Untitled

BE GEEST
D I I
J L G E M E Z N B

DE G E E S T
DER
A L G E M E E N E
G E S C H I E D E N I S
V A N D l
AGTSTE TOT DE AGTTIENDE
EEUW;
MET E E N E BE SCHOUWING
V A N DE
VORDERINGEN DER^M A AT S CH AP I' IJ
IN Z E D E N EN WE T^G E VING,
GEDURENDE DAT TIJDVAK;
^ i A ,.
V O O U C E S T E L D
IN EEN REEKS VAN LESSEN
DOOR DEN EERWAARDEN
G E O R G E T H O M S O N .
U I T H E T E N G E L S C H.
Te D E V E N T E R ,
E i] L U C A S L E E M H O R S T .
M D C C X C V.

]L E S S E N
O V E R . H E T
HEDENDAACSCHE GÈDEÈLTË
D E R
GESCHIEDENIS IN 'T ALGEMEEN;
I N L E I D E N D E LES,
Het gebruik en nut van de Gefchiedenis. — Hot
dezelve behoorde befcfend- te worden. De Gefchiedenk
der Hcdendaagfche Volkeren VüH meer aan*
belang dan die der oude wereld: — De kennis
van de laatste noodzakelijk tot het beoefenen van
de eerjlc. — Schets van de Gefchiedétïis der oude
Volherm, enz. —
J) E gefchiedenis van 't menschdom levert eenè
onuitput'lijke bron van redelijk vermaak en van
nuttig onderwijs. De opkomst, aanwas en ver»
val van Volkeren, met de oorzaak daar van; de
vorderingen der maatfehappij van barbaarsheid
tot befchaaftheidj van ruwheid en woestheid tot
A zach*

2 11 E D E N D A A G S C H E LES I.
zachte en verfijnde zeden; het vastftéllen van metten,
het vestigen van vrijheid of van willekeurig
gezaeh en flavernij, de verderflijkc uitwerkzelen
van ondeugd en de gelukkige gevolgen van deugd,
dit alles, van zoo veel aanbelang voor een iegelijk,
die met hart en ziel verlangt door een behoorlijk
levensgedrag nuttig te zijn, word dooiden
Gefchichtfchrijver ons ter befchouwinge duidelijk
voorgedragen.
LUST tot onderzoek en eene geneigtheid om
den kring zijner kundigheden uittcbrciden, is den
mensch natuurlijk eigen. De Gefchiedenis voldoet
aan dat verlangen en verfchaft altoos nut of vermaak,
het zij enkele nieuwsgierigheid of eene begeerte
naar kennis ons aanzette het gelchichtboek
over gebeurde zaken te doorbladeren. Daar is
echter dit onderfcheid tusfehen hem, die de gefchiedenis
leest enkel om zijn= nieuwsgierigheid
te voldoen en tusfehen een ander, die dezelve beocffend
om n
er nut uittetrekken, dat de cerltc indedaad
zich vermaakt zonder nut voor zich zclven,
daar de andere door êr leering uittetrekken
zich een beftendig genoegen verfchaft en in zijn
geheugen een fchat oplegt van lesfen, die hem
van 't groótfte nut in zijn' levenswandel zijn konnen.
Wij konnen, in éénen dag, eene menigte '
bladzijden aflezen, en de gebeurtenisfen van verbeide
ecu wen doorlóopen in minder tijd dan wij
een weg van twee of drie mijlen zouden afrei*
zen,

LES i . G E S C H I E D E N I S . - ( 3
zen,- pochen dat wij vericheide boekdoelen verflonden
hebben en nagthans onkundig blijven van
meufchen en zaken. De mensch, die bekwaam is
om de natiën optenoemen, die zich op het tconeel
der wereld met roem vertoont hebben, die
het tijdffip weet van hare opkomst, de tijdvakken
van haren bloei en verval; de veroveraars, die
de geeslëls geweest zijn van 't menschdom en de
aarde vervult hebben met de rampen des oorlogs,
kan bewondering verwekken om zijne historiiche
kundigheden; maar kennis te hebben van de opkomst
en den ondergang der volkeren, de bedrijven
en krijgsdaden te weten van oorlogzuchtige
heerfcheren en den dag in 't geheugen te hebben
van dezen of genen veldflag, wie denzelven won,
en hoe veele -geiheuvelde en gekwetste 'er aan
beide zijden waren; wanneer de vermaarde Heden
der oudheid gevestigt en door wie dezelven ingenomen
en vernielt werden; in ftaat te zijn om
van deze dingen een verhaal te doen, en onkundig
te wezen van de oorzaaken, door welke dezelve
gewrocht werden, of dezelve niet waardig
te keuren om 'er acht op te flaan, wie op deze
wijze het Gefchiedboek doorbladert, leest geenszins
naar behooren.
DE Wijsgeer en de Staatsman lezen de gedenkfehriften
der natiën en van bijzondere lieden,
met een gansch ander oogmerk: zij'leggen
zich toe om de gefchiedenis van 't menschdorn
A 2 tc

