Rondom bestand van 1994 11-2 dd 25-11-08 - Atlantis

1994 11/2
RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving.
Lidmaatschap f. 27,50 per jaar.
Bestuur:
Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand, voorzitter, Herenstraat 86, Slagharen,
tel.:05231-1935.
W.B. Meijer, secretaris, Sportstraat 24, Kloosterhaar, tel.: 05234-1249.
H. Hoving, penningmeester, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 05232-62048.
L.J. Bruins, vice-voorzitter, Julianastraat 21, Vroomshoop, tel.: 05498-42539.
J. Bruggers, Venusplein 2, Hardenberg, tel.: 05232-63537.
F. Ekkel, Dorpsstraat 74, Kloosterhaar, tel.: 05234-1760.
B.H. Feddes, Brinkweg 6, Bergentheim, tel.: 05235-1215.
G. Gerrits, Elzenlaan 11, Hardenberg, tel.: 05232-67870.
Mevr. D. Hesselink-Zweers, Binnenhof 31, Hardenberg, tel.: 05232-65829.
Mevr. G. Jonkhans-Kampman, Stobbenhaarweg 20, Radewijk, tel.: 05238-6227.
Redactiecommissie:
Mevr. D. Hesselink-Zweers J. Weitkamp C. Lina, eindredacteur
Redactieadres: Bruchterweg 17, 7772 BD Hardenberg, tel.: 05232-61274.
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg.
(Postrek.nr.v.d.Bank: 812263) POSTBANK
rekeningnr. 29855515.
ISSN: 1380-3921
Inhoud pag. pag.
1. Van de redactie 1 8. Uit het leven van een joodse jongen in
2. De weg naar school Jan Dijkhuis 1 oorlogstijd (XI) Izak Kan 20
3. Een hand vol foto's bij 'De weg naar school' 9. Er was eens een EItem in Hardenberg
C. Lina 4 JJ. Simpelaar 23
4. Kerkgang ten plattelande 10. Enkele wetenswaardigheden over het
Dinah Hesselink-Zweers 11 klooster 'Het Zwarte Water'
5. Plat Ni-js J. Luisman-de Jonge 14 H.J. Slingenbergh 29
6. Arbeidsomstandigheden in het veen van 11. Het gat der gaten Roel Gritter 30
Stad- en Ambt Hardenberg (III) 12. Een Heemsenaar in de oppositie (II)
Jan H. Kompagnie 15 C.Lina 31
7. Een wijnkelder in het weiland?
P. Lozenkoot, Jan Woertel en
Jannie Woertel 18
Copy voor het volgende nummer uiterlijk op 22 augustus 1994 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na
daartoe verkregen toestemming van de redactie.

Van de redactie
In het tweede nummer van de elfde jaargang bieden wij onze lezers een twaalftal
bijdragen aan van verschillende aard.
De opvallende groei in de laatste tijd van het ledental der vereniging, en de belangstelling
voor ons blad, hebben het noodzakelijk gemaakt de oplage met ingang
van dit nummer te verhogen tot 1.000 exemplaren. Ook het aantal
pagina's wordt uitgebreid. Per aflevering komen er voortaan acht bladzijden bij.
Toch moeten nog steeds bijdragen blijven liggen tot een volgend nummer.
Daartoe behoort o.a. een nieuwe rubriek over molens en molenaars uit
Hardenberg, met veel wetenswaardigs en met fraaie illustraties uit verleden en
heden.
Een woord van dank past aan de werkelijk zeer velen, die ons met hun inlichtin-gen,
foto's en ander materiaal behulpzaam zijn. Anderen helpen ons bij het herkennen
van personen op oude foto's. Enkelen van hen zijn tussen de tachtig en de negentig
jaar! Onze oproep is: 'Doe ook mee!'
Mocht u iets interessants weten uit een ver of nabij verleden van de gemeente
Hardenberg, laat ons dat dan weten. Een gesprek is ook mogelijk als u tegen het
zelf iets schrijven opziet.
Uw eindredacteur was voor dit tweede nummer o.a. in Olst bij Jan Leusink en in
Schalkhaar bij mevrouw Borneman-Hombrink.
Voor het komende molenproject haalde hij gegevens uit Vlissingen bij Joke
Timmerman en uit Utrecht bij de familie Frijling-Waaymans. Behalve met Truida
Waaymans en haar man sprak hij ook met dhr. Waaymans uit Ameide, toen hij
om andere redenen in bovengenoemde plaatsen moest zijn. Op die manier wordt
ons blad echt een tijdschrift van de leden onzer vereniging. Tenslotte delen wij u
verheugd mede dat onze vaste medewerker en oud-inwo-ner van Bergentheim,
dhr. Jan H. Compagnie uit Gouda, op vrijdag 27 mei jl. aan de Rijksuniversiteit te
Leiden is afgestudeerd aan de faculteit der Letteren, vak-groep Geschiedenis.
Proficiat Jan!
De weg naar school
Aan de Burgemeester Schuitestraat
werden in 1934 naast het
woonblok van de gemeente twee
nieuwe huizen gebouwd. Wij
woonden in het tweede huis. Van
hieruit ging ik een jaar later naar
school. Onze straat was nog tamelijk
nieuw en werd daarom ook wel
de 'Ni-je Weg' genoemd. Naast
ons lag een braakliggend stuk
grond en aan de overkant lagen de
weilanden van Gait van Bakkie en
Jan Dijkhuis
145

Baarslag. Ik ging het huis uit rechtsaf over de kromme klinkers van de
Schutestroate en dan weer rechtsaf de Groene Weg in. Eerst kwam het huis van
Tinus van Bokkenrieke, die niet alleen doe'm en knien'n had, maar ook een gieteling.
Daarnaast woonde Gait Zweers, een schoolkameraad, die ook duivenliefhebber
was. Dan ging het langs Fluttie, die had een zwartbonte kat en verkocht
witkalk. Alle huizen in de Groene Weg stonden aan de rechter kant. Links was
een hoge spinnekeurnties heg en daarachter waren weilanden, onder andere de
weide van Aboe, de organist van de kerk. Verderop stond het huis met het ronde
dak en het huis met het pyramidedak. Hier woonden mensen die ik niet kende.
Dan kwam weer bouwland met rogge en aardappels. Het volgende huis stond
een eind van de weg af. Er liep een lang pad naartoe. De eigenaar had de mestbult
direkt aan de weg. Dan kwam ik langs de geheimzinnige tuinen met de hoge
heggen, waar je bijna niet doorheen kon kijken. Aan de linkerkant waren nog
steeds weilanden. Om daarop te komen, moest je onder het prikkeldraad door,
waar je vaak met je rug aan vast bleef zitten. Die weilanden werden naar het midden
steeds lager en natter, en voordat je bij de sloot, de strontsloot - waar je soms
een stok rechtop in kon zetten - was, had je al natte voeten. Hier zaten vaak ooievaars.
Aan het eind van 'n Grun'n Weg' woonde postbode Prenger en (later)
Wolter ten Brinke, de straatveger en voorlezer in de kerk. Daar tegenover was
het 'holtstek' van Freek van Kuuphenduk.
Het gedeelte van de Groene Weg, dat er nu nog is, heeft niet alleen straatstenen
gekregen, maar ook een nieuwe naam. Het is namelijk naar een oude Hollandse
zeerover genoemd.
Linksaf ging het dan door de Sallandse straat. Hier stonden vier huizen. In een
daarvan zat altijd iemand achter het raam op een hoorn te oefenen. Ik ge-loof dat
hij Kedde heette. Dan kwam Bruins, die steken, kandij en simtouw voor vliegers
verkocht en zondags plaats had voor al de paarden van de boeren, die met de
koets naar de kerk kwamen. Over de kruising met de Putterij was de sla-gerij
van Vlogman. Toen ik daar eens voor de etalage stond, kwam uit de Sallandse
straat een 'paard en wagen' in galop recht op mij af. Het paard haalde de bocht
niet.
Gelukkig zag ik dat aankomen en ging opzij. Het paard vloog door de etalageruit.
Een eindje verder aan de Lage Doelen ging ik het schoolplein op, waar meester
Krepel om negen uur de klok luidde. Wij moesten ons per klas opstellen en gingen
dan in de rij naar binnen. Voor de klaslokalen waren de kapstokken. Daar
moesten ook de klompen neergezet worden. Elke dag was er een leerling aan de
beurt om de klompen netjes op een rij te zetten. Zijn handen stonken dan naar
zweetvoeten. In het lokaal droegen we grof gevlochten sloffen. Ik zat naast
Ampie. Hij werd de eerste dag door zijn zuster gebracht. Ik was erg onder de indruk
van die grote zuster van negen of tien jaar. Ze heette Trijntje. In onze klas
was ook een jongen, die niet kon lopen. Hij heette Enkie Pulle. Zijn grootvader,
de Petrolie Pulle, bracht hem in een karretje. De Pulle bracht bij ons thuis de turf
met een hondekar. Enkie schreef een drie met drie boogjes. Dat vond ik
tamelijk logisch, maar het was fout.
Op een goeie dag waren mijn klompen weg. Ik werd toen door juffrouw Pelties (in
het nederlands Peltjes, maar dat zei men niet) achter op de fiets naar huis gebracht.
146

