Op lemen voeten - Tekstbureau Vlijtigelies

BP
Op lemen voeten
TIJDSChRIFT vOOR WAnDeLAARS 2011-1 ¤ 6,25
Rondje
Nederland
Weekendwandelingen in 12 provincies
Ierse loops en LAW's
Over de Chemin de Saint Jacques
Winterwandelen in Zwitserse Jura
Turkse Sultans Trail bewegwijzerd
De jacht op de Keltische tijger
26 en 27 februari, RAI Amsterdam
Fiets- en Wandelbeurs 2011
Commissaris Jan Franssen:
‘Wandelen trekt meer dan fietsen'

Rondje Nederland
2
10
28
38
Omslag: Oud Kraggenburg, het derde eiland van de Noordoostpolder. Foto: Hans Farjon/Bert Stok
8 hannekemaaiers: de eerste
gastarbeiders
Poep, pikmaaier, grasmof, knoet, mier, spekvreter: bijnamen van de hannekemaaiers:
arme Westfalen, die in vorige eeuwen emplooi vonden bij Nederlandse
boeren.
10 Dwalen door Rottige Meente en
Brandemeer
Hier geen Giethoorn-Friethoorn, geen mensen op een zomerdag in massa’s
fluisterbootjes op het water, in tegenstelling. En waarom? Dat is het geheim
van de eigen bewoners van de Stellingwerven.
14 het derde eiland en de haven van Lagos
Allebei willen we er heen, naar de gevreesde haven van Lagos in die oh zo
veilige Noordoostpolder. Van het Waterloopbos naar Oud Kraggenburg, het
derde eiland op het droge.
16 van heilig Land naar Duivelsberg
Nergens is Duitsland fysiek dichterbij en tegelijkertijd mentaal verder weg
dan in Nijmegen. In een besneeuwd winterlandschap keerde Op lemen voeten
terug naar dit jeugdlandschap. En wandelde over het bevroren Meer van Galilea
naar een Omaans dorp.
18 Glibberen over ’n wal uit de IJstijd
We starten onze tocht van twintig kilometer bij de Groene Entree van het Nationale
Park de Utrechtse Heuvelrug ter hoogte van Kasteel Prattenberg, even
buiten Veenendaal. Vanaf de parkeerplaats glibberen we het bos in.
20 Index Op lemen voeten 2007-2010
22 hogere wilgenkunde onder Roffa's rook
In de buitendijkse Rhoonse en Carnisse Grienden groeien maar liefst vijftien
wilgensoorten. Eeuwenlang bezorgden ze de Nederlanders kleine en grote
tenen. Niet voor niets heet dit land houtland, alias Holland.
24 Literatuur langs de zeedijk
Weggestopt in een hoekje van Zuid-Beveland ligt Borssele, vooral bekend door
de kerncentrale. Maar ook is het de geboorteplaats van schrijver en dichter
Hans Warren. Anno 2011 is een plek waar natuur en literatuur elkaar ontmoeten
op de zeedijk.
26 Landlopen over de grens
De smalle beek het Merkske ontspringt als Noordermark in Vlaanderen,
en mondt aan de Nederlandse zijde uit op de Mark. In dit grenslandschap
is deze stroom lange tijd vergeten, waardoor de natuur haar gang heeft
kunnen gaan.
28 Duinwandelen langs de Maas
Het Nationaal Park De Maasduinen heeft in ieder seizoen zijn eigen charme;
deze herfstdagen genieten we van de nevelige sfeer van het landschap, waar de
uitbloeiende heide harmonisch overgaat in de roodoranje verkleurde bossen.
op lemen voeten
2011-1
30 In de schaduw van de platanen
Het afgelopen jaar was het heilige Sint-Jacobsjaar. Wij volgden een variant van
de Chemin de Saint Jaques, de Via Podensis, die voor een deel over het jaagpad
langs het beroemde Canal du Midi loopt.
33 Op jacht naar de Keltische tijger
Langzaamaan wordt het aantal lange afstandpaden in Ierland uitgebreid, en
komen andere, meer onbekende delen, beter in beeld. Ook is het land in de
strijd tegen de vervetting en om het wandeltoerisme te bevorderen overspoeld
met ‘loops’, rondwandelingen en ommetjes.
37 Fiets- en Wandelbeurs 2011
38 Met stickers en spuitbussen naar
Istanbul
Een groep vrijwilligers heeft ruim driehonderd kilometer wandelroute van de
Bulgaarse grens naar Istanbul gemarkeerd. Een belangrijke stap in de ontwikkeling
van de Sultans Trail, van Wenen in Oostenrijk naar Istanbul in Turkije.
42 Door de vrije bergen
In het Zwitserse Basel zijn wij de enigen die rechtsaf slaan. Verbazing alom.
Kan je in de Jura dan ook wintersporten? Dapper zeggen wij ja, maar in de
trein naar Delémont beginnen we te twijfelen.
Rubrieken
2 Inhoud
3 Column Jan Erik Burger
4 Onderweg, nieuws voor wandelaars
6 BN-er, commissaris Jan Franssen
44 Natuurparken in Europa: Veluwezoom
46 Dagwandeling, Westwouderpolder
48 Boekenrubriek
50 Wat zien ik?! Stuwwallen
51 Colofon en In het volgend nummer
Lekker weg in eigen land
Als internationaal wandeltijdschrift schrijft
Op Lemen voeten in zijn openingsnummer
natuurlijk over meer. Over grensoverschrijdende
pelgrimspaden. In de schaduw van de platanen
op weg naar Santiago. De klassieke Camino dus,
in Frankrijk Chemin de Saint Jacques geheten.
Met spuitbussen markeren we de nieuwe Sultans
Trail naar Istanbul.
We schrijven over alternatieve winterbestemmingen,
over sneeuwschoen- en bergschoenwandelen
in de Jura, het Siberië van Europa. Door de
Watch Valley naar de zonnige Mont Soleil. Zoon
Frank vond het fantastisch, zelfs op twee rechter
sneeuwschoenen. In Ierland zochten we de met
uitsterven bedreigde Keltische tijger. In de strijd
tegen de vervetting wordt het eiland overspoeld
met ‘loops’ en nieuwe lange afstandpaden, zoals
een wandeling over de jaagpaden van de Barrow
Navigation.
Maar het eigen land staat ditmaal centraal. Altijd
is Op lemen voeten op zoek naar originele bestemmingen.
De Gelderse Heilig Landstichting
genoot in de jaren zeventig en tachtig (van de
vorige eeuw) enige bekendheid dankzij een zekere
Dries van Agt, wielrenner en premier. Het is ook
het landschap van mijn jeugd. Onderweg sprak
ik met museumdokter Peter Berns, die de Heilig
Landstichting als Museum Orientalis opnieuw
op de kaart zet. Langs een Joods dorp en een
karavanserai wandelen we over het bevroren Meer
van Galilea naar een Omaans dorp en het Paleis
van Pilatus. Van Heilig Graf naar schedelplaats
Golgotha en verder naar de Duivelsberg.
Flevoland is onverwacht boeiend. Veel spannender
dan gedacht. Lees het verhaal over de beruchte
haven van Lagos in het Voorsterbos en het
onbekende derde eiland Kraggenburg. Giethoorn
wordt door sommigen gespeld als Friethoorn.
Vlak ten noorden daarvan liggen de Rottige
Meenten (laat het woord even op u inwerken), het
best bewaarde geheim van de Grachtengordeldieren.
In de buitendijkse Rhoonse en Carnisse Grienden
groeien maar liefst vijftien soorten wilgen. Eeuwenlang
bezorgden ze de Nederlanders kleine en
grote tenen. Niet voor niets heet dit land houtland,
afgekort tot Holland.
Jan Erik Burger
2011-1 op lemen voeten 3

Muziekgezelschap Wronghel en Wei luisteren een
stafoverdracht op. Foto: Jos Engels, Regio Den Haag
Pelgrim zoekt Jacobalia
Ook pelgrims houden van feest. Een jaar lang, tot
en met november 2011, viert het Genootschap van
St. Jacob haar 25-jarig jubileum. Speciale activiteit
is de Camino der Lage Landen, een wandel- en
fietstocht door heel Nederland. In elke regio wordt,
met de staf, bourdon en het camino-wandelverslagenboek,
veertien dagen lang gewandeld om daarna
de beurt aan de volgende regio te geven.
Deze tocht door Nederland is voor de Werkgroep
Cultuur en Historie van het Genootschap dé gelegenheid
om alle leden te vragen op zoek te gaan
naar nog niet bekende tekens van St. Jacobus, de
zogenaamde Jacobalia, deze te fotograferen en te
omschrijven. Geïnteresseerden kunnen zich wenden
tot de werkgroep: www.santiago.nl
Exotisch Rusland
Het heropende Groninger Museum pakt met de tentoonstelling Het onbekende Rusland.
Oriëntalistische schilderkunst 1850-1920 (tot 8 mei 2011) gloedvol uit. De expositie toont meer
dan honderd kunstwerken uit Rusland, Oezbekistan en Armenië die gemaakt zijn in de 19e
en vroeg 20e eeuw. De vele schilderijen van onder anderen de beroemde Russische schilder
Vasili Vereshchagin geven een divers beeld van het oriëntalisme in deze periode. Het is met
name het land Oezbekistan dat een inspiratiebron vormde voor de Russische kunstenaars in
de 19e eeuw. Velen vestigden zich in het verre zuiden, geïnspireerd door de geschiedenis, de
cultuur en het landschap.
Het Bijbelse oosten wordt in de tentoonstelling vooral vertegenwoordigd door kunstwerken
van de schilder Vasili Polenov, die grote reizen maakte naar Palestina. Plaatselijke oriëntale
schilders betreffen kunstenaars uit de Kaukasus en Centraal Azië. De portretten van de eminente
Armeniër Martiros Sarian (1880-1972) springen eruit. www.groningermuseum.nl
Het midden van het kilometerhok 95-410 in westelijke richting, Moerdijk
Foto: Jan van der Straaten
4
nIeUWS vOOR WAnDeLAARS
OnDeRWeG
Van de redactie
Vlaamse augmented reality
Kiekjes van NL
Oost-Vlaams stilleven
Foto: Wandelnetwerk Vlaamse Ardennen - Stockman
Toerisme Oost-Vlaanderen is trots, en terecht. De organisatie presenteert een gloednieuw wandelproduct:
de kaart Wandelnetwerk Getuigenheuvels Vlaamse Ardennen. Het netwerk, goed
voor maar liefst driehonderd kilometer wandelpaden, is het eerste volwaardige wandelnetwerk
in Oost-Vlaanderen. Aan de hand van 152 knooppunten kunnen wandelaars voortaan zelf hun
tochten uitstippelen, en dat volledig naar eigen voorkeuren en interesses. Het wandelnetwerk
komt ook met een absolute primeur in de Vlaamse contreien: voor het eerst wordt augmented
reality toegepast in toerisme. Huh, wat zegt gij? Augmented reality? Ja, wandelaars met smartphone,
uitgerust met internetverbinding en gps, kunnen op hun scherm extra virtuele informatie
omtrent de Vlaamse Ardennen krijgen. Wie het liever nog even bij een simpeler realiteit
houdt: een gratis wandelmagazine met reportages, tips en weetjes is er ook. www.tov.be.
Polenov, Vasili Dmitrievich, On Lake Tiberias (See of Galilee), 1888,
olieverf op doek, 79 x 158 cm © State Tretyakov Gallery, Moskou
Het Nederlandse landschap is de laatste decennia sterk veranderd, wat onder meer een
grote impact heeft op het leven van planten en dieren. Daarom is Stichting Saxifraga met
een nieuw project gestart: NL in Beeld. De bedoeling is om van elk 'kilometerhok' in Nederland
vier foto’s te maken volgens een gestandaardiseerde methode. Zo wordt vastgelegd
hoe de Nederlandse duinen, verkavelingen, poelen, houtwallen, heidevelden en holle wegen
- om maar een paar markante voorbeelden te noemen - er nu uitzien. Als je dit project over
twintig jaar herhaalt, kun je precies zien wat er is veranderd. Dat is van groot belang voor iedereen
in Nederland die iets met het buitenerfgoed te maken heeft. Saxifraga werkt in dit
initiatief samen met SOVON (vogelonderzoek) en de Vlinderstichting. Het gaat om een omvangrijk
project, dat alleen met de hulp van veel fotografen uitvoerbaar is. De eersten zijn al
aan het werk gegaan, maar geïnteresseerden kunnen zich zeker nog melden via
www.nlinbeeld.org.
op lemen voeten
2011-1
Schiedam: molens en jenever
Écht geen borrelpraat: jeneverstad Schiedam kent de grootste molens ter wereld. Niet verwonderlijk
dat Schiedam het themajaar 2011 ‘Leve de Molens!’ van de provincie Zuid-Holland stevig
omarmt. Schiedam biedt tal van speciale arrangementen voor een ware ontdekkingstocht door
de jenever- en molengeschiedenis van de stad. Molens, graan en jenever zijn nu eenmaal onlosmakelijk
met elkaar verbonden. Een stadswandeling onder begeleiding van een gids brengt bezoekers
langs diverse brandersmolens, branderijen en mouterijen. In een originele branderij
kunnen bezoekers met al hun zintuigen (proost!) kennismaken met de authentieke bereidingswijze
van echte Schiedamse jenever. Ook kan men een bezoek brengen aan Museummolen De
Nieuwe Palmboom, gecombineerd met een boottocht door de stad. www.ontdekschiedam.nu/
groepen.
Scharrelkid in het bos. Foto: IVN/Scharrelkids
Onder de klomp gelopen
Scharrelende kids
Midden-Nederland wordt langzaam maar zeker onder de klomp gelopen.
In Terwolde (gemeente Voorst) en in Leuvenheim (gemeente
Brummen) werden onlangs het 30e en 31e klompenpad geopend.
Het Tuylermarkerpad (elf km) voert over schouwpaden en historische
wegen in het buitengebied van Terwolde. Het Leuvenschepad
(tien km) doet naast boerenerven ook uiterwaarden en landgoederen
aan.
Klompenpaden worden ontwikkeld door Landschapsbeheer Gelderland
en Landschap Erfgoed Utrecht, samen met de lokale gemeenschappen.
Plaatselijke initiatieven als landwinkels, horeca en
kamperen bij de boer maken de wandelprojecten alleen maar aantrekkelijker.
Net als de andere routes in het netwerk van Klompenpaden
zijn ook deze nieuwe trajecten lieflijk gemarkeerd met blauwe
klompjes. www.landschapsbeheergelderland.nl en www.klompenpaden.nl
Een spectaculaire molen-skyline. Foto: Roel Dijkstra
Op de recent gelanceerde website Scharrelkids.
nl van IVN neuzen volgens zeggen veel ouders en
grootouders rond. Op zoek naar wetenswaardigheden,
natuurtips en ideeën om met hun (klein-)
kinderen naar toe te gaan. Elk seizoen wordt de
website aangepast, oftewel: altijd is er wel wat te
vinden, te ontdekken en te scharrelen. www.scharrelkids.nl
Langs het Tuylermarkerpad
Foto: Cor Heidenrijk
O.L.V. Venlo. Foto: Monumentenwacht Limburg
Klusje religieus erfgoed
Een zegen voor Limburg. Deze provincie krijgt
extra Europese subsidie voor het herstel van haar
kruisen en kapellen. De waardering voor klein religieus
erfgoed neemt de laatste jaren sterk toe.
Tegelijk wordt het steeds moeilijker om de talloze
uitingen van volksdevotie in stad en land op een
goede manier te onderhouden. De voornaamste
oorzaak is dat hiervoor steeds minder vrijwilligers
beschikbaar zijn.
In het nieuwe project, dat door Monumentenwacht
Limburg georganiseerd wordt, klust iedereen in
de wijde omgeving mee: van Vlaamse provincie
tot Brabantse buurtvereniging. Fijne bijkomstigheid
voor het grote publiek is de verdere ontsluiting
van al dat contemplatieve erfgoed. Concreet
door opname van opgeknapte objecten in (interactieve)
wandel- en fietsroutes, maar ook door publicaties
en een website. www.monumentenwachtlimburg.nl
Grensoverschrijdend Oranje
Wie graag de grenzen opzoekt, moet zeker mee
met de Julianatocht. In het Tsjechisch-Poolse
grensgebied wordt van 28-30 april voor de zevende
keer deze driedaagse bergwandeltocht van in totaal
vijftig of honderd km gehouden.
De Julianawandeltocht is bestemd voor geoefende
wandelaars die ook over diverse ondergronden en
met behoorlijke hoogteverschillen kilometers kunnen
maken. Het parcours is duidelijk zwaarder dan
gemiddeld. Vertrekpunt is Vernerovice in Noord-
Tsjechië, vlakbij de luxe berghut Andreasbaude
waar koningin Wilhelmina en haar dochter Juliana
tijdens hun wintersportvakantie van 14- 28 februari
1936 verbleven. Voor de Nederlandse initiatoren
is het een traditie geworden om rond Koninginnedag
deze tocht te organiseren. Het aantal inschrijvingen
is zoals ieder jaar beperkt. www.aktief.cz.
Bij Broumov in Noord-Tsjechië Foto: Fam. Van Kampen
2011-1 op lemen voeten 5

Tekst: Hans Cuppen Foto: Provincie Zuid-Holland
Bn’eRS Op pAD: JAn FRAnSSen
COMMISSARIS vAn De KOnInGIn ZUID-hOLLAnD
Schrijven over wandelen voor
wandelaars is schrijven voor eigen
parochie. De artikelen van Op lemen
voeten vallen onder lezers herkenning
ten deel of inspireren hen tot
nieuwe uitdagingen. Wat vinden
bekende nederlanders eigenlijk van
wandelen? Komen ze daar wel aan
toe of slokt het ‘Bn’er zijn’ al hun
tijd op?
Deze keer Jan Franssen, commissaris
van de koningin in Zuid-holland.
Als wandelaar richt hij zich vooral
op de vierdaagse van nijmegen,
waaraan hij afgelopen zomer voor
de achtste keer deelnam.
'Bij de Vierdaagse kom ik los
van mijn drukke baan'
Het interview met Franssen in het Provinciehuis
in Den Haag heeft plaats vijf dagen
na de brand bij Chemie-Pack in Moerdijk.
De rampplek ligt op Noord-Brabants
grondgebied, slechts door het Hollands
Diep gescheiden van de provincie Zuid-
Holland. ‘De ramp is een gebeurtenis die
primair mijn Brabantse collega aangaat,
maar ik volg de ontwikkelingen op de
voet’, aldus Franssen, die in de hoedanigheid
van commissaris van de koningin
(CdK) bij rampen en crises een bestuurlijkcoördinerende
rol heeft.
Westelijk en noordelijk van de rampplek in
6
Moerdijk strekken zich op Zuid-Hollands
grondgebied landelijke gebieden uit,
waarin de provincie een wandelroutenetwerk
wil ontwikkelen.
Wandelen scoort
De plannen voor dat wandelroutenetwerk
zijn juni 2010 door Provinciale Staten
van Zuid-Holland vastgesteld nadat
was gebleken dat het Wandelpadenplan
Zuid-Holland 2002 niet goed genoeg was
uitgevoerd. Ook wandelorganisaties hadden
hun onvrede uitgesproken over het
gebrek aan voortgang ervan. Verbindende
Jan Franssen, commissaris van de koningin in Zuid-Holland
schakels zouden ontbreken en vanuit de
steden kon moeilijk ‘een ommetje’ worden
gemaakt. Door uitvoering te geven aan
de Nota Wandelroutenetwerk Zuid-Holland
2010-2020 wordt nadrukkelijk voldaan
aan een behoefte vanuit de bevolking.
Uit provinciale onderzoeken blijkt dat
zes van de tien burgers de aanleg van
fiets- en wandelpaden een vooruitgang
vindt. Verder wordt wandelen door hen
positiever gewaardeerd dan meer recreatieve
voorzieningen. Van alle recreatieve
activiteiten die stedelingen ondernemen,
scoort wandelen als enige activiteit boven
op lemen voeten
2011-1
de zestig procent.
In een aantal stappen wil de provincie het
komende decennium het aantal wandelroutes
uitbreiden van 145 naar 267; in 2020
moet het aantal wandelkilometers in Zuid-
Holland zijn toegenomen van 2900 naar
4050. Bij de ontwikkeling van het wandelroutenetwerk
treedt de provincie op als
regisseur, de daadwerkelijke realisatie van
het netwerk is een taak van gemeenten,
waterschappen, recreatieschappen en
derden. De provincie financiert het project,
dat zes miljoen euro gaat kosten.
Drukst bevolkt
Onder meer met de ontwikkeling van het
wandelroutenetwerk wordt tegemoet
gekomen aan de recreatieve wensen van
de 3,6 miljoen inwoners van de provincie.
De bevolkingsdichtheid van Zuid-Holland,
die zich concentreert op de lijn Leiden,
Den Haag, Rotterdam, Dordrecht, is met
1240 inwoners per vierkante kilometer
het hoogst van alle provincies en zes keer
zo hoog als die van bijvoorbeeld Zeeland,
Flevoland of Friesland. De behoefte aan
recreatie en ontspanning is groot en de
bevolking is vooral aangewezen op landelijke
gebieden als de Hoeksche Waard, de
Alblasserwaard, de Nieuwe Hollandsche
Waterlinie of het Groene Hart. Franssen:
‘Zuid-Holland kent als geen andere provincie
zo’n grote variëteit in landelijke gebieden
en stedelijke omgevingen. Om te
In een aantal stappen wil
de provincie het komende
decennium het aantal
wandelroutes uitbreiden
van 145 naar 267
kunnen voldoen aan de recreatieve vraag
van de bevolking is het van het grootste
belang dat landelijke gebieden beter toegankelijk
worden gemaakt en bereikbaar
zijn voor fietsers en wandelaars. Wat de
provincie betreft besteden we de komende
jaren daaraan evenveel aandacht als
aan de infrastructuur voor de auto en de
uitbreiding van het openbaar vervoer.’
Langstzittende commissaris
Franssen (59) zelf zegt naast zijn drukke
baan weinig tijd over te houden om te
recreëren. ‘Mijn agenda is doorgaans van
’s morgens tot ‘s avonds gevuld.’ Hij is de
langstzittende commissaris en als zodanig
doyen (voorzitter) van de Kring van Commissarissen.
Als adviseur van Hans Wiegel
begon hij zijn carrière, daarvoor werkte
hij als leraar geschiedenis. Als VVD’er was
hij gemeenteraadslid van Nederhorst den
Berg, daarna lid van de Provinciale Staten
van Noord-Holland en tussen 1982 en 1994
lid van de Tweede Kamer. Aansluitend was
hij burgemeester van Zwolle en sinds mei
2000 zwaait hij als CdK de scepter. In Zuid-
Holland is hij al weer bijna vijf jaar aan zijn
tweede termijn van zes jaar bezig.
De spaarzame momenten dat het werk het
toelaat trekt Franssen er het liefst lopend
op uit. ‘Wandelen trekt me meer dan
fietsen. Ik herinner me uit de tijd dat ik
nog in Nederhorst den Berg woonde, dat
ik eens de laatste trein miste en toen de
acht kilometer vanuit Weesp naar huis heb
gelopen. Daar draaide ik mijn hand niet
voor om. In mijn huidige drukke bestaan is
het verleidelijk me te laten rijden of zelf de
auto te nemen, hoewel ik naar afspraken
in mijn directe woonomgeving als het even
kan loop of de fiets pak.’
vier keer veertig
Het wandelen krijgt bewust meer aandacht
zodra de Nijmeegse Vierdaagse
nadert. Om de vier keer veertig kilometer
in de benen te krijgen, bouwt Franssen
de weken voor het wandelfestijn zijn
wandelconditie op door steeds langere
oefentochten te maken. Dat doet hij bijvoorbeeld
vanuit zijn huis in Wassenaar,
in de omgeving van zijn tweede huis in
Overijssel of zo maar ergens in een van de
Zuid-Hollandse landelijke gebieden.
Het is van het grootste
belang dat landelijke
gebieden beter toegankelijk
worden gemaakt en
bereikbaar zijn voor
fietsers en wandelaars
De Vierdaagse loopt hij samen met zijn
zus. ‘Mijn zus liep met een vriendin de
dertig kilometer. Het daaropvolgende jaar
wilde mijn zus de veertig kilometer lopen
om zo'n medaille te kunnen krijgen. Haar
vriendin haakte af en ik nam toen haar
plek in. Die eerste keer beviel zo goed dat
we sindsdien ieder jaar samen lopen. Ik
heb nu acht keer meegedaan. Eén keer
heb ik ‘m niet uitgelopen, dat was in 2006,
toen vanwege de extreme hitte twee
deelnemers zijn overleden en de tocht is
afgeblazen.’
Het plezier van de Vierdaagse ontleent
Franssen niet alleen aan de vrijdagse binnenkomst
over de Via Gladiola. De lange
weg ernaartoe biedt evenveel voldoening:
‘Ik kan heerlijk om me heen kijken en
genieten van alles, ik heb tijdens die vier
dagen zeeën van tijd om na te denken en
kom bovendien even los van mijn drukke
baan.’
Recreëren in het drukke Zuid-Holland. Foto: Mariëtte van Beek
2011-1 op lemen voeten 7