4 H E D E N D A A G S C H E LES I.
te kennen, niet om eene • ijdele nieuwsgierigheid
te voldoen, maar om hun brein te vullen met
nuttige wetenfchap. Alle tooneelen van geweld
en dwang mishagen hen in ftede van hen te bekooren;
maar te befpeuren dat deze de uitwerkzels
waren van ftaatzucht, trotsheid en wraak,
die de ziel beroerden, verkregen zij door deze
nafpooring kennis Van 't menlchelijke hart. 't Is
genoeg voor hen een vlugtig oog te flaan op de
befchrijving van een' veldflag of van eene belegering,
terwijl zij zorgvuldig den gefchiedfchrijver
volgen in deszelfs befchrijving van de karakters
van natiën en van voorname mannen, in zijne
nafpooringen van de oorz^en en gebeurtenisfen,
in zijn verflag van de inftelling der wetten
en der regeering, van het tijdvak der beichaving,
zeden, konsten en wetenfehappen.
N A H E M A A L de kennis van menfehen en zaken
een leerzaam onderhoud levert aan het redelijk
verftand, en niemand kan wenfehen in de
onkunde van zijnen kindfehen ftaat te blijven,
zijn 'er in verfcheide tijden en door verfchillende
perfoonen onderfcheide middelen gebezjgt om het
menschdom nuttige kennis te verlchaffen, en onder
deze is de Gefchiedenis een der gewigtigfte.
„ De gefchiedenis, (om de woorden van een cierlijk
Ichrijver te gebruiken) die trouwe en ech-
„ te getuige, is voor ons ontrold geworden, zij
brengt vervlogen en voorbijzijnde eeuwen en
» ge*

LES r. G E S C H I E D E N I S . 5
„ geflachten onder ons oog. De oprechte en on-
„ bevooroordeelde wijze, waar mede zij voor ons
„ entvouwt de gevolgen, ^velke een ftandvastige
„ aankleeving aan vroomheid en deugd of de ver-
„ waarloozing daar van op de menfchelijke za-
„ ken heeft, ftrekt ons tot een nadruklijk on-
„ derwijs. De pen der Gefchiedenis maalt ons
„ niet alleen een bijzonder aantal menleken af,
„ maar fomtijds uitmuntende enkele perfoonen
„ uitkiezende, ftelt zij dezelven aan ons voor in
„ hunne juiste geftalte en hen verlevendigende
„ met natuurlijke verwen, geeft zij, ter onzer
„ onderrigtinge en. leeringe , eene verzameling
„ van welgelijkende en treffende afbeeldzels. In
„ 't befchouwen van de karakters der natiën of
„ van die der voortreffelijke mannen, fchijnen wij
„ in eene ruime gaanderij van familje {tukken te
„ wandelen, daar wij ons vermaken de verfchil-
„ lende gelaatstrekken eener menigte blocdverwan-
„ ten te belchouwen, dezelven met eikanderen te
„ vergelijken en het onderlcheid tuslchen dezel-
„ ven optemerken (a). Wij vinden in hen, ichoon
„ zij door de eb des tijds lang voorheen algevoert
„ werden, aangename en leerzame medegezel-
„ len (by.
INDIEN ik eene bepaling moeste geven van
de Gefchiedenis, zoude ik -zulks doen in de bewoor-
00 OVID. Met. Lib. I.
(b) HUNTER'S Bicg. Lcc,
A 3