Wanneer om twaalf uur de school uitging, aten de hoerenkinderen in een schaftlokaal
hun meegebrachte boterhammen. Ze werden daarom ook wel de broodeters
genoemd. De meesten kwamen uit Brucht, lopend natuurlijk, met een zwarte
broodbuul om de hals. De anderen gingen tot half twee naar huis. Ik ging meestal
door 'n Es en probeerde dan te liften achterop een boerenkar, bij Papwolter op
de melkwagen of desnoods bij Vandraar achterop de bakfiets. 'n Es heette officieel
de Bruchter Weg (waarom eigenlijk?) en begon bij 't holtstek. Hier stond
even voor de boerderij van Leusink een enorme wilg, die half over de straat hing.
Leusink had een 'echte' boerderij, want voor de boerderij stonden rechtgeknipte
linden. Daartegenover, aan de rechterkant van de weg, stond in de tuin van
'Zweers van 't holtstek' een geweldig grote kastanjeboom, waarvan verteld werd
dat de kozakken er vroeger onder gezeten hadden. Dan volgde een wegje (tegenwoordig
de Koppellaan), dat zaterdags door ome Jan van Koetsiers Bas geharkt
werd. Hij woonde namelijk aan dat wegje samen met tante Mina, zijn ouders
en blinde Hendrik. Ze hadden een sik en een pispaaltje achter het huis. Dan
kwam onder andere het huis van Dieke, de Smokke, de Daampe en niet te vergeten
Vosjan, de veldwachter. Als wij ondeugend waren, dreigde men ons het
Vosjan te vertellen. Aan de linkerkant van de weg was een heg, die altijd door
Bats van Leusink geknipt werd. Daarachter waren de weilanden. Rechts stonden
enkele huizen, die in plaats van slaapkamers bedsteden hadden. Je zou ze
slaapkasten kunnen noemen. Hier woonde ook luien Freek. Hij had een rothondje,
dat altijd aan de straat zat of achter de fiets van zijn baas aanliep. Freek fietste
langzaam. Dan volgde Hombrink, de bakker met de oude Ford. Iets verderop was
de schoenmakerij van Jo Voet, de Duitser. Dan ging het langs Kaarten Manne en
het huis van Frits van Bol. Frits verhuurde dat huis en woonde zelf achter in de
tuin in een klein huisje met een plat dak. Hij had de konijnen onder het bed en het
geld in weckglazen onder de grond. Na een stuk bouwland kwamen de laatste
huizen in 'n Es. Eerst het huis waar Keldermine woonde en Breukelman, die een
zoon had (Jan Mop), die altijd luid fluitend door 'n Es fietste. Hij had ook een herdershond,
die Roland heette. Die zat altijd aan de straat, maar hij 'deed niks'.
Tegenover Klokken Mans woonde Petrolie Pitsie. Daar ging het dan linksaf de
Schuitestraat in. Aan de rechterkant kwam eerst een wegje, waar de 'beren van
Haandrikman' altijd met de koe in en uit gingen. Ze hadden een eind verderop
een weiland, dat ze 'onze arnweide' noemden. Dan kwam het laagste stuk van de
straat, dat 's winters wel eens onder water stond. Hier was de duiker, de strontsloot,
die onder de straat door liep, waar wij vaak speelden en soms stinkend
naar huis kwamen en dan op onze sodemieter kregen. Aan beide kanten van de
weg waren bomen, afwisselend een beuk en een Amerikaanse eik. Toen die
boompjes nog klein waren, klom een jongen in zo'n eik, die meteen afknapte.
Even later kwam Frits van Bol, die altijd brandhout zocht, er aan en sleepte de eik
achter zich aan naar huis. Wanneer de overige bomen zo hoog waren geworden
dat ze de elektrische draden raakten, kwam Versteeg, de elektricien van de gemeente,
en zaagde de koppen eruit. Gelukkig maar aan één kant van de weg. De
andere bomen zijn groot geworden. Men kon de Schuitestraat bijna een
romantische laan noemen.
147

Woordenlijst:
Gait van Bakkie
Tinus van Bokkenrieke
gieteling
Fluttie
spinnekeurntie
Aboe
Freek van Kuuphenduk
Enkie Pulle
Papwolter
Vandraar
Jan van Koetsier
Dieke
de Smokke
de Daampe
luien Freek
Kaarten Manne
Frits van Bol
Klokken Mans
Pitsie
Gerrit Kremer
Tinus Breukelman
merel
Nijzink
meidoorn
Jan Zweers
Freek Zweers
Henkie Pullen
Wolter ten Brinke
Van der Haar
Jan Nijzink
vrouw Breukelman
Kremer
Tieman
Freek Centen
Breukelman
Frits Valkman
Mans Kremer
Mensink
Jan Dijkhuis met fiets in zijn
schooljaren; daarnaast zusje
Lien met pop; neef Eg Dijkhuis
met krullebol en neef Casper in
de kinderwagen.
Een handvol foto's bij 'De Weg naar School'. C. Lina
Jan Dijkhuis zond ons uit Pulheim (bij Keulen), een bijdrage die ons terug voert
naar het Hardenberg van zijn jeugdjaren, nu al meer dan 55 jaar geleden. We
vonden dat zo'n interessant verhaal, dat we niet konden nalaten hierbij een handvol
foto's uit die tijd bijeen te zoeken.
De spontane medewerking van vele, ook zeer oude Hardenbergers, bij het verzamelen
van die foto's, de namen en herinneringen die daarbij boven kwamen,
bewijzen wel hoezeer men hiervoor belangstelling heeft. Ik zou dus aan Jan
Dijkhuis willen vragen het niet bij die ene wandeling door zijn geboorteplaats te
laten, maar nog eens wat te schrijven over het verleden van Hardenberg, opdat in
woord en beeld iets vastgelegd wordt van wat anders voor altijd verloren zou
gaan. Hieronder het resultaat van onze zoekactie:
Foto 1. Gaande van de Schuitestraat langs de Groeneweg keek je links uit over
de weilanden naar de Bruchterweg. Geheel rechts zien we op de foto de
Höftekerk. Links ervan steekt een fabrieksschoorsteen in de lucht. Die was van
de stoomzagerij van Zweers, van Kuuphendrik. Achter die zagerij werden eertijds
de boomstammen in het water gelegd om de ongewenste stoffen eruit te laten
trekken. Het land was daar erg laag.
We zien verder de boerderij van Leusink en op de achtergrond het grote huis van
de familie Zweers, waarboven een reusachtige kastanjeboom uitsteekt, de boom
waaronder de kozakken geslapen zouden hebben toen Napoleon werd verjaagd.
148

Op de tweede foto zien we hoe de sneeuw Hardenberg omtovert tot een verstilde
wereld. Het huis links werd bewoond door dhr. en mevr. Meier uit Zwolle. Zij waren
de ouders van mevrouw Zweers. Later woonde daar de Muloleraar Hagoort.
Dan komt het huis van meester Anholts, waarin nu reeds lang de familie Lina
woont. De schoorsteen van de voormalige zagerij is op deze foto verdwenen. Het
gebouw dient dan niet alleen als houtopslagplaats, maar ook als eerste kleuterschool,
waarvoor een lokaaltje werd ingericht. Freek Zweers maakte de start
hiervan mogelijk, door ruimte beschikbaar te stellen. Juffrouw Tiny Keesema was
de leidster, vertelde mij een der eerste leerlingen uit die kleuterklas. Later kwam
een echte school aan de Groeneweg. Rechts van de zagerij woonde Makkinga.
Het huis diende toen ook als kantoor van het houtstek. Daarna woonden er achtereenvolgens
de familie Podde en Hulsebosch.
149

Foto 3
Op de derde foto zien we het houtstek van Freek Zweers, de zoon van
Kuuphendrik. Daarachter het muldersbedrijf van Bruins. De winkel en het kantoor
van Bruins op de hoek van de Fortuinstraat zien we links van het houtstek.
Om de winkel binnen te gaan moest je een stoep van drie treden beklimmen.
Peterolie Pullen (foto vier)
woonde in de Sallandse straat
op de plaats waar nu een groot
parkeerterrein is aangelegd
voor de supermarkt van Jan de
Boer. Pullen had een bel op zijn
wagen om de klanten te waar-
petroleum werd geleverd in hoge
tuitkannen van stevig metaal
met een inhoud van ongeveer
vier liter. Voor de klantenbin-
Foto 4
ding reikte hij het blad 'De Automaat' uit. Daarin stonden
de avonturen van Pijpje Drop beschreven. De slotregels van elke aflevering weet
de tachtigjarige mevrouw Borneman te Schalkhaar lachend te citeren: 'Hoe het
Pijpje Drop vergaat, staat in de volgende Automaat'.
Met de komst van het aardgas, ging het gebruik van petroleum hard achteruit.
Dat heeft ook de andere petroleumleverancier Dorman tot zijn verdriet moeten
constateren.
150

Foto 5
Op foto 5 zien we de boerderij van Leusink met leilinden ervoor.
Rechts in de wei bevinden zich de koeien. Vader Jan Hendrik werd opgevolgd
door zijn zoon Lubbertus, zeg maar Bats.
Op de volgende foto (foto 5A) staan niet alleen de linden en de heg afgebeeld,
maar ook de boom die over de straat hangt. Jan Dijkhuis schrijft daarover. Let
ook op de bovengrondse lichtleiding van het gemeentelijke electriciteitsbedrijf.
Op deze ansicht is de schoorsteenpijp van de houtzagerij nog niet gesneuveld.
Op foto 6 staat moeder Jantien de Jonge voor de winkel van Hombrink.
Daarnaast bakker Evert Hombrink en zijn zusters Tine en Sina.
De winkel was op de plaats waar nu de drukkerij en kopieerinrichting van
Foto 5 A
151

Dunsbergen is. Dat Hombrink ook kruidenierswaren verkocht is te zien op de reclameborden
aan de muur op de volgende foto (Foto.7) Rechts van Hombrink
woonde de familie Centen. Brood- en banketbakker H. Zweers nam later de zaak
over. Zijn winkel vinden we links naast Breukelmans bloemenzaak.
152
foto 7
foto 6
Van Hombrink met zijn Ford
hebben we slechts een zeer vage
foto waarop we hem zien op
de Lage Doelen. Hardenberg
werd toen geteisterd door hoog
water. Hombrink brengt brood
bij Otten-Puk en Dommerholt.
Op de achtergrond zien we de
oude school.

Frits van Bol werd geboren op 8 september 1871.
Hij bezat de gave op hoge leeftijd boeiend te kunnen
vertellen, zodat heel veel jongens geregeld
bij hem te gast waren. Je zou hem in zijn jonge
jaren de Jaap Eden van Hardenberg kunnen
noemen. Frits vertelde dat hij de eerste
Hardenberger was die een fiets bezat, zo'n ouderwets
geval met een groot en een klein wiel.
Deze fiets kwam later in het museum te
Enschede terecht.
Maar Frits kon bovendien enorm hard schaatsen.
Als het 's winters stevig vroor, stonden de verdiensten
voor onze bouwvakker op een laag pitje.
Geen nood! Dan ging hij meedoen aan allerlei
hardrijderijen op de schaats en kwam hij thuis met
de hoofdprijzen: spek, worst of geld. Hij en zijn broer Jans werden gevreesd door
de schaatsconcurrenten. Frits woonde met zijn moeder aan de Bruchterweg.
Men bracht haar de witte mutsen, die toen nog veel gedragen werden, om die te
wassen en te strijken. Voor dat laatste had ze een apart kacheltje, waarop ze
haar oude ijzeren strijkijzertjes warmde.
Na haar dood verhuurde Frits het huis aan schoenmaker Jo Voet en ging zelf in
een primitief schuurtje wonen achter in de tuin. Daar leefde hij als een kluizenaar
met zijn katten in zijn rommelig verblijf, maar ondanks alle ontberingen bereikte
hij een zeer hoge leeftijd, 's Nachts, als het koud was, legde hij een gloeiende
steen in zijn bed. Hij waste zijn kleren in een emmer regenwater, zodat ze niet zo
schoon werden als de wasmiddelenreclame op de beeldbuis ons heden ten dage
wil wijs maken.
Niet alleen de jongens kwamen door het smalle deurtje het primitieve verblijf van
Frits binnen, ook de dokter kwam een kijkje nemen bij de hoogbejaarde man en
constateerde dat zijn gezondheid achteruit ging, doordat hij te weinig afwisseling
in zijn dagelijks eten bracht. De moeder van J.H. Evers, die een nicht van Frits
Valkman was, kwam daarna twee maal in de week
voor hem koken en van Hombrink bracht men hem 's
:
zaterdags soep. Zo maakte Frits kennis met nieuwe
gerechten als bij voorbeeld yoghurt. Wat het ook was,
geen nood! Frits roerde alles door elkaar in één pot -
om het daarna smakelijk op te eten.
}n de vorige eeuw - we moeten niet vergeten dat Frits
in het jaar 1900 al 29 jaar oud was - waren er maar
weinig Hardenbergers die zich de weelde van een
echte landelijke krant konden veroorloven. Toch wil-
den Frits en zijn vrienden weten wat er bijvoorbeeld in
de strijd tussen de Boeren en de Engelsen in
Transvaal gebeurde en wat er verder in de wereld
aan
de hand was. Ze brachten met hele en halve centen
het geld bij elkaar om een dagblad te kopen. Frits
klom dan op de hoge stoep voor de winkel van Bruins
153