Groningen/Drenthe
Hannekemaaiers:
de eerste gastarbeiders pRAKTISChe
niet de Zuid-europeanen in de zestiger
jaren maar de hannekemaaiers
waren de eerste gastarbeiders. het
hannekemaaierspad loopt door
Groningen/Drenthe, eindigt bij het
Friese Bakkeveen en is een reconstructie
van de route die de hollandgänger
op weg naar wat geluk vanaf
de zeventiende eeuw volgden.
De dag dat Sinterklaas zijn hielen lichtte
is Nederland de winter ingedoken. In de
Oost-Groningse landerijen liggen nog
restanten van de overvloedige sneeuw. Het
is rond het vriespunt. Op het terras van de
familie Husmann aan de Hauptstrasse in
Neurhede, even over de grens bij Bourtange,
staat in een hoekje een stenen poepenkruis,
dat het beginpunt vormt van het
Hannekemaaierspad, een 94 kilometer
lange trekroute naar Bakkeveen in Fries-
8
land. Op de plek van het kruis heeft een
poep het leven gelaten, zo valt er te lezen.
verdienst und Brot
Poep, pikmaaier, grasmof, knoet, mier,
spekvreter: het zijn enkele van de bijnamen
van de eerste gastarbeiders, ook wel
hannekemaaiers: Duitsers uit Westfalen,
die tussen de zeventiende en negentiende
eeuw emplooi vonden bij Friese, Groningse
en Noord-Hollandse boeren. Ze
zochten hun heil in Nederland omdat de
landbouw in eigen land onvoldoende in
hun armoedige bestaan kon voorzien. Het
Nederlandse platteland, dat gaandeweg
ontvolkte vanwege de industrialisatie
en de trek van arbeiders naar steden en
fabrieken, zat verlegen om handarbeiders.
Onder het motto War in der Heimat bittere
Not, in Holland gabs Verdienst und Brot vulden
Duitse keuterboeren die leemte maar al
te graag op. Met een zeis over de schouder
en een plunjezak met mondvoorraad
trokken ze tegen de zomer in groepjes
naar Nederland om zich voor enkele
Leegte en monotonie van Noordoost-Nederland
Tekst: Hans Cuppen
Foto’s: Joke Apswoude
War in der Heimat bittere
Not, in Holland gabs
Verdienst und Brot
maanden als maaier of hooier te melden.
In de bloeiperiode, halverwege de negentiende
eeuw, migreerden er jaarlijks zo’n
dertigduizend van die seizoenarbeiders.
Na een voettocht van meerdere dagen
boden ze zich aan op de ‘poepenmarkt’,
een hoekje van de veemarkt. Eenmaal bij
de boeren leidden de Hollandgänger een
karig en hardwerkend bestaan, maar geld
compenseerde veel. Bedreven maaiers verdienden
twee à drie gulden per dag.
Textielopslag
Niet alleen op het land, ook bij het aanleggen
van dijken, als turfsteker, bij blekerijen,
steenbakkerijen, zelfs op de walvis- of
koopvaardijvaart kwamen de oosterburen
aan de bak. In later jaren volgden de
‘kiepkerels’, die op Nederlandse bodem
hun waren sleten. Van deze marskramers
op lemen voeten
2011-1
zijn de Westfaalse textielhandelaren het
bekendst. Enkelen van hen wisten het ver
te schoppen, zoals de gebroeders Clemens
en August Brenninkmeijer, die zich met
een textielopslag vestigden in Sneek. Hun
handeltje in ‘todden’ zou later uitgroeien
tot de wereldwijde kledinggigant C&A.
Aan het einde van de negentiende eeuw
nam de behoefte aan de gastarbeid geleidelijk
af. Oorzaak daarvan was de teruggang
in de landbouw en de toenemende
welvaart in het geïndustrialiseerde eigen
land. Rond 1920 vertrok de laatste hannekemaaier.
Maar niet iedereen keerde terug
naar de Heimat. Een deel slaagde erin een
Nederlandse vrouw aan de haak te slaan.
Zo hebben naar schatting 140.000 hannekemaaiers
zich blijvend in Nederland
gevestigd.
Zompige ondergrond
De eerste etappes van het Hannekemaaierspad
gaan door het Groningse
landschap. Over de Liniedijk, een oud
soldatenpad ten tijde van de Tachtigjarige
Oorlog, bereiken we het vestingdorp
Bourtange, waar op het Marktplein een
kerstmarkt gaande is. In middeleeuwse
kledij gestoken marskramers venten er
ambachtelijke creaties uit. Wij houden het
bij warme chocolademelk, snuiven even
de sfeer op maar verlaten dan de toeristische
attractie, op weg naar Stadskanaal.
De oost-westroute volgt zo veel mogelijk
onverharde wegen. Onze Lowa’s met
hun profiel kunnen de winterse zompige
ondergrond eenvoudig aan. Onze
waxcoats houden de schrale noordenwind
probleemloos tegen. We realiseren ons
hoeveel zwaarder het de hannekemaaiers
op hun klompen moet zijn vergaan. Hoe
beschermden die arme sloebers zich destijds
tegen nattigheid en kou?
Zij moesten zich een weg banen door de
uitgestrekte veen- en moerasgebieden.
Niet zelden stierf er een de verdrinkingsdood.
Door schade en schande ontdekte
men de uitwegen, die de hoger gelegen
zandruggen boden. Zodoende ontstond
er door de eeuwen heen een netwerk van
paden, die door de trekarbeiders werden
gebruikt.
De wandeling van vandaag over uitstekend
begaanbare paden verliep voor ons
zonder enige tegenspoed. Voor de schemering
lopen we op droge voeten Stadskanaal
binnen, op weg naar behaaglijk
hotelcomfort.
Stiltes en vertes
De volgende dag laten we Stadskanaal
achter ons. We passeren de provincie-
Voor de schemering lopen we op droge voeten Stadskanaal
binnen, op weg naar behaaglijk hotelcomfort
Bourtange
grens van Groningen en Drenthe. De
routegids stelt ons kilometers aan voormalige
spoordijk in het vooruitzicht. Op
15 juni 1905 opende de NOLS (Noordoosterlocaalspoorweg-Maatschappij)
een
spoorlijn tussen Stadskanaal en Assen,
deels tot stand gekomen door de inzet
van arbeiders in het kader van werkgelegenheids-
en resocialiseringsprojecten.
De lijn was onderdeel van het lijnennet,
dat zich uitstrekte van Zwolle tot Delfzijl.
Lang reden er echter geen treinen. Vlak na
de Tweede Wereldoorlog, op 5 mei 1947,
werd het personenvervoer tussen Stadskanaal
en Assen gestaakt. Treinreizigers
waren nadien aangewezen op de bus.
Rails liggen er niet meer, maar gelukkig
is het overgrote deel van de spoordijk
bewaard gebleven, nu in gebruik als voetpad.
Links van de kaarsrechte spoordijk
ligt de provinciale weg richting Assen.
Zo nu en dan passeert er een auto. De
eentonigheid van de stiltes en vertes kan
ons niet lang genoeg duren. Hoe zullen
de hannekemaaiers de eindeloos rechte
wegen door dit weidse landschap hebben
ervaren?
Ruim voor Assen houden wij het voor
gezien. Veel hannekemaaiers hadden
vanaf hier nog een lange weg te gaan. Wij
hebben genoten van de leegte en monotonie
van Noordoost-Nederland, voor de
eerste gastarbeiders zorgde deze ‘barre en
woeste’ uithoek ooit voor ware beproevingen
op weg naar Verdienst und Brot.
InFORMATIe
Gids met wandelroute
De stichting Hannekemaaierspad is opgericht om
cultuurhistorisch waardevolle paden te behouden.
Een van die paden is het Hannekemaaierspad, een
94 km lange LAW van Neurhede (vlak over de Duitse
grens bij het Groningse Bourtange) via Drenthe
naar het Friese Bakkeveen. Van de wandelroute
heeft de stichting een handzame gids samengesteld.
Elke etappe bestaat uit een routebeschrijving
en een kaartje 1:25.000. De routegids kost ¤ 9,50 en
is te koop in de boekhandel (ISBN 90-9016891-5) of
te bestellen via de website www.stichtinghannekemaaierspad.nl.
Accommodatie
De gids bevat een overzichtje met wat horeca en
overnachtingsmogelijkheden langs de route. Overigens
is het aantal overnachtingsmogelijkheden
er beperkt.
Openbaar vervoer
Op de kaartjes in de gids zijn buslijnen ingetekend.
In de beschreven regio is het openbaar vervoer ondergebracht
bij verschillende vervoerders. Het vinden
van de meest adequate busverbinding vereist
enig speurwerk (www.9292ov.nl).
2011-1 op lemen voeten 9

Friesland
Dwalen door Rottige Meente
en Brandemeer
hier geen Giethoorn-Friethoorn,
geen mensen op een zomerdag
in massa’s fluisterbootjes op het
water, in tegendeel. en waarom?
nou, het is vooral een geheim van
de eigen bewoners van de Stellingwerven.
Ook een beetje een geheim
van de Grachtengordel, ja. eigenlijk
moet dat ook gewoon zo blijven.
Rottige Meente. In de zomer is het hier
soms vergeven van muggen. De bewoners
zeggen dat het wel meevalt. Bij deze wandelingen
kraakt en kreunt het veenwater
onder onze voeten. Strakblauwe vorstlucht,
een aarzelend bleek zonnetje op één
van de kortste winterdagen, ellenlange
schaduwen op de volle middag, adem
wolkt wit uit de mond, geen mug in de
lucht. Hink-stap-sprongen makend van
pol naar pol met het geluid van barstend
ijs onder de zolen, weten we ons snel over
een anders veenmodderige poel te wagen.
Krakend ijs: je weet nooit hoe diep, diepte-
10
vrees vanwege het onpeilbare, ook al snap
je best dat het hooguit enkele centimeters
boven de verende laagveen ligt. Het ijs
kreunt door, ontsnapt vanuit het zwart
met een donker geluid: ‘doek ……doek’.
Kleine luiden
In het natte moerasbos over knuppelpaadjes
op het veen lopen we. Plots staan,
leunen en hangen kleine mensjes van
kunstenaar Sigrid Hamelink op ons pad.
Sprookjesachtig, iets van je kindertijd, een
reusachtig moerasbos zo lijkt het nu. En
ook heel treffend vooral voor dit gebied.
De mensen leefden hier aan de Scheene,
het hart van dit gebied, op het snijvlak van
water, veen en lucht. Dat is balanceren
geblazen. Dat was vroeger zo en nu niet
anders. De ‘tenten’ of ‘klinten’, schamele
woninkjes van de veenarbeiders, staan nu
echt en recht voor de happy few, die er enkele
weekenden per jaar vertoeven. Maar
eertijds hadden de huisjes hooguit halfsteens
muurtjes waar het vocht zich niet
door tegen liet houden. Het was hier toen
de wereld van de ‘kleine luiden’. Kunst
Tekst: Nicolette Hartong
Foto's: Sjoerd Kooiman en auteur
lijkt bij dit gebied te horen. De wereld
van daar & toen is vorige eeuw beeldend
beschreven in het boekje Wiend in et Riet
door Dirk Kerst Koopmans, voorzien van
zijn meesterlijke lino’s, houtsneden en
pentekeningen in zwart-wit, de ‘kleur’ die
het gebied op een warme manier past als
een jas.
Best bewaarde geheim
De naam ‘Rottige Meente ‘ associeer je
niet direct met het best bewaarde geheim.
Toch is het een waar paradijsje, een fantastisch
avontuur, een laagveenmoeras
dat nooit bekend zou mogen worden. De
grote vuurvlinder en visotter leven er in
toenemende weelde, ook de zwarte stern
en groene glazenmaker doen het hier
gewoon. Waterral, purperreiger, zilverreiger,
zeg het maar. Een inlands wetland
zou je het noemen, zeker met de Weerribben
en Wieden even verderop erbij. Maar
ook een fantastische cultuurhistorie van
laagveenderij-bewoners, ooit woonachtig
in scheefhangende ‘tenten’, aan en op het
water van de Scheene. Echt geen pretje,
op lemen voeten
Brandemeer
2011-1
alleen achteraf bezien was het een paradijsje,
zonder dat je het wist.
Paradise lost?
Nu is het Anton Piek als je er eenmaal
bent, onbereikbaar voor auto’s, alleen
voor fietser en wandelaar, laarzen aan en
over rottende knuppelpaden of schelpenpad.
De schaarse,bewoners en ‘tent’-bezitters
komen lopend of per fiets. En wat
te denken van de jaarlijkse openlucht-opera
van Nijetrijne voor fijnproevers, waar
je als bezoeker niet alleen opera krijgt
voorgeschoteld in het moeras, maar ook
een borrel en een gezamenlijk warm maal
aan lange tafels. Of Kunst aan de Scheene,
met beeldende kunst, gedichten of fado’s
van Nynke Laverman in de koude ochtendnevels.
En afgelopen jaar kon je er de
internationale kunstmanifestatie Out Of
Space aandoen. Last but not least is hier
ook nog eens hét Verona van het Noorden:
Opera Spanga van Corina van Eijk.
Paradise regained?
Molenbiotoop
Het café van toen, De Laatste Stuiver, behoeft
geen uitleg, liggend bij de sluis, de
poort naar die andere wereld die ‘buiten’
was. Daar verrijst enkele passen verderop
molen De Rietvink, nu fier in een authentieke
‘molenbiotoop’. Na jaren van verval
en een zieltogend bestaan is de molen
in 2010 weer leven ingeblazen door de
nieuwe eigenaars. In de zomer is dit echt
de enige plek in het veenwatergebied zelf
om van een kop thee met appelgebak in de
natuur te kunnen genieten. Een gouden
greep, maar de eigenaars doen het voor
het plezier. Een aanrader is om samen met
deze gedreven molenaar Lia van der Mark
de watermolen nader te bekijken, waar je
en passant in de boeiende cultuurhistorie
wordt ingewijd door oude prentbriefkaarten
en foto’s. Ook dat is alleen hier te zien.
Goede kans dat je enkele uren later pas
weer vertrekt.
Water, ijs, riet riet, doek … doek
Zo niet wij. De wandeling voert ons op een
volgende vorstdag naar het aanliggende
Brandemeer, niet ver van de Laatste Stuiver
en De Rietvink. Rust overvalt je hier
met chocoladeletters. De vogelkijkhut
is haast een meditatieve plek en vast en
zeker voor je alleen. Het licht in de damp
boven het water tintelt. In de verte wolken
'Installatie 'Reflecties' landart van Sigrid Hamelink tijdens kunstproject Out of Space 2010, Rottige Meente'
'Anton Piek aan de Scheene in de onwerkelijke Rottige Meente'
Het is een fantastisch
avontuur, een laagveenmoeras
dat nooit bekend
zou mogen worden
ganzen. De Infoschuur van Staatsbosbeheer
geeft uitleg en beschutting. Het
zonlicht trekt echter en het schelpenpaadje
naar ginds doet de rest. Glibberend
over ijs op het pad bewegen we ons tussen
rietlanden en ijs of water door, over de
legakkers waar ooit de turf lag te drogen.
Een donker ’doek …. doek’-geluid ontsnapt
van onder het ijs, rillingen over de
rug. Verderop twee Amerikaanse motors
en het historische ‘veensluisje’, als verbinding
met de rivier de Kuunder (Tsjonger).
Zagen we daar nu een waterhoentje
wegschieten? Nee, deze vogel was wel
fijngebouwd maar anders. Een waterral
komt het dichtste bij, zo concluderen we
tevreden later thuis. Het gebied kent een
fenomenale rijkdom aan watervogels. Aan
water geen gebrek, ook nu er ijs is. Overal
schuifjes om water in en uit te laten. En
hadden we al sporen in de sneeuw van
de otter gezien? Even later horen we rietsnijders
aan het werk, vorst is de beste
conditie om te oogsten. Door het ijs bereik
je plekken waar je anders niet komt.
Manshoge rietlanden begeleiden ons. Het
ijs kraakt en kreunt onophoudelijk uit
de trekgaten, de rivier en van onder onze
voeten, als een roerdomp in de zomer,
nu vanuit voor ons donkere, onpeilbare
diepten.
pRAKTISChe InFORMATIe
Natuurgebied de Rottige Meente ligt vrijwel onder
handbereik vanuit de Randstad, net achter Emmeloord.
De Stellingwerven zijn een eigen gebied. De
Westhoek en Rottige Meente waren ooit Sallands
en dat kun je merken aan het gebied, de mensen en
de taal. De Stellingwervers zijn Nedersaksen, net
als Drenten en Twentenaren.
Staatsbosbeheer heeft onlangs een uitgave verzorgd
over deze natuurterreinen genaamd ‘Wat
West Is. De cultuurhistorische achtergrond van natuurgebieden
van Weststellingwerf’ door Karst A.
Berkenbosch. Een naslagwerk voor de lezer en de
bezoeker die meer wil weten.
Verdere (cultuur-)info:
www.staatsbosbeheer.nl/natuurgebieden/veenpolders.aspx
www.cultuurinderottigemeente.nl
www.kunstaandescheene.nl
www.grooteveenpolder.nl
www.operaspanga.nl
www.operanijetrijne.nl
2011-1 op lemen voeten 11

12
Waar kleeft de klei
onder je schoenen?
Op lemen voeten zwerf
je over de zeebodem.
Flevoland...,
het nieuwe land
voor onvermoeibare
avonturiers!
Kijk voor routes en leuke uittips op
www.ookflevoland.nl
op lemen voeten
2011-1
Wadlopen op maat: kleinschalig, educatief, sportief, enerverend
Lezersactie
Atijd al eens willen wadlopen? Op vertoon van het adreslabel
in de verzendverpakking van Op Lemen voeten kunt u tegen
een geringe korting meelopen op de zwerftochten van het
Hornhuizerwad. Kijk voor het volledige programma 2011 van
de Vrije Wadlopers op www.vrijewadlopers.nl.
HET MOOISTE LANDSCHAP VANUIT DE TREIN
>
Europa Special elk station NL – Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk,
Denemarken, Zuid Zweden, Hongarije, Polen, Tsjechië, Slowakije,
Kroatië en Slovenië va 58,- p.p.
> Kinderen t/m 14 jaar reizen gratis mee
> Tickets naar/van meer dan 85.000 bestemmingen
> Amsterdam – Peking, 1 x overstappen, v.a. 768,- p.p.
> Treinrondreis Zwitserse Panorama’s v.a. 795,- p.p.
TOT 75%
MINDER CO ²
UITSTOOT
TREINTICKETS – TREINVAKANTIES – TREINRONDREIZEN – AUTOTREINEN – TREIN & FIETS
071 513 70 08 – SINGEL 393 A’DAM – BREESTRAAT 57 LEIDEN – TREINREISWINKEL.NL
› Grensverleggend:
Noaberpad 2011
› Dag-, trek- en standplaatstochten
(NL, EU)
› Meer (kortings)activiteiten in april:
www.nivonwandelmaand.nl
Fiets- en Wandelbeurs
Stand 9.A.26
Nivonhuizen en -activiteiten
Stand 11.G.37
Noaberpad en wandelgidsen
Terloops
Regelmatig bewegen, een prima uitlaatklep
om lichaam en geest in balans te brengen, laat
het Vitamin Magazine in diverse bewoordingen
weten. De opgewekte dame op de foto die een
stofwisselingsbevorderend ommetje maakt,
vormt het bewijs. Dertig minuten per dag matig
intensieve beweging is de huidige norm. De
feiten achter deze vuistregel: in hechte samenwerking
met 53 voetbotjes komen bij iedere stap
200 spieren in actie. Neem daarbij de 500.000
zweetkliertjes in de voet, die dagelijks een halve
liter zweet kunnen produceren tijdens de 10.000
stappen die we gemiddeld nemen en ‘tel uit je
winst’ klinkt het als conclusie triomfantelijk.
De complexiteit van het voetenwerk stemt tot
dankbaarheid.
Dat ons lichaam slim is, vertelt de volgende
pagina: vrijkomende hormonen zorgen bij
het lopen voor een gelukkig gevoel. Mocht dit
misschien tegenvallen dan helpt het om te zingen:
zingen is bijzonder stressreducerend. De
StressChecker geeft uitsluitsel. En als we dan
toch aan het meten zijn, vergeet de MET-waarden
(metabolic equivalent) niet: in rust is de waarde
één, bij vier mag je beweging ‘matig intensief’
noemen. Wat je daarvoor moet doen, vermeldt
het blad niet. Als wandelliefhebbers zitten we
vast goed.
Ik wist dat er weegschalen zijn die je lichaamscompositie
- het verzamelwoord voor BMI, vetpercentage
en spiermassa - meten, maar dat er een
online systeem bestaat dat je persoonlijke doelen
bijhoudt en adviezen geeft, dat was nieuw: een
buddy geeft je online ondersteuning-op-maat.
Ja, in het gratis Vitamin Magazine staat alles over
health, sports en beauty.
Maar net als je vertrouwen krijgt in deze o zo
natuurlijke gang van zaken, komt de aap uit de
mouw. Het blijkt dat onbegrensde energie in een
pil zit, betere doorbloeding in een tube en weerstand
in een flesje. Tel uit je verlies!
Fredy Blom
2011-1 op lemen voeten 13

Het derde eiland en de haven
van Lagos Tekst en foto’s: Hans Farjon en Bert Stok
'Dat wordt Schokland,' zegt bijna iedereen
als we vertellen dat we in de
noordoostpolder gaan wandelen.
Ook de naam van het andere voormalige
eiland, bekend van visserij
en occultisme, valt regelmatig. nee,
zeggen we dan. 'Wij gaan naar het
Waterloopbos en het derde eiland
op het droge, Oud Kraggenburg.'
Je kunt in dat Waterloopbos havens uit
alle windstreken vinden. Wij zijn vooral
geïnteresseerd in die van Lagos. Het chaotische
leven in die Nigeriaanse miljoenenstad
maakte diepe indruk. Voor één van
ons het begin van een langdurig verblijf
in Afrika, voor de ander niet meer dan
een tussenstop, een nachtmerrie van een
hele dag. Allebei willen we er heen, naar
de haven van Lagos in die oh zo veilige
Noordoostpolder.
In Amsterdam miezert het. De weerman
sombert; de hele dag stevige regen.
Het openbaar vervoer is sneller dan het
regenfront. Als we aan een polderweg bij
een eenzaam geel bordje uitstappen is het
14
noordoostpolder
nog droog. We lopen over een langgerekt
fietspad de Hollandse steppe in. Geen
huis te zien, wel plukken groen met wat
herfstkleuren. Vandaag is de weidsheid
niet leeg. Het is oogsttijd. Lange bruingele
strepen uien liggen op het zwarte land te
drogen. Verderop schuift een mechanisch
monster, met een glazen hokje op zijn rug,
langzaam door de klei. De bestuurder is
dichtbij maar onbereikbaar. Vaag horen we
het gedreun van zijn radio. Achter zijn rug
spuit een lange stroom aardappelen in de
laadbak. Achterin het veld gooien mannen
witte dingen op een lopende band. Bloemkolen
zijn het. Waar eens de golven het land
bedolven, golft zelfs allang geen halmenzee
meer. Niet alleen de Zuiderzee, ook de
Zuiderzeeballade is verleden tijd.
Basaltblokken
Verderop tussen de bloemkolen ligt een
soort terp, begroeid met bomen. Uit het
groen steekt een felrood kapje, het vuurtorentje
van Oud Kraggenburg. Als we
dichterbij komen blijkt het bovenop een
woonhuis te staan. De zijkanten van de
terp zijn bekleed met basaltblokken. Ooit
beukten daar de golven van de Zuiderzee
tegenaan. Het huis lag aan de punt
Sluisje Deltapoel, Noordoostpolder
van een kilometerslange strekdam die
moest voorkomen dat de monding van het
Zwarte Water verzandde. Ernaast moet
nog een haventje te zien zijn. Een bordje
maakt duidelijk dat we niet welkom zijn.
Teleurgesteld druipen we af en lopen via
een graspad, dat de oude strekdam volgt,
naar de ringdijk.
Na een paar kilometer komen we bij een
bijzonder gemaal. Het pompt geen water
de polder uit, maar juist erin. De bestemming
van dat water ligt aan de voet van
de dijk, zo’n zes meter lager, het Waterloopbos.
Daar kabbelt overal water, door
kanalen, stuwen en plassen. Een plek die
uitnodigt om even weer kind te zijn: stuwdammen
bouwen zoals vroeger in bergbeken
ergens in het buitenland. Roestige
apparaten en met gras begroeide muurtjes
geven het geheel een mysterieuze uitstraling.
Vandaag weerspiegelt het water de
prachtige herfstkleuren van het bos. In
die plassen werden dertig jaar lang proeven
gedaan met stromend water. 'Na de
oorlog was er grote vraag naar kennis van
de waterstroming in havens en de golfslag
tegen dijken,' vertelt ingenieur Ton van
der Meulen, die hier vroeger werkte. 'De
op lemen voeten
2011-1
Denkend aan Lagos zien
wij scheepswrakken in de
havenmond en rijen schepen
eindeloos wachtend op
de rede
vernielde Nederlandse havens moesten
immers hersteld worden en men maakte
zich grote zorgen over de kwaliteit van de
zeedijken'.
Snippers en lijntjes
'Hier staan we op de plek waar vroeger een
schaalmodel van de haven van Lagos lag.'
Boswachter Klaas Althuis heeft ons eerder
in het informatiecentrum een prachtige
oude foto laten zien. Een groepje blanke
en zwarte mannen in pak staat met glimmende
schoenen op een mini-strandje.
Midden in het gezelschap staat een voorname
man in traditionele Afrikaanse kleding.
Op het oog reusachtige golven omspoelen
pieren van Madurodam-formaat.
'Vanuit een hoge toren namen we foto’s
om te zien hoe golven werden afgebogen,'
vertelt Van der Meulen enthousiast. 'Ook
gooiden we papiersnippers in het stromende
water. We belichtten zolang dat de
wegstromende snippers lijntjes werden
op onze foto’s. Hoe sneller de stroming,
hoe langer de streepjes.' Denkend aan
Lagos zien wij scheepswrakken in de
havenmond en rijen schepen eindeloos
wachtend op de rede. Of hun onderzoek
deze haven verder heeft gebracht vragen
we Van der Meulen. Veel wil hij er niet over
kwijt. Duidelijk is wel dat zijn adviezen
daar vaak op rotsige bodem vielen.
In het bos is de haven van Lagos niet meer
te herkennen. Toen eind jaren zeventig de
proeven alleen nog maar overdekt werden
uitgevoerd, zijn de schaalmodellen in het
bos aan hun lot overgelaten. Bomen en
struiken zijn opgeschoten, gemetselde
muurtjes ingezakt. De tand des tijds heeft
hier zijn werk gedaan. Slechts een verroest
sluisje en wat muurtjes verraden dat hier
mensen hebben gerommeld. 'Kijk,' wijst
Althuis, 'daar bij dat muurtje groeit de
tongvaren'. Later, in 1995, werden bijna
alle experimenten verplaatst naar Delft.
Van der Meulen bleef in de polder wonen.
Lang beschermden hoge hekken en nachtwakers
de kostbare meetapparatuur in
het bos tegen avontuurlijke jongelui en
koperdieven. In deze beslotenheid kon hij
ongestoord tussen de overwoekerde dijkjes
naar paling peuren en wandelen met
zijn hond. ‘Het werk en later dat zwerven
door het bos, allebei was mooi,’ zegt Van
der Meulen. In 2002 was het daarmee gedaan.
Natuurmonumenten kocht het bos
om huizenbouw te voorkomen en slechtte
de hekken.
27 Turkse havens
Op andere plekken in het bos is beter te
zien wat hier gebeurde. Daar heeft Natuurmonumenten
de oude proefopstellingen
weer blootgelegd en hersteld. Mooie
voorbeelden zijn de pieren van IJmuiden
en de Maasvlakte. Maar al die buitenland-
Hoog bezoek aan de haven van Lagos omstreeks 1960
in het Waterloop. Foto: Deltares
se havens hier in de Noordoostpolder,
dat maak dit bos toch wel heel speciaal.
‘We hebben alle 27 Turkse havens langs
de Zwarte Zee onderzocht,’ zegt Van der
Meulen trots. De dubbelzijdige informatiepanelen
maken duidelijk dat het bos
twee 'gezichten' kent. Aan de ene kant
lezen we de uitleg van de modellen door
Van der Meulen. Als je het paneel omkeert
zie je zeldzame planten en dieren in en
rond de plassen hun plek hebben gevonden.
Natuur- en cultuurbehoud gaan hier
hand in hand.
pRAKTISChe InFORMATIe
We wandelden in twee dagen van Kraggenburg via
Vollenhove naar Genemuiden. De routebeschrijving
(16 km) en informatie over achtergronden,
vervoer en horeca tussen Kraggenburg en
Vollenhove staat op: http://home.kpn.nl/~farjo001/
nop-i.htm . We volgden het bewijzerde LAW
Zuiderzeepad van Vollenhove tot aan de pont
naar Genemuiden.
Schaalmodel van de Havenmonding van IJmuiden, Waterloopbos Noordoostpolder
2011-1 op lemen voeten 15