6 H E D E N D A A G S C I I E LES I.
woordingen van een oud gefchichtfchrijver door
een adelijk feteijver»aangehaak; „ De gefchiede-
„ nis is wijsbegeerte, die door voorbeelden leert
„ hoe ons zeiven in iederen ftahd van het bij-
„ zondere"of openbare leven te gedragen;" (c)
of, „ de gefchiedenis is eene getrouwe ver-
„ tooning van 't gene op het groot toonecj,
„ der wereld verrigt is, en eene ware befchrij-
„ ving van de. karakters der bedrijveren" over­
eenkomstig met die bepalirg behoorde de ge­
fchiedenis beöeffend te woiden niet eene wijsgee-
rige gecstgefteltenis ; wij behoorden ons zeiven
te gewennen aan een zorgvuldig onderzoek van
de karakters der natiën of der bijzondere lieden
door de gefchichtfchrijver befchreven en van de
keten der gebeurtenisiën , welke hij verhaalt.
Door behoorlijk daar op acht te geven, vorderen
wij in het nuttigfïe gedeelte van kennis en wor­
den door den tijd bekwaam om de verfcheidenc
posten, van 't leven behoorlijk en nuttig te ver­
vullen. In één woerd, door zorgvuldig gadete-
flaan en in 't geheugen te prenten de groote om­
wentelingen, welken in den weg der voorzienig­
heid bij volken hebben plaats gehad, en de vor­
dering der maatfehappij gedurende die omwente­
lingen; door eene juiste nafporing van de menig­
te en zelfs tegenflrijdige oorzaken, welken dik­
wijls te lamenloopen tot het voortbrengen van
. een
(O DION. HALL. door EOLINGBROKE aang.haalt fe
ïljnc brieven ever de H'storen.

LES i. G E S C H I E D E N I S .
een gewrocht; of van eene oorzaak uit dewelke
fumtijds verfcheide uitwerkzelen ontftaan ; door
eene nadere befchouwing van de karakters dier
genen, die eenige vertoonirig in de maatfehappij
gemaakt hebben, wat zij met deze of gene hun­
ner verrigtingen bedoelden, en uit welke harts­
tóchtelijke beginzcls zij werkten: met zulk eene
of dergelijke wijze te volgen kan 'er een wezen­
lijk voordeel getrokken worden uit den arbeid
des gefchichtlchrijvers.
ALHOEWEL de gefchiedenis moge befchouwt
worden als de fehool voor Vorsten en voor "die
hooge perfonaadiën, welke de voorzienigheid gefchikt
heeft om aan 'f hoofd te zijn der volken;
moeten evenwel zij, die in lager kring omwandelen
, vooral zoo zij verlangen in hunnen ftancj
nuttig te zijn, niet verzuimen hunnen geest te
verrijken,met die kundigheden, welke uit die
bronnen kunnen geput worden^ want, al biagt
de kennis van de gefchiedenis van vorige eeuwen
en van de levens der genen, die lang vour
ons geweest zijn, geen ander nut aan, dan dat
zij ons in ftaat ftelt wijsheid optedoen uit het
voorbeeld en de ondervinding van -anderen, zoude
zulks nogthans van groot aanbelang zijn. Dikwijls
kunnen wij ons, vooral wanneer wij eenig
deel in 's werelds bedrijf beginnen, te hebben,
bevinden in omftandigheden , die geheel nieuw
voor ons zijn, een zeer verfchillende van alles
A 4 fo»

8 H E D E N D A A G S C H E EES. Ï.
wat wij te voren ondervonden: zij derbalven,
die niet onderrigt zijn hoe andere bij dergelijke
gelegenheden handelden, moéten ongemeen veel
oordeel en omzichtigheid bezitten om niet verkeerd
te werk te gaan en geene dier misftappen
te doen, welke eenen rampzaligen invloed zouden
kunnen hebben op hun toekomend gedrag.
MEN vind voorbeelden aangetekend, welke
bewijzen, dat de beoelfening der gefchiedenis,
het gebrek der ondervinding kan vervullen. Cicero
onderrigt ons, ,, Dat Lucullus , een ver-
„ maard Romein, tot veldheer aangefteld om
„ krijg te voeren tegen Mkhridates, koning van
Pontus, van Rome vertrok zonder krijgskunde
„ te bezitten, doch dat hij dagelijks op zijne
„ reize den tijd hefteed hebbende, gedeeltelijk
„ met kundige lieden te ondervragen, en ge-
„ deeltelijk met het lezen der gefchiedenisfe van
,, vorige tijden,-in Afia aankwam met zoo veel
„ bekwaamheden en aldaar zulke wakkere daden
„ verrigtte, dat de groote Mithridates verplicht
„ was te bekennen, dat hij hem een bekwamer
„ veldheer had gevonden , dan een eenigen van
die genen van wien hij gelezen had."
„ Een mensch," zegt Frederik de groote, „ die
„ niet meent uit de lucht gevallen te zijn , of
„ cie oorfprong des werelds rekent van den dag
„, zijner geboorte, moet natuurlijk verlangen ken-
55 nis