Jan, Lien
en Piet
Dijkhuis.
op de hoek van de Fortuinstraat, vouwde de krant wijd open en las met luide stem
het laatste nieuws voor. We moeten ons wel bedenken dat er in die tijd nog geen
radio of televisie was.
Frits Valkman ging in de maand maart 1959 naar een verpleeghuis te
Schoonebeek waar hij na enkele maanden overleed.
154

Ook in de Schuitestraat kon men in de winter wel natte voeten halen als de Vecht
buiten de oevers trad. Zoals in 1946. Dat bewijst de foto uit februari 1946. De landen
van Gait van Bakkie en van Baarslag bleven niet droog. Hier zijn de bomen
nog aanwezig.
In het archief der gemeente Hardenberg vonden we een foto uit 1938, waarop de
bomen met hun bladertooi fraai afgebeeld staan. De feestelijke boog werd opgericht
ter ere van het veertigjarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina.
Bouwers van de poort waren ondermeer G.J. Dijkhuis, Hendrik Nijzink en Meier.
Er waren zelfs elektrische lampjes in aangebracht en dat heeft Meier geweten,
want hij kwam op een gegeven ogenblik onder stroom te staan en kon de draad
pas weer loslaten nadat men snel de stroom uitschakelde. Omdat bij de bouw
een borrel geschonken werd, mocht Nijzink van zijn vrouw niet boven op de ladder
klimmen. Hij mocht er eens afvallen.
Onder de ereboog zien we in het midden Manna Clement. Achter haar staan
twee mannen met een pet op, rechts Meier, links Peter Dijkhuis. Verder naar links
met pet op Egbert-Jan Dijkhuis.
Voor hem staat Jennie Zweers, links van haar Dinie Nijzink. Rechts van Manna
Clement staat Anna Dijkhuis, daarnaast Nolda Dijkhuis met haar zoon op de
arm en Lientje voor haar. Dan volgt Marie Nijzink. Aan de ande-re kant van de
boom staat Martha Meier. De namen van de overige personen heb ik helaas niet
kunnen achterhalen. Als u ze kent wilt u ze ons dan melden?
Kerkgang ten plattelande Dinah Hesselink-Zweers
In 1654 aanschouwde Lubbertus Voltelen, zoon van pastor Hermannus Voltelen
en Elizabeth Bruining in Gramsbergen het levenslicht. Op 18 jarige leeftijd werd
hij te Gramsbergen door zijn vader bevestigd als lidmaat, hij was toen theologiestudent
te Steinfurt. Deze Lubbertus werd in 1680 beroepen als predikant te
Heemse. Het eerste jaar woonde hij als vrijgezel in de pastorie te Heemse, maar
in oktober 1681 trouwde hij met Clasina Voltelen, zij was de dochter van Arnoldus
Voltelen, pastor te Zwolle.
Het waren geen gemakkelijke tijden voor de predikant. De sabbat werd ontheiligd
door drinkgelagen en markten en het traktement liet te wensen over. Door de
Ridderschap en Steden werden de bid- en dankdagen vaak op andere tijden
gesteld. Voor Lubbertus' geboorte werden deze dagen op de eerste don-derdag
van mei en september vastgesteld (1653), in 1658 op de eerste donder-dag in
april en oktober, in 1662 werd de bededag voor de vruchten des velds
vastgesteld op de laatste donderdag in maart en bij zijn aanstelling in 1680 weer
op de eerste donderdag in maart en november.
In 1688 werden er 2 extra bedestonden ingesteld wegens de zeer gevaarlijke tijden
en in 1691 nog een bededag tot succes van de wapenen. Vooral de handel
die op zondag te Hardenberg werd gedreven was een ramp voor de diaconie
van de Kerk te Heemse. Het bleek dat heel velen op de dag des Heren daar
gingen kopen en verkopen en dan in Hardenberg naar de Kerk gin-gen en daar
de armenpot spekten. Om dit te voorkomen gaf Isaac van
155

Witterwijck, Heer van Heemse (de grootvader van de latere Heer van Heemse van
Raesfelt gehuwd met Clara Feijoena) de opdracht om de Heemser Kerkdienst iets
later te beginnen dan die in Hardenberg, met zijn eigen woorden: 'Dominee, wij
moeten hier een quartier uur later beginnen, omdat se anders in den Hardenberg
blijven hangen tot schade van onse Diaconie'. En zo geschiedde.
Dominee Voltelen werd in 1711 opgevolgd door Antonius Stolte, deze was vanaf
1708 adjunct predikant te Heemse geweest. Tijdens zijn ambtsperiode deed op
woensdag 1 september 1717 een vreselijke wind en geweldige orkaan niet alleen
heel Holland maar ook de aangrenzende provincies schudden en beven en om
9 uur 's avonds waaide in deze zuidwester storm de hele spits van de toren te
Heemse.
Tot voorkoming van meerdere schade moest de torenspits worden gemaakt. De
kosten werden beraamd op ruim 600 gulden, maar door de slechte tijden kon de
gewone man maar weinig missen.
Wel kreeg men vrijwillige bijdragen, van de Vrouw van Heemse 100 gld., Freule
van Uitterwijck 150 gld., Heer van Sytzama 100 gld., Heer van Dubbelink 50 gld.,
Heer Bmr. Merwede 25 gld., Juffr. A. Greven en dhr. H. Holt tesamen 50 gld.
Omdat men tekort kwam diende de Kerkmeester een verzoek in bij de
Ridderschap en Steden, de Staten van Overijssel om bij te dragen in de Kosten.
De Staten hadden onder de Kerk van Heemse veel meijers op de erven wonen
die onder het rentambt Sibculo en Albergen vielen. In het Kloosterarchief van
Sibculo komen we de volgende erven tegen: Diffelen: Hilbertinck en Wedelinck
sinds 1414, Vrijlinck sinds 1449. Heemse: Velschet sinds 1418. Reijninck sinds
1422. Rheeze: Rotgherinck sinds 1432.
Ook Antoni Stolte kreeg te maken met veranderingen in bid- en dankdagen. Zo
werd in 1728 die voor de vruchten des lands op de eerste woensdag in maart
vastgesteld en de jaarlijkse dankdag voor de verlossing uit de macht van
Frankrijk werd afgeschaft.
Om de Kerk te bezoeken moest men vanuit Rheeze, Collendoorn en
Heemserveen een half uur en vanuit Diffelen een uur lopen.
De Hardenbergse gemeente die veel uitgestrekter was kreeg op 15 juli 1731 Jan
Jelle Ter Poorten als predikant, deze werd door Stolte bevestigd.
Stolte was al bijna 25 jaar predikant te Heemse toen hij trouwde: zie genealogie:
I. Antonius Stolte, geboren circa 1685, pastor te Heemse 1711-1757, overleden
na 1761 te Heemse. Ondertrouw 16-08-1732 te Heemse met Christina van
Niel.
Uit dit huwelijk:
1. Willem, geboren 1733 te Heemse, predikant te Heemse 1757-1795,
overleden na 1801 te Heemse.
2. Johanna Christina, geboren 1735 te Heemse.
3. Jan Hendrik, geboren 1737 te Heemse, student, overleden na 1761.
4. Anna Catharina Christina aangenomen tot lidmaat te Heemse op St.
Michiel 1758. Geboren 1738 te Heemse, overleden na 1803.
Ondertrouw circa 1777 met Jacobus van Riemsdijk, geboren circa
1740, komt uit Lage/Secretaris der stad Hardenberg, overleden 1796-
1799 te Hardenberg.
156

5. Clara, geboren 1743 te Heemse, overleden na 1811 te Hardenberg.
Ondertrouw 11 -03-1768 te Heemse met Jacobus van Riemsdijk, geboren circa
1726. Lidmaat Gramsbergen 1746, met attestatie vertrokken. Verw.
Scholtus van Hardenberg, Heemse en Gramsbergen, overleden voor 1785 te
Hardenberg, zoon van Jacobus van Riemsdijk en Johanna Reiners.
In navolging van dominee Voltelen handhaafde ds. A. Stolte de aanvangstijd van
de morgendienst tot in het jaar 1746. In dat jaar kreeg Heemse een uurwerk aan
de toren. Bij deze gelegenheid werd goedgevonden dat de morgendienst begon
om 10 uur, gelijk met die van Hardenberg en de middagdienst om half drie (In
Hardenberg om 2 uur). Op avondmaalszondagen begon men een uur eerder om
de mensen in staat te stellen de middagdienst bij te wonen die 's zomers om 3 uur
begon. Ds. A. Stolte legde er zich op toe om de ochtenddienst 'om de streek van'
12 uur te beëindigen.
In 1757 werd zijn zoon Willem Stolte adjunct predikant te Heemse. De oude dominee
preekte alleen nog wanneer zijn zoon in naburige gemeenten moest voorgaan.
Zo ook op vrijdag 3 oktober 1760 toen de voorbereidingsdienst voor het
avondmaal werd gehouden. De klokken hadden geluid en de Koster en voorzanger
Albert Warmelink zong samen met de gemeente Psalm 15. De oude
dominee was nog niet verschenen (meestal kwam hij na ongeveer 8 mi-nuten uit
huis) en de Koster zei dat Psalm 143 gezongen moest worden. Hierop
reageerde Baron van Raesfelt, die ouderling van dienst was en het allemaal te
lang duurde met de woorden: 'Koster laten we Psalm 119 nemen want die is niet
zo snel uitgezongen'.
De Koster begon toch met Psalm 143 en na de verzen 8 + 9 gezongen te hebben
kwam de oude predikant op de preekstoel.
De andere zoon van Antoni Stolte, de student Jan Hendrik, was ook in de Kerk en
na de zegen kwam hij op de baron af en belette hem om uit de stoel te komen, zodat
de baron niet op kon staan om fatsoenlijke lieden naar gewoonte te begroeten.
De student was woest en schreeuwde; 'Ik vind het zeer impertinent dat gij mijn
oude vader hier voor de gemeente affronteert'. De baron wilde toch opstaan en
toen is er in de kerk erg gevochten. Getuigen verklaren dat er een vette haar uit
het hoofd van de Heer van Heemse werd getrokken. Ze hebben elkaar teruggeschoven,
uitgescholden voor schoelje, gau-dief, ligtmis en door een van beiden
werd gevraagd om een mes.
De student zou met lachende tronie gezegd hebben dat als je riddermatige Heren
iets wilde leren je hen met vuisten slaan moest, als het wat deugen zou of niet.
De herbergier Jan Norink en de molenaar Roelof Dunnink hebben vechtenden uit
elkaar gehaald.
wordt vervolgd.
157

