkt ze met de jonge onvolkomen
vorfchen CLarv* ranarumj. Wat deeze in
't kleine zijn, dat zijn de Zeeduivels dikwijls in de
lengte van vier voet, en, waar zij 'tbreedfte zijn, een
voet dik. Intusfchen, hoe veel vreemds de gedaante
van dit dier ook hebben moge, zo is men toch tot heden
wegens zijne bijzondere bekwaamheid in het vangen
van visfehen oplettend op hem geyveeft, de Engelfchen
hebben hem daarom The Angler en de Italianen
Marino piscatore genoemd. Achter elke buikvin gaf de
Natuur hem een luchtgat. De kop, die bijna het aanmerklijkfte
deel van de eerfte foort, de eigenlijke Vis-;
fchervosch , fLophiuspiscatoriusj uhunnkt, is , volgends
Li.NN-fKus, grooter dan het lijf, plat en rond, en
beeft

Van de Zeeduivel. Visfchervorsch. 2Q9
heeft veele. kleine fpitze knobbels. Tusfehen deeze
leggen de oogen, die zwart zijn, en dan grooter,
dan kleiner kunnen worden. Het buitengewoonfte
bij deezen visch is, dat dc bek altijd wijd open ftaat
eu nooit gefloten kan worden. Er is een zigtbaare
ongelijkheid tusfehen de kinbakken. De onderfte ftaat
altijd ver voor de bovenfte. Daarbij komen de menigte
kleine fpitze tanden , die in een oneindig aantal in verfcheidene
rijen de ganfche ruimte der beide kaaken beflaan
Men ziet in den open bek des Zeeduivels vier
eivormige verhevenheden, waar van er twee op haar
gantfche vlakte fterk gewapend zijn, en twee rondom
met dubbelde rijen tanden zijn voorzien. Behalven
deeze kleine tanden, die alle naar de binnenzijde van
den bek gebogen ftaan, is hij nog voorzien van twee
gebogen flagtanden, gelijk de wilde Zwijnen. En op
dat hij zijn roof des te beter vafthouden en verduiden
kan, zo is ook zijn brcede fchier kraakbeenige tong
met vier rijen fterke tanden bezet. Verbeelde men
zien daar bij, dat over de oogen, of over den fnuit twee
fcherpe fpitze hoornen zijn , die groote borftels gelijken
omtrent negen duim lang, beweeglijk en als ramshoornen
naar den rug overgebogen zijn. Wanneer men den
Zeeduivel het ingewand uithaalten hem laat droogen,
en daar na van binnen met waschkaerfen verlicht,
is 'er niets in de Natuur dat zich zo affchuwlijk vertoont.
Zonder den ftaart heeft de Visfchervorsch vijf
vinnen, welke alle een aanmerklijke fterkte en breedte
hebben, de graten zijn hard, en aan den buitendien rand
hangen kleine vezels. Zonder dit zouden zij den
zwaaren kop niet kunnen draagen en in de geftadige
beweeging des waters onderfteunen, zo deeze niet
fterker waren dan bij andere visfehen. De Schepper
vormde daarom de borftvinnen even als handen of voeten
,. en overtrok ze met een ruwe, harde huid. Over
$ geheel is het overtrekzel des lichaams, wijl hij geen
X 4 fchub-

Van de Zee.
fchubben heeft, dik en kleverig. De kleur van den
rug is bruin en gevlekt, en de buik wit. Op dat als 't
ware de gedaante van den ganfchen visch zonderling
eu affchuwlijk zoude zijn, zo heeft niet alleen de
enderfte kaak van den visch enkel fnazels maar
ook het overig gedeelte van het lichaam is daar
mede bezet. In het midden der hovende kaak deeken
aan beide zijden nog twee derke haaken uit. Zelfs de
graaien die in den bek onder de huid liggen, eindigen
alle , boven en benedenwaard, in korte kromme haaken.
De Zeeduivel is dus genoeg gewapend tot het
vermaalen van andere visfehen, maar nu had hij ook
nog lid en kund noodig, om zijn roof te grijpen, en
ook deeze leerde hem de Natuur. De buigzaame hoornen/de
twee lange dappe vezels over den ueus, dienen
hem als angels , daar hij mede vischt. Hij verbergt
zich in het zand, in troebel water, of tusfehen
groote deenen in de zee, fpert den vreeslijken bek op ,
doch zo, dat de visfehen hem niet bemerken, of tusfehen
de holen en deenen erkennen kunnen; hij breidt
de lange vezels in het water uit, en bedriegt daar door
de kleine visfehen, die bij fcholen daar na zwemmen,
wijl ze de uitgeworpen hoornen voor fpijze aanzien.
Dan zo dra hij de geringde aanraaking merkt, trekt
hij oogenbliklijk den angel terug en werpt een menigte
kleine visfehen in den altijd opgefpërden bek. Zijne
groote oogen zijn hem daar bij van veel diend. Terwijl
de visfehen aan zijne bevvecgende hoornen willen
bijten, hapt hij naar hen. Veeltijds loopen zij hein
van zei ven in den bek. Aan een die men te Berlijn bezit,
ziet men nog aan de onderkaak een' derken zak hangen,
in welke de Visfchervorsch ongetwijfeld den overvloed
van zijn gevangen buit zo lang bewaart, tot hij
ze op zijn gemak eeten kan. De Natuur was jegen hem zo
mild als aan de Aapen en andere dieren, welke zij baktasfehen
inden btk gegeeven heeft. De menigte vezels eu
franjes

De gehoornde Zeeduivel. jol
franjes aan de omtrek van zijn lichaam , zullen misfchien
door haar fijn en veelvuldig gevoel het gebrek van den reuk
(want neusgaten kan men aan het dier niet beipeuren)
vervullen, en hem waarfchuwing doen van eiken kleinen
visch, die hem voorbij zwemt. Hij breidt daar
door toch zijne weikzaamheid in den wijden kring
der zee uit, al is het dat hij bij zijn rooven meeft op
eene plaats, moet blijven liggen. Voor ons is het
vleesch des Zeeduivels gif, en kan flauwten en braakingen
verwekken, die, zo 'er geen tegenmiddelen gebruikt
worden, een oogenbliklijke dood veroorzaaken.
Maar in de huishouding der Natuur is hij een van de
gewigtigfte verftoorende krachten, welke zij gebruikt,
om den overvloed haarer fchepzelen te beperken-
Hij behoort tot de fterk gewapende Zeerovers, die
lalt hebben om in de zee te dooden en omtebren-

302 Van de Zee.
groote van agteren , met de ac'uerpooten der dieren
overeenkomft hebben. Men rekent ze tot de bandvisfchen,
en de gantfche visch fchijnt in de daad als met
breede banden gebonden te zijn. Een brecde zwarte
band loopt bij de oogen rond den kop. Een andere
zwart en wit gemengde loopt fchuin achter den kop
neer, en een dergelijke begint bij de lange rugvinnen,
en loopt recht tot aan het einde van den ftaart. Het
fchubbenlooze lichaam heeft overal zwarte (tippen,
omtrent zo groot als een linzen korn. De huid is overal
ruw, als chagrijn, en met zeer groote fpitze knobbels
bezet, zo dat zij omtrent geheel beenig is. De Natuur
gaf hem nog boven dien aan den kop een fpits hoorn
ter verdediging, zo dat zijn fnuit de kop des Eenhoorns
gelijkt, zo als men hem verdicht en afbeeldt.
Hij heet daarom bij veele fchrijvers de Eenhoornduivel.
De platte gedaante, en de banden aan het lijf, hebben
dit dier ongetwijfeld den naam van Zeevledermuis gegeevcn.
Doch alle vergelijking der zeedieren met die
van het land, zijn zeer verfchillend en ontoepaslijk.
De Schepper beltemde de gettalte voor elk dier, en gaf
hem zijn bijzonder wezen. In de Amerikaanfche Zee
is het tooneel van deezen roofvisch. Menigmaal is
hij van de Karabifche eilanden gedroogd naar Engeland
gezonden. *) Daar is hij zeer gemeen , volgt de bevelen
der Natuur en zuivert de zee van overlalt. En
op dat hij fchier voor alle laagen en vervolgingen van
andere verflinders zeker zoude zijn, mengde de Natuur
— (ziet daar weder een nieuw middel van verdediging!)
— zijne fappen zo, dat zijn huid en haare
itee-
*) Hier uit is het begrijpelijk, waarom de tekeningen
en befchrijvingen , zo lang zij flechts naar doode rompen
genomen worden, nooit overeenftemmend kunnen
zijn. EDVARD rekent deezen visch wegens zijne knobbels
en ruwe huid tot de Roggen..

De Zeeduivel. Zeevledermuis. goj
fteekels bij de aanraaking een brandend gevoel en ontfteeking
veroorzaak en. Dit is te gelijk een waarfchouwing
voor ons, dat wij niet graag zouden zijn naar het
vleesch eenes diers, dat de wijze Schepper der Natuur alleen
daar toe fchijnt voordgebragt te hebben , op dat in
de diepte van den Amerikaanfchen oceaan leven en
lterven, fcheppen en verwoesten nooit ophouden,
en het allervolkomenfte plan der Schepnng beftendig
voordgaan zoude.
In het drijvend zeegras leeft een dergelijk dier,
dat twee hoornen aan den kop heeft. Zij zijn beide
getakt als die der Herten, en elk beftaat uit een
been, dat drie fcherpe hoeken heeft; zij ftaan boven
elkander, het bovenlte is het dikfte en breedlte,
en heeft ook met de rugvin gelijke hoogte. De
oncierfte kaak heeft een bosch van teere vezels, en is
van binnen, gelijk de bovenfte, met twee rijen kleine
fpitze tanden bezet. Door drie kromme ronde beenderen
befchutte de Natuur dc kiemen van deezen visch.
Neven deeze heeft hij nog onder elke borftvin een rond
luchtgat. De neus ontbreekt deezen gehoornden Zeeduivel
(Lophius HiJlrioJ ook niet, en zijne zeer kleine
oogen hebben een vuurgeele regenbogen huid, met een
zwarte fter in het midden. Zo fchoon zijn weinig
oogen der viervoetige dieren of der vogelen! Iu deborftvinnen
loopentien ftraalen (Radii) en elk van deeze heeft aan
het einde een kleine fcherpe klauw. Even zulke fcherpe
ftevige klauwen zitten aan de vijf weeke graten der
buikvinnen. De rugvin is fchoon gevlamd, lang en
hoog, en ook deeze heeft agttien fcherpe ftraalen. Tot
he f
rijzen en daalen heeft de visch een groote en kleine
lucht blaas. Aan het einde van 't gedarmte is een menigte
hom in een taaije huid ingefloten. Met zo veele
tanden, hoornen, ftekels, klauwen en vinnen voorzien
, is het bijna onmogelijk, dat hij de buit van ande-

304. Van de Zee.
dere dieren zou kunnen worden. Eenige hebben hem
om zijne doodlijke wapenen den doodlijken visch, andere
om zijne zekerheid den ftekelzwijnvisch genaamd.
Nogthans heeft LINNAEUS opgemerkt, dat de
Schepper hem toch zo wel als andere dieren, zijne
plaagen gegeeven heeft. Aan een gehoornden Zeeduivel,
die men leevende in het Sargazo, een foort van
zeegras, (Fuais natansj vond, zag men verfcheide
kleine wormen fLaernxJ die als ongedierte aan deezen
visch hingen, even gelijk meeft alle andere visfehen
zich den laft der wormen moeten laaten welgevallen.
Deeze wormen bijten zich door de huid heen, en liggen
in den omtrek van het oog als horologieveêren in'een
gerold. Somtijds is een worm van deeze foort zo lang
als de geheele visch. Op dat zich deeze levende draaden
des te vaster aan andere dieren zouden kunnen hegten,
hebben zij aan de voorfte opening een bosch, die uit
teere ontclbaare draaden beftaat. Somtijds fchijnt het
als of er worm in worm ftak, en de jongen uit de
ouden voordkropen. Gelijk de Draadwormen fGordiiJ
den fpringhaanen en andere infecien uit het lijf hangen,
zo ziet men ook dat de Zeeduivel draadvormige
wormen aan den ftaart medevoert. Met hunne ftekels
en fpitzen kunnen zij veele andere roofvisfehen
afweeren, maar zij kunnen niet verhinderen, dat een
fluipende worm zich in hun ligchaam nestelt. De
wijsheid van den Heer der Natuur febikte het vel
al zo, dat het grootfte dier voor het kleinfte moeft
vreezen. Hoe veelen vijanden is de mensch blootgefteld
! Hoe veele infecien en wormen teeren van
zijne fappen! Hoe veele fchadelijke dieren moeten wij
iu de wouden vreezen! Hoe veelen in het water! Wat
zijn wij , wanneer wij den rede ter zijde ftellen , en
ons enkel met de dierlijke fchepping vergelijken? Wij
worden hulploos geboren, als een worm , en geen
dier wordt in den ouderdom weder zo kiudsch, zo
zwak

Over dt Hoornvisfchen. 305
zwak van zinnen, zo krank en bouwvallig, als de
trotfche mensch, de Koning op aarde en Stedehouder
Gods onder de zigtbaare fchepzelen. Laat ons daar
in het oppergebied van God vereeren, en in den kring
tot welken hij ons geroepen heeft, onzen oorfprong
verheerlijken!
Er is geen plaats in de Zee, die niet haar bijzondere
foort van visfehen heeft. In de diepte van den
Oceaan bij de Bahamfche eilanden , waar niets dan
fteen- en ftcrkoralen fchijnt te wasfen , houden zich
de Hoornvisfchen fBalistesJ op, en doorbijten deeze
met hun fcherpe tanden. In elke kaak hebben zij agt
tanden , en de twee voorfte zijn bijzonder lang. Voorts
dient het ongetwijfeld tot fterkte van het gebit, dat de
drie, die verder naar agter, of meer inwendig ftaan,
naauw aan de drie buitenfte op elke zijde gedrukt
zijn. Op dat zij des te beter tusfehen de rotzen ,
met welke de Zee daar bezet is, konden door komen,
is de kop, als ook het ganfche lijf te famen gedrukt.
En op dat zij zich aan de harde fpitze Koraalbanken
niet zouden befchadigen, is het ganfche ligchaam
beenhard. Harde beenachtige fchubben zijn
digt aan de huid gewasfen. Het onderlijf is in de
lengte kegelvormig cn geeft den visch een vreemde
gedaante. De opening der kiemen is enkel een reet,
die ongedekt over de bdrftvinnen ligt. Tot dit geflacht
nu, dat weder van alle andere geheel onderfcheiden
is, behoort de Bahamfche Eerihoornviscb] C Ba
-
listes MonocerosJ van welke ik reeds op andere plaatzen
gefprpkeh heb. C AT ES BIJ vergelijkt hem bij
een walkerhout, wijl hij in het midden het dikfte en
aan kop en (taart allengs dunner wordt. Ook deeze
visch heeft groote oogen , en een helderen ring met
een' blauwen kring. De Schepper voorzag deze visfehen
met een fche'rp gezigt, wijl de lichtltraalen in
hun