LES i. GESCHIEDENIS. 9
„ nis te verkrijgen van 't gene in onderfcheidene
„ eeuwen en landen is voorgevallen. Indien hij
„ al onverfchillig zijn kan wegens het lot van
„ zoo veele andere natiën, die de fpeelbal zijn
„ geweest van de fortuin, zal hij, ten minsten,
„ behagen fcheppen in de gefchiedenis van het
„ land zijner geboorte en in het verhaal van de
„ gebeurtenisfen, in welke zijne voorouders be-
,, trokken waren." (d) Ik zal hier bijvoegen,
dat indien de gefchiedenis van lang verleden tij­
den en van afgelegene volken voor hem van
niet veel aanbelang fchijnen, zijne aandagt even­
wel zal' gelokt worden door die der tijden, wel­
ke nader bij den zijnen zijn , en door die dei-
volken, welke met hem het zelfde vaste land
bewonen en met welken zijne eige natie verbon­
den is. Maar de groote verbeteringen en uitbrei­
ding van den koophandel, door 't vereenigen
van de wijdst van eikanderen afgelegene natiën,
maken het voor de ingezetenen van elk handel­
drijvend land ten hoogften noodzakelijk en nuttig
kennis te hebben van de gewoontens en zeden
van elk volk en van de voortbrengzelen van
fchier alle de deelen der wereld. „ Indien een
„ Engelschman (dus vervolgt de koninglijken
„ fchrijver) geene kundigheid 'heeft van de ko-
„ ningen, die den throon bezaten van Perfie, in-
„ dien hij zijn geheugen niet belast heeft met
„ de
(d) Htm. de JSraniitiomj.
A 5

IO H - E D E N D A A G S C H E LES f.
„ de namen van. dat oneindig aantal Pauzen, die
„ de kerk beftuurdcn , vergeven wij hem zulks
„ gerecdelijk; maar naauwlijks zullen wij dezelf-
„ de toegcvenheid voor hem hebben, indien hij
„ niets weet van den oorfprong der Parlementen,
„ van de gcwopntens zijns lunds, en van de on-
„ derfcheiden ftammen der koningen-, die Enge-
„ geland geregeert hebben."
DAAR de gefchiedenis van ons geboorteland
van meer aanbelang voor ons is dan die van andere
volken, zoo is insgelijks de kennis van de hedendaagfche
wereld-gefchiedenis (vooral die van
Europa) van veel groote* aanbelang, dan die deioude
tijden. In weinig minder dan de twee laatlte
eeuwen gebeurden die verbazend - groote omwentelingen,
welke eene bijna ajgemcene verandering
in de natiën van 't hedendaagfche Europa hebben
te weeg-gebragt. Eene heilzame verandering in
de godsdienstige, gevoelens der Christenen gaf
eenen gansch anderen toon aan de nationale zeden,
bragt juiste denkbeelden voort van de rechten en
vrijheid van den mensen en bevorderde groote
verbeteringen in den koophandel en in de handwerken.
Dan, de hedendaagfche gefchiedenis
word met veel meer voordeel beoeffent wanneer
wij cenige kundigheid hebben van den ftaat des
menschdoms in vroegere tijden. Onze kennis van
de omwentelingen in de oude koningrijken der
wereld, van de regcering en wetten, gewoontens
cn

LES i. GESCHIEDENIS. II
en zeden die plaats hadden in vorige tijdvakken
der maatfehappij, vooral bij de Grieken en Ro­
meinen, maken (gelijk de kennis 'in eene tak van
wetenfehap opleid tot die van eene andere) de
beöefTening- der gefchiedenis van de hedendaag-
lche maatfehappij, gemakkelijker, vermakelijker
en nuttiger. Zodanig eene kennis maakt den
geest bekwaam om onderwezen te worden door
het lezen, het "zij van'de hedendaagfche alge-
nveene gefchiedenis van. alle volken, het zij van
die van eene enkele natie in h bijzonder; want
de oude en hedendaagfche gefchiedenis toont ons
dat de menfehen in alle tijden en landen fchier
dezelfde geweest hebben en zijn ; dat dezelfde
oorzaken, meestal, eenparig dezelfde uitwerkze­
len hebben voortgebragt, zoo ten voordeele als
ten nadeele van enkele perfoften en volkeren.
Een algemeen denkbeeld van de gefchiedenis opend
en verlicht het verftand, ruimt de vooroordeelen
op, en overtuigt ons hoe kwalijk gegrond en uit-
fporig die gevoelens zijn , welke de meeste vol­
ken koesteren van de meerdere grootheid, wijs-
' heid en befchaaftheid hunner eigene tijden en van
het land waarin zij leven.
Zoo veel gezegt hebbende van de gefchiede­
nis en welke voordeelen uit de behoorelijkc be­
oeffening derzclve kan getrokktm worden, moet­
ik evenwel mijne lezers waarfchuwen niet al te
blindeling geloof te flaan aan al het gene een
ge-