Plat Ni-js J. Luisman-de Jonge
Wördt ze nog gebruukt, de olde dialect-woorden en gezegden uut gröpmoe's
tied?
Het antwoord kan luden: 'Mangs wel, maar ait niet', dat stiet veur: 'Soms wel,
maar niet altied' De ingewijden heure wi-j in koor al roepen: 'Mans wel, maar Gait
niet' wat dan uut 'elegd kan worden as een stukkie zölfspot met oons eigen vertrouwde
dialect. In disse rubriek wille wi-j oe weer enkele olde woorden en
gezegden veurleggen:
joegte
krieten, kreet, 'ekretten
kuieren
keldermotte
kneep of kneppe
kleien
krokken, krukken
of krökken
luzemelle
lokke of lökke
luu
likmienvessie
mangs
miegempe
De volgende uitdrukkingen hebt betrek
king op oonze Saksische gastvri-jheid:
'Ankriegen en niet op neugen wachten'
'Ie mut oe goed zat etten'
'Loat oe niet neugen'
'A-j niet zat et ne-j oezölf tekort edoane'
Noa een feest woar heel overdoadig
tracteert worden, heurden ie de gasten
zeggen: 'Ie kregen doar 'van boven
dale'!
Maar owee as het umgekeerde het
geval was en de luu flusterden: ....
'A-j maar niks wollen hebben ko-j
zat kriegen!'
Werkgroep Dialect.
158
slechte koffie
huilen, huilde, gehuild
op je dooie gemak wandelen
pissebed
taille
zwoegen
een aardappel 'mishandelen'
te dik schillen
melganzevoet (onkruid)
opgeschoten meisje
mensen
waardeloos, zonder inhoud
soms
mier

Arbeidsomstandigheden in het veen
van Stad- en Ambt-Hardenberg (III) Jan H. Kompagnie
(enquête naar de arbeidsomstandigheden in de veenderijen van Noordoost-
Overijssel rond 1890)
Administrateur Van der Sanden: wie werken wil kan werken
Turfgraver Brunink werkt bij de firma Van Roijen wier belangrijkste verveningen
in het Bergentheimerveld liggen. De leden van de familie Van Roijen wonen elders,
onder meer in de Overijsselse hoofdstad Zwolle. Ze hebben een administrateur
aangesteld die ook rentmeester wordt genoemd en die belast is met het
dagelijkse beheer van de veenderij. Zijn naam is Johannes Gerardus Antonius
van der Sanden die nu 68 jaar oud is en de baas is van Brunink. Daarnaast is er
nog een onderbaas, Roelof Scholten, die samen met de zoon van Van der
Sanden het verrichte werk opmeet.
Ook Van der Sanden verschijnt te Hoogeveen voor de commissie. Hij vertelt dat
de familie Van Roijen vooral veel hoogveen bezit, waaruit de lange turf wordt gegraven.
De graaftijd duurt in het voorjaar zo'n twaalf a dertien weken. Van het
voorgenomen werk wordt een voorlopige begroting en een plan van opzet gemaakt
volgens welke de campagne uitgevoerd dient te worden. Dan wordt het
werkvolk aangenomen. Als men ruim volk kan krijgen moet de vervener dat ook
nemen, anders loopt hij het risico dat hij bij slechter weer de turf aan het eind van
het seizoen niet meer droog krijgt. Een nadeel van een teveel aan werkkrachten
treft vooral de veenarbeiders. Van der Sanden: 'Nu kan ik volk genoeg krijgen,
maar het gevolg daarvan is dat zij soms wel eens een dag of tien vroeger gedaan
hebben dan de gewone graverstijd duurt, en dan zijn zij niet in hun schik, maar
dan help ik ze zoveel mogelijk, want in alle vakken heeft men achterblijvers'. Die
achterblijvers, die dan bijgestaan worden door degenen die ruim een week te
vroeg klaar zijn, hebben goed hun verstand, verzekert Van der Sanden, maar zij
kunnen niet tegen de anderen opwerken.
Ook dit jaar nog vroeg een vervener om hem aan twintig man te helpen. 'Om de
arbeiders dat voordeel te gunnen, laten wij hen dan heengaan'. Meestal wordt er
door twee man gegraven. Als er mensen bij zijn die niet onon-derbroken kunnen
doorwerken, omdat ze tot een ladersploeg behoren of een boerderijtje hebben,
dan is het voor hen nadelig als men zegt: jullie moeten bei-den graven, want
doorgaans graaft de één en kruit de ander. Neemt men de één weg, zo betoogt
de administrateur, dan ligt de ander vast. Om die schade te voorkomen hebben
we aan de mensen dubbel gereedschap gege-ven en nu kan ieder zijn deel
nemen. 'Dergelijke maatregelen worden door de ar-beiders, hoe onbeschaafd
overigens ook, altijd zeer op prijs gesteld'. De heren Van Roijen komen elke
maand in de veenderij kijken, maar laten zich niet met hèt beheer in.
Van der Sanden heeft zo'n honderdveertig a honderdvijftig arbeiders in dienst die
hij nagenoeg het gehele jaar door aan het werk houdt, ook 's winters als het water
toegevroren is. Maar in de afgelopen winter, die zeer koud was, heeft hij geen
werk gehad voor de arbeiders. Anders is het toch wel zo dat, wie werken wil ook
werken kan. Als wij een stuk veen hebben afgewerkt, zegt hij, en er moet een ka-
159

naal worden gegraven, dan beginnen we daaraan als het vriezend weer wordt
want dan kan in het veen niet worden gewerkt.
Nu, in augustus, wordt de turf drooggemaakt en het veen drooggelegd door alle
mogelijke afwateringsmiddelen. Is het veen waarop later de turf wordt gezet niet
droog dan trekt het vocht in de turf en droogt deze nooit. Het eerste wat men dus
moet doen is aandacht schenken aan de afwatering, en dat alle jaren weer van
voren af aan. Immers, als turf niet droogt is het gehele kapitaal weg. Het afkruien
komt dan nog later in het jaar, als de turf tenminste droog is en op hopen is gebracht
en voorzover ze nog niet verkocht is.
Wat 't water aangaat hebben we een zonderlinge veenderij, zo deelt Van der
Sanden de commissie mee. Vanaf het Overijsselse kanaal tot de Pruisische
grens rijst de veenderij zo'n 6.60 meter, reden waarom men in de hoofdwijk drie
sluizen heeft moeten aanbrengen. Van Roijen heeft er heel wat geld ingestoken,
want om water te houden moest het bovengedeelte zeer diep door de grond gebracht
worden omdat de grond uit grof zand bestaat dat water doorlaat.
Van der Sanden over de lonen in het Bergentheimerveld
Vervolgens geeft Van der Sanden een exposé over de lonen. Deze worden berekend
op de gewone wijze, namelijk bij de stok en bij het dagwerk. De door hem
gehanteerde meetstok is 24 palm groot (2.40 meter). Hij heeft ook een paar jaar
met de stok van 25 palm gemeten, 'maar wij doen het niet meer'. Hij vertelt ook
waarom hij daarmee is gestopt. 'Een middelmatig persoon, die niet fameus sterk
is, kan het niet volhouden, omdat niet alleen de stok, maar de turf ook langer
wordt, die overeind gezet moet worden'. Als men een dagwerk maakt van 25
palm dan moet men 20 kubieke meter nat veen (kluiten) méér verwerken dan in
een dagwerk van 24 palm.
Als er geen (kien)hout in het veen zit en dat veen zich dus goed laat graven dan
meet hij 100 kubieke meter voor een dagwerk. Op de vraag van de commissie of
hij niet overweegt toch weer terug te keren tot de 25-palm-stok antwoordt hij: 'Ik
heb 50 jaar met menschen omgegaan, en dit heeft mij geleerd, dat hoe menschelijker
men de menschen behandelt, hoe menschelijker men behandeld
wordt'.
Wat nu voor een dagwerk betaald wordt hangt af van de moeilijkheidsgraad van
het te vergraven veen. Het loon is dan ook zodoende zeer verschillend en loopt
van f 7,20 tot f 13,95, hetgeen, zo merkt een commissielid op, toch bijna 100%
scheelt. Welnu, zegt Van der Sanden, die deze opmerking negeert, het beste
middel om de vrede te bewaren tussen de mensen is een strenge onpartijdigheid.
Je moet niet letten op de plaats waar iemand vandaan komt, noch welke geloofsbelijdenis
hij heeft, want dat moet ieder voor zich zelf weten'. Ten tweede, zo betoogt
hij, moet men streng rechtvaardig wezen en iemand die f 1,- heeft verdiend
niet f 0,991/2 betalen. De veenderij betaalt in het openbaar, opdat ieder overtuigd
zij dat hij krijgt wat hem toekomt. Men moet eens zien, als het volk bij elkaar is om
het loon te ontvangen, met welk een gezicht de luiaards, want die hebben wij ook,
het aanzien als anderen veel geld opstrijken; dat is niet te gelooven'. Een vast
arbeider kan volgens Van der Sanden wel een f 800,- a f 900,- per jaar maken.
Dat zijn dan wel huishoudens die volwassen kinderen in huis hebben die ook
meewerken. Op ons veld, dat wel anderhalf uur lang is, wonen ruim tachtig
huishoudens, voegt hij eraan toe, maar daaraan hebben we 's zomers lang niet
160