§oó Van de Zie.
hun dikker elemeat geheel anders gebroken Worden $
dan in de dunnere lucht, en wijl zij veel in de diepte
ter middennacht, tusfehen klippen en ftruiken, hun roof
moeten zoeken. Alle vinnen, die dit dier heeft, zijn
ftijf; op dat ze niet zouden befchadigd worden. Hij
verwisfeit niet dikwijls van ftandplaats. Hij is altijd
in de diepte, en heeft dus de vinnen tot geen fterke
beweging noodig; De ftaartvin is inzonderheid zeer
lang, ftijf en heenerig. Haare graaten hebben een*
fcherpen rand, daar door is hij, wanneer hij uitgebreid
is, niet alleen zeer groot, maar ook aan het einde getakt.
Het bijzondere van deezen visch is een lange'
beenachtige graat aster den kop. In den nek j niet
Ver van de oogen, fteekt een kegelvormig fpits been uit,
dat, hoe zeer het zeer week en broos is, niet anders
gelijkt dan of het volgens het oogmerk der Natuur
een tegen ftekel of verweermiddel moeft zijn. Daar het
aan bat begin van den rug ftaat, zo reikt het beenachtige
hoorn, wanneer hij het agrerwaafts flaat, tor aart
de vin. Omgekeerd kan hij het weder voorwaard
richten, en naar deeze inrichting'moet'het zeker in de
leefwiize van den visch eenig nut hebben, hoewel wij
't in den bedekten afgrond der zee niet kunnen gewaarworden.
Men beweert ten minften , dat de fteek van
deezen visch giftig en ook zijn vleesch fchadelijk is.
Men ziet hem echter gaarne om zijne fehoonheid. In
plaats der gewoone fchubben , heeft hij op het lijf blauwe
geflingerdeftreepen, die als wormen van onderfcheiden
grootte gelijken, en een bruinachtige olijvenkleür,
die den ganfchen visch overtogen is, verhoogt de menigte
ronde zwarte vlekken die tusfehen deeze flreepen
liggen. CATESBIJ heeft in zijn maag en datmen
niet anders dan vermaalde fchulpen, en ftukken
van klein gebeten koralen gevonden, en dit verklaart
ons, waarom de Schepper den Eenhoornvisch zulke
fterke tanden, welke elk uit twee vaste witte beenen
be*

Over de Hoornvisfchen. 307
beftanh, gegeeven heeft. De Natuur verbindt met de
grootfte onpartijdigheid ftrenge gerechtigheid en groote
goedheid. De Karper behoeft geen tanden, wijl hij
van flijm en verrotte plantdeelen leeft.. De Snoek en
andere roofvisfehen hebben flechts zulke tanden noodig,
die fterk genoeg zijn om hun buit vaft te houden.
De visfehen in de zee moesten vaste kaaken en harde
tanden hebben, op dat ze ook de fteengebouwen,
dc kalkige wooningen der flekken , mosfelen en wormen
zouden kunnen vernielen en zich daar mede voeden.
Andere gelijken een ruwe borftel (Balistes hispidus)
en hebben een lichaam, dat naar den ftaart met ftijve
borftels bezet is. Tusfehen de oogen hangt een foort
van vin. De fnuit is een priem gelijk, ongetwijfeld
op dat zij in de enge openingen der koraalgewasfen
zouden kunnen komen. Een zaagvormige fpitze doorn
bekleedt de plaats der buikvinnen. Het geen de Eenhoornvisch
op den rug draagt, heeft deeze foort van
Hoornvisch onder. Maar nog zonderlinger is het, dat
het den Schepper behaagde, alle vinnen van deezen
visch aan den wortel tusfehen de ftraalen (Radii) te
doorbooren. Zou men niet vermoeden, dat door dit
gat de werktuigen der beweeging hun kracht verliezen,
en onbruikbaar tot bet uitfpannen zouden worden.
Zouden niet de meeste visfehen fterven, wanneer men
hun de vinnen doorboorde. Des niet te min leeft ook
deeze visch gelukkig en gezond met deeze vinnen, wijl
de Heer der Natuur ongebonden is, en van zijn eigen
wetten kan afgaan, wanneer en zo dikwijls hij wil.
Daarom heeft de derde foort van Hoornvisfchen (Balistes
tomentofus) op den rug twee fteekels, en aan de zijden
des lichaams naar den ftaart toe is hij ruig, wollig,
met een weefzel als men menigmaal bij planten vindt,
overtogen. Hij is daar door zo goedbefchut, als zijn
geflachtverwatit, de wrattige Hoornvisch (Balistespapillofus)
die over 't geheele lijf wratten heeft. Andere
heb-

308 Van de Zee,
hebben op den ftaart eene drie en viervoudige rei van dergelijke
verhevenheden. De verfcheidenheid der Natuur
put menigmaal den ganfchen voorraad onzer taal uit.
Wij kunnen nauwlijks naamen genoeg uitdenken, om
haare verfcheidenheid uit te drukken. Deeze Hoornvisfchen
hebben ook in plaats der buikvin, een grooten,
dikken met wratten bezetten ftekel. Omtrent vijf
en twintig kleine rugwaard gebogen ftekels zitten bij
den ftekeligen Hoorvisch (Balistes acullattis) op bei.le
zijden aan het agterlijf fchoon in rijen verdeeld. Hier
vergoed de Natuur door de menigte, het geen bij andere
fchepzelen de uitneemende fterkte en grootheid van
het zelfde lid doet. De voorige Hoornvisch heeft ronde
ruige' wrattten, deeze heeft rechte lang uitftaande
fpitze doornen of ftekels. Bij de Asfenfions-eilanden,
en ook in de zee bij Carolina, vond men een Hoornvisch
met een bijzonder merkwaardigen langen buikvin, (Balistes
vetulaj die den visch een kegelvormig aanzien geeft.
Deeze visch is op de Karaibifche eilanden dikwijls
langer dan anderhalf voet, en eetbaar. Deeze
foort heeft ook, gelijk de agtfte en laagtfte bekende
foort ([Balistes riagettsj een gavelvormige ftaart, welligt
om zich fomwijle daar mede aan de rotzen onder het
water te hegten; en in de rugvinnen wel drie ftraalen,
doch ze zijn (lomp, en hebben in 't geheel geen tanden.
Intusfchen hebben ook dee2e nog de beenen
fchubben, dien het ganfche gedacht eigen zijn. Herinnert
men zich nu, dat alle Koralen van Polijpen gebouwd
worden, van zulk een teer wormptjen, dat een
ganfche groote en talrijke familie bij elkander moet
woonen, eer'erdechts een dun dammetjen, een fpruitjen
als een vinger lang ontdaan kan. Welk een verbaazende
menigte van Polijpen moeten 'er dan in elk jaar
voordgebragt en door de Godlijke almagt onderhouden
worden, eer dechts alle Hoornvisfchen verzadigd zijn!
Hoe veele nog kleiner infekten behooren tot de fpijze
vaq

Van de Beenvisfchen. 309
van deeze Polijpen! Hoe veel kalk en flijm hebben
zij noodig om hunne wooningen te bouwen! Hoé
groot moet de wijsheid zijn, die alle deeze vreetendë
visfehen zo nauw in toom houdt, dat het Polijpertgeflacht
door hen niet verdelgd wordt in den Oceaan!
Zij volgen haar geftadig, zij woonen onder haar, met
eene. beet Vernielt een enkele van hun, de moeilijke
Vlijt van veele honderd Polijpen, en echter wasfen 'er
nog ganfche rotzen van koraal Uit de diepte, bereiken
de vlakte, en kunnen zelfs groote fchepen, wanneer
ze door den ruk der golven tegen deeze klippen ge^
gedreeven worden, in gevaar ftorten*
Van de Hoornvisfchen leidt ons de Natuur van zeiven
tot de Beenvisfchen (OfiracionJ welkers huid geheel
uit verharde fchilden beftaat. Negen foorten van
dit gedacht van visfehen houden zich in de Zee bij
Indie en Afrika op. Ook bij hen is het luchtgat maar
een fmalle lijnvormige onbedekte opening. Tien ronde
, eenigzins dompe maar toch derke en vooruitdeëkende
tanden hebben ze alle in elke kinlade. Dë
bek daat een weinig vooruit, is rond, en boven dezelve
ziet men de opening der neus, en twee gtootë
oogen. De form van het lijf is bij de meeste hoefeigi
Zij hebben fcherpe kanten aan den rug en den buik, zij
rusten denklijk onder op den fmalle nrand desonderlijfs j
daarom hebben zij geen buikvinnen, en vermisfen ze
ook niet, wijl ze hen aan dit lichaam onnut en hinderlijk
zouden zijn. Men verdeelt de Beenvisfchen in drie'
en vierhoekige, hoewel aan eenige foorten de hoakeri
zeer onmerkbaar zijn, zo dat men ze eer voor Kogelvisfehen
zoude houden, Het lijf zelve heeft een harde,
gladde, beenachtigen huid. Een beenen harnas
bedekt den ganfchen 'visöh, een harnas, dat uit enkel
zes hoekige fchilden of velden fchijnt te famen gefield
te zijn. Aan het einde van dit harde bekleedzel is
Y een

Van de Zee.
een ronde opening, uit welke de weeke vleefchige
ftaart, die de Beenvisfchen hebben , uitfteekt. Aan
een' zeer fchoonen en welonderhouden Beenvisch van
de eerfte foort (Oftracion triqucturj' in mijne verzameling,
ziet 'er deeze ftaart niet anders uit, dan of het
een vreemd aanaétzel van een' gansch anderen aart ware.
Gemeenlijk is hej beenharde pantfier uit zeshoekige
fchilden faamgefteld. Dc Beenvisfchen zijn onder
de Amphibien en Visfehen wat de Schildpad
onder de kruipende dieren is. Ter onderfcheiding der
foorten zijn de bijzondere velden op onderfcheiden
wijzen getekend. Eenigen zijn met kleine puisten bezet,
anderen hebben allerlei kleine ftippen, bij nog andere
zijn de hoeken met fpitze, korte ftreepen doorfneden,
ook zijn er, welker fchilden fterfiguren draagen , die
door verheven ftreepen gevormd worden. Men kan
over 't geheel reeds voor af verwagren, dat dc Natuur
overal, waar zij een breede vlakte heeft, en deeze
in oncjerfcheidan kleine plaatzen verdeeld, alle deeze
nette ruimten met bonte tekeningen opgefierd heeft*
Het is onnoodig te herinneren, dat de visfehen onder
dit bedekzel zeer voortrefiijk bewaard zijn. Alleen de
allerfterkfte onder de andere visfehen durven het waagen,
hen aan te grijpen. De driekante Beenvisch
(Oftracion triqueiurj die, wijl hij aan den buik geheel
plat is, naar een fnijders parsijzer gelijkt, zwemt en
leeft in de Zee tusfehen Afrika en Amerika; hij kan
anderhalf voet lang worden, zijne fcherpe tanden
fchijnen ons aan te duiden, dat hij van flekken, mosfelen,
of zelfs van koralen leeft, nogthans heeft hem de
Natuur zonder eenige verdere bewapening in de Zee
geworpen. Zijn beenig fchild moet hem befchutten.
De andere foort Oftracion trigonus en bicaudalis heeft aan
het onderlijf, nabij den ftaart twee doornfpitzen, en
andere, Oftracion tricornis wapende de Natuur aan den
kop, niet ver van de oogen mei twee, en op den rug
met

Van de Beenvisfchen. 3if
met éen ftekel, die recht in de hoogte ftaat. In Indië
en Guinea komt een Beenvisch (Ostraciori quadricornisj
voor, die volkomen driekant is, maar op den kop
en onder aan den ftaart twee ftekels heeft. Alle deeze
foorten zijn op de Karaibifche eilanden, omtrent eert
voet groot, en behooren tot de eetbaare Amphibien.
Van deeze is weder de gehoornde Beenvisch, Oftracion
cormttus, dieneenigen het Zeekatje noemen, in Indie,
daar door onderfcheiden, dat hij aan zijn vierkantig lijf
aan den kop en voor den ftaart twee korte ftekels en
nog boven deeze op den rug één ftekel, draagt. Droogt
men de harde huid van deezen Beenvisch, zo gelijkt
hij niet anders dan een reiskoffer: daarom hebben de
Franfchen hem ook Les Coffres genaamd. Zo Veele
verfcheidenheden ontftaan onder de Beenvisfchen alleen
door het getal en de plaatzing der fteekels. Andere
foorten weder zijn ftomp en ongewapend. De wrattige
Beenvisch (Oftracion tuberculatus) heeft geen hoornen,
of fpitzen, maar in plaats van deeze draagt hij
op den rug vier bijzondere groote ronde verhoogzelen.
In de Zee bij Afrika vangt men fomwijle Been-*
visfehen (Oftracion gibbofus) die ook noch ftekels noch
wratten, maar groote uitfteekende bulten op den rug
hebben, daar weder andere (Oftracion cubicusj aan hürt
vierkant ongewapend lichaam zeer platte famen gedrukte
zijden hebben. — Doch wie van ons is in ftaat,
van dieren , die altijd in de diepfte Zee leeven, alle foorten
en verfcheidenheden te kennen , en juift van elkan*
der te onderfcheiden? Van buiten aan het lichaam kan
men geen het minfte onderfcheid van gedachten waarneemen.
Zij leggen waarfchijnlijk eieren,maar wat zouden
wij leeren, wanneer de Natuur zich voor onze oogen wilde
ontkleeden, en in haare zuivere fchoonheid daar dellen?
De lederachtige huid der Visfehen is bij de Beenvisfchen
hard en beenachtig, maar flechts weinige
Y a foor*

3 1 2 Van de Zte.
foorten hebben hier en daar eenige doornfpitzen. Bij
de Stekelbuiken (Tetrodon) is de huid insgelijks ondoor.
tfringhjk, en het ganfche lichaam is onder met ftekels bezet.
Gelijk fpitze dolken, ftaan deeze alle onder het
lijf uit, en houden den ftouten vijand te rug. De Egel
en Stekelzwijn hebben van boven ftekels, en de buik
is flechts met hair bedekt. In de Zee had de Schepper
een gansch ander plan. Bij deeze visfehen is de
rug glad, veeltijds zeer fchoon getekend, maar het
onderlijf is gewapend. En zij' kunnen daar bij de
buikvinnen even zo goed als andere ontbeeren. Dc
meeste Stekelbuiken hebben maar vier tanden, doch
de vooruitftaande en aan de fpitze gedeelde kaaken zijn
zelve van been gevormd. Ook deeze hebben tot het
ontvangen der lucht niet meer dan een eenvoudige
enge reet, en echter leeven de meeste in de Indifche
en Amerikaanfche Zeeën. Zij moeten waarfchijnlijk
veele vijanden hebben, hier om zijn ze door de Natuur
met alle de wapenen vóórzien, die noodig zijn, om
de vervolgers af te weeren. De eerfte foort (Tetredoa
teftudineusj heeft op den rug een tekening, gelijk aan
•die der fchildpadfchalen, doch de buik is glad, en heeft
zeer fijne gaten, in welke de ftekels verborgen liggen.
Bij den Blaazcr (Tetrodon LagocephahuJ was de Natuur
niet te vrceden, dat zij de buik met fteekels
bezette, zij maakte de huid te gelijk als een blaas, zo
dat ze door de lucht uitgezet koude worden. Zij
zit flechts aan de einden des lichaams vaft, en is anders
overal vrij en los, en wordt als een bol, wanneer
zij met lucht gevuld is. Dit nu doet hij z)o dra hij
aangeraakt wordt, of hem gevaar nadert. Wordt hij
in deezen toeftand hard tegen den grond geworpen ,
zo ftuit hij, gelijk een bal weder in de hoogte.
Met veel bekwaamheid weet hij zich van de ingezogen
lucht van tijd tot tijd weder te ontledigen. Dit gaat
gepaard mee eenig fnorken. De huid, die deeze menig-