Gelderland
Van Heilig Land
naar Duivelsberg
Tekst en foto's: Jan Erik Burger
nergens is Duitsland fysiek dichterbij en tegelijkertijd mentaal verder weg
dan in nijmegen. na de oorlog wilde nederland ook hier een voortuintje
om de Mof langer buiten te houden. het werd een minideurmat. Over de
nijmeegse heuvelrug verschoof de grens drie km naar het oosten. In onze
goedertierenheid gaven we later weer een kilometer terug. De Duivelsberg
hielden we, omdat je daar na een vermoeiende wandeling zo lekker pannenkoeken
kunt eten.
16
Mariabeeld van Pieter Gerrits
In een besneeuwd winterlandschap
keerde Op lemen voeten terug naar dit
jeugdlandschap, om er eens een keer een
andere wandeling uit te zetten dan de
geijkte. Twee recente uitgaven zetten ons
op dit spoor. Een coffee-table boek over de
beroemdste 75 bouwwerken van Nederland
en een nieuwe wandelkaart. Grote
verbazing dat de Heilig Land Stichting tot
die 75 monumenten behoort. Begrippen
buitelen over elkaar: Rooms(ch) verleden,
kitsch en Van Agt. Om met de laatste te
beginnen. In ‘Voor de duvel niet bang’
(1981) vertelt hij aan Tromp en Witteman:
‘Wonen op de Heilig Land Stichting is een
idylle. De bedauwde weiden dampen in de
warmte van de zon, het licht dat door de
hoge bomen valt, tekent dartele figuren
op het zandpad, waarover wij naar onze
kleine kerk gaan. En de stilte hult zich als
een weldaad om ons heen.’
een nederlandse Sacré Coeur
Die kleine kerk moet wel de fraaie Cenakelkerk
van architect Jan Stuyt zijn die met
zijn twee torens als minaretten en zijn
koepel geïnspireerd lijkt door het Midden-
Oosten en de Byzantijnen. Het godshuis
is een rijksmonument, net gerestaureerd
en in plaats van wit inmiddels lichtgeel
De Cenakelkerk was bedoeld
als aanloopje naar de bouw
van een omvangrijke Heilig-
Hartkerk, die met 17.000
zitplaatsen de Sacré Coeur
naar de kroon moest steken
geschilderd, zodat hij prachtig afsteekt
tegen de sneeuw. De Cenakelkerk was
bedoeld als aanloopje naar de bouw van
een omvangrijke Heilig-Hartkerk, die met
17.000 zitplaatsen de Sacré Coeur naar de
kroon moest steken.
Het idee was ontsproten aan het brein van
een bemiddelde, eigenzinnige en lichthysterische
Nijmeegse dame, die hiervoor
een groot stuk land ter beschikking
stelde. Haar ideeën vielen aanvankelijk
samen met die van de jonge Waalwijkse
kapelaan Arnold Suys. Geïnspireerd door
een reis naar het Heilig Land wilde hij een
devotiepark stichten, waarheen ook de
vele katholieken die niet in staat waren om
een reis naar Palestina te maken, konden
pelgrimeren.
Rondom de basiliek waren bekende locaties
uit het Nieuwe Testament gedacht,
zoals de Calvarieberg, het Paleis van Pontius
Pilatus en het dorpje Nazareth. Met
op lemen voeten
2011-1
talrijke kloosters, waarvan er daadwerkelijk
vier gebouwd werden, zou de Heilig
Land Stichting kunnen uitgroeien tot een
Nederlands Lourdes of Fatima. Met de
Nijmeegse zieneres achter de hand zou
het elders ongetwijfeld gelukt zijn, maar
ze was of te eigenwijs – maar dat was
Bernadette ook – of kapelaan Suys was te
nuchter en te Nederlands. Het bleef mensenwerk,
ploeteren dus. Uiteindelijk werd
midden in de crisistijd begonnen met de
bouw van de basiliek, maar na de bouw
van een voorhof en een atrium waren de
middelen uitgeput.
van devotie naar beleving
Het Devotiepark kwam wel tot stand.
Aan de bijbelse plaatsen werd een joods
dorp en een karavanserai toegevoegd. Er
kwamen elk jaar behoorlijk wat bezoekers
op af, maar in de jaren vijftig begon
aanvankelijk onopgemerkt een andere
wind te waaien. Niet langer stond devotie,
maar beleving centraal. De Heilig Land
Stichting werd omgevormd tot een Bijbels
Openluchtmuseum, ook interessant voor
niet-katholieken. Uiteindelijk kwam er
ook, na bemiddeling van Van Agt en met
hulp van het sultanaat Oman (jawel), een
Arabisch dorp.
Dit alles werd de steeds conservatiever
Nederlandse kerkprovincie teveel.
Het probeerde zijn greep op het Bijbels
Openluchtmuseum, inmiddels Orientalis
geheten, te versterken. Na een energieverslindende
juridische strijd beet de
bisschop van Den Bosch uiteindelijk in het
stof. Het bestuur van Orientalis had door
al dit gedoe ook niet de juiste snaar bij het
publiek weten te raken. Met touch-screens
was het museum inmiddels state of the
art, maar de nagebouwde heilige plaatsen,
de kern van het park, waren aan restauratie
toe. Bezoekers bleven weg. Hun
aantal daalde van 120.00 naar 70.000.
Tijd voor een denkpauze, want wat doe je
Het fraaie kerkhof met
Calvarieberg en Golgotha
is overdag altijd open,
een sfeerrijke plaats
met een groot aantal rijksmonumenten
die in een gesloten attractiepark staan te
verstoffen. Zo trad museumdokter Peter
Berns aan. Zijn advies was tweeledig:
enerzijds terug naar de gewijde plaatsen,
de core business, anderzijds uitbreiden naar
alle wereldreligies. Niet alleen naar de
islam, wellicht ook steen des aanstoots
– Henk en Ingrid stemmen ook met de
voeten – maar ook hindoeïsme en boeddhisme.
eeuwfeest
In 2011 bestaat de Heilig Land Stichting
honderd jaar. Vlak voor de zomer wordt
het Omaanse dorp geopend, volledige
heropening van het park volgt in 2012. Geinteresseerde
groepen, waaronder wandelaars,
zijn eerder welkom. Hoe dan ook is
de Heilig Land Stichting een prima begin-
of eindpunt van een wandeling. Het fraaie
kerkhof met Calvarieberg en Heilig Graf is
overdag altijd open. Een sfeerrijke plaats,
waar naast bekende katholieke handelsfamilies
tegenwoordig ook niet-katholieken
als de gevallen horecatycoon Sjoerd Kooistra
begraven liggen.
Routebeschrijving
Van de Cenakelkerk langs een trapje afdalen
naar de bedauwde (nu besneeuwde)
weiden van Van Agt. Het blijft een idylle.
Waar de Koning Davidlaan afbuigt naar
de wereld van de stervelingen rechtuit
naar De Vier Perken. Ideaal om sleetje
te rijden, maar met enkele fraaie afdalingen
- of zijn het afgravingen? – ook
voor een afwisselende wandeling. Vlak
voor het meer volkse deel van Berg en
Cenakelkerk van architect Jan Stuyt Kruiswegstatie op de Calvarieberg
Dal rechtsaf langs de rand van het bos
en langs het tennispark, zo volks is het
hier nu ook weer niet, linksaf langs de
Molenweg naar de Oude Kleefse Baan.
Aan de rechterhand ligt Water Meerwijk,
een landgoed waarvan de eigenaar zo rijk
is dat hij het voor ons wandelaars gesloten
kan houden. Graag zou ik er een geheim
bezoek aan brengen. Langs de Oude Holle
Weg naar de heerlijke en openbare bossen
van de Heerlijkheid Beek. Hier wacht
de wandelaar een schitterend uitzicht
over de boomtoppen naar het Ooijse dorp
Persingen in de diepte. Dit zijn on-Nederlandse
hoogteverschillen. Steil afdalen
tot de Elyzeese velden. Hier rechtsaf naar
de N-70 route/Lingepad , die over de Vossenberg,
langs het Filosofenpad en over
de Wylerberg naar de Duivelsberg voeren,
alwaar pannenkoeken.
pRAKTISChe InFORMATIe
Hoe er te komen
Nijmegen is uitstekend per trein te bereiken.
Bus naar de H. Land Stichting. Uitstappen halte
Sionshof. In Berg en Dal bus 8 richting Hatert naar
Nijmegen-NS. Aan de voet van de heuvelrug rijdt
bus 2 ook naar Nijmegen NS.
Museuminformatie: Orientalis (voormalige Heilig
Land Stichting): www.museumparkorientalis.nl.
Kaarten en gidsen
Deze wandeling is uitgestippeld aan de hand van
de nieuwe samengestelde topografische wandelkaart
Arnhem-Nijmegen 1:25.000 van Reisboekhandel
De Noorderzon ISBN 978-908139611-0.
Prijs: ¤ 12.50. Op deze kaart staan lange afstandpaden
goed aangegeven. Niet aangegeven is de
toegankelijkheid van gebieden. Inmiddels verschenen
dito samengestelde kaarten van Utrechtse
Heuvelrug, Veluwe en Achterhoek.
Theo van Oeffelt. De 75 beroemdste bouwwerken van
Nederland. Uitgeverij Thoth Bussum 2010. ISBN 978
90 6869 518 3. Eigenzinnige, maar goed beredeneerde
keuze.
2011-1 op lemen voeten 17

Glibberen over ’n
wal uit de IJstijd
‘nog krakender dan chips.’ Die zin
uit een act van neerlands hoop
spookt hardnekkig door mijn hoofd
tijdens onze wandeling over de
bevroren sneeuw van de Utrechtse
heuvelrug. Dat dit het stilste plekje
van Utrecht is, zoals de website
meldt, nemen we voor het gemak
maar aan. De Randstad al dagen
vorst- en sneeuwvrij, hier gelden
andere wetten. Klimatologisch
gezien is nederland groot.
We starten onze tocht van twintig kilometer
bij de Groene Entree van het Nationale
Park ter hoogte van Kasteel Prattenberg,
even buiten Veenendaal. Vanaf de parkeerplaats
glibberen we het bos in, waar in het
strijklicht van de ochtendzon de talloze
waterdruppels aan de kale takken glinsterend
wedijveren met de sneeuwkristallen
op de grond. De dromerige nevel tussen
de bomen lost snel op. Bospaadjes wisselen
af met beukenlanen en percelen hei.
Het brekend ‘bomijs’ onder onze voeten
wekt herinneringen aan jeugdige overmoed.
Een tweespan kruist klingelend
ons pad, dampende wolkjes uit de neusgaten
van de paarden. Zo kan het dus ook.
Het blauwgrijs bevroren Egelmeer, even
verderop, geeft niets prijs van de bijzondere
flora die op het informatiebord staat
vermeld: de dopheide, zonnedauw en
bruine snavelbies om het meer houden we
tegoed.
Andere tijden
De Utrechtse Heuvelrug is een stuwwal,
hier neergelegd in de voorlaatste IJstijd.
Vanuit het noorden opgestuwd door een
gletsjer vormen zand en grind de basis
ervan, in later tijd werd de wal bedekt met
een metersdikke laag zand. Grafheuvels
wijzen op vroege bewoning, ongeveer
vijfduizend jaar geleden. De rug loopt van
Baarn tot Rhenen. Onze wandeling voert
over de Amerongse Berg en de Elster Berg,
bij elkaar is het zo’n 230 meter stijgen en
dalen. Het levert mooie doorkijkjes op:
eerst op Veenendaal (waar een hoge flat
het beeld ontsiert) en vlak bij Amerongen
18
Utrecht
op de Nederrijn, een fonkelend lint door
het landschap. De stuw bij Maurik is net
te zien.
Bovenop de Amerongse Berg is de Franse
invloed ten tijde van de herbebossing, als
remedie tegen het verstuiven van het zand,
nog zichtbaar in de stervormige aanplant.
Gefortuneerde mensen uit Utrecht en
omgeving lieten in de 19de eeuw bui-
Tekst: Fredy Blom
Foto’s: Aart Blom
tenplaatsen met grote parken op de wal
aanleggen.
hart voor natuur
Sinds 2003 is De Utrechtse Heuvelrug
tussen Driebergen en Rhenen Nationaal
Park. Meer dan tien Poorten en Groene
Entrees ontsluiten het gebied voor wandelaars
en fietsers en bieden informatie.
op lemen voeten
Statige beukenlaan
2011-1
Natuurverbindingen als ecoducten en
tunnels ‘ontsnipperen’ het gebied en
vergroten zo de leefgebieden van mens en
dier. Er wordt aan gewerkt om ecoducten
op grotere schaal zo in te richten, dat
recreanten deze ook kunnen gebruiken.
Als een ecopassage breed genoeg is en op
de juiste manier ingericht, levert dat voor
dieren geen probleem op.
Twee boswachters van Staatsbosbeheer
stappen uit hun auto en houden ons
staande. Een eerste publieksactie van een
groot aantal natuur- en milieuorganisaties
onder de naam ‘Hart voor natuur’
blijkt gepland op deze eerste zondag in
het nieuwe jaar. Een reactie op de Haagse
bezuinigingsplannen. Het is de start voor
een estafetteactie richting de Provinciale
Statenverkiezing begin maart. Even komt
op: hoezo flyeren per auto?
piraatjes zo van de tak
Een enkele tabaksschuur bij Amerongen
herinnert aan een rijk verleden, dat begon
nadat Columbus in 1492 het zaad van de
Nicotiana Tabacum meebracht uit Zuid
Amerika. Er werd een geneeskundige werking
aan toegeschreven, maar al snel ging
Hei bij Nieuw Amerongen
het nog slechts over de heilzame werking
op de gemoedsgesteldheid. In Veere werd
een eerste poging gedaan tot verbouw,
maar de zanderige ondergrond en de
bescherming van de stuwwal in Utrecht
en de Betuwe maakten die plek beter geschikt,
al bleef het aanvankelijk een groot
avontuur. De 17de en de 18de eeuw waren
de bloeitijd van de tabaksteelt. Die was
arbeidsintensief: toppen, handmatige
pluk, het droogproces in de schuren, en
na het fermenteren het op smaak brengen
met bijvoorbeeld honing of chocola. Later
kwam tabak vaak van Sumatra om in Nederland
verwerkt te worden tot sigaretten.
De beide wereldoorlogen veroorzaakten
een revival. In 1942 ging tabak op de
bon, de Duitsers hielden er ook wel van.
Op grote schaal begonnen degenen met
afkickverschijnselen op eigen terrein
Nicotiana te verbouwen om er puntig
toelopende sigaretten van te draaien,
Piraatjes. ’k heb een tuintje met Havanna
en Virginia-tabak, ‘k rook sigaren van de
koude grond en Piraatjes zo van de tak,’
zong Willy Derby in 1943.
Een schimmelziekte maakte in 1957
een definitief einde aan de verbouw. In
Publieksactie Staatsbosbeheer
Het blauwgrijs bevroren
Egelmeer, even verderop,
geeft niets prijs van de
bijzondere flora die op
het informatiebord
staat vermeld
Amerongen weet het Tabaksmuseum er
alles van. Een van de tabaksschuren aan
de rand van de plaats is sinds kort ingericht
als informatiecentrum. Van buiten
authentiek, maar het interieur is een soort
glazen schoenendoos.
Spoken
Time flies in het Amerongse etablissement,
de zon spoedt zich razendsnel naar
de einder. Het rondje Kasteel laten we
voor wat het is. Vanaf Amerongen voert de
wandeling door de Bovenpolder langs de
Nederrijn om tenslotte het bos weer in te
draaien. Via de Elsterberg lopen we terug
naar de parkeerplaats. Schemer verandert
de sneeuwplekken in nevelige spookverschijningen.
Door de sneeuw hebben we
de grafheuvels gemist.
Zie ook: de rubrieken Wat zien ik?! Stuwwallen
en droogdalen en de serie Natuurparken in
Europa: de Veluwezoom.
pRAKTISChe InFORMATIe
Wandeling
Leden van OnTrack kunnen de wandeling Toppunt
van de Heuvelrug gratis downloaden via www.ontrack.nl.
Anders bestellen voor ¤ 2,50. Print ook het
kaartje uit, dit is soms als ondersteuning van de
beschrijving wel nodig. De lengte van 20 km is in te
korten tot 11 km.
Bereikbaarheid
Het start- en eindpunt van de route ligt vlak buiten
Veenendaal, richting Rhenen: Cuneraweg 440. Bus
81 vanaf NS-station Veenendaal brengt je op 1,5
km afstand van het startpunt: halte Rhenendaal:
www.ov9292.nl.
Horeca
Bosrestaurant 't Berghuis Veenseweg 28 3958
ET Amerongen (halverwege de wandeling) en in
Amerongen.
Aanvullende informatie
Voor info over het Park: www.np-utrechtseheuvelrug.nl;
voor Hart voor natuur: www.hartvoornatuur.nu;
Historisch- en Tabaksmuseum:
www.tabaksmuseum-amerongen.nl.
2011-1 op lemen voeten 19