genoeg arbeidskrachten. Dan krijgt hij ook nog volk uit Hollandscheveld en van
onder Hoogeveen. Het schijnt hun bij ons wel te bevallen, meent hij, zij komen althans
elk jaar weer. 'De vorige getuige (Brunink) is er een van; hij is een van de
stoutste en degelijkste arbeiders die ik ken; zooals men dat in de veenderij
noemt: een kwaad instrument van een man'.
Vervolgens wil de commissie weten of de arbeiders 's zomers rijkelijker leven dan
's winters of leggen ze in de goede tijd van 't jaar wat opzij voor mindere periodes.
Van der Sanden zegt dat hij daar niet op kan roemen. Hij geeft een voorbeeld van
een poging zijnerzijds een arbeider financieel op te voeden. Ene Harm verdiende
samen met z'n beide zoons f 38,- a f 43,- per week (= ruim f 400,- in dertien weken
graaftijd). Van der Sanden adviseerde Harm om in plaats van 's winters te komen
bedelen hem, Van der Sanden, elke week gedurende die graaftijd f 3,- te geven,
die Van der Sanden voor hem zou bewaren. 'Dan krijgt gij gedurende
december, januari en februari elke week f 3,-. Dan leeft gij van uw eigen geld', zo
sprak hij tegen Harm. Hij heeft er met Harm drie weken lang over gepraat en
bracht hem met goede redenen danig in het nauw. En toen zei Harm: 'Wij moeten
toch in den winter armoede lijden, dus dan wil ik gedurende den zomer ook wat
uithalen'. Harm wilde de raad van Van der Sanden dus niet aannemen, daarna
hoefde hij ook nooit meer om een voorschot komen vragen. De afgelopen winter
heeft Van der Sanden aan slechts twee mensen voorschot-ten gegeven ten
bedrage van f 3,60 en f 18,-. Nu heeft hij dat geld alweer terug. Het is wel een
gelukkige omstandigheid dat de arbeiders nog een stukje grond van Van Roijen
hebben waarop ze levensmiddelen kunnen verbouwen, en waar dit zo is zijn ze
nooit zo arm als in veenderijen waar daartoe geen gelegenheid is.
Rectificatie
Wordt vervolgd.
In het laatste nummer van 'Rondom den Herdenbergh' is tot onze spijt een storende
fout door ons gemaakt in het artikel over 'een erepoort in Radewijk'. Hierin
staat dat Bertus en Dine Kampherbeek allebei zijn overleden, terwijl mevr.
Kampherbeek op dit moment verzorgd wordt in een verzorgingshuis in Almelo.
We vinden deze fout erg vervelend en bieden hierbij aan de familie Kampherbeek
onze excuses aan.
Jan en Janny Woertel.
161

Een wijnkelder in het weiland?
P. Lozekoot, Jan Woertel en Jannie Woertel-v.d. Veen.
Als men op een mooie zomerdag een rustige auto- of fietstocht door onze fraaie
gemeente maakt en daarbij de Gramsbergerweg als uitvalshoek neemt, loont het
de moeite om bij Loozen rechtsaf te slaan en de richting Radewijk te nemen.
Voorbij de molen aan uw rechterhand tussen de huisnummers 21 en 23, ± 400
meter voorbij de molen, treft u in het weiland aan een soort... ja, vult u maar in: is
het een graftempel, een grafheuvel, een verblijf voor onderduikers in de tweede
wereldoorlog of wat dan ook? Neen, de verhoging in het weiland, die bij velen
vragen oproept heeft geen religieuze betekenis en ook zijn er geen keizers of helden
uit ver vervlogen tijden ter aarde besteld.
De hierboven geplaatste foto heeft te maken met de twintiger jaren van deze
eeuw, of om precies te zijn met het jaar 1926, toen op deze plaats, dus ook in het
weiland, een 'Oostenrijkse' houten woning is gebouwd (zie foto 2), die moest
dienst doen als jachthuis en tevens woning voor jachtopziener C. Lozekoot en
zijn gezin, nadat ze van 1921 tot 1926 gewoond hebben in een toenmaals zeer
bouwvallig huis van 'Grobben Gees' aan de Westeindigerdijk nr. 20, te Radewijk,
waar nu fam. A. Ekkelenkamp woont.
Als in het jaar 1994 gesproken wordt over de 'jacht' dan denkt men de laatste
maanden over een politiek onderwerp, omdat er in de maand november 1993 in
de Tweede Kamer over gediscussieerd is of de jacht in Nederland niet helemaal
verboden moet worden?
162

Het jachthuis 'De
Participant' in
Radewijk. Op de foto
links: C. Lozekoot;
vrouw met schort;
mevr. Lozekoot;
man met fiets: schilder
Regeling uit
Gramsbergen; op de
achtergrond het huis
van fam. Woertel.
Dit gaat evenwel voorlopig nog niet door. Het is niet te voorspellen hoe de
Tweede Kamer zal oordelen. Staatssecretaris Gabor kreeg niet het groene licht
om de jacht te verbieden, maar hij is wel met een grote hoeveelheid werk naar
huis gestuurd en moest met een nieuw aangepast plan terugkomen in de
Tweede Kamer. Vele jagers wachten dus de toekomst verontrust af, temeer omdat
de pers hen wel eens in een kwaad daglicht zet. Het is vanzelfsprekend de
bedoeling dat u zich in dit artikel verplaatst in de jaren 1920-1930, een tijd waarin
toch ook al het jagen veel meer was dan het lukraak afschieten van wild. Het
jachtgebeuren in Radewijk en omgeving is een stuk 'geschiedenis' van de gemeente
Hardenberg en derhalve de moeite waard om opgetekend te worden.
Van 1994 dus terug naar 1921. In 1921
was jachtopziener Lozekoot als zodanig
werkzaam bij jhr. Onnes van Nijenrode in
Willemsoord, gemeente Steenwijkerwold,
die in die tijd het gebied van de
'Heerlijkheid de Eeze' als jachtterrein in
bezit had. Het huis van de jachtopziener
lag aan de rand van de 'Heerlijkheid de
Eeze' (ook nu nog een zeer fraai gebied
en een bezoek meer dan waard).
Aangezien voornoemde Onnes geen zin
meer had in jagen, nam hij contact op
met notaris Kamp te Heerenveen, die een
jachtterrein op het oog had onder
Coevorden met een uitloop naar Duits-
Jachtopziener C. Lozekoot.
land en dus goed een jachtopziener kon gebruiken. Zo
is dan de fam. Lozekoot in Radewijk terecht gekomen. Deze jacht-opziener is
vanaf het begin betrokken geweest bij het verkrijgen van de jach-trechten in de
gemeenten Hardenberg en Gramsbergen, ten Oosten van de
163

spoorlijn Hardenberg-Gramsbergen (tot aan 'de Haandrik' ten noorden van
Gramsbergen en tot aan Bergentheim-Venebrugge ten zuiden van Hardenberg)
en in Duitsland grote gebieden in de richting Uelsen-Wilsum-Emlichheim.
Jachtcombinatie. Hiervoor is reeds vermeld de naam van notaris HJ. Kamp uit
Heerenveen als initiatiefnemer van de ontwikkeling van de jacht in de gemeente
Hardenberg en omgeving. Gezien de grootte van de te huren jachtgebieden had
dhr. Kamp een aantal jagers om zich heen verzameld die wilden participeren in
de aan te gane huurovereenkomsten en andere regelingen, welke toenmaals nodig
waren om een groot jachtterrein te ontwikkelen. De jachtcombinatie werd
gevormd door:
Antoon Kamp, advocaat-procureur in Den Haag (destijds bekend als cultureel
medewerker van de radio en als voordracht-kunstenaar). Piet van der Hem,
bekend kunstschilder (o.a. koninklijke familie geschilderd, ook jachttaferelen e.a.)
Hielke de Boer, oliefabrikant te Joure. Emil Victor van Leyden, bankier te Den
Haag. Toon Dupuis, bekend beeldhouwer in Den Haag. H.J. Kamp, notaris te
Heerenveen.
Dat het jachthuis in Radewijk 'De Participant' heette, laat zich dus gemakkelijk
verklaren.
Uit het leven van een joodse jongen in oorlogstijd (XI)
Izak Kan
Natuurlijk zijn M. en ik in druk gesprek. 'Ik was bij een boer hier in de buurt', vertelt
hij. 'Ons hele huisgezin is ondergedoken, m'n vader, moeder en broer zitten
bij elkaar en m'n zusters zitten weer ergens anders. Wij moesten hals over kop
weg, want we kregen een oproep voor het kamp en daardoor hebben we niets
meer kunnen meenemen. We waren hier in Wierden.
Onze koffers staan gepakt thuis en nu zal ik morgenavond proberen om ze eruit
te krijgen. Dat is de eerste keer dat ik als inbreker optreed en nog wel in mijn eigen
huis. Alle deuren hebben ze dicht gespijkerd en ik zal wel een ruit moeten
inslaan. Het is een rare boel dat ik in mijn eigen huis moet inbreken, wat?
Gisteravond was het ook al zo mooi. Ik kwam van die boerderij hierheen lopen en
onderweg kwamen we bekenden achterop. Ze mochten mij natuurlijk niet zien.
Ze kwamen zo dicht bij mij, dat ik ze hoorde praten in het halfduister van de
avond en ik aan het lopen! Doodmoe kwam ik hier aan'. Nadat ik ook nog mijn
belevenissen verteld heb, zeilen we tegen een uur of twee in slaap. Om zes uur
word ik stijf wakker en om acht uur zitten we aan het ontbijt. L. komt bij ons
zitten.
Hij komt met de persoonsbewijzen aandragen en ik krijg er verschillende te zien.
De eersten zijn mij onbekend, maar dan volgen er tot mijn grote verbazing drie
bekenden. Het zijn de oom, de tante en de neef van Sally, waarvan hij destijds
stellig geloofde dat ze in Engeland zaten. 'Ze zitten hier dicht in de buurt', zegt
L. Hij belooft M. dat hij zal helpen als hij de
164