Van de Stekelbuiken. VS
nigte van lucht inneemt, kan men ook nog bij een'
gedroogdcn Blaazer weder op blaazen wanneer men ze
een weinig weekt. In den Egyptifchen Nijl houdt
zich de geftreepte Stekelbuik (Tetmdon lineatus) op,
welke van boven in de lengte bruin en witachtige ftreepen
heeft. De ftekels aan den buik fteeken niet alleen,
maar ze verwekken op de huid ook eene branding,
even als de toppen van Netelen , en worden in E typten
voor giftig gehouden. Ook in het vijfde waerelddeel
hebben de nieuwe waereldomreizers een giftig foort
van Stekelbuiken gevonden. Het fchijnt, als of de
gunstige Natuur den menfchen zelfs door het afkeerig
en gevaarlijke aanzien des lichaams, van het fchadelijk
genot deezer visfehen heeft willen afhouden. In het
zoete water van Afie en Egyptcn teelt de Natuur den
gevlckten Stekclbuik, (Jfcrodon ccetlaturj die zo heet,
wijl hij over de borftvinnen een band draagt, die met
roode vlekken, als waren 't oogen, bezet is. Ook
deeze visch heeft behalven zijn fijne fteekels in het onderlijf
nog een doodend gif bij zich: doch zouden wij
daar voor verfchrikken, wanneer wij de gewigtige oogmerken
kenden, tot welke de Natuur hem ongetwijfeld
in de afgronden der Zee gebruikt? Wanneer wij gewaar
konden worden, hoe veel overlaft, flijk en> ongedierte
door alle deeze vlijtige arbeiders wordt-weggeruimd?
Hoe veel zij geftadig tot zuivering en gezondheid
der Zee moeten toebrengen? De Scheppende
Natuur bereikt haar oogmerk, zonder dat het noodig
is, het ganfche onderlijf deeze visfehen met doornfpitzen
te bezetten. GARDEN vond in Carolina
een Stekelbuik (Tctrodon latvigatus) die zeer groot is,
ecu' blauwen rug en een' witten buik heeft ,doch die alleen
aan het voorfle gedeelte fteekels heeft. Slechts
van den'bek tot aan het einde der borftvinnen zitten
aan hein deeze fpitze wapenen. Daar tegen is weder
hl de Indifche Zee de zogenaamde Zeeflesch (Tctrodm
Y 3

§14 Van de Zee.
hispidus) een Stekelbuik die lang uitgerekt en geheel met
borftelagtige puisteu bezet is. Zijne fteekels zijn zeer
klein , maar het geheele lijf is er van voorzien. De
goedheid van den Schepper gaf elk dier een bijzondere
vorm, en genoegzaame wapenen ter zijner verdediging.
De Natuuronderzoekers en Zeebouwers weeten
nauwlijks de zonderlinge geftalten, die de waterwaereld
oplevert, met juiste naamen uitteduiden. Van
daar komt het, dat een en dezelfde visch menigmaal
verfcheiden naamenheeft. L i N N AIÏ U S rekent de Molen,
fteenvisch (Tctrodon Mola) nog tot de Stekelbuiken. Andere
vergelijken hem met dc Zonne, andere bij een
Trom, nog anderen noemen hem de Maan- of de Spiegelfiieh,
en waarfchijnlijk maakt dit wonderbaar gevormde
dier, een bijzonder gcflacht uit. Men verbeelde
zich* een bijoa rond en echter plat fchijfvormig lichaam,
met een' ftompen ftaart. En het geen hier ftaart
heet, is te gelijk de rug en agtcr vin. Beide zijn met
de achtervin aan een verbonden. Vier luchtgaten
boorde de Natuur hem in den kop. De huid is wel
ongewapend , maar echter ruig als chagrijn, en even
zo 'zijn zijne lijnrechte vinnen. De bek is wel klein, maar
in elke kaak heeft deeze visch, die alleen een afgehouwen
kop van een anderen grooten visch gelijkt, iri
plaats van enkele tanden, één krom, fnijdend, beenig
{tuk. Aan den ingang der keel itaan eenige lange,
kromme, fcherpe fteekels. Inwendig gaan twee beenen
ribben, van den bek tot achteren. (Zie de ontleeding
daar van in de verhandelingen van de Maatfchappij
der wetenfehappen te Haarlem XII. D.) zo zonderling
er dit dier ook uitziet, zo heeft het toch de groote
oogen, die meeft alle visfehen hebben. Zulk een
dier zwemt in de Middenlandfche en in de Noordzee,
en bij de Kaap in Afrika, dat op het eerfte gezicht
011-

Fan de Zonnevisfchen. 315
ongevormd en onvolkomen gelijkt, als of de oorfprong
der Natuur Hechts een proef had willen neemen,-—
als of het maar een ftuk leevend vleesch moeft zijn, niets
dan kop en ftaart, en echter een volkomen dier, in
zijn kring zo volmaakt, als dG grootfte walvisch, of
de hoogfte Ceder op Libanon. Wie bij het befchouwen
der waereld liever aan een blind onregelmatig famenvloeijen
van duizend millioenen werktuiglijke en onwerktuiglijke
deelen denkt, dan aan een wijzen goeden
God die verklaare met rede het ontftaan deezer dieren zo
dat zij daar in kan berusten. PLANCUS fpreekt vaneen
Zonnenvisch, die vierhonderd ponden zwaar was,
en wiens lever tien ponden gewigts bedroeg. Men
heeft er een ontleed, die 200 pond zwaar was, en
fchier geheel kraakbeenig. Hoe weinig ontbreekt er
nog tot een misgeboorte! En nogthans is de Zonncvisch
er geene! Men ziet veeleer , wel alles anders gevormd
, alles hier en daar overeenkemftig zijne beftemming,
voorzigtig en anders ingericht, op dat de
visch de gedaante van een molenfteen zoude hebben,
maar echter alles in zijn foort fchoon en goed. MUL­
LER zegt dat er in het Londens kabinet een is van
twee voeten lang, en REDI had er een die 100 pond
woog. En zij beweegen zich nogthans, cn ftorten niet
gelijk een molenfteen tusfehen de rotzen. Bij de hoogfte
verfcheidenheid van vormen in de waereld, vergat
de Schepper nooit de volkomenheid van het geheel,
noch de juistheid der bijzondere deelen. De ftrijd der
Atomen zou niets dan enkel misvormen hebben voordgebragt.
Maar in de'Natuur is niets wanftaltigs, alles
wat is , is van zijn' eigen bijzonderen aart, en het eenvormig
plan van het geheel wordt daar door niet verbroken.
Zeven bonte lichtftraalen vereenigen zich, en
zijn een geheel, en alle millioenen van onderfcheiden
dieren verdraagen zich vreedzaam onder eikander, en
,Y 4 maa-

|i

Van de Zonnevisfchen. 3*7
bijten. Echter haaien de Negers hen de huid af, en
laaten zich het vleesch welgevallen. Naar een geheel
andere fchets is de Stekelvisch (Diodon Hy/frixJ gevormd.
De voorige heeft een kogelvormig, deeze
meer een langachtig lichaam, als of hij in de keten
der Natuur het Stekelzwijn met de klasfe der visfehen
verbinden moeft. Gene heeft driekante, deeze ronde ,
vaak twee voeten lange, ftekels. Het ganfche lijf is
met zulke gedraaid fpitfen uitgeruft. Aan de Kaap de
goede Hoop heeft men Stekelvisfchen gevangen , die bijzonder
aan den hals en de zijden zeer lange wapens
hebben. Gelijk" zich de huid bij de Beenvisfchen in
breede harde fchilden uitbreid, zo fpruiten hier uit de
huid veel fpitze langachtig ronde uitfteekzels die naar
vederfchagten gelijken. Beide deeze Egelvisfchen geneeren
zich, zo veel men weet, van fchaaldieren in de
Indifche Zeeën, Zij moeten dus veeltijds tusfehen
jotzen en klippen hun buit zoeken. Nu moeten ze
eens in de diepfte zee, dan weder aan de rotzen,
welke nauwlijks door de golven bedekt worden, zich
voeden; en op dat zij dus noch in de diepte door de
roofvisfehen; noch in de hoogte door de vogelen
zouden aangevallen worden, befchermde de wijze Natuur
hun lichaam door deeze gevreesde ftekels. En
wanneer het zeker is, dat de Egelvisfchen hunne ftekels
, even als de viervoetige dieren , oprichten en nederleggen
kunnen , hoe bekwaam zijn ze dan niet ingericht
om te zwemmen, vreeten, jaagen en te kampen
! Hoe veele fpieren moeten er dan in het weeke
lichaam gevonden worden! Doe regelmatig moeten alle
deeze onder elkander werken , dat veel hoornachtige
deelen den wil van den visch volgen, elkander
niet afflijten, breeken, noch verhinderen of verwarren.
Y 5
Gee-

3i8 Van de Zee.
Geene deezer visfehen heeft buikvinnen, en het onderlijf
is bij allen breed ten einde er fpitzen, benenfchilden
enz. konden geplaatst worden. De Natuur
vormde ook een geflacht van visfehen, die een fchagtvormige
buik hebben fCentriscusJ. Bij deeze loopt
ook de kop wel lang, maar in een zeer fpitze bek uit.
Eenige hoornvisfchen hebben den lteekel in den nek,
bij de Mesvisfchen ftaat hij verder op den rug. De
luchtopening is bij deeze visfehen veel wijder dan bij
de andere. Daar het onderlijf niets is dan een fmalle
vlakte, zo zijn de beide buikvinnen te famen gegroeid,
en zitten aan elkander. Men ziet ligt, dat het aan
een lichaam van dien aart, dat zo weinig ruftpunt heeft,
uiterft moeilijk was het evenwigt te behouden. Doch
de Natuur wift echter de vinnen van den .visch zo
wijs en goed te verdeden, dat hij fneller dan de breedite
het water dooifnijden kan. i ot bedekking gaf zij
de eerfte foort C Ce
»triscus ScutatusJ een hard" fchild,
een langvormige beenige fchaal, daarom noemt men
hem Schildvisch. Mesvisch fLes Becasfes) heet hij,
deels wegens de mesvormige gedaante van zijn buik,
en deels om dat zijn bek er eenigermate zo uit ziet.
Gelijk de kop fpits toeloopt, zo' eindigt ook het beenig
fchild van den rug in een' ftekel. Onder deezen ftekel
ligt de ftaart. De rugvin is tusfehen den ftekel aan het
einde, en tusfehen den ftaart in het midden. De
visch is klein, leeft in de Ooftindifche Zee, en is door
deeze dubbelde wapening tegen de roofvisfehen zeker-
Volgens de enge opening van den bek fchijnt het, als
of de visch zijn voedzel niet anders bekwam dan door
zuigen uit andere lichamen. Mogelijk zijn het bijzondere
fooiten van flekken en mosfelen, die, wijl ze te
onbeduidend zijn om de groote dieren in de Zee te verzadigen
, deezen kleine visfehen overgelaaten zijn.
Met den engen bek, welkers kaaken nauvvlijks van
elkander kunnen gaan, grijpt de Mesvisch toch in de
klein-

Van de Naaldvisfchen. 319
kleinfte opening der Zeeflakken, en zuigt er de weeke
visch uit. In plaats van het harnas dat de eerfte
Schildvisch heeft, gaf de Schepper den anderen (Centriscus
Scolopax) fchubben, waar van het ganfche lijf
ruwis, en een' rechten uitfteekenden ftaart. De visch
kan den fnuit verlangen, het bovendeel is egter altijd
langer dan het onderfte. Op Antigo worden deeze Zeefneppen
veeltijds vier voeten lang en achter het dik aan
den kop twaalf duimen. Deeze kop gelijkt naar die
van een zwijn, met groote vuurige oogen. Eenige ontkennen
de fchubben van den Zeefneb, en geeven
hem een harde en zwarte ruggenhuid. Men ziet aan
hem ook geen tanden, en echter leeft hij in de Middenlandfche
Zee. PALLAS heeft nog een nieuwe foort
van Mesvisfchen (Centriscus velitarisj bekend gemaakt,
welke noch fchild, noch fchubben heeft, maar enkel
met een huid voorzien is. Maar eensdeels is deeze
visch gansch ruw van kleine rugwaarts liggende borftels,
en voorts heeft hij midden op den rug een beweeglijke
priemvormige, zeer fpitze ftekel met zaagvormige
takken, gelijk hij er ook een van agterën
.heeft. De Natuur bedekt ook dit fchepzel, dat in
fchijn weerloos is. Zij geeft hem of lift en gezwindheid
, of ze verbergt hem in wolken, dat hij denvervolger
onzigtbaar is en ontkomt.
Metde Mesvisfchen zijn de Naaldvisfchen (Syngnathus)
ten minften met opzigt tot den bek, nauw verwant.
De beide kaaken liggen zo vaft op elkander, als of ze
te famen gewasfen waren. Zij vormen, terwijl zij
lang uitloopen, een bijna Cylhu'eivormige bek, die
aan het einde een kleine haak heeft, welke door een
dckzel, dat aan de onderfte kaak vaft is, gefloten
wordt. ' In den nek is de opening tot het inademen
der lucht, maar ook deeze is door de voorzorg der
Na-

J*o Van de Zee.
Natuur door het kiemen dekzel gefloten Het ganfche
lichaam is lang en dun, en wijl hij er zo uit ziet, en
een uitgerekte fpitze Jtop heeft, zo noemde men hem
Naaldvisch- LESSSER rekende voorheen een foort
van dit geflacht tot de Infekten, maar LYONNE heeft
deeze fout verbeterd. Verder is het lichaam deezer
visfehen wel met een harnas voorzien, doch om de
beweegmg te bevorderen, is deeze harde huid in leden
gedeeld. De buikvinnen ontbreeken den Naaldvisch.
In de Balthifche Zee is een foort welkers ftaart naar
wolvlokkken gelijkt. De gunftige Natuur heeft zeer
voor hunne voordplanting gezorgd. Alle zeven foorten
baaren jongen, en het fchijnt als of onder dezelve in 't
geheel geen mannetjens voorhanden zijn. Men kan in de
Ooftzee en overal in de Europifche Zeeën honderd
Naaldvisfchen openen, en men vindt in geene derzelve
zaadmelk, of mannnelijke 1
geboorte leden. Alle, die
den Natuuronderzoekeren in de handen gekomen 'zijn,
waren wijfjes, die met een groote menigte eieren
zwanger waren. PALLAS vond, dat deeze eieren
bij rijen in het lijf der moeder liggen, en daar in zo
lang blijven vaft zitten, tot ze uitgebroeid zijn. Wat
zullen wij nu van dit zonderling verfchijnzel, dat alle
tot hier toe waargenomen Natuurwetten der teeling
fchijnt om te ftooten, zeggen ? Is het in de daad algemeen
waar, dat alle Naaldvisfchen vruchtbaare moeders
zijn, en van zeiven, zonder door mannetjes bevrugt
te worden, jongen kunnen, teelen? Heeft de Natuur
bij de Schepping reeds zo veele zaaden in deeze lichamen
gelegd, dat ze tot hunne ontwikkeling niets meer
behoeven, dan een zekere tijd aftcwagten. en toevloed
van fappan te ontfangen? Of vormen zich misfehien
van tijd tot tijd door een geheime cn gansch buitengewoon
magtig werkende levenskracht in het lichaam van
den Naaldvisch nieuwe zaaden, die de plaats der voo-,
ri-