Op lemen voeten index 2008-2010
Onderwerp Jaar Nr Blz Titel artikel Onderwerp Jaar Nr Blz Titel artikel Onderwerp Jaar Nr Blz Titel artikel Onderwerp Jaar Nr Blz Titel artikel
neDeRLAnD
DRenThe
Bargerveen 2009 2 29 Schatkamer van het levende hoogveen
Drenthe 2008 1 43 Tussen Drentsche Aa en Hunze
FLevOLAnD
Almere, Lepelaarplassen 2010 3 42 De charmes van het kleine zusje
Schokland 2009 2 25 Een schokkende ontruiming
FRIeSLAnD
Ameland 2008 1 33 Roemrijk verleden, ruig duinlandschap
Ameland 2010 3 24 Lopen over de zeebodem
Friesland 2008 4 38 Oude paden en lonkende oren
Friesland 2009 3 16 Hoe de duvel verdween uit Jorwert
Heerenveen: landgoed Oranjewoud 2009 4 26 Nieuwe en oude grandeur
Noord-Nederland en Oostfriesland 2008 2 36 Parels van het noorden (oude kerkjes)
Schiermonnikoog 2010 3 18 Een knipoog in de Waddenzee
Terschelling 2008 3 42 Langs hoge en lage kwelders
GeLDeRLAnD
Ermelose Heide 2009 3 24 Grafheuvels op de wandelkaart
Gelderland 2008 3 38 Door de Gelderse Poort
Gelderland 2010 3 28 Vredig (...) het landschap van de Koude Oorlog
IJssel 2010 3 26 Beleef de IJssel!
Linge 2010 3 20 Weelderige flora (...) gevaarlijk laagje water
Veluwe 2008 2 6 Op de grote stille heide…
Groningen 2009 2 34 Een dagje op 't eiland Middag
GROnInGen
Slochteren 2009 2 8 Het glijmiddel van de Hollandse polderpolitiek
LIMBURG
De Meinweg 2008 1 40 Fascinerend en on-Nederlands
St. Odiliënberg 2009 3 30 Natuurlijk: een graf in het bos
nOORD-BRABAnT
Den Bosch 2010 1 30 De moerasdraak slim verslagen
Dommel 2010 3 8 Onmisbare beek in het stadsbeeld
Groote Peel 2010 3 37 Restant van een immens hoogveenmoeras
Loonse en Drunense Duinen 2009 2 26 De grootste zandbank
Noord-Brabant: Plateaux-Hageven 2009 3 40 Vervuild gebied verschoont zich
Zundert 2009 4 10 'Een plek zoo lieflijk, (...) idyllisch bekoorlijk'
Kampina 2009 1 40 Rijk aan voedselarm water
nOORD-hOLLAnD
't Gooi 2008 3 16 Door de polder of door het bos?
't Gooi 2008 2 12 Het Land van Mauve
Amsterdam 2010 2 8 Van knokploeg tot vastgoedfraude
Bergen 2008 2 20 Op en top oorspronkelijk
Beverwijk: landgoed Scheybeek 2009 4 13 Laven aan bronwater en poëzie
Overveen 2009 4 8 Flaneren over romantisch Elswout
Texel 2009 2 38 Texel verlandt, verheelt, kalft af
OveRIJSSeL
Twente 2009 2 32 Kronkelen langs de Dinkel
Twente: landgoed Twickel 2009 4 30 Herstelde allure
Zwolle 2009 3 12 Oude en nieuwe dodenakkers
UTReChT
Amersfoortse Berg 2008 4 13 Een project voor geïnterneerden
Breukelen 2009 1 6 Ridderhofstad langs de Vecht
Utrecht 2009 3 14 Kerken kijken met andere ogen
ZeeLAnD
Domburg 2008 2 24 Golfbrekers als inspiratiebron
Sint Philipsland 2010 3 11 Een groeiend stukje Nederland
Zeeland: De Yerseke Moer 2009 2 36 Het zilte Zeeuwse goud van weleer
Zeeland: Hertogin Hedwigepolder 2009 1 14 De Hertogin doorprikken?
ZUID-hOLLAnD
Vlaardingen 2008 3 41 Zitten hier krokodillen?
Wassenaar: landgoed Clingendael 2009 4 40 Landschappelijk verantwoorde deftigheid
ZUID-hOLLAnD / nOORD-hOLLAnD
Amsterdamse Waterleidingduinen 2009 2 40 Strandwallen, valleien en oud bos
20
BeLGIë
Antwerpen 2008 1 23 Nederlands Antwerpen
Antwerpen 2008 3 34 'Hollandse forten' in een Belgische waterlinie
Antwerpse Kempen 2008 3 24 Indianen, kabouters, krijgers
Ardennen 2009 1 19 Hunebedden en menhirs
Blankenberge 2010 2 23 Klinkende crime van Pieter Aspe
Brugge en Knokke 2008 2 41 Drukkend en majestueus verleden
Brussel 2008 1 24 The Decline & Fall of …
Brussel 2010 1 25 De Bourgondiërs en ondergronds Brussel
Gent en Brugge 2010 1 12 Champagne met oesters en Heilig Bloed
Hoge Venen 2010 2 35 Open en oorspronkelijk veengebied
IJzervallei 2008 4 24 Helder en vloeiend, rood en hard
Leiestreek 2008 2 30 Kunst aan de Leie
Limburg 2008 4 34 Den Droad (Eerste Wereldoorlog)
Limburg 2009 1 30 Alden Biesen, telkens uit de as herrezen
Luik 2009 2 16 Luik staat weer op de kaart
Maldegem/Brugge 2010 1 18 Stiekem lopen door het vlakke land
Mechelen 2010 1 15 De machtige Margareta's van Mechelen
Scheldeland 2009 1 16 Suske en Wiske in Scheldeland
Vallei Beneden-Dijle 2010 1 20 Voort langs groene haltes
Van Gent naar Maçon 2010 1 26 Onthaastend varen met Vlamingen
Voerstreek 2008 4 37 Polstokhoogspringen in het kasteel
Waterloo 2010 2 40 Waterloo voor beginners en gevorderden
West-Vlaanderen 2010 2 16 De Moorden van Beernem herleven
BRAZILIë
Hollands Brazilië 2008 3 32 De Dijk van Salvador da Bahia
BULGARIJe
CypRUS
2010 1 33 Pionierend op zoek naar de E8
2009 4 21 Wandelen met een botanische waterval
DeneMARKen
Thy 2010 4 42 Alles net even anders dan bij ons
DUITSLAnD
Ahrenshoop 2008 2 16 Schouwspel als Japanse prent
Baden: Kaiserstuhl 2009 1 34 Tongstrelend wijnwandelen
Eisenach 2009 1 12 Wartburg: kasteel vol heldhaftige geschiedenis
Hümmling 2009 2 21 Net even anders dan Drenthe
Mecklenburg-Vorpommern 2009 2 18 Een geologische modelregio
Neuholland 2008 1 10 Louise Henriëtte en het moeras langs de Havel
Rügen 2010 3 15 Duizenden elegante, waakzame kraanvogels
Sächsische Schweiz 2010 3 40 Uitzicht voor schilders en romantici
eGypTe
Sinaï 2009 4 18 Per kameel op zoek naar Mozes
FRAnKRIJK
Argonne 2008 4 14 Onverschrokken Yanks
Besançon 2010 2 14 Vrolijke vissen en lachende koeien
Bourgondië 2010 1 22 Natuur, cultuur en historie wedijveren in de
Morvan
Bourgondië 2010 4 23 Wandelen door warme wijngaarden
Camarque 2008 2 45 Flamingo's vliegen af en aan
Loire 2009 4 24 Meer dan royale kastelen
Parijs: Cimetière de Père Lachaise 2009 3 28 Grootste tuin van Parijs
Petit Poitou 2008 3 20 Hollandse luchten (...) exotisch
polderlandschap
Provence 2008 2 38 Wandelen in een Van Gogh
Somme 2008 4 17 Modder, luizen, (…) sporen ervan in het veld
Verdun 2008 4 8 Tactiek: leegbloeden
GROOT-BRITTAnnIë
Buckinghamshire 2010 2 20 Volg Barnaby naar de pub
Buckinghamshire 2010 3 22 Stroomopwaarts jagen langs de Theems
Cambridge 2009 3 32 Going to grass
Fens 2008 3 13 Vermuydens Fens
Kent 2009 4 14 Het gras bij de overburen ís groener
Lincolnshire 2008 1 16 Lincolnshire Wolds (Vikingway)
Schotland 2010 1 28 Wadlopen met koeien
Schotse hooglanden 2009 4 32 Paradijzen in de woestenij
Shetland-eilanden 2009 1 36 De wereld uitgeveegd
Wales 2009 3 34 Groene heuvels, zwarte geschiedenis
op lemen voeten
2011-1
ITALIë
Genua 2009 3 23 Italiaans drama
Trentino 2008 4 40 De Witte Dood aan het Alpenfront
LUxeMBURG
Luxemburg, Stad 2010 1 10 Wandelen onder het maaiveld
MALTA
Gozo 2010 3 31 Zoutpannen op Atlantis
MAROKKO
Hoge Atlas 2008 1 26 Indringend Marokko
Hoge Atlas 2008 2 35 Naar de Toubkal
Sahara 2009 1 20 De mooie straf van God
MOnTeneGRO
Durmitor 2008 1 13 De tralies van de Durmitor
nOORWeGen
Espedalen 2009 3 19 Idyllische rustplaats in pure natuur
Finmarken 2010 4 14 Nooit meer slapen in Finmarken
Lofoten 2010 4 26 Eindelijk het licht zien
Spitsbergen 2010 4 32 Helemaal het einde…
OeKRAïne
Odessa 2010 2 26 Intense lelijkheid en niet in te halen verval
OOSTenRIJK
Dachstein 2010 4 20 Zomer en winter in één
Filzmoos 2010 4 17 Een visueel luilekkerland
Wenen 2010 2 12 Voor 7 euro de onderwereld in
Wenen, Zentralfriedhof 2009 3 20 Dodenstad met eigen station
pOLen
Bialowieža 2010 4 29 Jagen met de tsaren in het oerbos
Weichseldelta 2008 3 10 Klein Holland
pORTUGAL
Lissabon 2009 4 38 Een weelderig park dichtbij de wolken
Lissabon 2009 3 38 Eeuwige weemoed, (...) zoenende zeeleeuw
Madeira 2010 3 12 Langs levadas, til en vinhatico
SLOvenIë
Eerste Wereldoorlog 2008 4 32 Twaalf slagen aan de Isonzo
SpAnJe
Noordoost-Spanje 2008 1 6 Ridders en Reconquista
Noordoost-Spanje 2008 2 32 Over de GR11 naar Dalí
Zuid-Spanje 2008 4 43 Stranden in een bloemenzee
SURInAMe
Fort Nieuw Amsterdam 2009 4 42 Vroeger een bende, nu cultureel erfgoed
Paramaribo 2008 3 30 'Waku fu feti a fatu'
Turkije
Zuid-Turkije (Pauluspad) 2008 4 20 Met Paulus naar de yayla
ZWeDen
Dalsland 2009 2 42 Gevonden door trollen en vogelheksen
Öland 2010 4 39 Lopen over stokoude alvars
Skåne 2010 2 29 Het lieflijke land van Wallander
Stockholm 2010 2 32 Als boven- en onderwereld samenkomen
Värmland 2010 4 36 Waar je de paddestoelen hoort groeien
ZWITSeRLAnD
Albula- en Bernina-Bahn 2010 4 8 Spectaculaire smalsporen
Aletschgebied 2010 1 42 En boven de gletsjer… een bos!
Lavaux 2009 1 39 Monnikenwerk beschermd
Lötschental 2009 1 26 Na het grauw komt het blauw
Nationaal park in Engadin 2009 4 35 Wildernis met Zwitserse precisie beschermd
Samnaun en Inntal 2010 4 12 Smokkelpaden en kuuroorden
San Gottardo 2010 4 10 Dringen door het Levantinadal
InTeRvIeW
Jean-Luc Dehaene 2008 1 30 Groene Schatten rondom Brussel
Midas Dekkers 2008 1 20 BN'ers op pad
Lilian Blom 2008 2 22 BN'ers op pad
Renate Dorrestein 2008 3 8 Ik zie wel waar we uitkomen
Maarten van Rossem 2008 4 10 Onderweg bedenk ik een mooie uitsmijter
Jan Blokker jr. 2009 1 10 Een schijnpelgrim
Gerda Verburg 2009 2 12 Nieuwe ideeën waaien binnen
Joyce Roodnat 2009 3 7 BN'ers op pad
Ferry Mingelen 2009 4 6 Liever lopen dan borrelen
Hella van der Wijst 2010 1 6 Het loopt altijd anders dan gepland
John Jansen van Galen 2010 2 6 Gepromoveerd wandelaar
Hans Dorrestijn 2010 3 6 Vogelen in plaats van wodka en bier
Leo Oele 2010 4 6 Van wandelen krijg je nooit genoeg
DAGWAnDeLInG
Amsterdam-Noord 2010 3 45 Naar de overkant van het Blauwe Plein
Amsterdamse Waterleidingduinen 2008 1 46 Kanalen en Bergen
België: Haspengouw 2009 2 45 Je loopt er op en je bouwt er mee
Culemborg-Buren 2009 4 45 De oogappels van de Betuwe
Empe-Zutphen 2008 4 46 Een bocht afsnijden mag
Greidhoek 2008 3 45 Kraak, koeien en kaas
Oosterbeek en Wolfheze 2008 2 10
Rotterdam 2010 2 45 Struinnatuur, rookpluimen en bootspotters
Sallandse Heuvelrug 2009 1 46 Geen knoop- maar keuzepunten
Schoorlse Duinen 2010 4 46 Bosbranden? Een nieuwe Roetroute!
Winterswijk 2010 1 45 Smokkelen door gevaarlijk veen
Zuid-Kennemerland 2009 3 44 Langs Neie Kille en de Zochers
WAT ZIen IK?!
Rivierstrangen 2008 1 50
Roofdieren terug van weggeweest 2008 2 50
Uiterwaarden van de grote rivieren 2008 3 50
Druk verkeer op wildwissels 2008 4 50
Vistrappen paaien vis 2009 1 50
Minder ijsvrij 2009 2 50
Vloeiweiden: oud en succesvol 2009 3 50
Gesteente: kalk of kristal? 2009 4 50
Korstmossen: speciale organismen 2010 1 50
IJstijdrelicten: kwetsbare kleinoden 2010 2 50
Vervening door stagnerend water 2010 3 50
Zandkusten, groei en afslag 2010 4 50
DIveRSen
Begraafplaatsenarchitectuur 2009 3 10 De dood is weer terug in de stad
Canon 2008 3 26 De Canon van het Nederlandse Landschap
Congres www.ommetjes.nl 2008 3 29 Ruim baan voor de ommetjesmaker
Conferentie Ommetjesmaker 2009 1 33 Dialoog met de verkeerssector broodnodig
Eerste Wereldoorlog 2008 4 6 Rond Kerst zijn we weer terug
Eerste Wereldoorlog 2008 4 28 Door het grote niemandsland
Elke begraafplaats een eigen verhaal 2009 3 8
Ferrarisatlas, een zwaargewicht 2010 1 52
Funeraire flora en fauna 2009 3 36 De vruchtbare rustplaats
Geologie van wandelpaden 2009 2 14 Over knisperende en glibberige paden
Groeneveldlezing 2009 2010 2 42 De stad eet gulzig land
Groeten uit…? 2008 3 6 Raad de locatie van deze landschappen
Kleine geschiedenis Ned. Landschap 2009 2 6
Kunstschatten uit Wallonië 2008 2 40 Dat verrassende land
Landschap van de Koude Oorlog 2010 3 30
Lichtvoetig 2010 3 35 Column
De polderatlas van Nederland 2010 2 38 Een hebbedingetje van vijf kilo
Smakelijk op de kaart 2009 2 31
Terloops 2010 4 45 Column
Tot stof zult gij wederkeren 2009 3 26
Wat is een Geopark? 2009 2 17 Unesco European Geoparks
Week van de Geschiedenis 2010 3 35 Land en water
Zonder Bourgondië geen Nederland 2010 1 8
De index van Op lemen voeten, ook van vòòr 2008, vindt u op de website onder Archief.
2011-1 op lemen voeten 21

Hogere wilgenkunde
onder Roffa's rook Tekst
Zuid-holland
Onder de rook van Rotterdam krijg je
al wandelend bijles in hogere wilgenkunde.
In de buitendijkse Rhoonse
en Carnisse Grienden groeien maar
liefst vijftien wilgensoorten. eeuwenlang
bezorgden ze de nederlanders
kleine en grote tenen. niet voor niets
heet dit land houtland, alias holland.
Laarzen mee, luidt het devies. Het is waterig
koud als we onze wandeling beginnen,
de drassige grond tart onze wandelschoenen.
De grienden nabij het Zuid-Hollandse
Rhoon vormen het belangrijkste
tijdegriendengebied van Nederland. Eb en
vloed doen er hun waterwerk en tja, dan
wordt het niet alleen voor wilgen- maar
ook voor mensenvoeten wel eens nat.
De skyline van Rotterdam voorbij de dijk
22
Gelukkig doet een bleek zonnetje zijn best
door te breken. Door oudere en jongere
aanplant, wilgen in drassige geulen, zover
als het oog steeds maar reikt.
Duitse dot
'De ene wilg is de andere niet,' aldus een
vriendelijke passant uit de buurt. 'De
Schietwilg herken je aan zijn smalle blad
en machtige kroon en het Belgisch rood
heeft gloedvolle twijgen. De Grauwe wilg
is meer een moeraswilg terwijl de Duitse
dot veelal aan het water staat. Wist je dat
de dotten allemaal vrouwen zijn?'
We stappen door. Het water verbreedt
zich, uitbundige rietkragen en houten
ophaalbruggen halen pittoresk de monotonie
uit het slingerende parcours. Ruisen
doet het, van de zachte wind door het riet,
en het razen van auto's in de verte. Een rei-
en foto's: Mariëtte van Beek
ger klapwiekt snel weg. Natuur en drukke
mens: ze passen nog maar net samen in
de Zuid-Hollandse notendop. Wel heeft de
natuur in de grienden grotendeels de vrije
loop gekregen.
'Vroeger waren de wilgentenen belangrijk
voor het vervaardigen van zinkstukken
- voor dijken -, manden, stoelzittingen,
palen en brandhout, maar dat is tegenwoordig
nauwelijks het geval. Niet alle
wilgen worden nog geknot.' Goed nieuws
voor flora en fauna. Een vogel roept, alsofie
instemt, namens de bergeend, de watersnip
en de steenuil.
18 holes
We komen op een stuk fietsasfalt in de
Nieuwe Polder uit, verder oostwaarts
langs de dijk waar we onze tocht begonnen.
Het natuurgebied Klein Profijt dat
op lemen voeten
2011-1
Het natuurgebied Klein Profijt dat even rechts van de route ligt,
bewaren we wijselijk voor een drogere keer
even rechts van de route ligt, bewaren we
wijselijk voor een drogere keer. Hoe moet
knotten in dit ondoordringbare moeras
vroeger in zijn werk zijn gegaan, vragen
we ons ondertussen af. Een hels karwei,
niet ons ding. Dan geroep verderop, maar
niet van wilgenknotters. Golfers lopen
af en aan op hun strakke velden, 18 holes
maar liefst, een eigenaardiger contrast
met de woeste grienden bestaat niet. Het
Oude Maaspad loopt hier midden tussendoor.
Een drietal golfers kruist ons,
op weg naar de volgende putsessie, twee
wielrenners komen ons in grote vaart tegemoet:
'Môgge!' Rechts schiet een haas
weg, links komt de skyline van de Nederlandse
Big Apple 'Roffa'* in zicht. Akkers
vol boerenkool dienen als voorgrond.
Bizar maar stunning. Van de dijk af warmen
we even op in het golfhuis Nieuwe
Polder. Soep en koffie met zicht op de
baan. It's a men's world, althans vandaag.
Een half uur later lopen we tussen de
bomen in de Carnisse Grienden. De
markante geur van natte herfstbladeren
dringt dieper door in de neusgaten. De
Oude Maas doemt rechts op, evenals een
somber ogend pompgemaal. Containerschepen
brengen met hun rode en oranje
blokken kleur in de vaart. Het schip Pride
of Braila is ver van het Roemeense thuis,
futen en meerkoeten houden haar aimabel
gezelschap. Zwarte golfbrekers flankeren
vervolgens het Truus Visscherpad.
Geklots alom van het water, geronk van de
motoren van 's lands varende economie.
Een gouden fazant scharrelt wat bij in het
gebladerte.
Koedoodhaven
Het pad gaat over in een houten balustrade
die honderden meters langs het water van
een inham voert. Een prachtig stuk. Even
regent het, maar op een schelpenstrandje
verderop is het bijna warm in de zon. Een
meisje in paarse laarsjes en met stevige
stok loopt met haar moeder kokkels en
scheermesjes te verzamelen. De rommelige
Koedoodhaven met houten huizen,
boten, scheepstimmerplaatsen en stapels
wilgentenen volgt. Opnieuw begint het
te regenen, aanzienlijk minder frivool dit
keer. De weg voorbij het vogelobservatiecentrum
- een must voor vogelaars - luidt
precies op tijd de terugtocht in. We lopen
onderaan de ijskoude dijk totdat het pad
langs een grote plas terug naar de boeien
in de Oude Maas voert.
Banjeren door het natte gras is wat we nu
doen. De haard van een traditionele boerderij
met dito luiken lonkt. Het waait en
regent langs de Zegenpoldersedijk - what's
Ophaalbruggetjes in de Rhoonse grienden
in a name? Wollig grijs in drievoud: Roffa's
rook, regenwolken en schapenjassen. Een
unieke combinatie oftewel: we houden de
moed erin. Via een open schelfplaats voor
griendhout loopt de weg weer de Rhoonse
grienden in. In de jachthaven storten we
ons op de warme choco in Grand café
Abel.
*Roffa is straattaal voor Rotterdam
pRAKTISChe InFORMATIe
Wandelroute
Griendenroute van het Natuur- en Recreatieschap
IJsselmonde (www.recreatiegebied-ijsselmonde.
nl; http://bit.ly/glwudF) 15 km. De beschrijving is
prima, de bewegwijzering ter plekke echter minimaal.
Openbaar vervoer
vanaf Rotterdam Centraal met de metro naar
Rhoon. Vanaf het metrostation ca. 1,5 km zuidwaarts
lopen naar het begin van de route bij de
jachthaven.
Auto
vanaf de A15 richting Poortugaal en Rhoon, in
Rhoon de Rhoonse Jachthaven ten zuiden van de
dorpskern aanhouden.
2011-1 op lemen voeten 23

Literatuur langs de zeedijk
Weggestopt in een hoekje van Zuid-Beveland ligt Borssele. een dorpje dat
zijn landelijke bekendheid vooral kreeg door de kerncentrale. Daarnaast is
het de geboorteplaats van schrijver en dichter hans Warren. In zijn dagboeken,
die nog in de loop van zijn leven werden gepubliceerd, sprak de geboren
en getogen Zeeuw met liefde over de natuur van zijn geboortestreek.
Borssele anno 2011 is een plek waar natuur en literatuur elkaar ontmoeten
op de zeedijk.
Een symmetrisch stratenpatroon, kaarsrechte
polderwegen en vanaf de zeedijk
een magnifiek zicht op de Westerschelde.
Zo zou je Borssele in een paar woorden
kunnen karakteriseren. Maar het is niet
louter plattelandsidylle dat de kleine
woongemeenschap met zo’n 1.500 inwoners
karakteriseert. Duidelijk aanwezig
in het straatbeeld is de kerncentrale,
al sinds 1973 in bedrijf. Aan de verre
horizon tekent de chemische industrie
van Terneuzen en het Sloegebied zich af.
Waarom zou je hier willen wandelen? Wat
heeft Borssele de wandelaar tussen al die
oprukkende industrie te bieden? Het antwoord
is poëzie. Met dank aan de literaire
zoon van Borssele, Hans Warren.
24
Zeeland, Zuid-Beveland
Krijsende vogels
Hans Warren schreef met liefde over de
natuur in en rondom Borssele. Als kind
woonde hij buiten het dorp, in een groot
huis dat boven op de zeedijk was gebouwd.
Vanaf die zeedijk kon hij, tussen
Zeeuws-Vlaanderen en Vlissingen door,
de Noordzee zien. Vooral de ontelbare
vogels in de getijdenkreken genoten zijn
voorliefde. Hoewel veel van de getijdennatuur
in de loop der jaren verloren is
gegaan, is ook nu nog het schrille gekrijs
van vogels te horen. In het achterland,
de polder, domineert de akkerbouw.
Vooral tarwe, suikerbieten en aardappelen
worden er verbouwd, maar tijdens
onze najaarswandeling zien we met name
Het gedicht ‘Baadster’ van Hans Warren op de zeedijk bij Borssele
Tekst en foto's: Marianne Sinke
omgeploegde akkers. De grond krijgt rust
om volgend voorjaar weer ingezaaid te
worden.
Rechtlijnigheid
Langs ‘De Hoop en Verwachting’, een
korenmolen uit 1714, lopen we richting
zeedijk. Het is donker, grauw weer. Overal
rondom ons liggen de geploegde akkers
met dikke vette klei. Aan de horizon de
zeedijk, die op zijn beurt de rechtlijnigheid
van het landschap accentueert.
Eenmaal op de dijk hebben we uitzicht op
de brede monding van de Westerschelde.
Schepen op weg naar Antwerpen varen
langzaam voorbij. Aan de overkant van
het water zien we de rookpluimen van de
op lemen voeten
2011-1
industrie bij Terneuzen.
Vertwijfeld vragen we ons af hoe je hier
in een literaire stemming kunt komen,
zeker wanneer het ook nog zacht begint te
regenen. Maar dan ontdekken we de grote
ijzeren panelen, waarin de gedichten van
Hans Warren zijn uitgesneden. Woorden
die exact onze stemming weten te treffen:
‘Een schorre vogel houdt niet op te krijsen
als ’t lood der regens op de golven strijkt.’
In totaal komen we vier gedichten tegen,
te midden van het landschap waarover
Warren zijn gevoelens uit. Nooit eerder
heeft poëzie ons zo dicht op de huid
gezeten.
verloren paradijs
In het voorwoord van zijn natuurdagboek
‘Ik ging naar de Noordnol’ dat in 1996
verscheen, gaf Warren al aan dat het
Zeeuwse boerenschuren
Vanaf de zeedijk aan de zuidkant van Zuid-Beveland
is er steevast een weids uitzicht op de Westerschelde.
Het landschap van het schiereiland
heeft daarentegen een besloten karakter, waarin
de geschiedenis en de strijd tegen het water
is verankerd. De zak van Zuid-Beveland maakt
als cultureel landschap deel uit van het Nationaal
Landschap Zuid-West Nederland. Een landschap
gevormd door mensen: in de loop der eeuwen
groeiden kleine eilanden door inpoldering
aaneen tot een gesloten gebied. Het kleinschalige
karakter van het landschap is te danken aan
de vele dijkjes, vaak met dubbele bomenrijen beplant,
heggen en boomgaarden. Sporen van dijkdoorbraken
zijn nog terug te vinden in de vorm
van welen en kreken.
paradijs van zijn jeugd niet meer bestond.
‘De mens greep in en verwoestte alles,
tot in de verre omgeving.’ Dat kan een
wandelaar anno 2011 slechts beamen.
Als we aan de buitenkant van de
zeedijk weer richting Borssele lopen,
doemt onherroepelijk de kerncentrale
op. Onze wandeltocht eindigt in de
woonkern. Op het centrale plein, een
grasveld met in het midden de kerk, is
het doodstil. Zelfs spelende kinderen
ontbreken. Die kinderen zien we een
stukje verderop in een bronzen beeld
gevat van Anton Beijsens. Onwillekeurig
denken we opnieuw aan de gedichten
van Warren: ‘Hoog in het hemelblauw
klinken vogelgeluiden. Slaap. En een
zwanenvlucht is stil voorbijgezeild.’
Kenmerkend in het landschap van Zuid-Beveland
zijn de typische Zeeuwse boerenschuren. Grote
zwart geteerde gebouwen, waarbij witte randen
de deuren en ramen markeren. Een mooi voorbeeld
van dit type boerenschuur is te vinden in
Eversdijk (gemeente Kapelle). Een verstild gehucht
dat zijn oorspong kent in de 11e eeuw, toen
het ontstond op het snijpunt van twee wegen.
Door zijn geïsoleerde ligging heeft Eversdijk zich
echter nooit tot een volwaardig dorp ontwikkeld.
De kerk die er ooit stond stortte in 19e eeuw
in en werd vervolgens gesloopt. Rondom de plek
van de kerk staan nu nog een paar woonhuizen
en boerderijen. Een aantal grafstenen onder een
monumentale beuk herinnert aan de oude begraafplaats,
die tot 1948 in gebruik was.
Dichter Hans Warren:
‘Een schorre vogel houdt niet
op te krijsen als ’t lood der
regens op de golven strijkt.’
pRAKTISChe InFORMATIe
Voor de wandeltocht in en rondom Borssele werd
gebruikt gemaakt van de wandelgids ‘Zakboekje:
Sporen in de Zak’, een uitgave van Promotie Zeeland
Delta. De Hans Warren Wandeling is ruim tien
kilometer lang. De wandeling kan gevolgd worden
met behulp van wandelknooppunten. Er zijn in en
om Borssele echter geen overzichtsborden van het
wandelnetwerk aanwezig. Het is om die reden aan
te bevelen een wandelkaart mee te nemen. Borssele
is per bus vanuit Goes (met overstap in ’s Heerenhoek)
bereikbaar.
Zeeuwse boerenschuur in Eversdijk Het gedicht ‘Onweer’ van Hans Warren op de zeedijk
Hans Warren
Hans Warren (1921 – 2001) was schrijver, dichter
en literair criticus. Hij werd geboren in
Borssele als enig kind van een water- en wegenbouwkundig
ingenieur en een onderwijzeres.
Het gezin woonde in een afgelegen huis
aan de Zeedijk. Van jongs af aan was Warren
geïnteresseerd in de natuur. Zijn grote voorbeeld
was de veldbioloog en natuurbeschermer
Jac. P. Thijsse. Na zijn eindexamen schreef
Warren artikelen voor natuurtijdschriften,
maar ook was hij al op jonge leeftijd begonnen
met het bijhouden van een dagboek. Vroege
natuurobservaties zijn te vinden in zijn Natuurdagboek
1936 – 1942: Ik ging naar de
Noordnol. Gaande weg vonden steeds meer
persoonlijke ervaringen en problemen hun weg
in zijn dagboeken. Het zijn vooral deze ‘Geheime
dagboeken’ waaraan Warren zijn bekendheid
bij het grote publiek dankt.
2011-1 op lemen voeten 25