koffers gaat halen. Dan moeten we naar boven gaan en spoedig daarna zitten we
op een slaapkamertje.
Het raam is open en we kijken uit op een pleintje. Het is erg mooi weer en het is
een straf om binnen te zitten. We praten over allerlei mogelijke en onmogelijke
onderwerpen. Ik vraag M. waarom zijn hele familie ondergedoken is. 'Och', zegt
hij, 'dat leek ons het beste, we vielen allemaal in de termen'. 'Gelukkig zijn mijn
ouders vrij', zeg ik, 'ze zijn fijn thuis'.
L. komt ook eens praten. 'Morgen gaan we er voor jou opuit', zegt hij. 'Jij kunt
overdag wel mee gaan, niemand ziet aan jou dat je een Jood bent. Ik heb het al
met mensen over je gehad, maar ze willen je eerst eens zien'. Ik moet dus mee
op zicht.
Met praten, lezen en eten verstrijkt de dag. Als het donker is kunnen we ook naar
de W.C. Deze is buitenshuis en dat is erg lastig. Om goed half tien gaan L. en M.
op het eerlijke 'dievenpad'. Een aanstaande zwager van M. gaat ook mee. Deze
is niet Joods. L vraagt me of hij mijn handdynamo mee mag hebben, die ik natuurlijk
graag meegeef voor de goede zaak. Als ze weg zijn praat ik wat met mevrouw
L De tijd verstrijkt langzaam. Ik vraag me af wat mijn ouders nu thuis zullen
doen. Wat is alles toch onwezenlijk en vreemd.
Om kwart over elf komt L. als eerste terug, zeulend met een paar koffers. Even
later komen de beide anderen. M. torst een zak vol kleren op de rug. Hij is nat van
zweet. We zien dat hij een gapende wond aan zijn hand heeft. Hij vraagt direct
om verband en is over zijn zenuwen heen. Telkens vertrekt zijn gezicht. Als de
wond verbonden is vertelt hij hortend en stotend wat er gebeurd is. Hij heeft een
ruitje ingeslagen en toen hij door het raam naar binnen klom verwondde hij zich
aan de glasscherven, die in de sponning waren blijven steken. Hij had veel
moeite gehad om de kleren te vinden, temeer omdat hij weinig licht mocht
maken. Gelukkig werd hij bij zijn werkzaamheden niet gestoord en alles is verder
vlot verlopen. Als hij mij de handdynamo teruggeeft, zit deze onder het bloed.
Terwijl M. de zak uitpakt praten we nog wat en daarna verdwijnt hij al spoedig,
want hij moet naar z'n boer terug.
Als hij bij het afscheid mijn naam noemt, zegt zijn zwager: 'Hé, ik dacht dat u alleen
van de organisatie was'. 'Nee', geef ik hem lachend ten antwoord.
'Ik had dit echt niet gezien', is zijn wederwoord. Die nacht slaap ik op de divan,
hetgeen een aanmerkelijke verbetering is. Als ik de volgende morgen met L in de
voorkamer zit zeg ik hem dat je in deze kamer erg opgesloten bent en dat je bij
eventueel onraad weinig kans hebt om te ontkomen. 'Inderdaad, dat zal moeilijk
gaan', constateert L.
'Ik geloof dat het het beste zou zijn om dan maar die grote bloempot door het
raam te gooien en er dan doorheen te springen', denk ik hardop. 'Je laat me de
ruiten heel hoor!' Lacht L Dan gaan we om tien uur op pad. We fietsen de weg
op naar Almelo en slaan na een poosje een zandweg in, die al spoedig weer
over gaat in een klinkerweg. Even later rijden we bij een mooie grote boerderij het
erf op. L stapt direct naar binnen en ik blijf in de deuropening staan. Buiten zijn
twee mannen en een jongen bezig rogge op een grote mijt te stapelen.
Afwisselend kijk ik naar hen en naar binnen in de keuken, waar twee vrouwen
van een jaar of dertig bezig zijn. L zie ik niet meer en ik ben een beetje
165

met m'n houding verlegen. Hij had me wel eens even mogen voorstellen. Nu is
het bij een 'goede morgen' gebleven. Na een kwartier komt L. met een oude en
een jongere man op me af.
'Dat is 'm' zegt hij. 'Het is een flinke kerel en hij wil wel werken'. Onderzoekend kijken
de beide andere mannen mij aan.
Ik heb het gevoel een paard te zijn dat gemonsterd wordt. Tijdens een kort gesprek
vragen ze mij enkele dingen en dan verdwijnen ze weer met L Even later
komen ze terug en zeggen dat ik kan blijven. Ik zal gedurende de aardappelcampagne
bij hen werken tegen kost en inwoning. Ondertussen zal L. dan naar een
nieuw adres voor mij uitkijken. Als L. weggaat zegt hij nog dat ik zijn fiets mag blijven
gebruiken en dat mijn kleren in de loop van de avond door zijn zoon gebracht
zullen worden. Deze komt iedere avond melk halen op de boerderij. Als hij
vertrokken is maak ik kennis met mijn nieuwe huisgenoten. De oude man blijkt
de vader te zijn. De ander, Gait-Jan, is de oudste zoon. Verder zijn er nog twee
zoons, Dolf en Jan. Dan is er nog de dochter, Mientje, die het huishouden doet.
'Ik ben Johan', stel ik me voor. Ja, dat hebben ze al van L. gehoord en nu zijn er
twee met die naam op de boerderij, want het knechtje dat ze hebben heet ook
Johan. Hij wordt Johan één en ik ontvang de naam Johan-twee. Mijn nieuwe
huisgenoten spreken met elkaar af dat ze Johan één voorlopig niet zullen vertellen
wie en wat ik ben. Tegen de buren zullen ze zeggen dat ik een kennis van L.
ben en hier tijdens de aardappelcampagne zal blijven. Ik vertel hen dan nog wat
over m'n ontvluchting en over thuis. Vervolgens ga ik buiten wat rond kijken. Ik
kom op een groot erf en zie een bakhuis (bakhoes zeggen ze hier) en wat kleine
houten gebouwtjes. Alles ziet er proper en goed verzorgd uit. Juist als ik naar de
boomgaard wil gaan, zie ik iemand aankomen. Aan zijn kleding kun je direct zien
dat hij volkomen vreemd is in deze streek. Hij is helemaal in het bruin gestoken
en draagt een jagershoed. Met schrik bedenk ik dat N.S.B.ers en fascisten graag
in dergelijke semi-militaire kleding rond lopen.
(wordt vervolgd)
166

Er was eens... een L.T.M, in Hardenberg J.J. Simpelaar
Dit opschrift doet denken aan een sprookje, maar dit is geenszins het geval. De
L.T.M. in Hardenberg is geschiedenis!
Honderden inwoners van Hardenberg en verre omgeving zal de afkorting L.T.M,
bekend in de oren klinken, maar ook velen zullen een groot vraagteken zetten.
Dus eerst maar eens uitleggen wat de L.T.M, betekende.... Het was in 1919
dat een in Leeuwarden gevestigde stoffenhandel, de Leeuwarder Textiel
Maatschappij (L.T.M.), werd overgeplaatst naar Almelo. Daar werd in een
gebouw aan de Grotestraat met het confectioneren van, wat men toen noemde,
werkmanskleding en jongenspakjes, begonnen. Dit was de grondslag voor de
L.T.M, die uitgroeide tot één der grootste herenkle-ding-ateliers in Nederland voor
het vervaardigen van heren- en jongenskostuums en winterjassen met 4
vestigingen, nl. in Almelo (1919), Hardenberg (1929), Apeldoorn (1957) en
Nieuw-Amsterdam/Veenoord (1962). Tien jaar na de oprichting, dus in 1929, werd
er een atelier in Hardenberg gesticht en wel in een oud schoolgebouw aan de
toenmalige Achterstraat, thans Wilhelminaplein.
De LT.M. was hiermede de eerste industrie die Hardenberg binnen haar muren
kreeg. De start was heel bescheiden; met een personeelsbezetting van 10 a 15
meisjes werd begonnen met het vervaardigen van manchester broeken. In 1930
volgde de bouw van een confectiefabriek aan de Burgem. Schuitestraat,
strategisch gelegen schuin tegenover het station van de N.S. Tot aan het einde
der 2e Wereldoorlog was de L.T.M, te Hardenberg gespeciali-seerd in het
confectioneren van pantalons en ratiné jekkers, met een wisselende
personeelsbezetting van zo'n 100 personen.
Aangezien er na de oorlog een grote behoefte aan kleding bestond, werd al het
mogelijke gedaan om in Almelo en Hardenberg de produktie op te voeren.
Diverse uitbreidingen vonden plaats.
167

Foto Eltem-personeel in de jaren dertig, (plm. 1934)
Bovenste rij van links naar rechts:
Hr. Strotman, Alb. Janmaat, Mina Kelder, Mw.
Lankamp, Mien Rompelman, Mina Pijfers, (hoog
staand) Anna Veneman, Fm. Dorman, (bij regenpijp)
Lummi Withaar, Dien Huiskes, Riek van Delden,
Corry Jurgens, Jantje Kelder, Jo ten Have, Fr.
Joosten, Jennigje Heijink, Jo Boers, Dinie ten Have,
Tr. Snijders.
Middelste rij: Coba Ringenier, ?, Geesje Meijerink,
Anna Lanjouw, Jansje Kruithof, Coba Zweers, ?, ?,
?, ?, ?t Napel, AH van Faassen, ?, ?, laatste R. Rika
van Huul.
Voorste rij: Klaas Muis, ?, Hendrik Veneman, Willem
Snijders, ?, Sina Hombrink, Gees Tieman.
Eind jaren vijftig en begin jaren 1960 was de personeelsbezetting in Hardenberg
plm. 360 personen. De produkten die we maakten waren: Heren- en jongens kolberts,
sportkolberts, blazers, kostuumpantalons, heren- en jongens winterjassen.
Aangezien meer dan 100 personeelsleden uit de richting Nieuw-Amsterdam
kwamen, werd besloten om in Veenoord een dependance van Hardenberg te
bouwen.
In 1963 werd de fabriek in Nieuw-Amsterdam officieel geopend en al spoedig
werkten daar een 150 man personeel.
Ook in Apeldoorn was inmiddels een LT.M.-atelier gebouwd, zodat we in de jaren
eind zestig/begin zeventig met totaal 1500 personeelsleden
een 7 a 8 duizend kostuums per week vervaardigden.
Waar bleven al deze produkten?
Voor een groot deel werd onze kleding verkocht aan
Nederlandse kledingzaken en zo'n 20 a 25% werd geëxporteerd
naar de landen België, W. Duitsland, Zwitserland,
Frankrijk, Luxemburg en Engeland.
Het internationale handelsmerk voor de L.T.M.-kleding ziet u
hiernaast afgebeeld: L.T.M. 'Le Tailleur Magnifique' New
Eurostyle.
168