Van de Naaldvisfchen. j»x
rige vervangen, en dit genacht, dat half volkomen
fchijnt te zijn, behouden moet? Of heeft welligt de
voordbrenging en vermeerdering der Naaldvisfchen met
de gefchiedenis der bladluizen overeenkomft? Mogelijk
is ook het getal der mannetjens maar klein, in
vergelijking van dat der wijfjes. Of ligt verfchijne n
deeze ook ook maar eens in het jaar, welke tijd wij
nog niet weeten om ze in de Zee te zoeken. Het
duurde ook zeer lang eer BONNET en andere waarneemers
der Infekten het' mannetjen der bladluizen
gevonden hadden. Mogelijk is bij de Naaldvisfchen ook
een enkele bevrugting van het mannelijke zaad toereikend
, om het wijfje voor veele generatien te bezwangeren
, en levenskracht in de kleinfte vruchtzaaden , die
nog in fijne huizeis agter andere liggen, die reeds nader aan
haare ontwikkefingzijn, te brengen. Of moeten wij gelooven,
dat de Schepper hier naar zijne onbepaalde
vrijheid den gewoonen weg, om door twee onderfcheiden
genachten (JSexus) jongen voord te brengen,
verhaten, en een eenvoudiger weg verkoozen heeft?
Ziet daar weder de duistere wolken, die voor ons
verftand de teeling van dit fchepzel welligt voor altijd
zal bedekken. — Wij verftaan ook niet, hoe de Naaldvisfchen
nog leeven kunnen , wanneer hun jout ter tijd
als zij de jongen van zich laaten, het lijf open fpringt!
En echter gefchiedt het. Welligt wil de Natuur, dat
het leven der kinderen altijd den dood der moeder zij
Mogelijk is deeze wijze van baaren een natuurlijk middel^
om de al te groote vermeerdering deezer dieren weder te
bepaalen. De eerfte foort van Naaldvisfchen de zogenaamde
Blindvisch ,(SijngnatAufTijpAIeJ heeft een zeshoekig
lichaam. Zo ziet hij'er van bovenuit, en hij heeft
deeze gedaante door de menigte vlakten of bladen, die
doornaaden famenhangen. Van onderenis hij maar viert
hoekig en de ftaart is rond. LINN*US zegt, de romp des
_ lichaams heeft agtien harde bladen , en de ftaart zes en
der-

322 Van de Zee.
dertig. Zo kunftig is de bedekking van een vischje,
dat gemeenlijk maar de dikte van een' vinger heeft, en
meeft niet boven een voet lang wordt. In de Ooften
Noordzee is deze visch zeer gewoon. Zijne vinnen
zijn klein, en ze onderlteunen toch het geharnaste
lichaam. Veel langer is de gemeene Zeenaald CSijngnathus
Acusj) in de Middelandfche- en de Noordzee.
Haar lijf is zevenhoekig, 43 leden zitten 'er alleen aan
den ftaart. In nat en los zand aan het ftrand vindt
men deeze menigvuldig. De visfehers gebruiken ze
veel tot lokfpijze. Men zout ze in , en eet ze als een
lekkernij. Men vindt ze ook in het Koningrijk Siam,
maar daar zou haar fmaak minder aangenaam zijn.
Men noemt ze ook de Zaknaald, of de Zaknaaldvisch,
wijl ze aan het onderlijf een zak of blaas hebben, die
met kuit en veele eieren , klein als raapzaad gevuld
is, en eindelijk berft. Op het drijvend Zeegras ffucus
natansj en ook in Carolina leeft nog een andere
Zeenaald (Sijngnathus pe/agicusj die een zevenhoekig
lijf, doch een vierkante ftaart heeft. Er komen ook
eenige met zeskantige lichamen voor, als de Sijngna.
tus barbarus die geen borft- noch ftaart- vinnen hebben.
Men heeft een foort van Naaldvisch, met een kleine
Hang fSijngnatbus Ophidion) vergeleken , wijl ze geen
bladen gelijk de andere, maar ringen , en behalven
de rugvin ook geen andere vinnen heeft. Men
zou ze bijna voor een regenworm houden , zij kan
zich ook even zo in elkander flingeren. SLABBER
heeft bij dc bekende foorten nog eene foort gevoegd,
de Sijngnatbus injlator. De alle'rzonderlingfte en die
men in meeft alle verzamelingen aantreft, is de zogenaamde
Zeerups, of beter het Zeepaerdjc (Sijngnathus
Hippocampus) die in Europa cn Amerika, in de Noordzee
, bij Napels, enz. gevangen en aan fommige oorden
gegeeten wordt. Zo lang ze zwemmen draagen
zij den kop recht uit. Als ze dood zijn is de nek
krom

Van de Naaldvisfchen. 323
krom getrokken, de ftaart gerold , en de kop in de
hoogte gerigt. Door het droogen verkrijgt deeze visch
die gedaante, wijl daar bij meeft altijd veel van de
Natuurlijke geftalte verboren gaat, en zo verkrijgt de
kop eene gelijkheid met een' paarden kop, en van daar
den naam, die anders vrij ongepaft is. Aan twee derzelve
die ik uit Frankrijk mede gebragt heb , ziet men
zeer duidelijk de groote oogholen , en boven deeze
ftaan twee punten in de hoogte, die naar ooren gelijken
, en de verbeelding van een paardekop nog duidelijker
maaken. Aan beiden is de ftaart in zich zeiven
te famen gewonden, de kleine Cijlihder, die hier
als een fnuit er uit ziet, is nog duidelijk door het dekzel
geflooten, het lichaam zelve ftaat in de hoogte,
heeft de breedte van een halve duim, zijn wezen
fchijnt pergamentachtig; in elke vierkante tegen over
' elkander ftaaude zijden , die den anderen gelijk zijn,
(Reclangula) is hij afgedeeld, en deeze te famen genomen
geeven het lichaam een zeven hoekige gedaante.
Het einde van elk blad ftaat naamelijk door een kleine
fpits wat vooruit, en deeze rijen der fpitzen vormen
de hoeken. De rugraad inzonderheid verheft zich
merklijk. Nevens deeze loopt, weinig linien benedenwaards
, weder een rij van fpitzen aan beide zijden j
wat meer na onderen ziet men het zelfde, en eindelijk
heeft de buik onder aan twee fcherpe kanten, op
welke het Zeepaardjen een tijd lang kan blijven ftaan.
Waarfchijnlijk rusten zij ook hier op in hun leven.
De ftaart daar en tegen heeft maar vier hoeken, maar
ook daar fteekt van elk lid een fcherpe punt uit, waar
van men ook nog fpooren aan de kleinfte en teêrfte
leden zien kan. Is het niet aangenaam, de Magt,
Wijsheid en Goedheid Gods fn den bouw van elk dier
op te zoeken en te bewonderen ? Met het vergrootglas
ziet men nog op de buiten zijden van elk blad of lid
ruitenvorminge figuren. Zo kunftig heeft de fchepper'
voor.

32+ Van de Zee.
voor een veracht fchepzel gezorgd! Ook ontdekt men
achter de oogen een groote breede met draalen getekende
vlakte, als of daar een groote fchubbe zat. Met
behoeft geen wederlegging, dat men voorheen dit dier
als een middel tegen de beet van een dolle hond, als
een krachtige artzenij om de melk in de borft te vermeerderen
, als een middel om tot wellud aan te prik.
kelen, befchouwd heeft. Voorheen nam men alles wat
zonderling was, in de doozen des Apotheka'rs. MUL­
LER zegt, dat de blauwe kleur van het leevende dier,
bij zijn dood verandert in een zwartbruine, doch mijne
beide Zeepaardjes hebben geen zwarte vlek, zo
min als ik de geringde fpoor van hairen aan het lichaam
ontdekken kan. De ftekels waar van LIN­
NAEUS fpreekt, zijn of niet algemeen, of zij vallen
na den dood af. Het zou ook moeilijk zijn, aan dit
zonderlinge fchepzel de vinnen op te geeven, of haare
verfcheidenheden, te bepaalen. De kunfttaal onzer
verdeelingen vindt bij de meeste Produkten plaats,
maar toch niet bij allen. De Schepper overtuigt ons
alle dagen door de verfcheidenheid der Natuur, dat wij
het niet durven waagen de ganfche pracht en bonte
fchoonheid der Natuur in weinig woorden te omvatten.
Wij hebben moeite om anderen duidelijk te zeggen
wat wij zien, en hoe meer wij het oog fcherpen,
des te minder kunnen wij begrijpen, des te onvolkomener
worden onze befchrijvingen, en des te onzekerer
onze veelmaals te voorbarig aangeroerde lecrdelzels.
Op dat men bij de nog gebruiklijke naamen uit de
Mythology, iets wezenlijks zich zou kunnen voordellen
, bepaalden de Natuuronderzoekers veele derzelve ,
ter benoeming van zekere gedachten van dieren in de
Zee, voor welke men anders in de levende taaien geen
uitdrukking had, en zo befluit zich de klasfe van Ampbi-

Van de Naaldvisfchen. $2£
phibien met dat wat thans bij ons Zeepaerd ("PegafusJ
genaamd wordt. Ook het lijf van deezen visch is
geharnaft, maar te famen gedrukt en echter hoekig.
De ftotfe der influiting is beenachtig, doch men vindt
'er infnijdingen en leden in, gelijk men bij infektent
de afzonderlijke deelen en ringen onderfcheiden kan.
Hoe waar is het met, dat in de waereld alle mogelijke
verfcheidenheden in de vormen en omtrekken
van planten cn dieren aan te treffen zijn. Dat in het
Archif der Natuurgefchiedenis, die telkens rijker
wordt, de bewijzen voor de Plhlofophie van Wolf en
Leibnits en de wezenlijke waarde der waereld liggen!*.)
dat men in de Schole der Natuuronderzoeking het
eigenlijke gezigtspunt leeren moet, uit welke men dei
meeste, gcvvigtigfle en duisterfie verfchijnzels in dei
huishouding van God moet beoordeelen! dat God tot
alle mogelijke einden een ondénkbaare reeks vart middelen
heeft, dat alle wegen, die het verftand vari
den grootften Mensch en des opperften Engels niet
uit konden denken , altijd voor hem open liggen, eri
dat hij aan een vischjen, dat flegts een vinger groot
is, naar de allerjuistfte evenredigheid dezelfde fcheppende
goedheid befteedde, die den Olijfant de beenderen
flelde, en zijn fnuit uit peezen èn fpieren te famen
vlogt! De bek van het Zeepaerdjen is een fnuit, die
eveneens als de fnuit des grootften diers, ingetrokken
kan worden. Met dit fijne en naar de omftandigheidi
veranderbaar en beweeglijk werktuig, grijpt het Zeepaerd
zijn voedzel, Dan op dat hij hét des te beter zou
kunnen vafthouden en kauwen, is de bovenkaak met
kleine tanden bezet. De onderfte is fmal, gelijk eeri
fmalle kling, en vat nauw in de bovenfle. De borftvinnen
van den visch zijn zeer groot en lang, ze zijn
meest
*) De fchrijver bedoelt 't gevoelen dier \^ljsgeereEÏ
VAN DE BISTE WAERELD. Daar echter veelsa mts
tede van kern in zullen verfchillen.

2^5 V an

Fan de Steenzutgtren.
•ogmerken der Natuur zijn echter zeer verfcheiden,
het gebruik deezer deelen aan den Prik, is van de
beftemming van dezelfde leden aan gemelde dieren zeer
onderfcheiden. Op het eerfte gezigt van een' Prik,
denken wij onvermijdelijk aan een' Slang. Daarom
heeft ook de Ridder LINNAEUS dit geflacht onmiddelijk
op de Natuurlijke rang der Slangen in de lijft
der dieren laaten volgen. Het lichaam is gelijk een
rol, overal even rond en dik, men bemerkt het nauwlijks
dat zij van de zijden een weinig te famen gedrukt
zijn. De Prikken hebben ook alle die fchubben of
ftekels niet, waar mede de Roggen, Haaijen , Beenvisfchen,
Hoornvisfchen, Stekelbuiken enz., meer of
minder voorzien zijn. hlun kop is fchier van ge*
lijke dikte, als het lijf, aan het onderlijf zitten ook
geen buikvinnen, gelijk de Aal ook deeze vinnen niet
heeft. Hunne aalvormige geftalte maakt, dat zij ze
ligt ontbeeren kunnen. ^Wanneer andere-visfehen zich
op deeze vinnen fteunen, en willen rusten, zo rusten
de Prikken, Lampreien en Aaien op hurt ganfche lichaam.
Daar zij geen kiemen hebben, zo. hebben
ze ook geen borftvinnen, die onmiddelijk agter
de kiemendekzels zitten. In het binnenfte van den
bek ziet men een ontelbare menigte kleine tanden,
doch wijl deeze ter verdediging niet genoegzaam,
waren, zo leerde de Natuur haar een andere kunft,
namelijk, om zich aan de fteenen zo vaft te zuigen,
dat geen menfchelijke kracht gemeenlijk in ftaat is,
om ze los te rukken , zo zij zelve niet los laaten.
Men noemde ze daarom reeds in de vroegfte .tijden
in verfcheide taaien Suenzutger of Stunkkker. 't ls
iliet anders dan of de visch met de hevigfte begeerte
alle krachten wilde aanwenden, om zich uit de fteenen
te voeden, en fappen uit de rotzen te haaien. De
gunftige Natuur gaf hem daar toe de noodige werktuigen.
Hun bek is kokervormig, de lippen zijn cirkei
rond, dik, en dienen als klappen om zich daar
Z a > me-

jzS Van de Zee.
mede aah de klippen en fteenen, en ook aan anderö
visfehen in de Zee cn Rivieren te hegten. Misfchien
willen zij daar door de flijm, die aan de fteenen
hangt, wegzuigen. Voornaamb'jk doet dit de Lampreij
(Patromyzon marimuj welkers bek nog daar en boven
inwendig bijzondere wratten daar toe heeft. Men
erkent ze daar aan, eu ook door hunne rugvinnen,
die van de ftaartvinnen afgezonderd is, is zij van de
andere Prikken onderfcheiden. Men ziet fomwijle
Lamprcijcn, die maar één duim dik zijn, en andere in
Kooiwegen die een ai'm dikte hebben. LINN^IUS
zelve heeft een Lamprij gezien van een arm dik. Even
zo is er in de grootte veel onderfcheid. Menigmaal hebben
ze in plaats van eenige duimen de lengte van een el,
en worden veele ponden zwaar. Doch het fchijnt,
als of het voedzel niet lang in het lichaam ftand hield.
Want van den bek tot agtcren is een enkele darm,
die enkel in het midden wat Jjreeder is, dan aan het
einde. Op de zwartachtige opperhuid ziet men maar
eenige flauwe hoekige vlekken. ARTEDI noemde
ze daarom de gevlekte Prik, en vond omtrent twintij
reijen tanden in den bek. Zij geneeren zich dus
ongetwijfeld van andere visfehen, en houden ze vaft;
door dit gebit. In de Europifche Zee is haar verblijf,—
in Zweden is ze zelden volgens LINNAEUS,—
maar ook zij heeft de heerlijke drift, om zo dra ze rijdt
uit de onrustige en onzekere Zee zich te begeevcn,
en haare eieren aan ftiller oorden uit te werpen.
Zij komen daarom met den aanvang der lente
in de rivieren, *) gaan allengs hooger op, fchieten
hun kuit, en gaan waarfchijnlijk met de jongen, wanneer
*) De Heer LESKE haalt de Eht aan, in welke ze ook
gevangen worden, maar men vindt ze ook in veeï
kleiner rivieren b. v. voor eenige jaaren wierd een
groote Lamprij in de Els in het Markgraaffchap Hachberg
bij Kundringen gevangen. Zij zoog lich terflond