Landlopen over de grens
Brabant
Soms is het goed dat er grenzen
zijn. niet alleen omdat ze leuk zijn
om te overschrijden, maar ook
omdat ze soms ontwikkelingen
tegenhouden waar je later blij om
bent. Zoiets is het geval op de grens
van Brabant en onze zuiderburen,
meer specifiek onder Baarle nassau-hertog,
een plaats die grenzen
zo ongeveer tot core business heeft
verheven. hier vormt het beekje het
Merkske de grillige scheidslijn met
België.
Juist omdat bestuurders het niet eens
konden worden over de ruilverkaveling,
die weliswaar efficiënt was maar het landschap
in grote rechte stroken verdeelde,
bleef het Merkske vrolijk meanderen.
De smalle beek ontspringt als Noordermark
in Vlaanderen, aan de Nederlandse
zijde mondt het Merkske uit op de Mark.
Doordat het beekdal lange tijd in de
vergeethoek is gebleven, heeft de natuur
aan beide kanten van de grens jarenlang
haar gang kunnen gaan. Niet alleen kun
je er de meest zeldzame plantensoorten
vinden, ook vertoeven er graag aller-
De rechte dreven van Wortel-Kolonie
26
lei soorten vogels. In het beekdal tref je
schraallanden, bloemrijke hooilanden,
rietlanden en akkers aan.
Schraalgraslanden
In België wordt het gebied beheerd door
Natuurpunt Markvallei, bij ons door
Staatsbosbeheer. Gelukkig wordt er nu
wel samengewerkt om de diversiteit van
het landschap te verbeteren. Binnenkort
maakt het gebied deel uit van een
uitgestrekt, aaneengesloten en grensoverschrijdend
natuurterrein. Zo moet het
beekpeil (nu inderdaad slechts een laagje
water) hoger worden en moeten de beemden
natter, wat de flora ten goede komt.
Verder komen er meer schraalgraslanden
door het afgraven van de bovenlaag. Ook
poelen en oude vennen maken een comeback
of worden hersteld.
Op de allereerste zondag van het nieuwe
jaar gaan we eerst naar Bezoekerscentrum
De Klapekster in het Belgische Wortel-
Kolonie voor informatie over het gebied
en wandelroutes. Dit centrum draait op
vrijwilligers van de organisatie Natuurpunt,
die zich beijvert voor meer natuur in
Vlaanderen. De naam Kolonie heeft een
intrigerende klank. Het blijkt een heel
complex te zijn, een dorp op zichzelf, dat
in vroeger tijden 'landlopers' huisvestte.
Tekst: Liesbeth Vermeulen
Foto's: Auteur en Saxifraga
Voorheen was het gebouw waar De Klapekster
in gevestigd is een deel van de oude
landloperboerderij.
Armlastige families
Na het succes van de landloperskolonie
begin 19de eeuw in Drenthe startte hier
een gelijksoortig project. In de grote
heidevlakten ten oosten van Wortel, een
gebied van 516 ha begon in 1822 de bouw
van tientallen kleine hoeven, die armlastige
families zouden gaan huisvesten.
Zeven jaar later telde het dorp 636 bewoners.
De ex-landlopers moesten hun gezin
onderhouden, plus dat zij op de duur als
zelfstandige boer verder zouden gaan om
zo aan de vicieuze cirkel van armoede en
ellende te ontsnappen. Maar dit plan mislukte:
de meeste gezinnen die hier werden
geplaatst, kwamen uit de stad en hadden
geen notie van de boerenstiel. Er volgde
een lange periode van opstand, afbraak,
verkoop, nieuwbouw, weer nieuwe landlopers,
enzovoort.
Pas in 1993 schafte België onder Europese
druk de wet op de landloperij af. Momenteel
verblijft er nog een tiental oudere
thuislozen.
Begraven in het bos
Als we de deur van het centrum openen
op lemen voeten 2011-1
om op deze prille zondagmiddag iets
warms te drinken, treffen we een vol zaaltje
met streekgenoten aan die al aan hun
eerste trappist begonnen zijn. Na de koffie
gaan we op weg door de rechte dreven.
Het omvangrijke terrein is in overzichtelijke
percelen verdeeld, en om de flora
en fauna niet te verstoren mag je in het
bosgedeelte niet van de paden af. Een flink
eind van de bebouwing, in het bos, vinden
we de begraafplaats van de kolonie. Volgens
de jaartallen op de poort werden hier
van 1870 tot 1986 de gestorven bewoners
aan de aarde toevertrouwd. Vanwege de
uniforme zerken en de sobere opzet lijkt
het wel een militaire begraafplaats. Sommige
kruizen dragen nog een naam, om
andere hangt een loden plaatje met een
nummer. Het lijkt een treurig einde van
treurige levens.
We besluiten een stuk te gaan landlopen
in de omgeving van het dorp Zondereigen,
gemeente Merksplas. Ter ere van het
750-jarige bestaan in 2001 is een route uitgezet
die het Merkske kruist. Toch moet
je nog opletten, anders zou je het beekje
(en de grens!) ongemerkt oversteken.
Als een loopgraaf ligt het Merkske in het
landschap; tussen smalle diepe bermen is
een bodem water zichtbaar, dat ook nog
stroomt bij deze temperatuur van rond het
vriespunt. Diverse groepen vogels vliegen
in V-vorm boven onze hoofden, vast op
weg naar warmere oorden. In de beschrijving
lezen we dat het hier een stiltegebied
is. We grinniken: hopelijk hebben we niet
te hard gepraat! Maar toch, de stilte is
opvallend: geen doorgaande wegen in dit
grensgebied.
vrouw van vlaanderen
De halfbevroren tractorsporen op het pad
maken dat we niet snel vorderen. Voorbij
het melkveebedrijf van de familie Verhoeven
komen we langs zo'n typisch kapelletje,
opgericht halverwege de dorpskerk en
de buurtschappen. Dit gebouwtje, gewijd
aan 'Onze lieve vrouw van Vlaanderen'
staat mooi gestut tussen een paar oude
lindebomen. In Zondereigen staat de
kerststal naast de kerk, met een flinke kachel
erbij om bezoekers warm te krijgen.
In deze contreien zijn speciale 'kerststalwandelingen'
uitgezet, van het ene naar
het andere dorp. Gelukkig denken de
organisatoren niet alleen aan de spirituele
kant, bij vrijwel elke stal is een soort koeken-zopietent
waar je locale geneugten als
chocojenever kunt drinken.
Ons onderkomen voor de nacht ligt in
Weelde Station, dus er moet een spoorlijn
zijn geweest. We vinden het oude tracé van
het Bels Lijntje, een treinverbinding tussen
Tilburg en Turnhout, een afstand van
Klapekster. Foto: Mark Zekhuis
Als een loopgraaf ligt het
Merkske in het landschap;
tussen smalle diepe bermen is
een bodem water zichtbaar,
dat ook nog stroomt bij deze
temperatuur van rond het
vriespunt
32,5 km. Nu is het een fiets- en wandelpad,
dwars door de natuur, maar ook door
bijvoorbeeld Baarle. Het stationsgebouw
van Weelde blijkt behouden te zijn, en
wordt nu bewoond. ‘s Morgens komen we
er een wandelaar tegen met een walkman
op, die flink doorstapt. Hij vertelt heel
vroeg uit Tilburg te zijn vertrokken en dat
Turnhout zijn doel is. Dat betekent dat hij
er al meer dan 25 km op heeft zitten, en
nog een eind te gaan heeft: we zijn onder
de indruk. Maar ja, misschien is hij in een
vorig leven wel een landloper geweest,
met veel kilometers in de benen.
Slanke sleutelbloem langs het Merkske. Foto: Jan van der Straaten
pRAKTISChe InFORMATIe
Hoe er te komen
Grensgebieden zijn vaak slecht in openbaar
vervoerverbindingen, zo ook hier. Vanuit Tilburg
of Breda (NS-stations) gaat buslijn 132 naar
Baarle. Vanuit Baarle is buslijn 458-459 naar
Hoogstraten (B) afgestemd op begin- en einduren
van scholen en bedrijven. Buslijn 460 gaat van
Baarle naar Turnhout. Meer info: www.delijn.be.
Leuker en makkelijker om een fiets te huren of mee
te nemen en het Bels Lijntje te volgen.
Kaarten en routes
Bezoekerscentrum De Klapekster: do t/m zo van
13 tot 17 uur. www.natuurpunt.be/nl/de-natuur-in/
centra-de-klapekster_16.aspx. Hier zijn A-4 prints
van wandelroutes in de kolonie te verkrijgen, en
routes in de vallei van het Merkske (en versnaperingen).
VVV Baarle-Nassau heeft diverse wandelroutes
door de grensstreek. Hier ook info over de door
Staatsbosbeheer uitgezette Laarzenpaden:
www.vvvbaarle.nl.
Wij liepen de Zondereigenwandeling nr. 6 van
Toerisme Merksplas (13 km, in te korten).
Accommodatie
B&B Van Meerendonk, Huzenblek 18, 2381
Weelde Station (Ravels), 014-716660,
jose.van.meerendonk@telenet.be.
2011-1 op lemen voeten 27

Limburg
Pollen in Quin
Duinwandelen langs de Maas
een samenspel van wind, water en
mens vormde in de loop van duizenden
jaren een ecosysteem ten
oosten van de Maas. het nationaal
park De Maasduinen heeft in ieder
seizoen zijn eigen charme; deze
herfstdagen genieten we van de nevelige
sfeer van het landschap, waar
de uitbloeiende heide harmonisch
overgaat in de roodoranje verkleurde
bossen. Talrijke vennen zorgen
voor een aantrekkelijk contrast.
Tekst: Fredy Blom
Foto’s: Aart Blom
In het 5300 ha grote gebied zijn gemarkeerde
wandelingen uitgezet van vaak
maar enkele kilometers. Langs de N271
liggen drie startpunten waar informatie
en kaartmateriaal te krijgen is. Bus 83 van
Venlo naar Nijmegen verbindt deze punten.
Met enige inventiviteit en een goede
kaart zijn een aantal korte wandelingen
prima aaneen te smeden. Een LAW-pad
van noord naar zuid is in de maak. Onder
28
andere Ontrack heeft langere wandelingen
beschreven. Wij liepen de eerste
dag de Zeven Vennen van veertien km,
die start en eindigt bij Jachthut Op Den
Hamer in Wellerlooi. Voor elven was de
Jachthut niet open, maar de herfstbock
aan het eind maakte veel goed.
Landgoed De hamert
Landgoed De Hamert, het meest zuidelijke
deel van het Park, was tot 1959 jachtterrein
van een Almelose textielbaron en
is om die reden weinig bebost. Glooiend
heidelandschap met vennen, omzoomd
door eiken- en berkenbossen, duinen en
voedselarme graslanden bieden zowel
prachtige vergezichten als schilderachtige
details: het oplichtende gras tussen
de auberginekleurige heide of het grillige
patroon op de bast van een berk. Het eerste
deel van de wandeling voert langs het
Geldernsch-Nierskanaal, dat loopt van
Duitsland naar de Maas. In de achttiende
eeuw gegraven om de natte moerassen in
Duitsland te ontwateren, nu een kronkelende
snelstromende beek die zelf haar
weg mag kiezen en dat ook heel enthousiast
doet.
Al snel komen we bij een complex van
vennen, van elkaar gescheiden door
veenlagen en stuifzandruggetjes, het
Pikmeeuwenwater. Alleen regen vult het
waterniveau aan, vastgehouden door de
hoogveenbodem. Eind oktober is het
bloeiseizoen achter de rug, voor de soms
zeldzame flora kunnen we beter in een
ander seizoen terug komen net als voor
vlinders en bijen. In het voor- en najaar
pleisteren in dit gebied kraanvogels op
doortocht van Scandinavië naar Zuid-
Europa en Afrika en terug. Bevers, dassen
en ook wolven zijn er gesignaleerd. Misschien
bieden de georganiseerde nachtwandelingen
bij volle maan meer kans de
bijzondere fauna op het spoor te komen.
Zelfs watervogels krijgen we vandaag
amper te zien vanuit vogelhut het Westernest.
Een vliegtuig spotten we slechts,
maar voor de meegenomen lunch is het
een prima plek.
Stroomdalgrasland
De Dikkenberg is een van de hoogste
punten van dit gebied. Je waant je er in de
Schoorlse duinen. Met een beetje fantasie
klinkt het verkeersgedruis van de N271,
dat zelden helemaal afwezig is, als het
geruis van de Noordzee. Het scheelt per
op lemen voeten
2011-1
slot van rekening maar één letter, gedruis
en geruis. In de verte zien we op de hei een
kudde schapen, dichterbij het Westmeerven.
Het laatste deel van de wandeling
gaat door de Stalberg, een bloemenrijk
stroomdalgrasland vlak langs de Maas
waar imposante galloway runderen
grazen. De Stalberg, genoemd naar een
vroeger roversnest, is een voorbeeldterrein
voor natuurontwikkeling.
Ooit was de Maas, die nu vijftig kilometer
lang de westgrens van De Maasduinen
vormt, een zijrivier van de Rijn. Beide
rivieren verplaatsten grote hoeveelheden
zand en grind, waardoor hun loop zich
wijzigde en de voor dit gebied zo kenmerkende
terrassen ontstonden. Vanaf
de Maas, naar het oosten toe, vind je
grenzend aan het Maasdal eerst hogere
zandgronden, dan lagere en tenslotte een
plateau. In de laatste ijstijd werd zand
vanuit de opgedroogde Maas oostwaarts
geblazen. Dit hoopte zich op tot stuifduinen
in hoefijzervorm, de zogenaamde
paraboolduinen. Toen de plantengroei
weer op gang kwam bleven die duinen bestaan.
Heraanplant voor de houtproductie
maakte later een einde aan het rondstuivende
zand. Pas de laatste vijftig tot
honderd jaar is er meer oog voor natuur
en werden ontgonnen landbouwgebieden
teruggeven aan de natuur.
huidig beheer
Vergrassing, verruiging, verbraming en
verdroging - het lijkt onze achtertuin wel
- vormen de huidige problemen waarvoor
het Park zich gesteld ziet. Het Beheers- en
Inrichtingsplan, via de website te lezen,
laat zien welke maatregelen getroffen
worden. Begrazing door runderen,
schapen en geiten, zo vrij mogelijk, is een
beproefde methode. Het berkenbestand
binnen de perken houden is een maatregel
tegen verdroging; een berk verdampt in de
zomer tientallen liters per dag.
Bescherming van de bijzondere flora en
fauna is een tweede zorg. De Wezerweg
bijvoorbeeld die het gebied van west naar
Echte wandelaars willen zo weinig mogelijk betutteling
Verschillende soorten runderen
Begroeiing op de Maasoever / gebied De Stalberg
Zelfs watervogels krijgen
we vandaag amper te
zien vanuit vogelhut
het Westernest
oost doorkruist, krijgt diervriendelijke
oversteekplaatsen, bebouwing in het
gebied zelf is verboden en het toerisme
wordt aan banden gelegd. Soms krijg je
het gevoel: de wandelaar wordt nog net
gedoogd. Met alle respect voor de problemen:
echte wandelaars willen zo weinig
mogelijk betutteling. Niet te veel informatieborden,
uitgezette ‘ommetjes’ en
aangewezen ‘struingebieden’. En zo snel
mogelijk een LAW-pad graag.
Alternatieve wandelingen
De tweede dag maakten we noordelijker
een gemarkeerde wandeling door het Bergerbos
en het heidegebied Quin, een route
die start ter hoogte van Afferden. Voor
de dopheide in bloei komen we nog eens
terug. De vele schapen, geiten en runderen
op deze tocht leverden fotogenieke
plaatjes. Maar even zo goed is het Reindersmeer
bij Well een prima uitgangspunt
voor een tocht. Sinds ruim tien jaar zijn de
oevers van dit meer, ontstaan door zand-
en grindwinning, teruggegeven aan de
natuur. Zulke dingen klinken de wandelaar
als muziek in de oren.
pRAKTISChe InFORMATIe
Ligging en bereikbaarheid
Nationaal Park De Maasduinen ligt in Noord-Limburg
tussen de Maas en de grens met Duitsland.
De N271 loopt van noord naar zuid door het gebied.
Buslijn 83 van Venlo naar Nijmegen en omgekeerd
en verbindt de startpunten voor wandelingen.
Zie voor vertrektijden www.ov9292.nl
Start- en infopunt Jachthuis Op Den Hamer: www.
dejachthut.nl
Wandelingen
Ter plekke bij de startpunten is het mogelijk om
wandelbeschrijvingen uit te printen en kaartmateriaal
te verkrijgen. O.a. www.ontrack.nl biedt
langere wandelingen aan, te downloaden als je lid
bent of voor ¤2,50 te bestellen.
Overnachtingen
B&B’s en hotels te reserveren o.a. via www.liefdevoorlimburg.nl
Achtergrond
Vooraf een bezoek aan www.np-demaasduinen.nl
geeft inzicht in de ontwikkelingen van het park.
2011-1 op lemen voeten 29

een voettocht naar Santiago de Compostela in Spanje is niet alleen een spirituele
reis, of zelfs een vorm van zelfontdekking, maar ook een geweldige
gelegenheid om mensen, landschappen en cultureel erfgoed te ontdekken.
Dat kan langs de traditionele Camino Francés, het pad der paden, maar er
zijn interessante varianten. het afgelopen jaar was het Año xacobeo, het
heilige Sint-Jacobsjaar.
Tekst en foto's: Jan Erik Burger
In de schaduw van de platanen
30
Frankrijk
Toulouse, Saint Sernin
Wij volgden een variant van de Chemin de
Saint Jaques, de Via Podensis, die voor een
deel over het jaagpad langs het beroemde
Canal du Midi/Canal des Deux Mers loopt.
Het jaagpad voert de wandelaar onder de
schaduw van de platanen door aantrekkelijke
steden als Auvillar, Moissac en
Toulouse.
Zo liepen we twee bedevaarttochten, een
in het voetspoor van Sint Jacob, een tweede
langs Canal du Midi, het levenswerk
van Pierre-Paul Riquet. Tussendoor anderhalve
dag in Toulouse. Sinds de tijd van
de troubadours bekend om zijn verfijning
en cultuur, maar tegelijk een moderne en
bruisende stad met een grote naam op het
gebied van lucht- en ruimtevaart (Airbus,
Ariane-raket). Toulouse is trendy en gezellig,
maar dat kan haast niet anders met
110.000 studenten, bijna een kwart van de
bevolking.
De Garonne stroomt dwars door de stad.
Langs de rechteroever ligt het historische
hart met de indrukwekkende romaanse
basiliek van Saint-Sernin, een etappe op
weg naar Santiago, en het Jacobijnenklooster.
Beide absolute aanraders! Aangenaam
toeven en mensen kijken is het
ook op het prestigieuze Place du Capitole,
het stadhuisplein.
Lauzerte, un des plus beaux villages
De GR65 volgt het tracé van de historische
Via Podiensis, de Jacobsweg, die begint in
Le Puy. Eerst loopt het pad door het zacht
glooiende heuvelland van de Quercy naar
Lauzerte. Een vriendelijk provinciestadje
met zo'n drieduizend inwoners, maar allerminst
slaperig. Ik had het geluk in de
chambre d'hôte van Bernadette Tauran
terecht te komen, die haar baan in de
makelaardij er net aangegeven heeft– avec
plaisir – om zich fulltime op haar festival
Les nuits de Lauzerte te storten. Tijdens deze
nachten in augustus dient het monumentale
erfgoed als toneel en achtergrond
voor moderne kunst, voorstellingen 'aux
accents poétiques de l'imaginaire'.
Met Bernadettes man Bernard dwaal ik
anderhalve dag aangenaam rond de bossen
en heuvels rond Lauzerte. Onderweg
op lemen voeten
2011-1
Aquaduct over de Tarn bij Moissac
Ook buiten de nachten van
Lauzerte is het er plezierig
toeven. De pelgrimstuin
hoog boven het dal is een
bezoek meer dan waard.
Laat u stichten
Romaanse kerkjes, oude molenstenen
en een oversteekplaats voor vee, waar je
in minuscule lettertjes voor gevaarlijke
stieren gewaarschuwd wordt. Lauzerte is
zoals zoveel steden en stadjes een 'bastide',
een planmatig ontworpen (vesting)stad
uit de veertiende eeuw. Ook buiten de
nachten van Lauzerte is het er plezierig
toeven. De pelgrimstuin hoog boven het
dal is een bezoek meer dan waard. Laat u
stichten.
Goed en kwaad
Moissac is al meer dan duizend jaar etappeplaats
op de Camino de Santiago de
Compostela. De abdijkerk van Saint-Pierre
met zijn kloostergang heeft zijn oude glorie
behouden. De beelden boven het zuidelijke
portaal maken de scheiding tussen
goede en kwade mensen, de verleidingen
en de hellevaart, plastisch duidelijk. In de
klokkentoren erboven hangt een beiaard
met vierentwintig klokken. Het kerkplein
is een plaats om langer te blijven, vooral
het restaurant aan uw rechterhand kan ik
van harte aanbevelen. In Moissac loopt
het Kanaal van de Twee Zeeën dwars door
de stad. Wij lopen eerst in de richting van
Auvillars, ooit een belangrijke binnenvaarthaven,
om de rivieren Tarn en Garonne
te zien samenvloeien. Dan keren we
weer om en gaan terug naar Moissac. Het
kanaal gaat over een aquaduct hoog boven
de Tarn verder naar Montech, waar een
prachtig zijkanaal naar Montauban leidt.
Onderweg kom je vlak voor Montech een
hellend vlak tegen, een schoolvoorbeeld
van technisch kunnen en huisvlijt uit
1974. Twee aan elkaar gelaste tweedehands
spoorweglocomotieven trekken
in een ingenieuze waterzak (nee: geen
bak) een schip omhoog of omlaag. Helaas
buiten bedrijf, er is geen geld voor herstel,
zodat de boten net zoals vroeger vijf
sluizen moeten passeren. Niet ver daarna
loopt het fraaie Canal de Montech naar
Montauban Montauban is één van de belangrijkste
‘bastides’ in het zuidwesten van
Frankrijk en de geboortestad van de niet
onverdienstelijke schilder Jean-Auguste
Dominique Ingres. De stad is gebouwd
volgens een geometrisch plan: de straten
komen samen op een centraal plein, het
indrukwekkende rode 17de-eeuwse Place
Nationale.
pelgrimage naar Revel
Onze pelgrimage naar het Canal du Midi
en zijn stichter begon in Revel, ook een
‘bastide’, uit 1342. Op het mooie marktplein
met huizen uit de 14de tot 18de eeuw
staat de overdekte markthal, een van de
grootste van Frankrijk. Op drie kilometer
van Revel, bij de stuwdam van Saint-
Ferréol, liggen het museum en de tuinen
van het Canal du Midi, gewijd aan zijn
bedenker, financier en organisator Pierre-
Paul Riquet. De Romeinen stoeiden al met
het idee van een kanaal van de Middellandse
Zee naar de Atlantische Oceaan,
dwars door Frankrijk, maar altijd rees
hetzelfde probleem, gebrek aan water. In
de 17de eeuw nam de druk toe om de bijna
drieduizend kilometer lange omweg rond
het vijandige Spanje te vermijden. Het
kanaal werd uiteindelijk tussen 1667-1681
aangelegd door de zoutbelastingpachter,
visionair en idealist Riquet.
De plek ligt voor de hand. Tussen de
uitlopers van de Pyreneeën en die van het
Centraal Massief ligt een laagvlakte die
op zijn hoogste punt, vlak ten zuiden van
de Montagne Noir, nog geen tweehonderd
meter hoog is. Deze rug moest overwonnen
worden, maar water was er niet. Rivieren
stroomden in de verkeerde richting
en konden niet gekanaliseerd worden.
Het eureka-moment kwam, toen Riquet
ingenieur François Andréossy ontmoette.
Deze ontwerper kreeg de geniale inval om
het regenwater uit de Zwarte Bergen op te
vangen en over een lengte van veertig kilometer
te leiden naar Carrouze, waar het
hoogste kanaalpand zou komen.
2011-1 op lemen voeten 31

De Montagne Noire, de zuidwestelijke
uitloper van het Massif Central, dankt zijn
naam aan de donkere naaldbossen aan de
noordkant en aan de vaak dichte bewolking
door de botsing van Atlantische en
mediterrane luchtstromen. De Montagne
Noire heeft dan ook twee verschillende
gezichten. Op de noordhellingen vind je
dichte naaldbossen, op de zuidhellingen
kastanjewouden en maquis. Op de noord-
en westhellingen valt veel regen; ongeveer
zeven keer zo veel als in Nederland.
Dichtbij Revel ontwierp hij een stuwdam.
Het water van de omlaag stromende beken
Hoe er te komen
Trein of vliegtuig naar Toulouse. Het Canal du Midi
loopt langs het hoofdstation van Toulouse. Het
station van Moissac ligt aan de spoorlijn Toulouse-Bordeaux.
Van/naar Lauzerte biedt Taxi Lorette
(Tel. 05 63 94 77 00) een pelgrimstarief. Bijvoorbeeld
op woensdag en vrijdag (terug) van Lauzerte
naar Moissac om 09.00 uur, wel de avond tevoren
aanmelden op 05 63 04 55 50 of 06 85 90 97 30. Andere
bestemmingen zijn Cahors, Montauban (station),
Toulouse (vliegveld). Revel is per (onregelmatige)
bus te bereiken vanuit Toulouse en vanuit
de prachtige kanaalhavenstad Castelnaudary, dat
aan de spoorlijn vanuit Toulouse ligt.
Accommodatie
Vlakbij (5 km) Lauzerte: Bois de Sainte Foy van Bernard
et Bernadette Tauran in Trejouls. Zie: www.
boisdesaintefoy.com
Zwaarte van de tocht
Gemakkelijk en comfortabel. In de zomer kan het
heet worden, maar de bladeren van de platanen
bieden beschutting, het water verkoeling.
Websites
www.toerisme-midi-pyrenees.nl; www.
nl.toulouse-tourisme.com; www.cdt-haute-garonne.fr;
www.tourisme82.com.
uit de Montagne Noir werd verzameld in
het stuwmeer Lac de Saint Ferréol. Via een
voedingskanaal (rigole) stroomt het water
naar Naurouze.
Aan elkaar geknoopte beken
Veertig kilometer wandelen we over de voie
verte van de Rigole de la Plaine, het belangrijkste
voedingskanaal van het Canal du
Midi. De Rigole is geen strak recht kanaal
maar een aantrekkelijk gekronkel van aan
elkaar geknoopte lokale beken. En altijd
een bladerdak, tegen verdamping en om
het hoofd koel te houden. In Naurouze
Onder de platanen Op weg naar Santiago
32
pRAKTISChe InFORMATIe
Kaarten en gidsen
Du Canal du Midi à la Garonne, découvrez Toulouse
au fil de l’eau geeft een goed overzicht van de
‘groenewegen/voies vertes' langs het kanaal tussen
Bordeaux en Toulouse en tussen Toulouse en
Béziers/Narbonne, gratis uitgave van het Office de
Tourisme de Toulouse. Zie: www.nl.toulouse-tourisme.com,
ook voor andere publicaties. En ook:
www.canal-et-voie-verte.com.
Canal du Midi, à pied, à vélo.
Een Nederlandse fietsgids is:
Luc Oteman, Fietsen langs het
Canal du Midi en het Canal
de Garonne- tussen Sète aan
de Middellandse Zee en Bordeaux,
146 pagina's, ISBN 978-
90-77056-30-1, ¤ 19,50. De 525
km lange fietsroute is in beide
richtingen beschreven. Ook de
boven genoemde route langs
de Rigole d’Alimentation van
Revel naar Naurouze staat in
de gids.
Verder lezen
Over de geschiedenis van het
kanaal bestaan vele boeken, de
meeste in het Frans, sommige
in het Engels. Paul Morand.
Le Canal du Midi et Pierre-Paul
was een prachtig achthoekig havenbekken
met een bijbehorende utopische stad gedacht.
De rijen strak in het gelid staande
bomen geven de plaats helder aan.
Bij Naurouze bereik je eindelijk het kanaal
onder de schaduw van de platanen.
Zestigduizend zijn het er in totaal. Helaas
hebben ze een besmettelijke ziekte, die
ze aan elkaar doorgeven. Tot de laatste
boom moeten ze geveld worden. Gelukkig
gebeurt dat met beleid en in etappes. Er
worden platanen terug geplant, maar nu
wel afgewisseld met andere schaduwrijke
bomen.
Riquet. Circa ¤ 20. Editions Edisud.
Denis Pinel. Le Canal du Midi, randonnées
architecturales ¤6,90 Editions Loubatières.
Over de pelgrimsroute : The way of St James:
Le Puy to the Pyrenees. Cicerone Press
ISBN 9781852843717, ¤ 16.80.
op lemen voeten
2011-1
Zuid-Oost Ierland en Dublin
Op jacht naar de
Keltische tijger
Lang kende Ierland nauwelijks lange
afstandpaden en waren ook uitgezette
wandelingen vrijwel onbekend.
Dat zorgde voor onderschatting
van de wandelmogelijkheden of
tot veel zelfwerkzaamheid, waardoor
uitstel vaak tot afstel leidde.
Langzaamaan wordt het aantal
lange afstandpaden uitgebreid, en
komen andere, meer onbekende
delen van Ierland, beter in beeld.
Ook is het land in de strijd tegen
de vervetting en om het wandeltoerisme
te bevorderen overspoeld
met ‘loops’, rondwandelingen en
ommetjes.
Die kortere afstanden zijn ideaal voor
lokaal gebruik of voor verblijfstoerisme,
goed met de auto te bereiken en vaak beroerd
met het openbaar vervoer. Wenselijk
zou zijn deze rondwandelingen op te
nemen in of aan te hechten aan een landdekkend
netwerk van lange afstandpaden.
Nadat ik geheel ten onrechte Ierland
vijftien jaar niet bezocht had, was mijn
wandelreis een bijzondere. Aan het begin
van de jaren negentig ging het steeds beter
met Ierland, en had het land zich met hulp
van Europa eindelijk daadwerkelijk onafhankelijk
weten te maken van de geliefde
en gehate Engelsen. In de tussenliggende
jaren had de Keltische tijger zijn tanden
laten zien. Ierland werd een van de meest
welvarende landen van Europa. Dat gaf
aanleiding tot een ongehoorde vastgoedboom.
De rustieke krotten aan de westkust die
rond 1990 tienduizend pond deden, werden
het twintigvoudige waard. Inmiddels
zijn ze de helft in waarde gedaald en
erger nog: niemand wil ze kopen. Enfin,
u heeft het allemaal in de krant kunnen
lezen. Nauwelijks was ik in Ierland geland
of een IJslandse vulkaan zond een aswolk
de lucht in, die mijn bezoek met een halve
week verlengde. Dat gaf de mogelijkheid
om behalve een wandeling langs de Bar-
Tekst en foto’s: Jan Erik Burger
Glendalough
row River en door de Galtee Mountains,
ook Glendalough, Cashel Rock en Powerscourt
te bezoeken.
Lage vennootschapsbelasting
Ooit had Dublin, de stad aan de Liffey, een
haveloos gebit, met overal gaten en krotten.
Nu is zeker het stadsdeel ten zuiden
van de rivier als door een ringetje te halen
met het fraaie park Saint Stephen’s Green
en het beroemde koffiehuis Bewley, de
twee kathedralen en de beroemde universiteit
Trinity College. Dankzij de bedenkelijk
lage vennootschapsbelasting was
Dublin een springplank voor Amerikaanse
ondernemingen en een trekpleister
voor buitenlandse werknemers. Ook nu
de Ieren de broekriem strak moeten aanhalen,
blijft de vennootschapsbelasting
laag, de kip met de gouden eieren mag
niet geslacht worden. Of de jaren van bijna
mateloze voorspoed terugkeren, blijft een
open vraag.
Dublin is een prima uitvalsbasis voor
wandelingen in de wijde omgeving.
Ook begint hier het lange afstandpad de
2011-1 op lemen voeten 33