Een bescheiden stoffenhandel groeide dus uit tot een groot herenkleding bedrijf
en hoewel de afdeling stoffenverkoop reeds spoedig werd opgeheven en men
van Leeuwarden naar Almelo verhuisde, bleef de naam: N.V. Leeuwarder Textiel
Maatschappij gehandhaafd.
'Helaas' hebben we menigmaal gezegd, want deze naam
was nogal een aanleiding tot misverstand, ook al gebruikten
we de laatste jaren de afkorting L.T.M, en kende
men ons in die plaatsen waar een atelier gevestigd was
het beste als de 'EItem' en had de naam Eltinette voor
onze vrouwelijke medewerksters reeds een populair burgerrecht
verkregen in Almelo, Hardenberg, Apeldoorn en
Nieuw-Amsterdam met verre omgeving. De L.T.M, heeft
er steeds naar gestreefd om een goed produkt, naar
kwaliteit, afwerking en pasvorm, te leveren tegen een
redelijke prijs. Door de jaren heen is het beleid van de
onderneming hierop gericht geweest en de resul-taten
waren van dien aard, dat we mogen aannemen steeds
op de goede weg te zijn geweest.
De L.T.M, had in de konfectiewereld een zeer goede naam. Een goede naam
verwerven is niet eenvoudig, maar... om deze te behouden is nog moeilijker en
vraagt steeds inspanning, maar ook de werkelijke overtuiging, dat het de moeite
waard is zich hiervoor in te spannen.
Immers, de modernste machines, geplaatst in goed ingerichte gebouwen, zijn
niet bij machte een goed produkt af te leveren, als ze niet bediend worden door
vakbekwame en geïnteresseerde medewerkers(sters).
Gelukkig konden we ook wat dat betreft een optimistisch geluid laten horen, want
ons machinepark was zeer modern en vakbekwaam personeel hebben we
steeds in voldoende mate kunnen opleiden en aantrekken. In alle L.T.M.-ateliers
bestond het personeel uit ongeveer twee-derde vrouwelijke medewerksters.
De opleiding van de naaisters gebeurde vanaf 1946 in een afzonderlijk lokaal, de
zogenaamde Naaischool, terwijl vanaf 1955 in alle ateliers een V.O.C. = Vak
Opleiding Confectie werd gegeven.
Deze vak-opleiding tot confectie-naaister duurde 1 jaar, waarna men het diploma
V.O.C, kon behalen na afgelegd examen. Tijdens deze opleiding ging men ook 1
a 2 dagen per week naar de plaatselijke Huishoudschool. Voorts werd er door
veel jongeren uit het bedrijf deelgenomen aan het zogenaamde Zonnebloemwerk,
uitgaande van het Nationaal Centrum Vorming Bedrijfsjeugd. Ook
op sociaal en maatschappelijk gebied heeft de L.T.M, trachten te doen wat van
haar verwacht mocht worden.
Zo kenden we reeds sedert 1957 een winstdelingsregeling voor het gehele personeel,
waarbij opgemerkt kan worden dat eik jaar het maximum toegestane percentage
van 5% van het bruto verdiende jaarloon kon worden uitbetaald (tot 1970).
De eerste tien jaar is dit een bedrag van plm. f. 1.000.000,- geweest. In dit
verband herinneren we ons ook nog het bedrijfsspaarfonds, met extra toeslagen
en de mogelijkheid voor het jeugdig personeel om in dit verband deel te nemen
aan het Rijks-spaarsysteem de Zilvervloot.
169

Over spaarzaamheid gesproken: er werd flink gespaard in Hardenberg, per jaar
plm. f. 30.000,-. De Rabobank heeft ons daarbij goede diensten verleend! Ook
kende elk L.T.M.-atelier een medische dienst; op meerdere dagen per week
werd spreekuur gehouden door een arts aan het bedrijf. Vóór aanname werd iedere
sollicitant medisch gekeurd.
Voor het vrouwelijk personeel was er gelegenheid om in de avond-uren knip- en
naaicursussen te volgen. De aldus verkregen dagelijkse vaardigheid kon hierdoor
worden aangewend voor het vervaardigen van een eigen garderobe. Van
deze mogelijkheid werd dan ook veel gebruik gemaakt in de winteravonden.
Vanaf 1945 kenden we het kontakt-orgaan dat de toepasselijke naam droeg van
'Eltemschaar'. Het verscheen elke maand. Elk van de 4-ateliers had hiervoor een
Redaktieraad, samengesteld uit het personeel.
Het was een prachtige gelegenheid om het personeel met het bedrijfsnieuws uit
de 4-Eltem-ateliers op de hoogte te houden en de onderlinge band te versterken.
Ook denken we met genoegen terug aan de vele filmavonden, welke 1x per
maand werden gehouden in onze EItem cantine. Vooral in de eerste na-oorlogse
jaren was dit een welkome ontspanning.
Zo nu en dan hielden wij in de wintermaanden modeshows van eigen gemaakte
kleding door en voor eigen personeel en genodigden. Dan werd tevens de nieuwe
L.T.M.-kollektie getoond.
In 1959 bestond de L.T.M. 40 jaar. Dat werd o.a. gevierd met het gehele personeel
uit de 4 bedrijven plus 'aanhang' in Utrecht, alwaar de Stadsschouwburg
was afgehuurd. Tot de laatste plaats was de schouwburg gevuld met de EItem-
familie. Opgevoerd werd de SISSI-operette. Het was een onvergetelijk gebeuren.
Steeds is gestreefd om een prettige werkgemeenschap te vormen, waarbij het
gehele personeel, zoveel mogelijk deelgenoot kon zijn in het wel en wee van de
gehele onderneming.
Reeds direkt na de oorlog - dus ver voor de instelling van de ondernemingsraden
- kenden we in onze ateliers de zogenaamde 'fabriekscommissies'; een vorm van
medeweten en mede spreken van ons personeel.
Het is dan ook bijzonder spijtig, om maar niet te spreken van dramatisch, dat het
na de jaren van 1972 bergafwaarts ging met de L.T.M.
De jeugdlonen werden drastisch verhoogd, de leerplichtige leeftijd steeds verhoogd,
terwijl goedkope importen uit de lage-lonen landen ons land overspoelden.
Vele maatregelen werden er nog getroffen om de L.T.M, te redden. Tenslotte
mocht het toch niet lukken de L.T.M, rendabel te maken. In 1974 werd het
L.T.M-atelier in Hardenberg gesloten en spoedig daarna was het met de gehele
L.T.M, gedaan.
Het ene confectiebedrijf na het andere werd in Nederland gesloten en ook diverse
textielfabrieken in Twente en elders moesten hun poorten sluiten. Het eens
zo bloeiende bedrijf van de L.T.M, is nu geschiedenis!
J.J. Simpelaar, Hardenberg.
Wij laten hierachter een aantal foto's volgen. De namen van de afgebeelde personen
hebben we tot nu toe niet alle kunnen achterhalen. Wie kan ons daaraan
helpen? Graag melden aan de redactie. De foto's zijn ons verstrekt door de directeur
van de voormalige EItem, dhr. J.J. Simpelaar.
170

In de kantine: Op de voorgrond mej. Ten Broeke, daarachter Ab Bloten, tussen pilaar en
deur daarachter Jan Bulters en Ab de Vries, tafel links voor Riek Baarslag en Mien
Zweers. Verder herkennen we Hillie Bosch en Jannie Horstman.
fn het atelier: Op de voorgrond Henk Nijzink, bezig met schouder- en zijnaden. Ook zien
we Jannie Ringenier, Hennie Blootens achter de tekentafel, achteraan op de voorste rij
Gerda Pullen, achter de pers Henk Kruithof, midden op de achtergrond chef Van Alteren
geheel links chef Van Eeken.
171

Ontspanning: wandelgroep enkele namen (van I. naar r.):
eerste rij achter elkaar: Albert Breukelman, Rieks Heitbrink, Gerrit Bosch en Roel
Potgieter. Achterste tweede rij Jan Weerts, derde rij: Jan Bulters, Gerrit Veneman, NN.,
Breukelman.
Leider ernaast: Gerrit-Jan, J.H. Breukelman.
Meisjes: eerste rij: 1. Dinie Kremer; 4. Hennie Snijders; 6. Ria Breukelman. Tweede rij:
1. Coby Pater; 2. Dinie Bakker. Derde rij: 2. Dries Willems; 5. Gerrie Breukelman.
172

Enkele wetenswaardigheden over het klooster
'Het Zwarte Water' H.J. Slingenbergh.
In de dertiende eeuw troffen wij hier in deze regio 3 kloosters aan nl. het klooster
'Mariënkamp' gebouwd op het Klooster bij Coevorden.
Dit klooster is tussen 1259 en 1276 verplaatst naar Assen. Dan was er nog het
klooster 'Sibculo', dat in 1393 klaar gekomen is, eveneens het klooster
Frenswegen bij Nordhorn. Dan het klooster waar het hier omgaat, het klooster
'Mariënberg', dit was in 1233 klaar en is toen ingewijd door Bisschop Willebrand
van Oldenburg, de opvolger van Otto de tweede. Deze Otto de tweede is in de
slag bij Ane in het moeras van de Mommeriete vermoord. Dit klooster is in 1244
overgeplaatst naar Hasselt bij het Zwarte Water. Dit klooster, zo blijkt uit een
stichtingsoorkonde was voor het zieleheil van Bisschop Otto van Lippe en allen,
die het leven hebben gelaten in de slag tegen de Drenthen. De kloosters hadden
in die tijd veel bezittingen, zo vinden wij op een oude kaart in Ane een boerderij
met de naam 'Het Zwarte Water'. In een ander archief-stuk komen wij een
Zwarte Waters Berend Jan tegen, met tussen haakjes de naam Timmer, wij
mogen hieruit afleiden, dat hij op boerderij 'Het Zwarte Water' heeft gewoond,
maar Timmer heette.
Op een kaart van het jaar 1830, vinden wij vooraan in de Aner-Esch een
'Woertman', dan een 'Basgers' en dan volgt 'Hekman' en dan verder in de Aner-
Esch komen wij de naam het 'Zwarte Water' tegen. Tot aan de ruilverkaveling, die
in 1946 is afgesloten bestond de naam 'Zwarte Water' als veldnaam voor een
stuk bouwland nog steeds. Mogelijk heb ik een stukje historie uit het verleden in
beeld kunnen brengen, als dat zo is, dan is de hieraan bestede tijd goed besteed
geweest.
Boerderij "Het Zwarte Water"
173