Van de Steenzuiger en. 309
neer ze een genoegzaame grootte verkregen hebben,
naar de Zee te rug, op gelijke wijs als de Zalm.
Op deezen weg vallen ze naar de oogmerken der Natuur
ook den menfchen in handen, worden op allerlei
wijzen toebereid, en wanneer ze gedroogd zijn,
in kleine tonnen verre verzonden. Egter vereiféhen
de menigte kraakbeenen die deeze visch heeft, een
goede maag om ze te verteeren. CONDAMINE
zegt, dat de Lamprei in de Amazonenvloed, iets
heeft van den krampvisch, zo hij misfchien geen
Aaien voor Lamprei heeft aangezien, Wijl, wanneer
de Lampreij aan de fteenen hangt de bek nauw gefloten
is, zo heeft de Natuur hen boven op den kop
een enkele opening gegeeven , waar door zij in deezen
toeftand water innaaien, dat ze door de luchtgaten
weder uit laaten. Wat kleiner dan de Lamprei,
die'eigenlijk tot de Zee visfehen en dus tot de Natuurlijke
Hiftorie van de Zee behoort, is de Rivierprikke,
of de kleine Lamprei *) (Petromyzon FluviatilisJ
die zelden grooter wordt dan een voet en gemeenlijk
zwartachtige ftreepen' op den rug heeft. Men onderfcheidt
ze aan de hoekige gedaante die haar agterfte
rugvin heeft. In haar bek liggen groote en kleme tanden,
ook in. verfcheide rijen. Men kan egter aan
deezen bek de eigenlijke kaaken niet onderfcheideu.
Het
aan de fteenen bronfchaalenzeer vaft. Veele kenden den
vreemden visch in 't geheel niet, hij wierd nogthans met
Imaak gegeeten. Het riviertjen Eh valt, met de Treyfam
vereenigd, in den Rhijn.
*) Men noemt ze gemeenlijk Negenoog, wijl men és
zeven luchtgaten op elke zijde voor oogen aangezien
heeft.. Daar ze zulks echter in 't minfte niet zijn, en
maar ten getale van 7 en niet 9, zo is deeze naain
alleszins ongepaft, en moet verworpen worden, te meer
om dat wij voor dezelve twee andere naaraen die van
Prikit en Steenzuiger hebben,
Z 3

ggo Van de Zee.
Het is meer een weeke krans, een' ronden rand, met
welken zij zich vaft zuigen. Zij neemen ook niet veel
voedzel 1
, eenigen wentelen zich altijd in het flijk, en
worden daar door geheel zwartachtig. Men verkiert
deeze om ze als falade toe te maaken. De zilverach-
tigen zouden de besten zijn. In Lijfland, Pommeren,
Bremen, het Lunenburgfche en Meklenburgfche,
worden veele derzelve gevangen. Men houdt door­
gaands de Lunenburgfche en Bremeniche voor de beste
van fmaak. In Zweden komt ze in de Norlandfche
wateren voor, bijzonder in Oost en Weftbothnien.
Nog dunner, en altijd maar een fpan lang is de kie-
menprik (Pairomyzon branchialis) die in de zoete wate-,
ren van Europa voorkomt. Men noemt ze veeltijds
ook de waterworm, wijl ze werkhjk niet dikker is
dan een regenworm. Ze is door de zeer fmalle ach-
terlle rugvin kenlijk, de bek is onder aan 'den kop,
en ftaat" altijd open. Ze heeft noch tanden, noch
tong, maar achter aan de lippen zijn" op beide zij­
den klei-ie lappen, of uitfteckzels, die van de Baard-
vezels (Cirri) die andere visfehen hebben, gelijk LIN.
N A E U S bepaald zegt, duidelijk onderfcheiden zijn.
Een menigte kleine aanhangzels aan de lippen hel­
pen den visch nog daar en boven , om zich des tc vas­
ter te zuigen aan alles wat hem voorkomt, en bij­
zonder ook aan de kiemen of bloedvaten , en lucht-
werktuigen van andere visfehen. Daar toe verkiert
zij bijzonder dc visfehen uit het Dorschgeflacht (Ga.
dus) eu de Natuur g-bruikt ze alzo, om ook op dee­
zen weg de uitneemen'de vruchtbaarheid der visfehen
paaien te zetten. Ze is even daarom in de Noordlij-
ke wateren, waar deeze visfehen menigvuldiger zijn
dan in de zuidlijke, zeer gemeen , en hier toe plaat-^
zen zij zich zeer gefchikt altijd aan den uitloop in zee,
waai deeze visfehen in den rijdtijd komen. Zij ver­
bergt zich ook gaarne in alles wat in 't water gelegd
wordt

Van de Zeeaalen. 33*
wordt, b. V. in vlasbundels welke men in het water
te weeken lest, vindt men ze zeer dikwijls. Daarom
heeten de Zweeden ze lijnaal; in Dalekarlien \S
ze zeer gemeen, 't Is waar dat WILLOUGBJJ en
RAY, zeggen, dat deeze Prik blind is, en zo
fchijnt het als of de Natuur dit dier het gebrek van
dit zintuig door de lappen aan de lippen heeft willen
vergoeden. Het gevoel is des te fterker en uitgebreider,
Wijl zij niet zien, gelijk altijd het gemis van
het gezigt door het verfijnen van dit zintuig bij menfchen
en dieren vergoed wordt.
. Een der fchoonfte visfehen in de Zee is de Mimcne
(Muraena Hel/na J Zij ftaat daarom ook aan het
hoofd der klasfe van eigenlijke visfehen, en draagt
den naam dier vrouwe der oude waereld, welke wegens
haare uitfteekende fchoonheid geroofd wierd,
en daar door oorzaak was eenes langduurenden
krijgs. Zij behoort tot de Slangvormige visfehen,
welkers lichaam lang, vet en. teer is. Wijl ze geen
buikvinnen hebben, gelijken ze den Slangen des te
meer. Doch de Muraene heeft ook geen borftvinnen,
die anders weinig visfehen o^lbreeken. De huid is
over het ganfche lichaam glad en flibb-rig, dekop is insgelijks
glad, men kent de pijpvormige neusgaten nauw
lijks aan een'kleinenrand, onmiddelijk achter den kop ligt
de opening der kiemen, en de rug- en ftaartvinnen zijn
in elkander gewasfen. Door de buitengemeene , fchoonej,
bruine, witte en zwarte tekeningen, onderfcheidt zich
de Mursene van onze gewoone Aal, en haar gewoon
verblijf is de wijde Zee. Zij wordt menigvuldig
in de Middelandfche Zee, als mede in de Afiati-
..Xche en Amerikaanfche Zee gevangen, en wierd reeds
te Rome, toen de weihut Land en Zee Plunderde, en op
verfijning der weelde, wijl de gewoone gaven der Natuur
bijna uitgeput waaren, moeft denken, als een
Z 4
lek
*

3S 2
' Van de Zee.
lekkernij gegeeten. Uit de Zee bij Livorno kwam zo
jn de yischvijvers der rijke Romeinen, en wierd bij
de heerlijkfte gaftmaalen opgedischt, aan welke men
eerft de oogen verzadigde eer men den fmaak daar mede
kittelde. Men ging dikwijls aan den vijver wandelen
en bewonderde de aangenaame vlekken en kleuren,
die hetpenfeel der Natuur op deeze glibberige huid
gelegd had. Men zegt dat de Redenaar HORTEN-
SIUS over den dood eener Muraene zou geweend hebben.*)
De Gemalin van Drufus liet om den halsband eener
Muraene gouden ringen leggen. Voor het trïümfmaal
yan CES AR wierden er'veele duizenden gekogt. En
wijl ze ook onder alle visfehen het fijnfte en fmaaklijkfte
vleesch hebben, en zich zonder moeite uit de Zee
in het zoete water laten overbrengen, meste men ze
voorheen, en ze worden ligt zeer vet, ze krijgen ten
laatfte de dikte van een kinderarm, en de lengte van
twee tot drie voeten. Doch de Natuur leerde het
haar dat ze van de menfchen vervolgd worden. Daarom
verbergen ze zich altijd tusfehen de klippen, en
woonen gaarne in de reeten en gaten. _ Wil men ze
vangen, zo zendt men Kreeften op haar af, die ze bijten.
De andere Aaien zwemmen anders gaarne boven
'in't water, maar de Muraene fleigt nimmer om hoog,
voor ze getergd wordt. En tergt men haar, zo bijt
ze haar vervolger, en deeze beet is fchadelijk en veroorzaakt
een fterke ontfteeking, Zij hebben ook, gelijk
onze Aaien, in den ftaart een aanmerklijke tterkte , eu
liaan gaarne om zich, wijl haar leven zwak en teder is.—
Hoe goed is dan de Schepper der Natuur die haar leerde,
zich in de klippen te verbergen, waar zij haar jongen
leevende b?aren, om zo haar genacht te behouden,
^at het niet geheel door de greetige heeren der Natuur
*) 't Zelfde verhaald JE LI ANUS L.CRASSUS. Zie J.
O. RICHTER Godkcvtr.de Vischkundt bl. 333.
ver-

Van de Zeeaakn. 335
verteerd worden. Een andere foort van Muraenen
(Muraena OphisJ die insgelijks in de Europifche Zee
voorkomt, heeft die fchoone kleur niet, maar ze heeft,
des te meer wijl ze zeer dun en lang rond is, aan
den ftaart in plaats der vin een ftekel, waar mede
zij zeer gevaarlijk wonden kan. Daar de Aai cn Muraene
als vreemde fchepzelen zijn onder de fyisfcheri,
en voor menigen roofvisch een gefchikte beet, zo
moeft de Schepper zorgen , dat ze zich des te beter
konden verdedigen, en zijne wijsheid vond daar toe
middelen in overvloed. De derde foort (Muraena
SerpensJ gelijkt volmaakt een Slang, ze is volkomen
rond, en de ftaart heeft geeu vin, maar is fpits.
Men noemt ze daarom ook de Zeeflang. In Weftindien
hebben ze veeltijds geele vlekken, de roodachtige
worden meermalen eenige fpannen dik, zij ftellen
zich te weer en bijten de visfehers; op St, Croix was
er een van drie voet lang; ook deeze houden zich
meeft tusfehen de klippen op, haar vleesch is vet en
goed. Aan de Middenlandfche Aal (Muraena MyrusJ
loopt de kop fpits toe, de fnuit is bont met witte ftreepen
, van de bovenlippen hangen twee korte baardvezels,
de vin die den visch van boven omringt
is wit, cn heeft een zwarte zoom. Daar bij komt
nog de Conger Aal, (Murana CongerJ van welken er
in Engeland in het najaar zeer veele, en in Noorwegen
zeer groote gevangen worden. Aan den Orefundfchen
oever heeft MULLER, hem ook, doch zeer zelden
, gevonden. Men rekent 'daar toe nog den blinden
Aal, (Muraena coecaj uit dc Middenlandfche Zee, aan
welken men in 't geheel geen vinnen, noch oogen,
maar zeer veel (tippen op den kop, en nog veele
bijzonderheden wil opgemerkt hebben. Er is gewis in
de Natuur daadlijk veel voorhanden, dat wij ons niet
als mogelijk voordellen. Wij gelooven, dat de oogèn
den visch tot het zwemmen, jaagen cn rooven onortt-
Z 5 beer-

334
Van dc Zet.
beerlijk zijn, doch wij befluiten meeft al Van de kleine
fom onzer moeilijk gezamelde denkbeelden, tot de
groote en uitgebreide huishouding der Natuur. Laat
Ons befcheiden zijn, en onze kortzigtigheid bij het
befchouwen van de menigvuldige wijsheid Gods erkennen.
De menigte van dieren, die alleen in de
Zee woonen, is onbefchrijflijk en hunne verfcheidenheid
te regeeren en in orde te houden, — is alleen de
zaak van het Godlijk verftand en des alzienden oogs i
Naaft aan deeze grenzen de Vinaalen (Gijmwtus),
Welke zo heeten, om dat de meeften uit dit geflacht
geen rugvinnen hebben, maar een lange agtervin, die
digt bij den kop aanvangt, en het ganfche fv!es- en
Kielvormig onderlijf, dat van beide zijden te famen
gedrukt is, omringt. De agteropening en de opening
voor het zaad of de kuit, zit bij hun digt onder de
kop, de kiemen dekzels leggen aan de zijden, en de
ganfche visch fchijnt fchier niets dan een lange ftaert
te zijn. Men kan flechts de kop en het agtcrdeel,
maar niet het middendeel des lijfs onderfcheiden. In
dit diergeflacht behoort de Surinaamfche Vinaal (Gijmmtus
Carpo) welkers Rug gansch kaal , zonder fpoor
van eene vin is. In Amerika vangt men deeze zeven
duim lange visfehen in de poelen en meeren die door
de Zee ontdaan, en zeldzamer in de rivieren, en men
discht ze als een goede kolf op. Hun ftaert loopt in
een kaale dunne priemvormige fpitze uit. Wij vinden
deeze fijne uitgang des lichaams aan meer visfehen,
en het is te bewonderen , dat deeze niet menigmaal
door de Roofvisfchen afgebeten wordt. Zou misfehien
het oogmerk der Natuur zijn , dat het mannetjen het
wijfjen en omgekeerd het wijfjen den man in den rijdtijd,
wanneer ze elkander nazwemmen, hier aan vaft
houden? In de bonte, bruine en zwartblauwe kleur
deezer visfehen is veel onderfchcid, SEBA heeft
'er

Van de Vin-aaien. 33$
'er eenigen afgebeeld, die 'er als bont marmer uitzien.
Op de oppervlakte van het lijf zijn de fchubben der
Vinaal zo fijn , dat flechts een fcherp oog ze zien
kan.*) LINN/EUS noemfook een Vin-aal uit Suriname
(Gijmnotus albifronsj welkers Mesvormig lichaam
van den neus tot op het midden van den rug fneeuwwit
is , en welkers ftaert niet fpits , maar rond uit
loopt. Daar is 'er ook een, (Gijmnotus roftratus) die
aan den kop van zijn fchoon lijf een drie duim lange
fpitze fnuit heeft. Zo moeilijk is het de oneindig afvvisfelende
werken van. God voor onze zwakke oogen
in orde te brengen! Maar hoe prachtig, hoe onvergelijkelijk
moeft het tafereel zijn, op welk alle fchepzelen
der Natuur , naar hunne verfcheidenheden afgebeeld,
en naar hunne verwantfchapping in alle verre
en nadere betrekkingen neven elkander gefield waren!
wanneer zal de vlijt der"Natuuronderzoekers den tijd
daar (tellen, waar in wij het zonder vermetelheid durven
waagen, om de groote kaart van de werken Gods
te ontwerpen en de ganfche fchepping in afbeeldingen
voor te (lellen?
Van de eigenlijke Aaien , en van de Vin- of Surinaamfche
Aal , is nog de Chineefche Aal (Trichiurus
Lepturus) zeer onderfcheiden. Het lijf is lang en fmal,
als een aal, maar het is toch van de zijden te famen
gedrukt, en gelijkt een zwaard. Men noemt hem de
Dwiftjart, wijl de ftaert geen vin heeft , en als een
fpitze priem uitloopt. De beide kaaken van den fpitzen
kop, zijn met puntige fchier pijlachtige tanden
fterk gewapend. Bijzonder zijn de voortanden zeer groot ,
en kondigen op het eerfte gezigt een vermogenden
ver-
*) Ik zeg hier niets vai de tweede foort van Sidderaal,
wijl hij geen Zeevisch is, maar in de Rivieren voorkomt.
Zie hier over R I C H T E R in 't even aangehaalde
werk. bl. 217.