Wicklow Way, dat in twee of drie dagen
naar de Ronde Toren en de kerken en
ruïnes van Glendalough voert. Onderweg
kan de wandelaar met enige moeite
in de diepte het landhuis Powerscourt
met zijn tuinen zien liggen. Afdalen en
opnieuw omhoog klimmen is in strijd
met het aloude adagium ‘hoogte houden’,
maar de moeite waard. In Powerscourt
is goed te zien hoe aangenaam het leven
van de Anglo-Ierse elite moet zijn geweest
terwijl het Ierse volk crepeerde. Ronduit
spectaculair zijn de tuinen en het uitzicht
vanaf trappen en terrassen. Twee vliegend
paarden staan klaar om op te stijgen voor
een vlucht over vijvers en tuinen naar de
bergtoppen aan de horizon.
Rond Glendalough
In Glendalough zijn ook negen aantrekkelijke
dagtochten te maken. De Spinc en
Glenealo Valley Way is een pittige hillwalk
van zo’n negen km en vierhonderd meter
klimmen. Spinc is Iers en betekent puntig.
Hoog kom je zo boven het Upper Lake en
geleidelijk daal je weer af naar een brug
over een beek. Op de terugweg naar Glendalough
passeer je een verlaten mijnwerkersdorp.
Bij goed weer zijn de uitzichten
spectaculair. In de strijd tegen overgewicht
worden hier hordes schoolkinderen
over de paden gejaagd, niet altijd tot hun
genoegen lees ik van hun gezichten af.
Bij aankomst in Glendalough kunnen zij
aan twee mobiele kramen weer duchtig
bijtanken.
Nadat Ierland in de jaren 1920 na eeuwen
van strijd eindelijk onafhankelijk was
geworden van Engeland, ging de Ierse
Vrijstaat over tot een bescheiden industrialisatiepolitiek.
Met de Irish Sugar Company
Homerun Galtee
34
De aswolk gaf de mogelijkheid om behalve een wandeling
langs de Barrow River en door de Galtee Mountains ook
Glendalough, Cashel Rock en Powerscourt te bezoeken
werd Carlow het middelpunt van die Ierse
industrialisatie. De regering had voor
Carlow gekozen vanwege zijn voortreffelijke
verbindingen over water en per spoor
en zijn vruchtbare agrarische achterland.
Weliswaar sloot de suikerfabriek aan het
begin van deze eeuw, maar de verbindingen
bleven goed. De wandelaar komt met
de trein uit Dublin aan en kan te voet verder
langs de Barrow Navigation.
Barrow navigation
Carlow wordt bezongen in de beroemde
Ierse traditional Follow me up to Carlow
over de Slag bij Glenmalure aan het
einde van de zestiende eeuw. Het was
niet de laatste slag, in 1650 was de stad
opnieuw aan de beurt. Tijdens de Engelse
burgeroorlog werd Carlow belegerd en
ingenomen door de verbeten protestantse
troepen van Cromwell, tiran en erkend
‘No Papacy’-katholiekenhater. In 1789
belegerden de revolutionaire United Irishmen,
voor een keer katholiek en protestant
samen, de stad als onderdeel van hun
strijd voor een onafhankelijk Ierland. Zeshonderd
doden onder burgers en rebellen
waren het gevolg.
In 1703 benoemde het Ierse Parlement
een commissie om met een wetsvoorstel
te komen om de Barrow bevaarbaar te
maken. Bijna honderd jaar later was de
Barrow Navigation klaar en was dit deel
van Ierland verbonden met het Grand
Canal, de levenslijn van Ierland van Dublin
naar de Shannon. Een ‘navigation’
is een met behulp van sluizen, dammen
en stukken kanaal bevaarbaar gemaakte
rivier. In de vorige eeuw nam de beroepsvaart
op de Barrow steeds verder af, maar
de pleziervaart sterk toe. Afgezien van een
nieuwe sluis bij Carlow heeft de navigation
haar achttiende-eeuwse aanblik
behouden. Het jaagpad langs het kanaal
is geschikt gemaakt voor wandelen en
fietsen.
Wij wandelden van Carlow naar Leighlinbridge,
een piepklein stadje met een
prachtige oude gewelfde brug en een
donkere kasteelruïne. Onderweg passeer
je sluizen, sluiswachterwoningen, fraai
gewelfde bruggetjes, landhuizen, kastelen
en industrieel erfgoed. In de verte
komen de Blackstair Mountains langzaam
dichterbij.
historisch Kilkenny
De weg naar de Glen of Aherlow loopt via
Kilkenny, een historische provinciestad
met een indrukwekkend kasteel. Lang
was dat in bezit van de famile Butler,
die goed bevriend was met het Engelse
vorstenhuis, dat hier dan ook graag op
bezoek kwam. Na de onafhankelijkheid
van Ierland hield dat bezoek op. De laatste
Butler schonk het kasteel uiteindelijk in
1969 aan de inwoners van Kilkenny. Helaas
zonder het interieur. Lang stond Klikenny
Castle stilletjes te vervallen, maar
op lemen voeten
2011-1
inmiddels kan de reiziger weer wegdromen
in een volledig aangekleed kasteel.
Ten zuiden van Tipperary worden de Slievenamuck
Hills en Galtee Mountainsvan
elkaar gescheiden door het weelderige
dal van de Glen of Aherlow. De sfeervolle
Coach Road Inn in Newtown is een goed
vertrekpunt voor wandeltochten. Ervaren
lokale gids Mike Moroney neemt ons
internationale gezelschap mee de echte
wildernis in van de Galtee Mountains,
het hoogste bergland in het binnenland.
Verspreid over de keten liggen vijf Corries
(=bergmeren), die alleen te voet te bereiken
zijn.
Galtymore
Eerst klimmen we gestaag van honderd
naar vijfhonderd meter tot we Lake Muskry
bereiken. Steil valt de bergwand in
het meer. Ons pad, als daar al sprake van
is, is nauwelijks minder steil, even is het
echt bergwandelen. Een schaap sprint
voorbij. Dan zijn we op de rug, op weg
naar de twee hoogste toppen. De eerste is
een makkie, maar dan zien we de tweede
top liggen. De dikke turfdeken tussen de
toppen is op veel plaatsen weggewaaid.
Windswept is het woord dat me te binnen
schiet. Galtymore is met zijn 919 meter
de hoogste top in het binnenland van
Ierland. Wat een uitzicht. Ik rek en strek
me aan het Gipfelkreuz. Het uitzicht over
de Glen of Aherlow is schitterend, met
Slievenamuck Hills aan de andere kant.
Rotsachtige gele graslanden gaan over in
groenere ruigtes. In de diepte liggen de
weiden en velden. Ik spreek met mezelf
af niet pas over vijftien jaar weer terug te
keren.
Hoe er te komen
Dublin en Carlow
Meerdere maatschappijen vliegen op Dublin. Een
andere mogelijkheid is de trein naar Londen en
vandaar verder met bus naar Holyhead en met de
veerboot naar Dublin. Goed voor het milieu, maar
kost veel tijd en is oncomfortabel. Carlow ligt 90
km van Dublin en is prima per trein te bereiken.
Howth, Glendalough, Cashel, Kilkenny
Het schiereiland Howth in de buurt van Dublin
is goed te bereiken met de lokale DART Railway.
Een dagtocht per bus naar Glendalough met
een aansluitende wandeling kan ik van harte
aanbevelen. Voor een dagtocht naar Cashel en zijn
Rock geldt hetzelfde. Kilkenny is goed per trein te
bereiken.
In de buurt van Cashel
Onderweg passeer je sluizen, sluiswachterwoningen,
fraai gewelfde bruggetjes, landhuizen, kastelen en
industrieel erfgoed
Torentjes van een vroeger kasteel kijken uit op kanaal en sluis Barrow Navigation
pRAKTISChe InFORMATIe
De Galtee Mountains en de Glen of Aherlow
Per bus vanaf Tipperary.
Accommodatie
Aherlow House Hotel, Glen of Aherlow, Co.
Tipperary, Ireland, tel. 00353 62 56153, www.
aherlowhouse.ie
Kaarten en gidsen
Voor de wandeling langs de Barrow Navigation:
Ordnance Survey of Ireland 1:50.000, Discovery
Series
- Kaart 49, Lowtown tot sluis 22
- Kaart 55, Rathangan tot Athy
- Kaart 61, Athy tot Muine Bheag
- Kaart 68, Barrow River van Muine Bheag
tot de samenvloeiing met River Nore
- Kaart 76, River Barrow van de River Nore
tot de zee.
2011-1 op lemen voeten 35

op lemen voeten foto johAn stuIjt
36
AmsterdAm rAI
Fiets en
Wandelbeurs
Geen enkele beurs in Europa biedt zo veel informatie over vakantie en recreatie voor enthousiaste fietsers en
wandelaars als de Fiets en Wandelbeurs in Amsterdam. Je vindt hier bijvoorbeeld lichtgewicht kampeerspullen,
de mooiste verrekijkers, leuke accommodaties, de nieuwste fietsen, de beste gps, handige snufjes, bijzondere
routes en landen, unieke tips van kenners, prachtige foto-exposities, boeiende dia-lezingen en nog veel meer!
noorWegen
Extra aandacht voor dit
veelzijdige vakantieland,
waar je prachtig kunt
fietsen en wandelen.
foto mAAIke pFAnn
kortIngsbon
Bij inlevering van deze bon ontvangt
u e 2,- korting op de toegangsprijs.
Normaal e 14,- Met bon voor e 12,-
Geldig op 26 of 27 februari 2011 voor één persoon
en niet in combinatie met andere aanbiedingen.
fot0 dennIs koomen
10-17 uur 26 en 27 FebruArI 2011
Kijk voor actuele informatie en
een uitgebreid programma op:
www.fietsenwandelbeurs.nl
fot0 ellen vAn der zWAn
FIets en WAndelbeurs
ad olv 176x260.indd 1 22-11-10 10:59
op lemen voeten
2011-1
Fiets- en Wandelbeurs 2011
Zaterdag 26 en zondag 27 februari wordt
in Amsterdam voor de zevende keer de
Fiets- en Wandelbeurs gehouden. In hallen
9, 10 en 11 van het RAI-congrescentrum
presenteren dat weekend meer dan
vierhonderd organisaties op het gebied
van wandel- en fietstoerisme zich aan het
grote publiek.
Net als in de voorafgaande jaren is er
veel ruimte voor productdemonstraties.
Wandelaccessoires, zoals schoenen, jacks
en sokken, treft u vooral in hal 10. Gps en
alles wat daar mee te maken heeft krijgt
dit jaar een heel eigen paviljoen in hal 11 .
Tientallen landen zullen laten zien wat
hun land aan de actieve toerist te beiden
heeft. Duitsland richt zelfs een heel eigen
plein in. Net als de andere jaren is er ook
een land dat extra aandacht krijgt: het
themaland. Dit jaar is dat Noorwegen.
Voor de wandelliefhebber biedt dit land
een van de meest uitgebreide netwerken
van wandelpaden in Europa met twintigduizend
kilometer aan goed bewegwijzerde
wandelroutes en alle voorzieningen
die men kan verwacht: hutten, campings
en andere vormen van accommodatie. In
het speciaal ingerichte Noorse paviljoen
(hal 10) staan de aanbieders van fiets- en
wandelreizen bij elkaar. Ook veel ervaren
Noorwegenreizigers zijn daar als informant
te vinden.
Wandelaars Informeren Wandelaars
‘Wandelaars Informeren Wandelaars’ is
ook dit jaar weer dé gelegenheid om op
de Fiets- en Wandelbeurs enthousiaste
wandelaars te spreken die ‘hun’ gebied
kennen als hun eigen broekzak. ‘Laagdrempelig,
kleinschalig en objectief’ zijn
de sleutelwoorden van dit beproefde concept
waarbij u zich kunt laten informeren
door ervaren wandelaars die niets hoeven
te verkopen. Van het Diepe Zuiden tot het
Hoge Noorden en van het Verre Oosten
tot het Verre Westen van Europa. Dit jaar
is deze informatiemarkt weer groter
dan voorheen door de zij-instroom van
informanten van wandelorganisaties als
TeVoet, NKBV, Wandelkrant te voet, De
Rugzaklopers, hikingsite.nl, Alpenkids.
nl. Wandelaars informeren wandelaars
vindt u in hal 10.
Wandel en fietsprijzen
Op zaterdag zullen de beste wandel- en
fietsroute van het jaar bekend worden
gemaakt.
Voor de beste wandelroute zijn dit jaar
genomineerd: Het Grebbeliniepad, een
uit dertien etappes bestaande wandeling
van Rhenen naar Spakenburg langs
de restanten van de grebbelinie. Het
Regge- en Dinkelpad (zie Op lemen voeten
200-2), een meerdaagse tocht langs twee
prachtige riviertjes in het zo karakteristieke
Twentse coulisselandschap. Dwars
door Gelderland, een 165 kilometer lange
wandeling die dwars door het bosrijkste
deel van Nederland voert.
Lezingen en workshops
Naast alle informatiestands biedt de
beurs een uitgebreid randprogramma
van lezingen en workshops. Topsprekers
zijn ongetwijfeld Jolanda Linschoten die
een beeldend verslag zal doen van haar
reis into the white ( het hoge noorden) en
natuurlijk Kate Clow. Deze Engelse dame
heeft in de afgelopen tien jaar in haar
Noorwegen is themaland Foto: Debby Gosselink
eentje het wandelen in Turkije op de kaart
weten te zetten. De door haar ontwikkelde
Lycian Way, een lange afstandswandeling
langs een van de mooiste delen van de
Turkse westkust, is door de internationale
pers zelfs uitgeroepen tot een van de tien
mooiste wandelingen ter wereld. Haar
Engelstalige lezing over haar ervaringen
in Turkije, waarin zeker ook haar laatste
project in de het Kachkar-gebergte aan de
orde zal komen, is aan te raden. Als je wilt
weten hoe je je rugzak beter kunt inpakken
of je fiets onderweg moet repareren,
ook dan kun in het weekend op de beurs
terecht.
Extra aandacht is er in het lezingenprogramma
voor Noorwegen.
De indeling
In hal 10 zullen de meeste aanbieders van
wandelvakanties bij elkaar te vinden zijn
en hier staat ook het zo langzamerhand
fameuze pelgrimspaviljoen. Het wandelplatform
zit dit jaar in hal 11. Vereniging
de Grote Route Paden, onze Vlaamse wandelburen,
hebben dit jaar een grote stand
in hal 9, waar ook het Beneluxplein wordt
ingericht. De meeste fietshandelaren en
het fietsparcours zijn in hal 11 te vinden.
Alle beursgangers ontvangen bij de entree
een beurswijzer en een plattegrond. Daarop
staan alle standhouders aangegeven
met de exacte plek waar ze te vinden zijn.
Wie van te voren wil weten of een bepaalde
wandelorganisatie, land of reisbureau op
de beurs vertegenwoordigd is, kan kijken
op de site van de beurs: www.wandelenfietsbeurs.nl.
Daar vindt u ook het uitgebreide
lezing- en workshopprogramma.
2011-1 op lemen voeten 37

Turkije
Met stickers en spuitbussen
naar Istanbul
Ze trotseerden de brandende zon,
stromende regen en ondoordringbaar
struikgewas. Desondanks
heeft een groep vrijwilligers in
juni 2010 een ruim driehonderd
kilometer lange wandelroute van
de Bulgaarse grens naar Istanbul
gemarkeerd. Met het markeren is
een belangrijke stap gezet in de
ontwikkeling van de Sultans Trail,
een nieuw cultuurhistorisch Lange
Afstand Wandelpad (LAW) van het
Oostenrijkse Wenen naar Istanbul
in Turkije
Süleyman Kanuni, de langst regerende
sultan van het Ottomaanse rijk, maakte
zijn eerste veroveringstocht van Istanbul
naar Wenen in 1529, en deed dit opnieuw
in 1532. Het lukte de sultan en zijn gevolg
beide keren niet om tot de stad Wenen
door te dringen. De historische Sultan’s
Trail begint dan ook aan de rand van
38
Wenen en eindigt bij het graf van de
sultan achter de Süleymaniye moskee in
Istanbul.
In de zomer van 2009 heeft een aantal
mensen de Sultans Trail proef gelopen en
afgelopen zomer heeft een internationale
(Nederlands, Braziliaans en Turks) groep
vrijwilligers het 330 km lange Turkse deel
van de Sultans Trail gemarkeerd. De jongste
deelnemers was 17, de oudste 67!
een warme start
De eerste wandeldag van de grenspost
Kapikule tot de stad Edirne kunnen we de
speciaal ontworpen stickers, spuitbussen
en houten pijlen uitproberen. Al snel blijkt
dat iedereen zo zijn voorkeuren heeft. De
een heeft meer op met ‘graffiti spuiten’ op
oude muren terwijl de ander liever hoog in
palen klimt om pijlen op te hangen.
In het hotel in Edirne kunnen we ons nog
eenmaal tegoed doen aan een comfortabel
bed. Vanaf dat moment moeten we
maar zien waar we de nacht zullen doorbrengen;
dit is per slot van rekening geen
georganiseerde reis en iedereen sjouwt
Tekst: Kyra Kuitert
Foto's: Giovanni Cordoni
Lopen langs de moskee van Edirne
om die reden een tent mee in zijn rugzak.
Met temperaturen tot 40 graden, is het
de eerste dagen flink afzien, veel water
meenemen en, maar dat zal de hele reis zo
blijven, bij elk dorpscafé tussen de oude
mannen eindeloos kopjes thee drinken.
In Turkse cafés serveert met sterke thee
met veel suiker. En niets anders. Voordeel
is dat het geen enkel probleem is als je je
eigen eten opeet. Bij gebrek aan serviesgoed
komen er oude kranten op tafel. De
meeste van onze lunches worden op deze
wijze genuttigd en bestaan uit brood, zondoorstoofde
tomaten, worst, een homp
feta en ‘de rest’, afhankelijk van wat in de
lokale winkeltjes voorradig is.
Kamperen naast de moskee
In Kavakli hebben we onze tenten opgezet
bij de voormalige dorpsschool, waar we
de hele nacht worden wakker gehouden
door blaffende honden. Zoals bijna elke
ochtend worden we vroeg gewekt door de
mechanisch versterkte muezzin, die rond
midzomer al om half vijf begint te reciteren.
De dorpelingen lopen elke keer uit
op lemen voeten
2011-1
De drukte van Istanbul
overvalt ons na de rust
van het platteland en de
verstilde dorpjes
om te zien hoe wij ’s avonds ons minicampinkje
opbouwen (inclusief waslijnen) en
de volgende morgen weer afbreken.
Helaas lukt het niet altijd om in de vroege
ochtendkoelte te vertrekken. Dat komt
omdat we regelmatig afspreken met
bijvoorbeeld burgemeester, dorpsoudste
of de pers. Dit zijn natuurlijk belangrijke
ontmoetingen is voor het slagen van de
Sultans Trail.
Er wordt in elk dorp verbaasd naar onze
groep gekeken, er komen eigenlijk
nooit buitenlanders in deze regio. Maar
juist de authentieke dorpjes maken
deze wandeltocht zo interessant. Groot
voordeel van de vele contacten met
lokale bewoners is dat ze altijd bereid
zijn extra dingen voor ons te doen.
Soms worden onze zware rugzakken
met auto of bus een eind vooruit
gebracht, zodat we slechts gewapend
met waterflessen, stickers en pijlen op
pad kunnen. Ook wordt de hele groep
ergens op een aanhanger geladen die ons
naar een amfitheater en een bron met
geneeskrachtig water brengt. We slapen
in privéhuizen en in een dorpsfeestzaal en
krijgen eindeloos veel kopjes thee en zelfs
maaltijden aangeboden.
handen uit de mouwen
In het dorp Karıncak worerden we hartelijk
ontvangen en mogen we onze tent
Sultans Trail volop in
ontwikkeling
Op dit moment wordt er hard gewerkt aan de
verdere ontwikkeling van de Sultans Trail, die
loopt van Oostenrijk, Hongarije en Kroatië via
Servië en Bulgarije tot Turkije. Het pad maakt
op sommige plekken gebruik van bestaande
Europese langeafstandspaden, waaronder
delen van de E8 en de Donauweg. Na het Turkse
stuk zullen de komende jaren ook andere delen
van de route worden gemarkeerd.
De stichting Sultans Trail met een kantoor
in het Rosenstock Huessy huis in Haarlem
(officieel startpunt voor de fietsroute naar
Santiago) wordt gerund door vrijwilligers. Alle
hulp is welkom. Van 13 t/m 28 april 2011 gaat
een groep de route in Turkije nogmaals lopen.
Er zijn nog enkele plaatsen vrij. Meer info op
www.sultanstrail.com.
opzetten naast de moskee. Er is in het
dorpshuis een relatief schone toilet (die
zijn hier schaars) en bij de voetenwasplek
van de moskee kunnen we ons wassen. De
openbaarheid van deze plek weerhoudt
sommigen er niet van om zich hier zo
goed als uit te kleden en hun haren te wassen.
Het prettige is dat de lokale bevolking
zich hier totaal niet aan lijkt te storen.
Over het algemeen hebben we het gevoel
met veel warmte en respect in de dorpen te
worden ontvangen.
We vinden het wel jammer dat overal
zo veel zwerfafval ligt. Het is te hopen
dat de lokale overheden snel het nut van
goede afvalverwerking gaan inzien. We
besluiten in dit dorp het goede voorbeeld
te geven en organiseren spontaan een
opruimproject. We markeren de volgende
ochtend twintig kilometer van de route
en keren met bus en auto ‘huiswaarts’.
Daar zijn ondertussen vuilniszakken,
handschoenen en schepnetten verzameld
en we gaan, samen met alle kinderen van
het dorp, zwerfvuil uit de bosjes en de
beek halen. Naast grote hoeveelheden
lege blikjes en waterflesjes vinden we veel
chipszakken en zelfs een dode slang van
twee meter lang. Als afsluiting gaan we
samen met alle kinderen ijsjes eten en natuurlijk
een groepsfoto rond ruim twintig
(!) volle vuilniszakken.
Groener en natter
Vanaf Saray wordt het landschap
langzaam groener met meer (stekel)bos,
waar we regelmatig verdwalen. Hoewel
het markeren grotendeels gelukt is, zijn
dit delen van de route waarvoor we in 2011
terug gaan met enkele vrijwilligers, om de
puntjes op de i te zetten.
Het weer slaat om. Als we bij een
houtskoolbranderij zijn worden we
binnen gevraagd in een hutje met
golfplaten afdak. Geen overbodige luxe
want er barst enorme onweersbui los,
die uren boven ons hoofd blijft hangen.
Ook hier krijgen we thee. Als de regen
wat minder wordt besluit een deel van
de groep met regenponcho’s door te
lopen, terwijl een deel terugloopt naar
de doorgaande weg om de bus naar het
volgende dorp te nemen.
Door de vele regen wordt het pad steeds
modderiger en na enkele glijpartijen
en met minstens een kilo klei aan elke
schoen lopen we het laatste stuk van deze
zware dag. Gelukkig begint er alweer een
voorzichtig zonnetje te schijnen en we
worden beloond met een eerste blik op
een mooie baai van de Zwarte zee.
Lopen langs een stuwmeer
De laatste dag lopen we langs een stuwmeer,
dat de stad Istanbul van water voorziet.
Hier is een afwisselend recreatieterrein
ontstaan. Jammer dat het ook hier de
grond weer bezaaid is met zwerfvuil. Bij
een dorp langs het stuwmeer krijgen we
een leegstaande woning aangeboden om
te slapen. We verdelen ons over de drie kamers
en genieten van een van de weinige
warme douches onderweg. Dat je daarbij
het gevaar loopt geëlektrocuteerd te worden
nemen we op de koop toe. We eten in
een gezellig eethuisje; voor buiten eten is
het nu echt te koud.
‘s Avonds gaan een aantal liefhebbers bij
een bruiloft kijken. In een zaal gevuld met
plastic tuinstoelen en vooral veel vrouwen
wordt door jongelui gedanst op een
oorverdovende live band. Een gesprek is
niet mogelijk, eten en drinken overigens
ook niet; dat is voor ons Nederlanders
een verrassing. De piepjonge bruid en
Juist de authentieke dorpjes
maken deze wandeltocht zo
interessant
De route is gemarkeerd met stickers en houten, gele pijlen
2011-1 op lemen voeten 39