Het gat der gaten Roei Gritter
Eigen lof stinkt,
Vriendenlof hinkt,
Vreemdenlof blinkt.
Deze regels van de dichter Guido Gezelle heeft Hardenberg zich goed ter harte genomen,
met name de eerste regel. Om elke schijn van eigen lof tegen te gaan, is men zelfs naar de
andere kant doorgeslagen. In verscheidene publicaties (o.a. in het boek Stap voor stap
langs de Vecht, blz. 115) wordt gesuggereerd dat Hardenberg zo onaantrekkelijk was, dat
de dichter J.C. Bloem, wiens vader burgemeester van Hardenberg is geweest, het
Vechtstadje betitelde als 'gat der gaten'. Nooit staat er evenwel bij vermeld hoe men aan
die wijsheid komt.
Dagblad Tubantia van 22-12-78, de NRC van 26-11 '82 en de Twentsche Courant van 12-
09-'92 geven het antwoord: Bloem heeft dit nooit over Hardenberg geschreven. In een
brief aan zijn vriend Jan Greshoff heeft hij wel geschreven over 'der gaten gatst', maar
daarmee bedoelde hij... Almelo!
Dat bovengenoemd misverstand is ontstaan, heeft wellicht te maken met de relatie tussen
Hardenberg en de moeder van Jacques Bloem.
Zijn vader, J.W.A. Bloem, was namelijk van 1914 tot 1922 burgemeester van Stad
Hardenberg. Op dringend verzoek van zijn vrouw, die niet levend begraven wilde worden
in Hardenberg, betrok de familie een woning in Almelo, als een soort van compromis.
Zoon Jacques reisde eerst bijna dagelijks per trein naar Utrecht, waar hij rechten studeerde.
Op 29 jarige leeftijd beëindigde hij deze studie en hij moest toen definitief uitwijken
naar Almelo omdat hij zonder werk zat en bovendien herstellende was van een ernstige
pleuritis. De industriestad kon hem echter niet bekoren. In veel brieven aan vrienden en
kennissen liet hij dat blijken. Zoals hierboven vermeld schreef hij aan Greshoff over 'der
gaten gatst' en aan de schrijver Aart van der Leeuw liet hij weten: 'Ik kan het hier niet uithouden,
hoe dolveel ik ook van mijn ouders houd. Almeloo brengt mij in een toestand van
manische depressie.' En in een andere brief schreef hij dat hij Almelo uitsluitend beschouwde
als ballingsoord.
Hardenberg komt er bij de dichter dus niet zo slecht van af als altijd wordt beweerd. Toch
was het nou ook weer niet zo dat Bloems gemoed vol schoot van ontroering als hij aan
Hardenberg dacht. Want toen zijn vader in 1922 stierf in een kliniek in Utrecht, kon Jacques
Bloem het burgemeestersambt van Stad Hardenberg overnemen. Hij weigerde echter.
Ondanks dat hij aanvankelijk aan Van der Leeuw schreef dat een burgemeesters- of secretarisfunctie
in het oosten hem wel wat leek (hij
zou dan veel tijd hebben om zich aan zijn literatuurhobby
te wijden), moest hij later niks meer van het
platteland hebben.
Natuur, zo dichtte hij, is voor tevredenen of legen,
Geef mij de grauwe, stedelijke wegen: Domweg,
gelukkig, in de Dapperstraat.
174
De grafsteen van de dichter J.C. Bloem. Dat men
deze gevoelsmens niet moet vastpinnen op één van
zijn gedichten, blijkt wel uit het feit dat hij zijn laatste
levensjaren met zijn vriendin, de dich-teres Clara
Eggink, doorbracht in Kalenberg, een buurtschap bij
Vollenhove, waar hij gestorven is. Hij werd begraven
bij het kerkje van Paasloo.

Een Heemsenaar in de oppositie (1846-1848) (II) c. Lina
In de vorige bijdrage lezen wij hoe de dichter George de Thouars, die te Heemse bij slager
Raphaël de Bruin op kamers woonde, zich opwerpt als pleitbezorger van armen en verdrukten.
Hij schrijft artikelen in diverse oppositiebladen over de enorme werkeloosheid, de
zware belastingdruk met name op brood en levensmiddelen, waarbij de minister Floris van
Hall het moet ontgelden en waarschuwt voor een naderende revolutie, wanneer er geen
hervorming van het landsbestuur komt, hetgeen hem door het conservatieve bewind niet in
dank wordt afgenomen.
Dat er veel moet veranderen blijkt wel uit een courantenartikel over Hanneke maaiers,
leder jaar trokken vele honderden maaiers uit Duitsland door Hardenberg naar Holland en
Friesland om daar in de zomermaanden voor hun gezinnen de kost te verdienen. In
Hardenberg werden ze wel de spekvreters genoemd, omdat ze altijd brood en spek bij
zich hadden voor onderweg. Via Hasselt voeren ze per schip naar hun bestemming. Ook
bij Denekamp en Ootmarsum kwamen ze over de grens. Daarover schrijft De Thouars in
de Zierikzeesche Nieuwsbode van 4 mei 1847:
Als bijzondere welwillendheid wordt later
hun straf zo veranderd, dat ze ook
mogen volstaan met het betalen van
een boete voor ieder van hen van 25
gulden. Zoveel hebben de arme drommels
evenwel niet op zak. Om toch
maar gauw aan het werk te kunnen
gaan, sturen ze een spoedbrief naar
huis, waarop de gezinnen haastig 125
gulden bij elkaar krabbelen en het losgeld
naar Almelo brengen. Als door
een belastingmaatregel de broodprijs
in 1847 opnieuw stijgt, is dat de
druppel die de emmer doet overlopen
bij velen die leven moeten tussen
bédelen en bedélen. In Deventer houdt
men een geweldloze protestmars. De
volgende dag, op 1 juli, komt het tot
ongeregeldheden. Dragonders te
paard vegen de straten en pleinen
schoon. In Harlingen bestormt de
menigte een schip en maakt zich meester van de levensmiddelen, die naar Engeland
zouden worden uitgevoerd. In Groningen worden bakkers- en grutterswinkels
geplunderd, met vrouwen en kinderen in de voorste rijen. Tien plunderaars worden op
straat doodgeschoten en er
vallen veel gewonden. In Leeuwarden wordt een
schipper doodgeschoten. Velen raken gewond omdat
ook hier met scherpe patronen op de menigte
geschoten wordt.
In andere plaatsen geven burgemeesters opdracht
de broodprijs te verlagen en er zijn gratis brooduitdelingen
om opstand te voorkomen.
Gratis brooduitdeling
175

De Thouars klimt in de pen. Hij spoort aan tot lijdelijk verzet, maar betoogt dat men geen
geweld moet gebruiken, in zijn gedichtje 'Goede Raad'.
Betaal niet meer!
Dat is de leer
Voor wie niet kunnen geven!
Wat kan men u
Hierna en nu
Meer nemen dan het leven?
Betaalt niet meer
Aan: 'ik regeer'!
Hoe listig hij mag flemen!
Hij, die u 't bloed
Bevriezen doet, Door
alles weg te nemen!
Maar geen geweld
In 't werk gesteld,
Geen spoorloos onderwinden!
Bij elk verzet
Moet steeds de wet
U binden, trouw bevinden!
Geen bloedbad, foei,
Geen krijgsgeloei!
Geen doodslaan! Dat vooral niet!
Geen oproer, volk,
Die onweerswolk Wreekt
u, en treft van Hall niet!
In het jaar 1848 komt er overal in Europa de revolutie waartegen De Thouars gewaarschuwd
heeft. In Nederland blijft de opstand uit, omdat koning Wilhelm II zich in 24 uur bekeerd
van conservatief tot liberaal, op 13 maart 1848. De grondwet zal worden herzien.
De dichter en schrijver uit Heemse blijft een betreurenswaardige figuur. Via de burgemeester
stuurt de koning hem in 1846 een geldbedrag toe, wanneer hij de vorst daarom
vraagt. Op 2 januari 1846 ontvangt hij 150 gulden, waarvan 20 gulden voor kleding en de
rest voor kamerhuur, brandstof en voedsel. Dit moet per week ad. 5 gulden uitbetaald worden.
Op 25 juli van dat jaar ontvangt hij nogmaals een bedrag, ditmaal 80 gulden, uit te betalen
door de burgemeester, naar gelang der omstandigheden. Later wordt een toelage
van tweehonderd gulden per jaar van de koning aan zijn moeder beëindigd. We mogen
aannemen dat dit in verband staat met de activiteiten van haar zoon in de pers.
176

Van de bestuurstafel
Dit is het eerste nummer van Rondom den Herdenbergh dat niet gedrukt is bij
Seinen's Grafische Bedrijven te De Krim maar bij Reestmond-Druk te Meppel.
Het bestuur heeft hiertoe moeten besluiten omdat er een zeer groot verschil in
prijs bestond tussen beide bedrijven. De kwaliteit van ons orgaan blijft zoals u dat
gewend bent, uitstekend. Het voordeel voor u als lid en lezer is dat er 8 bladzijden
meer leesplezier zijn.
Jaarvergadering
Op de gehouden jaarvergadering is mevrouw Frieke Kampman-Herbert als bestuurslid
afgetreden. Wij hebben haar voor haar jarenlange inzet voor de vereniging
bedankt en het is daar niet alleen bij gelaten. Haar plaats in het bestuur
wordt ingenomen door dhr. B.H. Feddes eveneens uit Bergentheim. Eveneens is
dhr. H. Hoving tot het bestuur toegetreden. Hij neemt de taak op zich van penningmeester.
Dhr. Kuipers heeft tijdens deze vergadering een lezing met dia's
gehouden over Drente en voorgelezen uit eigen werk. Bijzonder.
Gezinsbeurs
Onze vereniging heeft deelgenomen aan de gezinsbeurs te Heemse georganiseerd
door de Oranjevereniging. Het is een groot succes geworden voor alle
deelnemers en de organisatoren.
Onze vereniging heeft er 30 nieuwe leden bijgekregen en is bij zeer veel mensen
onder de aandacht gekomen. De vrijwilligers van onze vereniging hebben zeer
goed werk geleverd. Het bestuur is hen hier zeer dankbaar voor en wil bij dezen
allen een grote, in dit zeer speciale geval, oranje pluim op de hoed steken.
VRIJWILLIGERS BEDANKT.
Aktiviteiten
Grensfietstocht
Op zaterdag 3 september 1994 zal een tweetal nieuwe grensfietstochten gepresenteerd
worden onder de titel van 'SMOKKELROUTES'. Deze tochten zijn uitgezet
en ontwikkeld door De CRO in samenwerking met de Hist.Kult.Kring
Gramsbergen De Krim en de Historische Vereniging Hardenberg e.o. Dit jaar
komt deze fietstocht in de plaats van de traditionele grensstenentocht.
Smokkelen doe je ook aan de grens dus we zullen echt nog wel grensstenen tegenkomen.
Het is nog niet helemaal georganiseerd. Lees voor bijzonderheden
de berichtgeving in de plaatselijke pers of neem contact op met de secretaris.
Loop eens mee...
Onder deze titel presenteren een drietal van onze leden op dinsdag 1 november
1994 in de Schakel te Hardenberg een lezing met dia's over het noordelijke gedeelte
van onze gemeente.
Ongetwijfeld weet u nog welk een succes zij hebben gehad met hun vorige presentatie
van het zuidelijke deel van Hardenberg.
Deze keer nemen zij u mee van Schuinesloot tot Diffelen, alles wat daar tussen
|igt krijgt een beurt. Reserveer vast deze avond. U kunt dan later niet zeggen: 'Als
ik dat geweten had, dan..'.