33(5 Van &z Ze*-
verflinder in de Zee aan. In de bovenkaak telt SEBA
zeventien, en in de onderfte tien fterke tanden. In
de Zee bij de Deenfche en Caraïbifche eilanden komt
hij ook voor. Men noemt hem daar den Zilveren Zwaard-
1
visch, wijl zijne tanden eenige gelijkheid met een zwaard
hebben. De rugvin ts met fcherpe ftekelige graten
voorzien, en ftrekt tot aan den ftaert. Van de agterlte
openingen tot aan het einde des lichaams, loopen
kleine knobbeltjes als tanden, die men wel niet ziet,
maar voelt. De Natuur bewaarde daar door de fijne
punt van den ftaert , dat zij niet zo ligt befchadigd
kan worden. Met deeze vinnen uitgeruft, fpringt de
visch dikwijls zo hoog boven de vlakte des waters
uit, dat hij meermalen in de visfehers boot valt. Eigenlijke
fchubben heeft hij niet. Maar de ftekels i«
dc rugvin zijn zijne bedekking. De huid is overal ia
kleine rimpels geplooid en vormt kleine ruitvormige
vlakten, die als fchubben voorkomen. Egter fchitteit
het gftnfchc lijf, oogen en vinnen uitgezonderd, met
zulk een glans, als of hij van zilver was. De reden
hier van ligt, zo 't fchijnt, in een dun oppervliesjen
dat onder dc huid overal voordfehittert. Zo prachtig
kleedt de vermogende Natuur visfehen, die in China
cn Amerika zeer menigvuldig zijn. Bij dag fpiegeft
zich de zon op hen en in den nacht vermeerdert de
Dunftaert het zagte en aangenaame glanzen der Zee,
dat de hoogfte fchoonhcid der Natuur vertoont. Het
js niet anders, dan of de Schepper , door het bonte
en rijke kleed zijner fchepzelen ons tot de befchottwing
zijner werken wilde aanfpooren. Hij vergenoegde
zich niet daar mede, van overal voor het nut en
gemak zijner fchepzelen gezorgd te hebben, hij verfierde
ze ook, eenige met geheime, andere met openlijke
voorrechtenen befchaamde daar door de hoogvliegende
trots des menfchen, die altijd alleen fchitte*
ren wil. /
Veel

Van den Zeewolf. 33?
Veel vreeslijke* is de Zeewolf, of de Wolfvisch
tAnarrhias LvpusJ. Zijn lijf, dat voor het overige
ongevlekt is, heeft wel nog iets van de ronde gedaante
van den aal, maar kop en bek toonen duidelijk,
dat de Natuur hem beftemd heeft om in de Zee te
zijn, het geen de Wolf te lande is. De kop is groot
en ftomp, op dat hij met onweerftaanbaar geweld zijn
roof aanvallen en na zich rukken kon. Hij fpert de
kaaken vervaarlijk op , en verfchrikt door het vreeslijk
gezigt zijner kegelvormige fnijdtanden, die hij boven
en onder heeft, en welkers fpitzen zich van elkander
verwijderen, op dat ze elk op zich zeiven des
te beter zouden kunnen werken* In de onderfte kaak
heeft bij afgerondde baktanden, en zelfs het binnenfte
van den bek is daar mede gewapend. KLEIN, die
hem onder den naam van Latargus befchrijft, zegt, dat
hij fomtijds zo fterk in de ankers bijt, dat 'er fpooren
van over blijven, dat men de tanden 'er op kan hooren
knarfen, dat op den rand der onderfte kaak dubbelde
rijen tanden, en op elke zijde twaalf baktanden
in twee rijen ftaan, en de bovenkaak maar aan de
fnuit met twaalf ronde en fpitze tanden voorzien is. *)
Dikwijls is hij twee ellen lang, en bij Hitland zou een
Zeewolf gevangen zijn , die zeven voeten groot was.
De visch is menigvuldig in de Ooft- cn Noordzee.
Ook kent men hem aan de Engelfche oevers. Hij is
ook bij de Yslandcrcn bekend , en daar vervolgt hij
on-
*) De'kenners der verfteeningen zijn het meeft allen
daar in eens, dat de zogenaamde Bufoniten, die men
van allerlei kleuren, — om maar eén plaats te noemen,—
onder anderen in't Hertogdom Wurtemberg bij het
Klooster Bebenhaufen, vindt, en elkander onder den naam
van Persen of PadJenfteenen toezendt, niet anders zijn
dan deezen Zeewolfs baktanden. — Zou de visch nu dit
gebit hebben en zich echter maar van fchaalen , infekten
en wormen generen, zo als de Heer LESKE meent?

j38 Van de Zee.
onophoudelijk de kleine Stok visfehen. Naar MUL*
LERS getuigenis vreet hij ook Zeeëgels, -Hekken,
(TurbinesJ en kleine Zeefterren. Overeenkomftig zijne
beftemming blijft hij beftendig in de diepte der Zee.
Men kan hem daarom niet anders vangen , dan wanneer
hij zich uit de Zee naar de monden van groote
Rivieren b. v. deElve, begeeft. De Natuur gebruikt
hem in de Zee , om den overvloed van eenige foorten
van visch te verteeren, en het juifte evenwigt onder
zo veele zo verfcheiden fchepfelen te behouden.
Hij is een van de gewigtigfte krachten in de Natuur,
^die in de daad opbouwen , terwijlze fchijnen te vernietigen,
die wezenlijk goed aanrichten, fchoon alles
wat neven hem leeft, voor hem vreeft. Doch hij moet
ook zelve wéér gevoelen, dat hij van den wil des wijzen
Formeerders der Natuur afhangt. Niet altijd vindt hij zo
veel,'als hij noodig heeft, om zijn honger te ftillen. Als
dan moet hij zich laaten welgevallen , de groote maag
met kleine fteenen en kezels te vullen, op dat hij niet door
het fcherpe fap gekweld en onophoudelijk geknaaagd
Worde. Dit ondervinden dc Yslanders menigmaal ,
daarom heet hij ook bij hun de fteenvreeter. En
wanneer hij eindelijk gelijk de Snoek in zoet water,
veele andere visfehen gevreeten, zich met vreemd
bloed gemeft heeft, wordt hij menigmaal gegeeten.
Ingezouten wordt hij, als een heerlijk eeten gefchat,
wijd verzonden. De Schepper nam bij alle inrichtingen
der waereld acht, op het geluk, de vreugden en
gemakken des menfchelijken levens. Wanneer duizend
dieren in de Zee duizend anderen verflinden,
zo lijdt daar door de orde,fchoonheid en juiftheid van het
geheel in 't minfte niet. Wij mogen ook de zwakkere
fchepzels niet beklaagen,' wanneer zij ten prooi des
jOofdiers moeten worden. God gebiedt te leeven en
te fterven wat hij wil, ten bewijze dat Hij Heer Zijner
waereld is. Dan, wijl wij van alle deeze inrichtingen

Van de Slangenvisfchtn. 33£
gen, van de gevaarlijke kampen en den eeuwigen
krijg, altijd het groottte voordeel trekken, zo laat ons
flechts aanbidden"] dankbaar zijn en voor Hem zwijgen
!
Er zijn nog eenige vischfoorten over, die in den
vorm van hun ganfche lichaam aan de Slangen grenzen,
van waar zij den naam van Slangevisfchen
(Ophidium) bekomen hebben. Zij hebben een degenvormig,
of tweefnijdeud lichaam, een bek die in beide de
kaaken, op de tong en het verhemelte met tanden
bezet is. De baartige Slangenvisch (Ophidium barbatumj
heeft daar bij aan de onderkaak vier baardvezels ,
die hem ongetwijfeld tot het grijpen en vreeten van
den roof dienen. Zo ook niet alle visfehen met deeze
lappen uitrichten het geen de Visfchervorsch daarmede
verrigt, zo moeten ze toch bij allen het gevoel verfterken,
en hem de tegenwoordigheid van elk klein
infekt aankondigen. Inzonderheid zijn aan deeze Slangenvisfehen
de veifpreide flippen op den zilvergrauwen
grond. Ook fiert hen de zwarte rand aan de
faamgewasfen rug- en ftaart-vin. Zijn verblijf is in het
zuidelijk Europa, en zijne grootte is niet zeer aanmerklijk.
MULLER verhaalt, dat zijn luchtblaas de
gedaante van een flesch heeft. Aan een hole, eironde
, dikke, harde buik, zit een lange en weeke hals,
waar door de lucht ingaat. Bekender is zijn gedachtverwant,
de ongebaardde Slangenvisch (Ophidium imber*
bej die aan den bek geen baardvezels heeft, en die een
ftompe rtaart en voor 't overige nog een Slangen gedaante
heeft. Hij leeft in de Ood-, Noord-, en Middenlandfche
Zse, en behoort tot de vijanden der oesters.
Zeer dikwijls vindt men deeze kaalbaartige Slangenvisfchen,
zolang ze nog jong zijn, in de oesterfchulpen.
In Engeland is 'er daarom een wet, waar bij den visfehers
geboden wordt, wanneer een van deeze visfehen
in ihun net of handen komt, dezelve niet weder in
Zes

$4 fan At Zee.
Zee te werpen rnanr terftond te vertreden. Men weet
uit de ondervinding, dat ze op de oesterbanken groote
fchaden kunnen aanrichten. Zij dringen, wanneer
de oesters zich openen, in de fchulpen, de oester'
fluit in die angft dc i'chulp, en begraaft haaren vijand
met zich, die haar dan op haar gemak opteert. Bij 1
de ongelooflijke vermeerdering der oesters was het
noodig, hen ook Weder het voorwerp der vervolging
Van Vogelen, Visfehen , Kreeften te ftellen. Ook iri
Zweden klaagt men over dezelve, overal vindt meri
deeze kleine roovers in de oesterfchulpen. LIN­
NAEUS vergelijkt hen met de Muracneh, en zeker, dei
Natuur had hem geen gefchikter vorm kunnen geeven
om in dé oesterfchaien te kruipen en de mosfeldicren
uit te zuigen. De gerïngfte opening is reeds
voor hem écu vlakke weg, en zijn menigte tanden doo«
den terftond het dier, dat onverhoeds in de fchale'
overvallen wordt. De Schepper vordert van elk dier
dat gene, waar toe het beltemd is, en ze vinden alle
in hun lichaam en de ganfche reeks hunner natuurlijke'
driften de middelen tot de oogmerken waartoe zij
gefchapen zijn. De Visfchervorsch kan niet in dé huizen
der flekken en wormen komen. Maar zijn fterkte
vermaalt zonder moeite alle fchalen van middelmaatige
Oesters. De Slangenvisch kon dit gebit onmogelijk
hebben. Daar voor heeft hij de lange fluike gedaante,
en door zijne wendingen bereikt hij toch zijn oogmerk.
De groote Natuur heeft ook visfehen gevormd, dié
eïjvormig en daar bij flibberig zijn. Men noemt ze
Drekvisichen {Stroaattus.) of beter eiervisfenen. De kop
is klein , maar met fpitze tanden van binnen wel voorzien.
De ftaart is gedeeld en dit is bijna alles wat
wij van hem weeten. LINNAEUS oordeelt naar de
tekeningen der reisbefclirijvers, dat bijzonder de ge*
ftreep»-

Van de Ei/eryisvisfcken. 344
ftreepte of gebandeerde Eiervisch (Stromateus Fiatole
SubfafciatusJ die in de Middenlandfche en Roode
Zee woont, 'zeer fchoon moet zijn. Een tweede
CS/romaieas Pary'us unicolor) de eenkleurige Eiervisch
woont bij Amerika, is klein, wit, heet op de Caraibifche
eilanden Pampu, en wordt daar gevangen. Wij
weeten nog niets meer van de gefchiedenis deezer
visfehen, dan dat ze ook nevens outelbaare anderen,
in de Zee voorhanden zijn, en ongetwijfeld rooven en
vreeten. Hoe zeer egter onze nieuwsgierigheid niet
altijd door de Natuur bevredigd wordt, zo zullen
wij doch , hoe verder wij in de Natuurgefchiedenis
der Zee vorderen, de gedagte des te minder kunnen
onderdrukken, dat die God, die zo veele foorten van
wezens het leven gaf, en za toch alle zijner wetten
wilt te onderwerpen, en aan Zijnen wil te verbinden
, dat deze God van ons allen de eerbiedigde
vereering, en de ootmoedigfle onderwerping verdient.
Wat is Zijne goedheid, wanneer deze alle leeven en
leeven moeften ? Wat is Zijne Voorzienigheid, wanneer
'er onder alle deze nooit eene heerfchende wanorde
, nimmer ftooring en verandering van evenwigt
ontftaan kan ? Eene onafzienbaare diepte, in welke het
oog niet durft wagen neder te zien.
Een waar meefterftuk des Scheppers in de Zee, is
de Zwaerdvisch (Xïpluas GladiusJ. Het lange en ronde
lijf is voor en agter fpits, hij heeft de grootfte
fpits aan den kop, loopt ook aan den ftaert fpits
toe, en beeft geen fchubben. De huid is van boven
zwartachtig blauw, aan den buik is hij wit en glinftert
in den nacht, hij is op het gevoel ruw en voor 't
overige als een dun perkament. 'Dc bek van den Zwaerdvisch
heeft veel merkwaardigheden. Boven iu denzelven,
nabij denfchedel, zitten twee groote ronde oogen,
die de Natuur voorzigtig met een Ringvormig faam-
Aa ge-