uidegom komen zich speciaal even aan
ons voorstellen. Net als sommige gasten
slaan wij echter snel aan het gapen en we
vertrekken naar onze slaapplek.
In de regen lopen we het laatste stuk van
de route - door de stad Istanbul. Vanaf
Eyüp Sultan leidt gids en correspondent
Marc Guillet ons langs enkele interessante
en weinig toeristische delen van de
stad. De drukte van Istanbul overvalt ons
na de rust van het platteland en de verstilde
dorpjes.
De laatste wandeldagen konden we vanaf
de hogere heuveltoppen de stadsrand van
miljoenenstad Istanbul met zijn hoge flats
40
› Grensverleggend:
Noaberpad 2011
› Dag-, trek- en standplaatstochten
(NL, EU)
› Meer (kortings)activiteiten in april:
www.nivonwandelmaand.nl
Fiets- en Wandelbeurs
Stand 9.A.26
Nivonhuizen en -activiteiten
Stand 11.G.37
Noaberpad en wandelgidsen
al zien liggen. Dat gaf een dubbel gevoel:
fijn om aan te komen maar jammer dat de
reis bijna voorbij is. Je realiseert je dat je
een unieke ervaring hebt gehad. In zo’n
internationaal gezelschap een wandeltocht
maken en ervaringen met elkaar
delen werkt heel verbroederend. Wat blijft
is de herinnering, een serie prachtige
foto’s en natuurlijk het feit dat we ruim
driehonderd kilometer wandelpad hebben
gemarkeerd!
pRAKTISChe InFORMATIe
De Turkse route
Het onlangs gemarkeerde Turkse gedeelte passeert
de volgende steden en dorpen: Kapıkule, Kemalköy,
Karabulut, Sarayakpınar, (Sırpsındıgı),
Avarız, Edirne, Hıdıraga, Ortakça, Kavaklı, Karayusuf,
Süloglu,Büyük Gerdelli, Dolhan, Pasayeri,
Koyunbaba, Kırklareli, Kızılcıkdere, Üsküpdere,
Karıncak, Kaynarca, Pınarhisar, Erenler, Poyralı,
Doganca, Develi, Vize, Okçular, Evrenli, Çakıllı,
Kavacık, Saray, Küçük Yoncalı, Safaalan, Binkılıç,
Aydınlar, Gümüspınar, Ihsaniye, Akalan, Dagyenice,
Boyalık, Dursunköy,Sazlıbosna, Samlar,
Kayabası en Eyüp Sultan in Istanbul.
Accommodatie
Hoewel er onderweg enkele hotelletjes
zijn en het vaak mogelijk is om
in een dorpshuis of bij mensen thuis
te overnachten, is het raadzaam een
tentje mee te nemen. Eten is onderweg
overal verkrijgbaar.
Hoe er te komen
Vanaf het hoofdbusstation in Istanbul
(Autogar) rijden zeer regelmatig
luxe bussen rechtstreeks naar Edirne.
STAP LemenVoeten2011 24-01-2011 22:46 Pagina 1
Turkije
The Lycian way
Wandelen zoals het is bedoeld
Ontwerpster Kate Clow signeert haar wandelgids
'the Lycian Way'
Stand STAP Reizen no 10.F.31
Fiets & Wandelbeurs, RAI, Amsterdam
26 en 27 februari
www.stapreizen.nl
Tel. 030-2302503
op lemen voeten
2011-1
Wij doen alles voor uw
perfecte wandelvakantie.
MySwitzerland.com
Met meer dan 60.000 km bewegwijzerde wandelpaden is Zwitserland het wandelparadijs voor iedereen. Voor
genieters die zich bij een bordje kaas in een bergrestaurant willen laten betoveren door het adembenemende
bergpanorama. En voor iedereen die gewoon van de natuur wil genieten en zijn gedachten wil verzetten.
De beste wandeltips krijgt u op MySwitzerland.com of telefonisch op 00800 100 200 30 – gratis natuurlijk.
2011-1 op lemen voeten 41
Fronalpstock, Centraal-Zwitserland

Zwitserland, Jura
Door de vrije bergen Tekst
In het Zwitserse Basel worden de
bokken van de schapen gescheiden.
Alle sneeuw-treinreizigers uit
nederland slaan in Basel linksaf in
de richting van de Alpen. Wij zijn de
enigen die rechtsaf slaan. verbazing
alom. Kan je daar dan ook wintersporten?
Dapper zeggen wij ja,
maar in de trein naar Delémont beginnen
we te twijfelen, de trein wil
maar geen hoogte winnen en overal
zijn sporen van dooi te zien. Sommige
taluds zijn zelfs half groen.
Maar dan klimt de trein over een zigzagspoor
langzaam omhoog. En bovenop het
plateau ligt een dik pak sneeuw. Opgelucht
reizen we verder naar Saignelégier,
waar we uitstappen om op het station
sneeuwschoenen te huren. Een station
verder ligt onze herberg Gîte 1666 (uit
1666) in Les Emibois. Wat opvalt, is dat
alle spoorwegmannen samenwerken
om spoor en treinen rijklaar te houden.
Niemand drukt zich, niemand zeurt over
42
'rondjes om de kerk', iedereen die er moet
zijn, is er. Zo kan het ook.
Op de Mont Soleil
Het klimaat in de Jura is ruw. Op de eenzame
hoogtes ten westen van Le Locle
ligt het dorp La Brévine, dat geldt als het
Siberië van Zwitserland en met -41,8° het
kouderecord heeft gevestigd.
Maar we gaan naar de Mont Soleil die
hoog boven Saint-Imier ligt. In de 18de
eeuw veranderde de uurwerkindustrie het
landleven hier radicaal in een belangrijke
industriestad, nu een onderdeel van de
Watch Valley. Boven is het rustiger, maar
ook hier werkt Zwitserland aan de moderne
tijd, en heel wat serieuzer dan wij.
Voor een sneeuwschoenwandeling volgen
we eerst een deel van de themawandeling
Energies horlogères van het station tot
het vertrekpunt van de kabelbaan. Na een
korte rit stappen we uit bij de sterrenwacht
van Mont Soleil.
Hier staat ook een fotovoltaïsche zonneenergiecentrale,
ofwel een centrale op
zonnepanelen. Door 4.500 m2 zonnecellen
op een terrein ter grootte van drie
voetbalvelden worden de zonnestralen
rechtstreeks omgezet in elektriciteit. De
In de Jura zorgen alle werkers aan het spoor er samen voor
dat de trein rijdt. Geen gezeur over rondjes rond de kerk.
en foto's: Jan Erik Burger
centrale levert ongeveer 600.000 kilowattuur
per jaar, genoeg voor tweehonderd
huishoudens. De installatie is een van de
grootste internationale onderzoekscentra
die zich bezighouden met nieuwe ontwikkelingen
op fotovoltaïsch gebied. Hier
begint een leerpad van vier km naar de
windmolens op de Mont-Crosin, maar wij
laten de borden voor wat ze zijn en leren
Sneeuwschoenwandelen
Al jaren wilde ik met mijn zoon naar de sneeuw.
In de voorjaarsvakantie van 2010 was het eindelijk
zover. We hadden maar een paar dagen,
zodat van skilessen niet zoveel zou komen.
Winterwandelen dan? Zo'n wandelaar is Frank
niet, naar eigen oordeel moet hij al vaak genoeg
mee. Zo viel de keus op sneeuwschoenwandelen.
In de hoop dat dat makkelijk te leren
zou zijn. En waar dan? Niet in de Alpen tussen
het skigeweld, maar in een rustige kindvriendelijke
streek. In de Zwitserse Jura dus. De
hoogvlakten hier zijn in de zomer een geliefd
wandelgebied, in de winter kan je er goed langlaufen
en steeds meer sneeuwschoenlopen.
Ook kan er gewinterwandeld worden.
op lemen voeten
2011-1
sneeuwschoenwandelen. Frank stapt dapper
weg, hij vindt het meteen leuk. Maar
waarom schiet een van de sneeuwschoenen
toch voortdurend los? We begrijpen
er niets van, tot ik tenslotte ontdek dat hij
twee rechterschoenen aan heeft.
Franches Montagnes
Saignelégier is de ‘hoofdstad’ van de Franches
Montagnes. Geen bergen, maar een
licht glooiende hoogvlakte op duizend
meter boven zeeniveau met weiden, sparren-
en dennenbossen en typische witgekalkte
Juraboerderijen, waarbij stal en
woongedeelte onder hetzelfde dak liggen.
Het tweehonderd vierkante kilometer
grote en klimatologisch ruige gebied werd
pas laat en dan nog aarzelend in cultuur
gebracht. Om meer ontginners te lokken
gaf de toenmalige prins-bisschop in 1384
een vrijbrief uit, waarin iedereen werd
vrijgesteld van belasting en grondrente
op de te ontginnen grond. Daar komt dan
ook de naam Franches Montagnes, 'Vrije
Bergen', vandaan. Tot op de dag van vandaag
hebben ze hun parkachtige karakter
en hun ruigheid weten te bewaren. De Jura
Höhenweg loopt van uitzichtpunt naar
uitzichtpunt door de karige schoonheid
van de Franches Montagnes.
Van Saignelégier voert een sneeuwwandelpad
langs paardenweiden en boerderijen
naar het beschermd veenlandschap van
de Etang de la Gruère. Ook hier dooit het,
zodat we kniediep in de sneeuw wegzakken.
Hadden we onze sneeuwschoenen
maar meegenomen, want het ongerepte
landschap is een paradijs voor langlaufers
en sneeuwschoenlopers.
Zelfs 's winters merk je dat dit deel van de
Jura het herkomstgebied van de Freiberger
(=Franches Montagnes) paarden is. De
J U R A
jaarlijkse paardenmarkt van Saignelégier
is het grootste paardenfeest van Zwitserland.
In Le Roselet bezoeken we een
bejaardentehuis voor paarden, pony's en
ezels, waar ook Freiberger paarden gefokt
worden.
Uitstapjes
La Chaux-de-Fonds, sinds 2009 Unesco
werelderfgoed, is een prima bestemming
voor een excursie vanuit Saignelégier.
De hoogste stad van Zwitserland ligt
zo’n duizend meter boven zeeniveau en
was meer dan honderd jaar het wereldcentrum
van de uurwerkindustrie. Een
bezoekje aan het 'Musée International
pRAKTISChe InFORMATIe
Hoe er te komen
Saignelégier ligt op anderhalf uur
sporen van Basel. Deze stad is goed
te bereiken met de nachttrein vanuit
Nederland naar Zürich. In Basel
overstappen op de trein (S-Bahn 3)
naar Delémont. In Glovelier, vier
stations na Delémont, overstappen
op de rode CJ-smalspoortrein.
Dankzij de goede ontsluiting door
de Chemins de Fer du Juraen de
postbuslijnen is het makkelijk om bij
het begin of einde van een wandeling
te komen of een wandeling in
te korten. La Chaux-de-Fonds
ligt op een half uur treinen van
Saignelégier, hier overstappen op de
smalspoortrein naar St. Imier of de
SBB-trein naar Neuchâtel.
Sneeuwschoenen en langlaufski's
de l’Horlogerie' in de metropool van de
tijdmeting is dan ook een must. Het bevat
meer dan 4500 uurwerken, waarvan 2700
horloges en 700 klokken. Het stadsbeeld
wordt bepaald door het na een catastrofale
brand aangelegd schaakbordpatroon.
Een van de beroemdste zonen van de stad
is architect Le Corbusier. Hier vindt men
een van zijn eerste werken, het 'Maison
Blanche', dat hij in 1912 voor zijn ouders
bouwde. In La-Chaux-de-Fonds is het even
koud als in Saignelégier. Maar drie kwartier
met de trein omlaag lijkt in Neuchâtel
aan het gelijknamige meer de lente al
aangebroken.
Geen bergen, maar een licht glooiende hoogvlakte op
duizend meter boven zeeniveau met weiden, sparren- en
dennenbossen en typische, witgekalkte Juraboerderijen,
waarbij stal en woonhuis onder hetzelfde dak liggen
Frank op sneeuwschoentocht
zijn te huur op het station van
Saignelégier. Voor een permanent
camerabeeld van Saignelégier zie
www.trinum.com/ibox/ftpcam/
saignelegier.jpg.
Accommodatie
De Jura is in zomer en winter
aantrekkelijk voor een vakantie
met kinderen. Er zijn veel (familie-)
hotels, waar je voor een betaalbare
prijs kan slapen. Wij sliepen in de
herberg Gîte 1666 van Madeleine
Montlouis in 2338 Les Emibois,
vlakbij Saignelégier,
www.gite1666.ch.
Kaarten en gidsen
Kaart 1104 Saignelégier 1:25.000,
¤ 10.95.
2011-1 op lemen voeten 43

Verrassende
randen
Tekst: Jan van der Straaten
De steile heuvels aan de zuidkant van
de Veluwe zijn ontstaan tijdens de derde
ijstijd, ongeveer 200.000 tot 150.000 jaar
geleden. Na het smelten van al dat ijs
kreeg de wind vat op het afgezette zand.
Dat werd voor een deel weggeblazen; in
de luwte van de heuvels werden de fijnste
deeltjes afgezet. Die zogenaamde lössafzettingen
vind je vooral aan de zuidkant
van de Veluwe naar het dal van de IJssel.
Ze zijn vruchtbaarder dan het kale zand.
Bossen en struiken
Tijdens de laatste ijstijd, die zo’n 12.000
jaar geleden tot een eind kwam, heerste er
in de Lage Landen een toendraklimaat en
was er nergens een boom van betekenis te
bekennen. Langzamerhand werd het warmer
en konden er bossen tot ontwikkeling
komen. Op de Veluwe waren dat vooral
bossen van grove dennen en berken,
terwijl aan de zuidkant eiken en beuken
voorkwamen.
44
Bossen zorgden voor hout, maar waren
nauwelijks geschikt voor het houden van
koeien of schapen. En als je gewassen wilt
verbouwen, moet je eerst de bossen kappen.
Dat is na de Romeinse tijd dan ook
steeds meer gebeurd. Met het verdwijnen
van het bos kreeg struikheide zijn kans:
op die manier werd de Veluwe steeds kaler
en het oorspronkelijke bos verdween.
De heide werd begraasd met schapen,
die voor wol, vlees en mest zorgden. Die
mest kon weer goed worden gebruikt om
de akkertjes op de schrale zandgrond te
bemesten.
Op de zuidelijke hellingen van de heuvels
tegen het IJsseldal aan was de grond
vruchtbaarder, daar was immers löss afgezet.
In het park liggen enkele voormalige
landgoederen, Rhederoord, Heuven
en Beekhuizen, precies op die zuidelijke
afzettingen. Daar zijn dan ook de statige
lanen met beuken te vinden, die hogere
eisen aan de vruchtbaarheid van de grond
veel wandelaars zullen de veluwe niet het meest afwisselende
landschap van nederland vinden: saaie
dennenbossen met wat heidevelden. Maar de veluwezoom
tussen velp, eerbeek en de A50 naar het noorden
voldoet niet aan dit beeld. hier kun je een week wandelen
zonder dat het verveelt. Dat heeft te maken met de
ontstaansgeschiedenis en het gebruik van het land in
de loop der eeuwen.
nationaal park veluwezoom DeeL 14 In De SeRIe OveR nATUURpARKen In eUROpA
Lynx. Foto: Martin Mollet
stellen dan eiken.
De eigenaren van de landgoederen waren
afkomstig uit de gegoede burgerij. Maar
ze beheerden het gebied wel als echte boeren.
Ze gebruikten de voedselarme zandige
stuwwallen met hei voor begrazing
met schapen.
Wildgraaf
Een mooi voorbeeld van dat landbouwkundig
gebruik vind je op Beekhuizen.
Langs het wandelpad ligt een zogenaamde
wildgraaf: een aarden wal die met dichte
struiken is begroeid, terwijl voor de wal
een diepe smalle sleuf is gegraven. Zo’n
wildgraaf moest het wild buiten de akkers
houden. De wildgraaf van Beekhuizen is
vele kilometers lang, wat duidelijk maakt
dat hier omvangrijke akkers lagen.
Door de behoefte aan hout werd een deel
van de stuwwallen in het oostelijke deel
beplant met bomen. Dat gebeurde al meer
dan een eeuw geleden. De bossen zijn
op lemen voeten
2011-1
dus al oud en hebben een mysterieuze,
donkere sfeer waarin edelherten en wilde
zwijnen zich goed thuis voelen.
Als je in de omgeving van de Posbank
over de droge zandige stuwwallen loopt,
krijg je de indruk dat het hier om een
droog gebied gaat. Dat is echter schijn.
De stuwwallen zijn hier tot meer dan
honderd meter opgestuwd, waardoor
hier meer regen valt dan bijvoorbeeld in
het aanzienlijk lager gelegen Velp. Dat
water moet ergens heen. Aan de rand van
de heuvels zijn beken ontstaan, zoals de
Beekhuizense Beek bij Velp. Maar tijdens
een wandeling kun je ook zien dat op verschillende
plekken het water gewoon naar
buiten komt en moerasjes vormt.
Watermolens
Dat stromende water was van oudsher
geschikt om er watermolens langs te bouwen.
In een tijd zonder benzine en elektriciteit
was ieder middel om energie op
te wekken welkom. Met zo’n watermolen
kon je tarwe malen. Van de vele watermolens
in dit gebied vind je er niet veel van
terug. Het schone beekwater werd ook
Rozendaal Imbosch. Foto: Henk Sierdsema
Op die zuidelijke afzettingen
zijn dan ook de statige
lanen met beuken te vinden,
die hogere eisen aan de
vruchtbaarheid van de grond
stellen dan eiken
gebruikt voor wasserijen van linnengoed
en voor de fabricage van papier.
Men probeerde de beekloopjes met extra
water te voeden door de beek verder naar
binnen toe te graven om zo dichter bij het
opwellende water te komen. Dat zijn de
zogenaamde sprengenbeken die je herkent
aan het rechte verloop.
Hoe houd je zo’n uitgestrekt natuurgebied
in stand nadat het oorspronkelijke
landgebruik verdwenen is? Wat de heide
betreft is gekozen voor een voortzetting
van het begrazen met schapen, pony’s en
Schotse hooglanders. Het is de enige manier
om het heidegebied open te houden
en bomengroei te weren. In een deel van
Rheden, Herikhuizerveld. Foto: Henk Sierdsema
de oude bossen zijn exoten aangepland als
Japanse lariksen en Oostenrijke dennen.
Men probeert deze bossen om te vormen
met bomen die hier van nature thuishoren,
zoals eiken en berken. Maar als je de
oude bomen kapt, dan heb je nog niet zo
maar een statig beukenbos.
Op de voormalige landgoederen is het
nauwelijks mogelijk het oude landgebruik
voort te zetten. Restanten zijn intact gebleven
of hersteld zoals een schaapskooi,
sprengen, een wildgraaf en statige lanen
met beuken.
eén wildgebied
Over de wildstand en het beheren daarvan
bestaan verschillende inzichten en
standpunten. Edelherten horen in zo’n gebied
thuis en komen er dan ook in flinke
aantallen voor. Maar hoe moet het met
de wilde zwijnen? Eigenlijk zou de hele
Veluwe als leefgebied voor wild moeten
gelden, dan zouden de dieren vanzelf wel
de beste delen uitzoeken. Maar het aantal
rasters is nog steeds heel groot en de
wegen die het gebied doorsnijden zorgen
ook voor problemen. Als de hele Veluwe
voor het wild één gebied zou zijn, zou het
probleem van de wildstand op te lossen
zijn door een paar wolven en lynxen uit te
zetten. Maar er zijn niet veel politici die
bereid voor zoiets te pleiten. Maar misschien
komen die wolven nog wel een keer
vanzelf aanlopen vanuit het oosten. Ze
zijn de Nederlandse grens al genaderd tot
een paar honderd kilometer. Maar of zo’n
dier van harte welkom is?
Zie ook de rubriek Wat zien ik?! Stuwwallen en
droogdalen en het artikel over Utrecht: Glibberen
over 'n wal uit de ijstijd.
pRAKTISChe InFORMATIe
Tijdstip en routes
De Veluwezoom is zeer geschikt om lange
wandelingen te maken. Je kunt er met gemak
een week of meer zoekbrengen. De mooiste tijd
is de vroege zomer als de gaspeldoorns op de
stuwwallen in volle bloei staan. In de tweede helft
van augustus staat de struikhei in volle bloei: het
traditionele beeld van een heideveld.
Routes: kijk op www.natuurmonumenten.nl/
content/nationaal-park-veluwezoom-1. Voor
wandelingen door de oude bossen, zoals de
Onzalige Bossen, en het bos van Hagenau kun
je het beste de ingangen nemen bij Dieren en De
Steeg, terwijl De Imbosch beter te bereiken is
vanuit het noordwesten.
Overigens is het curieus dat in een nationaal park
de auto zo weinig in de weg wordt gelegd. De
verharde weg naar het paviljoen bij de Posbank
volgt bijvoorbeeld één van de mooiste droogdalen
van het park. Natuurmonumenten, eigenaar van
het park, zou beter moeten weten.
2011-1 op lemen voeten 45

Verborgen eiland in
het Alkmaardermeer
DAGWAnDeLInG
Westwouderpolder 7,5 km
Tekst en foto's: Wouter van de Vegt
een dorpje van 160 zielen op een verscholen
eiland in het Alkmaardermeer.
Slechts dertig meter water
scheidt hen van de buitenwereld.
Drie doodlopende straatjes met
Zaanse huisjes en statige stolpboerderijen.
en na 11 uur ’s avonds gaat
het eiland op slot: er vaart dan geen
pont meer.
Dertig seconden doet het pontje erover om
het dorpje de Woude aan de andere kant
van de Markervaart te bereiken. En dat is
precies het verschil tussen de hectiek van
de drukke provinciale weg en een weldadige
rust. Het is er prettig toeven. Ruisende
populieren, een leuk klein kerkje,
ophaalbruggen en verrassende doorkijkjes
naar de Westwouderpolder. Een paar
op het land getrokken roeiboten liggen
vol gegroeid met planten te dromen over
vergane tijden.
vervoer over water
Woest en ontoegankelijk was midden
Noord-Holland in de Middeleeuwen. Een
in meren gesmoord land, slechts geschikt
voor jacht, visvangst en rietteelt. Dorpen
als De Rijp, Graft en Purmerend klampten
zich vast aan de hoger gelegen delen van
hun eilanden en in de winter hadden de
bewoners er met hoogwater en storm-
46
vloeden de grootste moeite droge voeten
te houden. Wegen waren er nog niet; alle
vervoer ging over water.
De Woude komt in beeld als we een oude
kaart anno 1280 raadplegen. We zien het
daarop als een klein eilandje aan de rand
van het immense Schermermeer.
Met de komst van grotere windmolens
eind 16e eeuw begon voor dit verdronken
land een nieuw hoofdstuk. Nu kon de
chaos van de wispelturige natuur eindelijk
door de menselijke wil beteugeld worden.
Wat hebben die toenmalige bewoners hun
leefomgeving zien veranderen. In luttele
jaren tijd verdween het ene meer na het
andere: De Beemster, de Purmer, de Wormer,
de Heerhugowaard, de Schermer,
het Starnmeer. Vruchtbaar, rechtgetrokken
grasland kwam ervoor in de plaats.
Voortaan kon je van De Rijp naar Purmerend
lopen. En van Graft naar Alkmaar.
Met droge voeten. Eiland De Woude werd
aan de oostkant vastgeklonken aan de het
nieuwe land van de Starnmeerpolder.
Zoetwatervisserij
Met het verdwijnen van bijna alle grote
meren was goed viswater in Noord-
Holland schaars geworden. Slechts het
Langemeer, het huidige Alkmaardermeer,
had weten te ontsnappen aan de inpolderingsdrift
van de 17de-eeuwse waterbouwkundigen.
De zoetwatervisserij - tot
Smienten op ijschotsen in het Alkmaardermeer
dan een zeer florerende bedrijfstak- kwam
in zwaar weer. Overbevissing en maatregelen
daartegen door de Staten van Holland
dreigden. Het is veelzeggend dat na
1645 dorpen in de verre omgeving van het
Alkmaardermeer in het geweer kwamen
en er bij de Staten op aandrongen vrije visvangst
op het meer te garanderen.
Af en toe liep het uit de hand. Zo rept
een Haarlems rechtbankverslag uit 1654
van een vechtpartij tussen Akersloter en
Uitgeester vissers, waarbij een van hen in
het water belandde en 'met stocken ende
haecken soo seer geslagen werd', dat hij
'drie ofte vier daegen daer nae platt te
bedde heeft moeten leggen sonder handen,
ofte voeten te kunnen reppen ofte
roeren.'
Aanvankelijk zag het er voor de zoetwatervissers
niet eens zo zorgelijk uit.
De toenemende schaarste aan vis dreef
de prijzen op de markten van de Noord-
Hollandse steden flink op. Maar toen de
consumenten het aanbod aan goedkope
zeevis zagen groeien, lieten ze de karpers,
witvissen en snoeken vol graten al gauw
links liggen. Voortaan was het schelvis of
schol op vrijdag.
De Schermer bleek veel last te hebben van
hoog water, vooral in de winter. Men besloot
rond 1630 een kanaal te graven naar
de zuidelijker gelegen Zaan, waarlangs
het overtollige water uit de nieuwe polder
afgevoerd kon worden. De Woude werd
op lemen voeten
2011-1
door deze dertig meter brede Markervaart van zijn nieuw verworven
status als stukje vasteland beroofd en werd weer het geïsoleerde
eiland van vissers en boeren. Tot op de dag van vandaag.
Wel heeft menig boer er de laatste jaren de brui aan gegeven en
plaats gemaakt voor forensen uit de grote stad. Dat is duidelijk te
zien, als het ijverige pontje laat in de middag af en aan vaart om
de van hun werk terugkerende bewoners over te zetten.
Smienten en goudplevieren
We lopen in noordelijke richting het dorpje uit. Langs een in
onbruik geraakte scheepswerf gaan we de grasdijk op en al
spoedig verdrijven storm en ganzengegak het geruis van de
provinciale weg. Rechts het witgekuifde woelige water van
het Alkmaardermeer en links de prachtige, zeer vogelrijke
Westwouderpolder met kronkelende slootjes en verre
horizonten. De eerste smienten en goudplevieren hebben de
plaats ingenomen van de naar het zuiden vertrokken grutto’s.
Pikzwarte luchten met gaten, waar de zon doorheen prikt, jagen
over de open polder. De zeilen van een eenzame zeilboot steken
er spierwit tegen af.
In elk jaargetijde heeft de grasdijk verrassingen in petto:
buitelende kieviten en baltsende grutto’s in lente en
voorzomer. Waakzame ganzen in de winter. Het diepe water
van het Alkmaardermeer vriest ’s winters niet snel dicht en
smienten en ganzen uit de verre bevroren omtrek vinden er een
toevluchtsoord. 50.000 smienten op het meer is in koude tijden
geen uitzondering.
Bij een kluitje boerderijen, de Stierop, gaat de grasdijk over in
asfalt. En na in totaal 7.5 km. zijn we weer bij het pontje.
pRAKTISChe InFORMATIe
De Westwouderpolder vanaf de grasdijk
Bereikbaarheid
Eiland De Woude is te bereiken via de veerpont (7 dagen per week tot 23.00 uur). Er is
geen openbaar vervoer. De dichtstbijzijnde bushalte is in West Graftdijk. (3 km lopen
langs een drukke weg).
Een alternatief is het huren van een fiets bij NS-station Castricum. Dan 12 km fietsen.
Horeca
Restaurant-eetcafé De Woude (zomer: hele week vanaf 10 uur, winter tot de Kerst en
vanaf maart: vr vanaf 17 uur, za-zo vanaf 10.00 uur). Restaurant 't Kombof (zomer
vanaf 12.00, di gesl., winter vanaf 16:00 uur, zo vanaf 12:00 uur, ma-di gesl.)
Literatuur
A.Th.van Deursen, Een dorp in de polder. Graft in de 17e eeuw. Uitgave: Aula.
Jaarboek 1997. Uitgave: Historische Vereniging Oud Uitgeest.
Reis,
beleef
en ontdek
SNP Natuurreizen: de specialist in
actieve en avontuurlijke reizen over
de hele wereld www.snp.nl
ad SNP Op lemen voeten ALT.indd 1 07-02-11 16:26
2011-1 op lemen voeten 47