34* Fan de Zee.
gedraaijde huid, als met een krul omgeeven heeft, op
dntze in de Zee niet zo ligt befchadigd zouden worden.
Digt bij de oogen zijn op beide zijden dubbelde
neusgaten, het voorde is rond en het binnenfte ovaal.
Was misfehien het oogmerk der Natuur, dat de Zwaerdvisch
een bijzonder fijne reuk zoude hebben, of zou
hij misfehien door deeze dubbelde opening het overtollige
water weder uit fpuiten? In den bek zelve ligt een
korte, harde, knobbelachtige ruwe tong, welke vaftaangewasfen
en voor aan de kaak in een fehede verborgen
ligt. De ongelijkheid der kaaken is zeer zigt-,
baar. De onderfte is veel korter dan de bovenfte,
en heeft voor een fcherpe fpitze. De bovenkaak is
iu een' plat bijna recht hoorn verlangt, 't welk de vorm,
van een breede degenkling heeft, van boven meeft vlak
maar eenigzins bol, en naar de punt allengs dunner
en in een ftompe punt uitloopende. Aaneen' Zwaerdvisch
die bij Lubek ftrandue, en volgens de maat aldaar
tien voeten lang was, bedroeg het hoorn aan den kop
bijna het derde deel zijner lengte. Het was drie voet
min een halven duim lang , aan den kop was het drie
cn een halve duim breed, en J duim dik. Men heeft
Zwaerdvisfcben gevangen, die tien ellen groot waren»
cn een drie ellen lang zwaerd hadden. KÖLPIN heeft
de Zweedfche Akademie de ontleeding van een Zwaerdvisch
gezonden, die van de punt des ftaerts, tot aan
het einde van het zwaerd Q§ voet lang was. En het
zwaerd van deezen visch was van het uiterfte tot het
begin der onderkaak gemeeten 2| voet groot. Het gewigt
des diers bedraagt ten minften een centenaar. De
Lubekfche woog 167 pond. Midden aan den buik was
hij één voeten tien duim breed, en iets meer dan tien
duim dik De ontleedde Zwaerdvisch van KÖLPIN
was in zijn grootfte omvang 3§ voet, en zijn gewigt
bedroeg t68 Mark. Wijl het egter der Natuur behaag,
de, noch in dc bovenfte, noeh in de onderfte kaak tanden

Van den Eiervisch, 3^
den te zetten, zo heeft de ganfche bek van den Zwaerdvisch
de gedaante van een roofter, die uit veele fpijlen
beftaat. Er liggen agter in den bek twaalf ruwe
dikke knobbels, waar van de twee agterfte en grootfte
aan het begin der keel als trappen recht uitfteeken , en
recht daar tegen over liggen onder nog twee lange ,
fmalle, insgelijks ruige heuvels, die het dier 't gebrek
aan tanden Voortreflijk vergoedt, en die zijn voedzel
vermaalen, eer het in de maag komt. Dergelijke bijzondere
lichamen heeft men ook in de ingewanden
waargenoomen , in de maag van eenige Zwaerdvisfchen
vond men twee harde zwarte lichamen, die
waarfchijnlijk dezelfde bedoeling hebben. Men houdt
den Zwaerdvisch gemeenlijk voor een' grooten roofvisch
, hoewel andere meenen , dat hij, even als de
Zaagvisch, zijn zwaerd maar gebruikt, om Zeeplanten
af te fnijden en te eeten. Groote visfehen
kan hij, wegens zijn' langen hoorn bezwaarlijk grijpen,
al hoewel hijze daar mede doodt. WALL BAUM vond
in zijn maag eenige ruggraten van kleine visfehen ,
lintwormen en eenige bladen van Zeegras, 't Is zeker,
dat hij fomvvijle den Walvisch zelve aanvalt, die
zich daarom onder de ijsvelden verbergt. Het fchijnt,
als of de Zwaerdvisch moeds genoeg had , om de
grootfte dieren in de fcheppiug de heerfchappij in de
Zee te betwisten, i Zijne veel grootere fnelheid, verligt
hem elke bevveeging, en zijn zwaerd vaart fnel
den Walvisch in het onderlijf. WALBAUM meent
wel, dat hij daar niet meö zou kunnen fteeken, wijl
de punt teer, dun en ftomp is. Hij heeft het daarom
ook van de Natuur ontvangen, op dat hij bij zijn ongefchubde
huid, niet den buit van alle andere verflinders
zoude worden. Zij vreezen hem alle, wijl zijn wapen
voor hem uit gaat, en elk den dood kon dreigen , die
hem te na komt. Men zégt ook datze fterven, wanneer
men hen fterk op het zwaerd ftaat. Wil hij zich ver
Aa a . ie.

J4+ Van de Zet.
fledigen, zo (laat hij met zijn'hoorn naar beidé zijden,
gelijk men dit uit de kleine afgebroken plaatzen aan
den fcherpen rand , en uit de afgebroken punt met
recht opmaaken kan. De Middenlandfche zee is zijn
eigenlijk verblijf. In de Noordzee heeft men hem ook
gevonden, maar zeldzamer in de Ooftzee. In de Riyjaren
yerfchijnt hij nooit , uitgezonderd- wanneer hij
mogelijk een roof najaagt; en ais dan gaat hij maar
ZO wijd in den mond der Rivier, als het zoete water
ïnet het Zeewater vermengd is. Zo verwarde yoor
eenige jaaren aan de uitvloeijing der Trave een Zwaerdvisch
in de visfehers netten, welke naar Lubek werd
gebragt, De Zwaerdvisch die K L E I N befchrijft, werd
niet ver van den mond der Weichfel in de Zee gevangen,
Dat hij echter met zijn zwaerd fchuiten zou kunnen
doorbooren , is waarfchijnlijk een fabel. In het
moederlijf zou ook het kleinfte beginzel van een zwaerd
den baarmoeder doorbooren , en de moeder fmerten
aandoen. Daarom gaf de Schepper haar ook geen' baarmoeder,
Barttiolin vond bij de ontleeding twee ongeboren
Zwaerdvisfchen in een darm. Doch over het
Wijze zijner voordplanting moeten nog meer waarneemingen
in 't werk gefield worden, Men vangt deezen
(j/igch met harpoenen, even als de Walvisfchen. Het
witte vleesch fchijnt enkel fpek te zijn, doch men
&»n er door het braaden geen traan uit krijgen. En
pok deeze omftandigheid bevestigt het vermoeden, dat
'flij meer van Zeegras en kleine dieren leeft, dan van
gtoote visfehen. Gekookt fmaakt het vleesch als het
Vjeeseh der Makreelen, of der Zalm. In ltaljen wierd
het reeds door de Romeinen gegeeten, en nog worden
jn Sieilien yeele Zwaerdvisfchen van Maij tot Augustus
jaarlijks gevangen, en bij het pond gekogt. HeJ
Hoornachtige zwaerd bewaart de Natuuronderzoeker
|« zijne yerzarneling, jen vertoont het der jeugd , als
pnwed'erfpreekhjk getuigenis va?) de goede voor.

Spitivisfchen. Zeelief. 345
zorg van God voor elk dier in de Zee en op de ganfchs
aarde.
Wij gaan van de visfehen zonder buikvinnen (Apedzs)
over tot die , welke ze hebben , en wel zo , datze
hen aan de keel, voor de borftvinnen (Jugukres) zitten.
Ook dit groot en talrijk gedacht heeft de fchep-
,per , maar twee foorten uitgezonderd , voor de Zee
gefchapen, en onder hen is bijzonder het genacht der
Weekvisfchen (Gadus) voor den Mensch, wegens zijne
nuttigheid, gewigtig. De eerfte deezer klasfe zijn
de Spinvisfchen (CaUiomjmusJ onder welke eenige zeer
fchoone fchepzelen voorkomen. De oogen liggen bij
hem digt aan elkander, en de zonderlinge bovenlip
is dubbeld. De kiemendekkers , die anders bij alle
visfehen open zijn , en zich geftadig verheffen en daalen,
zijn hier gefloten. Zou men niet denken dat daaï
door het leven van den visch onmogelijk wierd? bij.
elk andergeflacht zondaar op een' wisfen dood volgen,
maar de menigvuldige wijsheid des Scheppers gaf hem
daar voor in den nek eenige openingen, waar door hij
lucht inademen, en ze met het bloed in de kiemen vermengen
kunnen. Andere visfehen hebben vezels aan
den baard, of aan de lippen. De Zeelier heeft een korte
draad van agteren. Wie onzer weet van wat nut hij
daar zal zijn ? Het lijf is bijna bijtelvormig , en heeft
geen fchubben , maar in plaats van deeze bedekking
heeft de eerfte foort der Spinvisfchen , de zogenaamde
Zeelier (Ca(lionijrr.us Lijra) die in de Atlantifche
Zee, en ook aan het ftrand van Italien voorkomt, ia
de eerfte rugvin graten, die zo lang zijn, als het lichaam.
Ook heeft de kop agtcr aan de zijden ; vijf
fteekels, welke andere visfehen te rug kunnen houden ,
hoe wel men er in de fchoone tekening , die MVL-
LER geleverd heeft, maar drie getekend vindt, MUL-
IER fpreekt er ook van geen meer. LINN /BUS noemt
Aa % maar

34Ö
Fan de Zee.
ftmr ièn bijzonder lange fteekel in de eerfte rugvin,
iriaar de lchoone afbeelding toont, en MULLER zegt
bepaalt, dat de twee eerfte graten gelijk zijn en in de
daad kunnen fteeken. In de agterfte rugvin zijn de
eerfte agt graten veel korter dan de voonge, maar de
negende en tiende zijn weder langer en fteken insgelijks.
Ook de laatfte ftekels der agtervinnen loopen
ïpus uit. Men heeft deeze lange vinnen zeer onvoegüjk
met een lier vergeleeken, en daar van den naam gegeeven.
Het lijf heeft van boven een ligt bruine kleur,
en fchoone hemelsblauwe vlekken, hier en daar doorloopende
blauwe ftreepen loopen over het lijf en de
vinnen heen. Zelfs aan de uiterfte fpitzen der vinnen
«iet men nog deeze kleur en fchoone fchildering der
Natuur. Wil men de fijnheid zien, met welke de fchepper
de leden zijner fchepzelen heeft te famen gefield,
'zo bezie men de uiterft kunftige en onbefchrijflijke bouorde
der buikvinnen aan deezen visch , in MULLERS
ïekening. Welk een werk ! Welke teere verdeelingen!
En egter alles weder te famen gevoegd en met elkander
"in eene huid verbonden ! Evenzo fijn en nauvvlijks zigttaar
zijn de zwarte vlekken aan het onderlijf. Zij geïjjken
de zonneftofjen, en fchijnen flechts daar heen
.geftrooid re zijn. In de kabinetten zijn deeze visfehen
'ten uiterften zeldzaam. Ik ben zo gelukkig geweeft
er een uit Hamburg te bekomen ; doch de blauwe kleur
Verdwijnt met het leven, Men ziet er op den ganfchen
Visch geen fpoor meer van. Zo verganklijk zijn ook
de eerfte fchoonheden der Natuur! Zo zeker is het dat
•tot de ftudie der Natuur de voorwerpen , maar ook
)niflc tekeningen van leevende dieren en planten volftrekt
noodig zijn! MULLER vond deezen visch ook
Jo 'den Dröbachfchen Zeeboezem, en in zijn ingewanden
trof hij fpooren van Zeéegels, die aan de rotzen
VirfeO , gemeene Zcefterren en van de kleinfte Zeekrecftój
jjaf.' peezen eet'de Zeeher, en wij zien toch in
m

Spinvis/eken. Zeelier. 347
de rekening geen tanden in den bek- Misfehien zuigt
hij ze maar uit, of mogelijk heeft hij daar toe de gansch
bijzondere onderlip , om ze te vatten en van hunne
(landpunten'los te rukken? De andere foort van fpiu-
visfehen noemden RONDELET en WORM reeds in
hunne befchrijvingen den kleinen draak (Callionymi
DracuricufosJ. Doch wijl PALLAS in laater tijd aan
een' Amboinifchen visch, van welken ik ftraks zal fpreeken,
eene merkwaardige verfcheidenheid in de grootte
der rugvin, tusfehen de beide gedachten fSexusJ gevonden
heeft, en LINNAEUS zelve tusfehen zijn eerfte
"en tweede foort geen ander onderfcheid opgeeft, dan
dat de tweede veel korter graaten in de voorde rugvin
hebben als de Zeelier, of de eerfte foort van graten
, die op verre na de lengte des lichaams niet bereiken
, zoo meent PALLAS, dat ook deeze beide
visfehen' (Cat/ion • Lijra en Callion- DracuneulusJ tot een
behooreneri de laatfte het mannetjen van de eerfte i?. *)
Pe boven lip is ook hier dubbeid , cn daar door is
' de
*) De Heer LESKE is in zijne atifangtgrunden der
Nat. Hifi. met PALLAS van een gevoelen, en in Mui-
LERS befchrijving des Call. Dracunculus is ten mrnlten
niets dat in den weg ftaat om deeze beide visfehen voor
mannetjen en wijfjen te houden. Uiterlijke geboorteleden
'hebbenze geen van beiden, de ontleedkunde moet hiér
beflisfen. — Nog moet ik hier bij voegen, dat ik aan
mijn exemplaar van den Callionijmus in de onderfte kaak
zeer duidelijk tanden gezien heb. Ze zijn borftelach»
tig, zeer fijn, wit en ftaan digt aan elkander; op dett
buitenften rand der kaak fchijnenze ook nog, zo veel
ik aan den maar half geopenden bek van den visch zien
kan, zich in het binnenfte van den bek uit te breiden,
doch boven in kan ik daar van geen fpoor ontdekken.
De Heer MULLER, zal ze zeker ook gezien hebben-,
maar zijn tekenaar heeftze vergeten, en bij den gefloten
bek kan menze ook niet zien.
Aa 4

348
Van de Zee.
de bovenkaak langer dan de onderfte. Ook dee2e
visch heeft aan de kiemen dekker een drievoudige ftekel
, en voor de agteropening een' zeer korten draad.
Ook heeft hij twee paar luchtgaten, de voorfte op de kiemdekzels,
en de agterfte bij 't begin der voorfte rugvin
en uit alle deeze openingen fpuithijin regelmaatigen tus»
fchentijd, en te gelijk met hulpe der kiemen, water, 't
welk zich vereenigt op den rug. Ook bij deezen visch
geeft de buikvin een fchoone vertooning. Het oog
fchijnt plat gedrukt te zijn, en heeft een zilver witten
rand. De fchakeering der kleuren op dezen Zeelier zelve,
laat zich niet befchrijven. Het is een mengeling
van grauwe en bruine ftreepen, en roode en zwarte
banden en vlekken. Naar het onderlijf glinftert hij t
als of hij met het fijnfte zilver overtogen was. Andere
fchrijvers hebben hem in de Zee bij Genua, Lisfabon
enRome gevonden, maar volgends het getuigenis
van MULLER is hij ook in Noordwegen zeer
menigvuldig, in den zelfden Zeeboezem, waarde hiet
voor befchreeven Zeelier zich ophoudt. LiNNiEus
kreeg uit Indien een Zeelier (Caltionijmus IndicusJ die
zijn kiemdekzel ten minften aan de zijde kan openmaaken.
De Natuur fchijnt deezen visch aan de midden»
fte grenze tusfehen eenige van de volgende) gedachten
gefteld te hebben. Aan dit dekzel zitten van vooren
twee fteekels en een agter. Maar ook de eerfte graat
in de voorfte rugvin is zeer kort, en komt veel overeen
met de vinnen van den Zeelier. Zonderling, maar
toch fchoon is de gedaante van den bonten fpinvisch,
dien PALLAS befchreven heeft. Hij is nauwlijks zo
groot als een kleine vinger, en nogthans is zijn lijf
dikker en vetter dan de bekende foorten. Zijn neus»
gaten zfjn fijne openingen, tot het ademhalen heeft hij
twee dergelijke ftippen in den nek , de kiemdekzels
zijn op zich zei ven fpits, en hebben maaréene ftekel,
fcet lijf fchijnt grauw en zwart gemamefd te zijn, en
heeft

Spinvisfehen Zeelier. 349
keeft witte flippen. Het geen men nog aan gesn* visch
waargenomen heeft, zag men het eerft bij deezen, dien
PALLAS uit Amboina bekomen had. Aan het wijf*
jen naamelijk is de voorfte rugvin groot en breed, en
het vlies dat tusfehen de vier vinnen of graaten gefpan»
nen is, is van onderen befchilderd , en heeft op het
agterfte veld allerlei bruine, witte en zwarte ftreepen,
tusfehen de drie voorfte graten zitten vier groote bruine
oogen met een' zwarte fter, een' witten ring en een
zwarten rand. Aan het mannetjen daar en tegen is
deeze vin geheel zwart, zonder oogen en tekeningen,
en nauwlijks twee liuien breed en hoog. Even zo is bfj
de vrouwlijke bonte fpinvisch de agter rugvin wel veel
lager dan de eerfte , maar ze heeft weder haare fchoon*
heid door witte paralellijnen, welkers richting eenigrins
fchuin is, en welkers tusfehenruimten bruin zijn,
daar integendeel die der mannelijke nauwlijks bruine
vlekken heeft. Wanneer het ganfche wijfjen twee duim
en tien linien lang is, zo is het mannetjen nauwlijks
twee duimen en twee linien groot. Van dit eiland
Amboina worden meermaalen Pijlfpinvisfchen (Caliionïj.
mus Sagttta) naar Europa gezonden , die een Zeer platte,
breede driekanten kop, ruwe kaaken, een korte
tong, en aan het kiemdekzel een lange priemvormige
van binnen met tanden, bezetten ftekel, en ook een
zaagvormige- agtervin hebben, en voor 't overige zeef
klein zijn. Schoon ook anders bij de meefte visfehen
de buikvinnen na aan elkander ftaan, en zich daar door
van de borft- en andere vinnen onderfcheiden, zo is
ook dit niet zo volftrekt noodig, dat de Schepper het
niet naar believen zou kunnert veranderen. Zij ftaan
bij deezen Afiatifchen fpinvisch zo ver van elkander,
dat PALLAS maar de kleinfte verwijdering liet aftekenen.
Anders is ook meeft bij alle dieren het mannefr*
jen fchooner getekend dan het wijfjen. De Haan, de
©oudfaifant, de Paauw, de Papegaij y de Hengft , de
Aa 4 Stier

350 Van de Zee.
Stier, het Hert, de Reebok , de Walvisch , pronkeu
niet kleuren, met gezang, met zwaarte, met de duidelijkfte
"kentekens van fterkte en overtreflijkheid boven
het wijfjen. Maar hier behaagde het den Schepper,
het wijf jen fchoone, breede en hoogevinnente geeven,
en het mannetjen daar en tegen zeer eenvoudig tekleeden.
Zo is het Rijk van God J Verfcheidenheid zonder
fchade aan de eenvoudigheid! Enkel wanorde in de
bijzonderheden, en overeenflemming in het algemeene!
Tegenftrijdigheid in het kleine, en harmonie in het
groote! Alles onvolkomen, wankel en verganklijk, en
alles goed en wijs van het eene einde der Aarde tot het
andere, van de uiterile vaste Ster, tot de diepfte baare
der Zee , tot het laagfte Wormtjen dat de Zon
niet aanfchouwt en nimmer tot de oppervlakte kan Hijgen}
Doch het blauwe rijk des waters is onuitputtelijk er»
vermoeit den befchouwer. Wie kan alles noemen, wat
nog in de fchatten der Zee, in den fchat der Godlijke
goedheid en barmhartigheid verborgen is? Wij moeten
uitrusten , en ons der zagtfte gewaarwordingen, die
de befchouwing der pragtige Natuur inboezemt, overlaaten.
De Oceaan welt geftadig op , en treedt nogthans
nooit uit zijne oevers. Het vuur gloeit beftendig,
en nogthans rusten de baaren niet. De vraatige
begeerten worden nooit verzadigd , en nogthans is de
Natuur altijd rijk en onuitputtelijk. De kamp van zo
veele gewapende dieren houdt nooit op, ert nogthans
blijven ze alle, en pianten zich regelmaatig voprd.
Elke foort is zigtbaar van de andere onderfcheiden, en
nogthans vereenigen zij zich alle om de waereld tot het
voortreflijkfte tooneel der Godlijke groothéid te maaken.
De duizenvoudige kunsten en onnafpeurlijke kragten
der Natuur werken onafgebroken, en egter is nergens
een' onnutten overvloed , of een fchadelijke zwarm van
fchep-

Spinvisfchen. Zee lier. 35-
fchepzelen. Millioenen wolken fteigen aanhoudend
van de Zee op t en nogthans blijftzewijd en diep genoeg,
om alle visfehen, wormen, viervoetige dieren,
vogelen en infekten te herbergen. De verhevenheid
der Natuur openbaart zich fteeds meer, hoe meer wij
dit weldaadige licht nagaan. Haare Godlijke fchoonheid
verwelkt niet. De hand des tijds roeit niets uit,
alles fchijnt in elk oogenblik een eeuwig niets te worden,
en alles komt telkens weder en ftraalt in nieuwe
jeugdige fchoouheid. Wij kennen bereids veel meer
fchepzelen, dan ons bekrompen verftand vatten kan en
nogthans moeten wij toeftemmen , dat wij onze oogen
eerit geopend, eerft aangevangen hebben, Gods werken
te beftuderen. Zo vertegenwoordigen aan de groote
oorfprong der Natuur beftendig in onzen geeft! Zijne
Wijsheid,zijne Magt, zijne Goedheid, zijne allesleïdende
Voorzienigheid (*, zij onzegeliefdfte gedagte, onze aangenaamfte
bezigheid, de fterkfte trek tót liefde tot ti&a ,
de bron van onze ruft, en de onwankelbaare grond
van vertrouwen op Hem!
(*) Voor den Christen eene verzoende Voorzienigheid'
Daar God de zijnen in eeuwige liefde eekend. zijnen
eigen'Zoon, in de volheid des tijes voor hun gegeven
heeft, en de verworvene Geest hen tot blijde bezitters
van een beftendig geluk maakt. Ja een Christen verlustigt

I N H O U D
VAN HET
T W E E D E D E E L .
/. Over veele wijze inrichtingen in de
Natuur.
Inleiding. bJ. 173.
A.) In geheele tanden. Zwitzerfche Alpen. 176.
Grindenwalddal. Glarnerland. ( Hebridifche eilanden. 177.
Ysbergen in Tyfol. 178.
Eiland Cypren. Feltelin. Alblasferwaard. Rotzen in Noor*
vegen. *79*
Vlasbouw in Schotland. 180.
Stccnkoolen en Kalk in Schotland. Tuinland bij Erfort.
Frankfort. Maijnftroom. 181»
Donauw met haare overflroomingen. 18 3.
Stortingen der Elbe. 182.
Moerasfen bij Bremen. Moerasfen en waterftruiken in Florida
en Carolina. Lavinen in Zwitzerland. 183.
Savannah ftroom. 184.
Goud in de Rivier Plata. 185.
Rivier Eden in Cumberland. l85<
Onderaardfche ftroomen. 186.
Kentekens van verborgen wateren. 187.
Dieren in waterrijke plaatzen. 188.
Climaat van Rusland, en in 't bijzonder St. Petersburg. 189.
Wolga in Rusland. I9i«
Van het Land der Kamfchadalen. 192.
Van

I N H O U D .
Van de water- en trekvogels altaar. Bijzonder van de
Gemzen. En Zwaanen. 193-
Warme landtn. : Minorka. Afrika, bijzonder dt Kaap de
goede hoop. 195.
Tafelberg en loutrivier. 196.
Honigbergen en wilde bijen. 197*
Aanmerk, van den honig in den bijbel. Plante Kapok.
Kaapfche wijn, en Con/antia wijn. 198,
Land aan de Olijfanten rivier. 200.
Planten voor de fchaapen. Zout voor de fchaapen. Warme
baden. De Hottentotten eeten Micreneieren en Mottenrupzen.
2 0
A
Waschboom. Houtfoorten. Kopererts. aoa.
Rivieren loopen door meeren.
ao
3»
De Spree door het Muggel meer. 203.
Dieren in het Muggel meer. 204.
Verdeeling der Visfehen in 't Geneeffche meer. 204.
B. ) Viervoetige dieren. Wigtigheid der mallen. 207.
Wild in de bosfchen. 208.
Witte Damherten. Schaopen der Kirgifen. 209-
Vosfen. Sabel, Menigte van Osfen. In Meldau. Uit
Oehringen. Menigte van haazen , eekhoorntjes en kat.
ten. aio.
fVtld Afrikaanfch zwijn. ftl I.
Renhert in Lapland. 213.
Half Konijntjen. 215-
Het Vetdier. 2l6'
De Honigzoeker aan de Kaap, 217.
C. ) VOGELS. 218.
De Honigwijzer.
41
9»
Rijgers, Kraayen, Vtjiken, Faifanten. Bruinellen. 221.
Zwaluwen in Kardina. Kraanvogels in Europa. Vischade*
laar. Gier. 222.
Sperwer. Geitenmelker. Papegaaijen in Karoiina. Ortolaptn
aldaar, Trekduiven. 225.
PO

I. N. H O U D .
D.) AMPHIBIEN. Bruine Slangen. Blauwgroene flan-
. gen. Rateljlangen. 224.
Zwarte (landen Buomjlangen. Glas ftangen. Blindfuiper. 225-,
Bataten flangen. Vrvolgers der loqfvorfchen. 226.
Fan de Visch Lomp. 227,
. E.) VlSSCHEN. . . . 229.
Tanden der visfehen. Zalm. Haring op het eiland Juch. 230,
Driften en gevaar der visfehen bij het rijden. 231.
F. ) INSEKTEN. Water juffer. Phrygane poppen. 232.
Oojimottert rupzen, Veldwanzen. Doornrupzen. 234,
Mijten en andere dieren. Procesfierupzen. 235.
Kleine blauwfchiller. Schakeering der kleuren aan de pof der
. blauwe ordensband. 237.
Bijen. Muurbijen. 238.
Bijen in We/tindie.
A
39-
G. ) W O R M E N Rivier conchilien, 240.
Kuit der /lakken.. Water (lakken. Waterwormen. 241,
N.) PLANTEN. Vruglbaarheiddergerfi. Der rogge.
. Der weit. Mistelplant. 242.
Vanille. Zwam en fieenvlegt. 243,
JVut van het varen Kruid. Van het wilde Ooft. Tijlozen
in Crain. 244.
Peereboomen. Schoonheid der kleinfte bloemen. Galneoten
• uitSmyrna. Populier bladen. 245.
Ooft in Pruisfi.-ch Pommeren. Karfcn aan den Rhijn. 246.
Bijen planten in het graaffchap Ebcrftein. !>47'
Weidchaver. Vosfenftaar gras. 248.
Geel reukgras. Liesgras. Schaapsgras. Paardegras. 249.
Arabifche gom.
2
5°-
Waschboom of lichtmirthe in Amerika. 252.
• I.) M I N E R A L E N , Zoutjlok in Zevenbergen. 2 54.
Goud uit Braplien. Vuurfteenen. Koper in Nas fan Dillen-
. burg. Kwik.
2
55-
Rusfifehe bergwerken- *5 6
.

I N H O U D.
II. Vervolg der Proeve eener Natuurgefchif
denis van de Zee.
Inleiding.
é
5f.
I") ZEKSCHILPADDIN. Verblijf. Gtoorte en zwaar.
& '58.
Spijze.
a6
Voordplanting.
Éierlegging.
°-
Doch blijven f echts weinig over. 265.
Darmen der Schildpadden. Urinblaas'. 267.
Hart.
i6
9'
Luchtpijpen.
2
7°'
Longen.
fl
74-
II. ROGGEN. Gedaante en grootte 276".
Beenderen.
Worden van de Bloedegels uitgezogen. ±7%>
Voortplanten. Roggen. $-79'
III. KRAMPVISCH. 28 r.
Hij kan zich ook aandrukken in de Zee. 283.
IV- Pijlftaart. 284.
Aanm. over den Pijlrog met tv/et ftekels. De ftekel is niet
vergiftig. 286.
V. HAAIJEN hunne gedaante en grootté 277.
"Hunne tanden. Verfindendheid. 27S.
Zij werpen de maag uit. 279'
Huid der Doornhaaijen. 38o.
Hoe zij vreeten. Voordplanting* 281.
Van de levendbaarende Haaijen. Van de Eieren Blaas
der jonge Haaijen, 28 2 J
Zwarte Haaijen, Inkt- of Hamervisch, 28^.
Het Zeehondjen. De Paerdshaaij. 285.
Squalus Galeus. Menfchemreeter 286.
Aanm. van het dief dat Jonas in fokte, 288.
Blauwe Hondshaaij. 289.
Zaagvisch. 291.
IV»

I N H O U D .
VI. ZEEDRAAKEN, Deszelfs eierflok. 292,,
VisscHïRvoRSCH. a$j8»
Hot hij zijn rotfjaagh- 299.
Zeevledermuis. 3° l
'
De gehoornde Zeeduivel. 303.
Bahamfche Eenhoornvisch. 305.
De Ruwe Hoornvisch. 306.
Derde foort. , 307.
De wrattige Hoornvisch. De flekcHgc Hoornvisch. Hoorn
visch op de Asfenfions eilanden. 308.
XI. BEENVISSCHEN J99-
De driekantige. Meerder foorten. De gehoornde. 310.
De wrattige. Andere foorten, 311,
X. Stekelbuiken. De Blazer. ^li-
De geftreepte Stekelbuik. 313.
De gevlerkte. Dergelijke in Karolina. De Zeevies. 314.
XI. ZONNEVISSCHEN. 315.
XII. EGELVISSCHEN. Kogelvisch. 316.
Stekelvisch. 317.
XII. M«SVISSCHEN. Schildpadvisch. De Zeefnip. 318.
De gekleedde Mesvisch. XIV, NAALDVISSCHBN, 319.
Haare voordplanting, 3 2
°'
BJindvisch. 321,
Gemeene Zeenaald. Andcte fiarten. 't Meerpaerdjen. 322,
XV. ZEEPAARD. 323.
Het diaken, en vliegende Zeepaard. 325. XVI. PRIKKEN of
Stcenzuigeren. 327. Lamprei. 3-8. Kleine Lamprei. 329.
Kiemenpriiken. 331. XVII. MURENEN. 332. Ander*
foorten. Middellandfche Aal. Congeraal. Blinde aai 334.
XVIII, VINAAL. 334. Surinaamfche rtnaal. Andere
foorten. XIX. Dunfiaart. 335. XX- Zeewolf 337. XXI.
SLANGENVISCH. Twee foorten 339. XXII. EIERVIS-
SCHEN. 341. XXIII. ZWAARDVISSCHEN. 345. XXIV.
SPINVISSCHEN. Zeelier. 345. Kleine Draak, Indiaanfche.
De bonte Pijlfpinvisch. 350, Befluit, 351.