BOeKen
vOLG De WOLKen
Met Xenophon door het Turkse oosten
Marcel Kurpershoek
Augustus, Amsterdam , 2010 –
320 blz. – ISBN 978 90 4570 450 0 –
¤ 19,00 – www.augustus.nl.
Arabist en Midden-Oostenspecialist
Marcel Kurpershoek doet in zijn
boek ‘Volg de wolken’ verslag van
zijn reis door het oosten van Turkije.
Deels wandelend, deels per auto probeert
hij de tocht die de Griekse filosoof
en schrijver Xenophon zo’n
2400 jaar geleden met tienduizend
Griekse huurlingen aflegde opnieuw
te beleven. De reis start in het diepe
Zuidoosten van Turkije, vanuit de
Mesopotamische vlakte via het Anatolische
hoogland en de Pontische
Alpen naar de Zwarte Zee.
Het reisverslag van Kurpershoek verbindt
de geschiedenis van Xenophon
met de avonturen van reizigers uit
de 19de eeuw, maar geeft tegelijkertijd
ook een goed inzicht in de hedendaagse
Turkse maatschappij en de
problemen waarmee men worstelt.
De onderlinge spanningen tussen
Turkse overheid, Koerden en christenen
zijn voelbaar. Veel historische
duiding, maar daardoor buitelen de
ingewikkelde geschiedenissen soms
over elkaar heen. Als lezer kun je dan
gemakkelijk het spoor bijster raken,
maar dat wordt meer dan goed gemaakt
door de mooie sfeerimpressies
die eveneens volop in het boek te
vinden zijn. Slapen onder de sterrenhemel
op het dakterras van een eenvoudige
hut, het geratel van PKK-geweervuur
in de verte, de achterdocht
waarmee de westerse reiziger wordt
bekeken. Met in de avonduren kijken
naar de Turkse versie van GTST,
die een stuk minder zoetsappig blijkt
te zijn dan de doorsnee Nederlandse
soapserie. [Marianne Sinke]
48
WAnDeLen OveR
ZORGvLIeD
Marcel Bergen, Irma Clement
Klapwijk & Keijsers , Amersfoort,
2010 – 200 blz. – ISBN 978 94 9021
707 5 – ¤ 22,50 – met kleurenfoto’s
– www.klapwijkenkeijsers.nl.
Een vergelijking met het Parijse Père
Lachaise is snel gemaakt. Ook op het
Amsterdamse Zorgvlied ligt naast de
‘gewone sterveling’ een keur aan bekenden
begraven uit de wereld van
de kunst, cultuur, literatuur en politiek.
Bovendien kan de geïnteresseerde
bezoeker net als in Parijs ook
op het Amsterdamse Zorgvlied met
gemak en op aangename wijze een
funerair dagje uit de voeten. Om die
bezoeker te helpen zich een weg te
banen over de 16 hectare grote dodenakker
met 17.000 graven en 60 kilometer
aan paden, stelden de auteurs
een route samen die in ruim
vier uur langs een groot aantal graven
van bekende (Amsterdamse) Nederlanders
voert. Bladeren door de
korte biografieën biedt de lezer een
hoog ‘oh-ja-die-is-ook-al-dood’-gehalte.
BN’ers die de selectie voor de
wandelroute niet haalden, zijn opgenomen
in het aparte hoofdstuk ‘Op
Zorgvlied ligt ook begraven’. De met
foto’s rijk geïllustreerde gids besluit
met een register op naam en ook
eentje op grafnummer. Die kunnen
een verdwaalde bezoeker helpen de
route terug te vinden. De twee plattegrondjes
bieden zo op het eerste
gezicht namelijk niet veel houvast.
Van het boek is inmiddels een tweede
druk verschenen. Aan de vlotte verkoop
van de gids zal de recente begrafenis
van Harry Mulisch op Zorgvlied
zeker hebben bijgedragen. In de
nieuwste druk is diens teraardebestelling
beschreven in het hoofdstuk
‘Enkele opmerkelijke uitvaarten’.
[Hans Cuppen]
hOU vAn hOLLAnD
wandelbox
Ellie Brik, Marjolein den Hartog e.a.
Mo’media, Breda, 2010 – 672 blz. –
ISBN 978 90 5767 471 6 –
¤ 29,95 – met kleurenfoto’s –
www.momedia.nl.
Rode tulpenvelden, Amsterdamse
halsgevels, de nationale driekleur.
Alle stereotypen over Nederland
komen terug in de vormgeving van
deze wandelbox die vrolijk meelift
op de sterke Ik hou van Holland-teneur
van het moment. Bedenkelijk of
niet, met deze zware doos heb je toch
twee aantrekkelijke boeken in handen
waarmee je de lage landen kunt
verkennen. Het eerste boek brengt je
in stad & dorp, het tweede in de natuur.
Of je met de 2x100 wandelingen
ook echt aan lopen toekomt, is wel de
vraag. Als je een stad kiest, kies je eigenlijk
voor een uiterst relaxte dagtrip.
Tips voor bezienswaardigheden,
heerlijke shop- en eetgelegenheden
te over. Wie voor de natuur gaat, kan
wel meer kilometers maken. Althans,
als je niet toegeeft aan afslagen naar
rustieke schapenboerderijen, trendy
ateliers of stoere zeilscholen. Wordt
je dag te kort, dan vind je gemakkelijk
een familiehotel of B&B. Of een
hunebed - met tv en minibar.
De multiculturele diversiteit van Nederland
is gelukkig niet out of the box.
Van de 'huuskamer van Möppelt'
(Meppel) kom je via een Arabische
high tea (Utrecht) eenvoudig in Chinatown
(Amsterdam).
De beschrijvingen en de kaartjes van
de wandelingen zijn wel wat summier.
Het aantal kilometers wordt
nergens vermeld, maar is gering.
Kun je jezelf ook niet voor de gek
houden als je zwicht voor een calorierijk
streekproduct in een knus theehuis.
Een aanrader dus.
[Mariëtte van Beek]
een FRAnCISCAAnSe
vOeTReIS
Van Florence via Assisi naar Rome
Kees Roodenburg
Eigen beheer, Den Haag, 2010 –
160 blz. – ISBN 978 90 8059 137 0 –
¤ 24,95 – met kleurenfoto’s en
routekaartjes.
Een man uit het dal van Spoleto,
ofwel Franciscus van Assisi, vormt al
eeuwen een inspiratiebron voor gelovigen
en wandelaars. Onlangs verscheen
na vijftien jaar een geheel
herziene editie van Een franciscaanse
voetreis van 'loper' Kees Roodenburg.
Etappebeschrijvingen en
zeventig deelkaarten moeten de zoekende
pelgrim helpen op diens weg
van Florence naar Rome. Halverwege
deze 521 km lange route ligt Assisi.
Aan zijn geboortestad had Franciscus
('onze heilige voetganger') zijn hart
verpand, en niet ver van hier stierf hij
in 1226 op 44-jarige leeftijd.
De route voert door de regio's Toscane,
Latium en Umbrië en door de
Apennijnen en is grotendeels gemarkeerd
door de Club Alpino Italiano.
In alle opzichten kan de reiziger
hier zijn hart ophalen: prachtige natuur
met bergen en dalen, maar ook
historische dorpen en steden, kloosters,
kerken en (religieuze) kunst. In
deze nieuwe editie hoeft de wandelaar
geen natte voeten meer te krijgen
door te wilde beken en rivieren
omdat de auteur omleidingen heeft
bedacht. Vanwege de drukte van de
eindetappe beschrijft Roodenburg
een alternatieve weg, door een natuurreservaat.
Want alle wegen leiden
wel naar Rome, maar ze zijn niet
allemaal even mooi natuurlijk.
Voordat de reiziger op pad gaat, doet
hij er goed aan de website te raadplegen
voor updates van de route of logeeradressen
en andere tips: www.
pelgrimswegen.nl.
[Liesbeth Vermeulen]
op lemen voeten
2011-1
veRBORGen
AMSTeRDAM
Marjolijn van Eys en Delphine
Robiot – foto’s van Lynn van der
Velden-Elliott
Terra Lannoo, 2010 – 317 blz. –
ISBN 978 29 1580 737 0 – ¤ 17,90 –
www.lannoo.com.
Een laatste polderhuisje in de Pijp,
originele pakhuizen op het Prinseneiland,
het huis met de gouden ketting
op de Keizersgracht, het is maar
een kleine greep uit het aanbod aan
verborgen bezienswaardigheden met
als thema Architectuur. Andere onderwerpen
zijn Gevelstenen, Onbekende
Hofjes, Curiositeiten, Industrieel
Erfgoed, Muziek en theater, Kunst
en kunstenaars. Acht Amsterdamse
wijken zijn in kaart gebracht aan de
hand van minder bekende of - zelfs
voor Amsterdammers - onbekende
plaatsen en details.
Geen wandeling die deze beschreven
plaatsen verbindt, enig voorwerk
en een goede plattegrond zijn daarom
noodzakelijk om een interessante
route uit te zetten. De fiets lijkt me
het handigste vervoermiddel als u
bijvoorbeeld op zoek bent naar sporen
van religie, de joodse geschiedenis
of de bouwstijl van de Amsterdamse
School in de verschillende
wijken, waarbij soms flinke afstanden
te overbruggen zijn. Er is een alfabetische
index, en een thematische.
Erg veel informatie op een bladzij,
soms in roodoranje kaders, en een
te kleine letter, daar gaat het boekje
enigszins mank aan. De samenstellers
beschrijven de plek, het gebouw,
kunstwerk of detail, geven achtergrondinformatie
en noemen andere
bezienswaardigheden die in de buurt
te vinden zijn. De foto’s zijn prachtig
en de wijkkaarten functioneel.
Geen gids voor de snelle toerist,
maar een fijnproever kan er zeker zijn
voordeel mee doen. [Fredy Blom]
BeRGWAnDeLen In
vLAAnDeRen
Michaël Cassaert & Elena Schutjes
Lannoo, 2010 – 145 blz. –
ISBN 978 90 2098 721 8 – ¤ 19,95 –
www.lannoo.com.
Bergwandelen in het biljartvlakke
Vlaanderen lijkt een contradictio
in terminis. Toch is de auteur
erin geslaagd lusvormige wandelingen
samen te stellen rond en over
13 hoogtepunten. Ze gaan van het
hoogste duin bij De Panne aan de
Vlaamse kust via de Limburgse terrils
tot het terrassenlandschap van de
Voerstreek, waar de wandelaar zich
mag inspannen om de 245 m hoge
top te bereiken, tevens het hoogste
punt van Vlaanderen. Vanaf al die
‘bergtoppen’ is het weidse uitzicht
steevast oogstrelend, zo laten de
fraaie en uitnodigende panoramafoto’s
van Elena Schutjes zien. Namen
als ‘De Grand Canyon van Vlaanderen’
en ‘De Vlaamse Alpen’ doen het
ergste vrezen, maar de wandelingen
zijn haalbaar voor het hele gezin en
bij moeilijkere tochten is zelfs een ingekorte
versie voorzien.
Een kadertje met ‘wat zie je, ruik je,
voel je, hoor je onderweg?’ zal bedoeld
zijn om kinderen onderweg
bij de les te houden. Om die reden
is waarschijnlijk ook een ‘identikit’
met wat informatie over flora en
fauna opgenomen. Informatief zijn
de schematische doorsneden van
de wandelingen, functioneel de gedetailleerde
routebeschrijvingen en
heldere overzichtskaartjes. Adressen
van horeca onderweg ontbreken
niet, evenmin tips over bezienswaardigheden.
De gids biedt voldoende
uitdaging en houvast voor de wandelaar
die in letterlijke zin de Vlaamse
hoogtepunten wil ontdekken en beklimmen.
[Hans Cuppen]
veRBORGen WILDeRnIS
Ruige natuur & kaarten in Nederland
Kester Freriks
Atheneum, Polak & Van Gennep,
Amsterdam, 2010 – 256 blz. –
ISBN 978 90 2536 770 1 – ¤ 34,95 –
www.uitgeverijathenaeum.nl.
Kester Freriks bekijkt het aangeharkte
Nederland van een andere kant.
Maar zelf neemt hij de wildernis van
Nederland niet al te serieus, anders
kom je niet aan met de wildernis van
de Amsterdamse Dolle Begijnensteeg.
Originele wandelbestemmingen
zijn er niet bij, als dat al zou kunnen.
Freriks gaat gewoon op weg en
loopt een een- of tweedaagse wandeling.
Maar dan: de beleving en de beschrijving.
In de evocatie van natuur
en landschap ligt de kracht van Freriks.
Het soms al te bekende wordt in
literaire en zelfs lyrische termen beschreven.
En geloofwaardig. Over de
Engbertsdijkvenen uit zijn jeugd. 'In
die tijd een gigantische barre woestenij
van moeras, met muren van turf
waaraan in de winters zúlke ijspegels
hingen. Je mocht er eigenlijk niet
komen, het was er ook gevaarlijk.
Maar we waren jong en roekeloos,
en keken naar de zwarte sterns en de
velduilen die daar overdag wiekten.'
Voor Op lemen voeten zou hij een
aanwinst zijn. Freriks weet ook de
taal van Jac. P. Thijsse nieuwe kracht
te geven, waar hij het verloren natuurgebied
De Beer (thans Botlek en
Maasvlakte) tot leven schrijft. De samenwerking
met Jan Werner, conservator
van de kaartencollectie van de
UvA, is een gouden greep. Neem de
historische kaart ’moerassige streeke
lands daar nauwelijks een Mensch
over gaan kan’ als uitgangspunt voor
het verhaal. Een geslaagde lofzang
op Nederland. Een aanrader, ook geschikt
voor wandelen in de leunstoel.
[Jan Erik Burger]
In en ROnDOM
MAASTRIChT
Bourgondisch wandelen in de Limburgse
hoofdstad
Peter Frijns
TIC, 2010 – 120 blz. – ISBN 978 90
7840 769 0 – ¤ 10,90.
Veertien wandelingen in en rondom
Maastricht, variërend in lengte
van een shoppingroute van 4 km
tot een tocht door het Maasdal van
17,5 km. Aan de hand van deze gids
maak je kennis met kerken en kloosters,
kroegen, enkele mijnen, forten
en kastelen plus bergen die luisteren
naar namen als Wijngaardsberg
en Snijdersberg. De stad met alle
verlokkingen naast de rust van het
platteland, waar de contouren van
de stad steeds vanuit een ooghoek
zichtbaar blijven, het staat garant
voor afwisseling.
Een handzaam boekwerkje is het,
waarin de routebeschrijvingen vergezeld
gaan van vlot geschreven achtergrondinformatie
in cursief en
duidelijke foto’s. De landkaartjes voldoen
als ondersteuning. De startpunten
liggen grotendeels in het centrum
van de stad, zo niet dan zijn
deze vlot te bereiken met auto of OV.
Bourgondisch wandelen, maar al
te gemakkelijk zet de Limburger dit
predicaat voor zijn recreatieve aanbiedingen.
Je waant je er al een beetje
in het buitenland, ook al is Bourgondië
nog een eind weg. Het boekje
stelt met een kroegenroute, 6,5 km
in 2,5 uur, waarbij ik opmerk dat de
route langs kerken en kloosters niet
sneller gaat.
Alle routes samen geven een compleet
beeld van stad en omgeving.
Al wandelend word je een kenner
van het echte Maastricht, belooft
de achterflap, steeds iets Bourgondischer
dus. [Fredy Blom]
2011-1 op lemen voeten 49
BOeKen

WAT ZIen IK ?!
Tekst en foto's: Jan van der Straaten
Stuwwallen en droogdalen
In het pleistoceen zijn er vier
ijstijden geweest, waarvan de
laatste twee voor ons land van
belang zijn. De laatste ijstijd
kwam nog maar tienduizend jaar
geleden ten einde. het midden
van Denemarken vormde toen
de grens van het landijs. Daardoor
zijn er van die ijstijd
geen eindmorenes in ons land
te vinden.
Maar de derde ijstijd, die meestal als
Saalien wordt aangeduid, bereikte wel
het midden van Nederland. Het ijs kwam
uit Scandinavië en zakte, door het kouder
worden van het klimaat, steeds verder
naar het zuiden. De periode waarin dit
plaats vond, ligt ruim honderdduizend
jaar terug.
Algemeen wordt aangenomen dat dit ijs
vele honderden meters dik was. Aan de
zuidkant smolt die wal van ijs weg en grote
smeltwaterstromen, gevuld met keien en
slijpsel, zochten hun weg naar het zuiden
en het westen. Ten zuiden van de ijskap
heerste een grimmig klimaat met sterke
winden en lage temperaturen. Er kon daar
niet veel groeien. Het is niet helemaal
duidelijk of er toen al Neanderthalers in
het zuiden van ons land rondtrokken.
50
Slappe ondergrond
De duidelijkste eindmorenes ontstonden
aan het einde van die ijstijd. Omdat de
temperatuur toen steeds hoger werd,
begon de ijskap in de zomer steeds
meer weg te smelten. Dat leverde een
grote hoeveelheid smeltwater op, dat
aan het einde van de ijstongen deels in
de ondergrond wegzakte. Daar werd
het steeds drassiger en op een gegeven
moment zakte het resterende ijs, door
zijn grote gewicht, in deze slappe
ondergrond weg. Als het dan even iets
kouder werd en het ijs weer oprukte, werd
het afgezette materiaal dat zich voor de
in de ondergrond weggezakte ijstongen
bevond, schuin naar boven gedrukt.
Gegeven de dikte van de ijskap ging het
hier om aanzienlijke verplaatsingen van
materiaal.
De grens van het ijs in het Saalien lag
ongeveer vanaf Haarlem over het Gooi,
de Utrechtse Heuvelrug, de zuidrand
van de Veluwe en het Montferland.
Honderdduizend jaar later is hier nog
steeds te zien welke kracht het ijs gehad
moet hebben om deze eindmorenes te
kunnen opwerpen. De mooiste plek om
het effect hiervan te zien, is het Nationaal
Park Veluwezoom ten noorden van
Arnhem, terwijl de stuwwal van Beek-
Ubbergen en de Grebbeberg, waar later
de Rijn doorheen gebroken is, ook van
grootse allure zijn. Rondom de Posbank
Rhedensche Heide in Gelderland. Foto: Saxifraga, Jan van der Straaten
in het nationaal park Veluwezoom kan
men ook heel goed de zogenaamde
droogdalen zien, waardoor het smeltwater
destijds werd afgevoerd. Nu staat in deze
dalen geen smeltwater meer.
Zie ook: Serie Natuurparken in Europa,
nationaal park Veluwezoom en het themaartikel
Utrecht: Glibberen over ’n wal uit
de IJstijd.
Rhedensche Heide in Gelderland.
Foto: Saxifraga, Jan van der Straaten
op lemen voeten
2011-1
Wandelen bij
de buren
preken we in dit nummer goeddeels voor
eigen parochie en provincie, volgende keer
gaan we gluren bij onze (over-) buren.
We volgen thrillerschrijver Alan Banks door
de groene yorkshire Dales en dwalen door het
'middeleeuwse' new Forest aan de zuidkust
van engeland. In noord-Londen struinen
we over de romantische dodenakkers highgate
en Kensal Green. De Kohlenpott in het
Ruhrgebied met zijn mijnen en kolenbergen
is omgetoverd tot groene parken met beeldhouwwerken
van moderne kunstenaars. De
mooiste mijngebouwen, zoals Zeche Zollverein,
zijn inmiddels werelderfgoed. Tussen
Maastricht en Luik vinden we sporen van vuursteen,
mergel, steenkool en ijzer. elders in
Wallonië logeren we in les plus beaux villages.
Op lemen voeten is op zoek naar:
Redacteuren/schrijvers (m/v)
Het tijdschrift Op lemen voeten wordt verzorgd en uitgegeven
door Stichting Op lemen voeten, Postbus
10542, 1001 EM Amsterdam, telefoon 020 6167848,
e-mail redactie@ oplemenvoeten.nl,
website www.oplemenvoeten.nl
© Op lemen voeten 2011
Uit deze uitgave mag niets worden overgenomen zonder
toestemming van de uitgever.
Hoofdredacteur: Jan Erik Burger.
Eindredacteur: Liesbeth Vermeulen.
Redactie: Mariëtte van Beek, Fredy Blom, Hans Cuppen.
Vaste medewerkers: Willem van der Bilt, Nicolette
Hartong, Bartho Hendriksen, Paul Hesp, Jan Koeman,
Paul Peeters, Harm Piek, Marianne Sinke, Roel Sluis, Jan
van der Straaten, Karin Thomas, Klaas van der Veen.
Wandelmagazine Op lemen voeten schrijft
inspirerende artikelen over wandelingen in
binnen- en buitenland. De redactie is op zoek
naar enkele enthousiastelingen die net als wij
uit passie wandelen en daarover onbezoldigd
willen schrijven.
• Vormgeving: Explanationdesign,
www.explanationdesign.nl
• Kaarten: UvA-kaartenmakers, Amsterdam •
Druk: BDU, Barneveld • ISSN 0168-9126
Bladmanagement i.s.m. Virtùmedia (Pepijn Dobbelaer)
www.virtumedia.nl
ADVERTENTIE-EXPLOITATIE
Postbus 10695, 1001 ER Amsterdam,
tel 020 – 616 78 48
e-mail: adverteren@oplemenvoeten.nl
Op lemen voeten heeft geregeld plaats voor bijdragen
van lezers. Type- en redactieaanwijzingen worden op
verzoek toegezonden.
In heT vOLGenDe nUMMeR
Op lemen voeten nummer 2 verschijnt rond 21 mei 2011
Paadje op de Londense begraafplaats Highgate East. Foto: Liesbeth Vermeulen
Gevraagd
• vlotte schrijfstijl,
• affiniteit met wandelen,
• gevoel voor fotografie en beeld.
Voelt u zich aangesproken?
Neem dan contact op met redacteur
Hans Cuppen, telefoon 06 – 336 242 83
of e-mail hanscuppen@planet.nl.
OPGAVE ABONNEMENTEN EN ADRESWIJZIGINGEN
Abonnementenadministratie:
Abonnementenland/Op lemen voeten
Postbus 20, 1910 AA Uitgeest
tel. 0251-313939, fax 0251-310405
Email: aboservice@aboland.nl
Op lemen voeten verschijnt vier keer per jaar.
Abonnementsprijs (2011): ¤ 28,50 per jaar,
bij automatische incasso ¤ 26,95;
2 jaarabonnement ¤ 54,50 / ¤ 52,95;
voor België: ¤ 28,50; buitenland: ¤ 38,–.
Verzoeke voor betaling de acceptgirokaart af te
wachten. Abonnementen worden automatisch
verlengd, tenzij acht weken voor afloop
van de abonnementsperiode schriftelijk
is opgezegd. Prijswijzigingen voorbehouden.
2011-1 op lemen voeten 51