13 ^ t D È N D A A S S C H E LES ï.
gefchiedfchrijver verhaalt, vooral niet wanneerhij
eene poging aanwendt om dat gene , wat
waarfchijnelijk verdicht is, in het gewaad deiwaarheid
te kleeden, en het gene verzonnen is
voor eene wezenlijke gebeurtenis te doen doorgaan.
Waar de gefchichtfchrijver geene echte
gedenkftukken en belcheiden heeft van de vroege
tijdvakken der maatfehappij om hem in zijne nafporingen
te leiden, kan hij zich enkel verlaten
op onzekere overleveringen, of geven zijne eige
gisfingen in ftede van 't gene waarlijk gebeurt is.
Er beftaat een zeker Nationaal trotsch , men is
altoos vooringenomen met zijn eigen geboorte^
land, zulks is een vooroordeel alle menl'chen gemeen
; van daar dat wij zoó gaarne onze voorouders
in fchitterende verwen afmalen, eene groote
oudheid aan ons land geven, en deszelfs oude
bewoners voorftellen als wijs, wakker, geleerd
en befchaaft. Dan, het is eene onloochenbare
waarheid, dat 'er een tijd was, toen de voorouders
der hedendaagfche Europafche natiën, die
tegenwoordig op hunne groote wijsheid, op de
volmaaktheid hunner wetten en op hunne be-'
fchaafde zeden pochen, niet meer dan eene bende
ftruikrovers waren, barbaarsch in al hun doen
en onbelchaafd in hunne zeden,
N A D E M AAL • wij omzichtig zijn moeten in
voor waarheid aantenemen die gedeeltens der'ge­
fchiedenis, welke verzameld werden uit den puin
der

Ï, e§ i. G E S C H I Ë D E N I S. i3
der verdichtzelen, zonder door eenige echte befcheiden
geftaaft te zijn, even zoo moeten wij
ieder gevoelen en bedenking van den gelchichtfchrijver
niet voor juist en onbevooroordeelt houden.
Wij die Hechts de buitenzijde der dingen
zien, het voorrecht niet hebbende van tot in 't
binnenfte van 't harte doortedringen, moeten
noodwendig de roerzeis van eene daad opmaken
uit de daden zelve ; lchoon 'er geen regel om
naar te oordeelen feilbarer is dan deze, om dat
de ondervinding ons verzekert, dat veele en misfchien
het grootfte gedeelte onzer daden geen gevolg
zijn van ontwerp, niet fteunen op beginzels,
maar voortgekomen zijn uit een' i'amenlpop
van toevalligheden, die wij niet konden voorzien,
en uit driften of hartstochten , die eenklaps in
ons ontvlamden.
DAARENBOVEN wanneer wij ons nederzetten
tot fchrijven, het zij van voorledene eeuwen
, of van den tegenwoordigen tijd, gefchied
zulks met een oogmerk, het welk wij natuurlijk
aan onzen lezer trachten te doen zien. Alle menfchen
hebben hunne begunstigde tijdvakken, oorzaken
en karakters, welken zij, gevolglijk, pogen
te verfraijen, te onderfteunen en aantebeyelen
; maar zij hebben tevens hunne afkeerigheden,
welker invloed hen evenzeer aanzet om, het
gene hen niet bevalt, te verachten, zwart te maken
en te berispen. De aanhangers van eene fa*
men-

14 H E D E N D A A G S C H E LES Ï.
menfpanning meenen dat billijkheid, deugd, ken­
nis en gezond verftand alleen in hunnen kring
heerfchen; en zullen naulijks toeftaan dat flechts
eene eeltige dier goede hoedanigheden plaats heb-
bc bij hunne tegenpartij. Gelijk de menfchen
fchrijven en fpreken, even zoo lezen en hooren
zij, ingenomen door drift en vooroordeel. Wan­
neer 't gevoelen eens geichichtfchrijvers over­
eenstemt met het onze, keuren wij hem goed;
vvanneer hij met onze meening verlchilt als dan
verklaren wij onbefchroomt dat hij mistast en
faalt, 't Is maar zeker waar dat wij aitoos onze
vooringenomenheden zullen hebben, en dat het
niet mogelijk is de ziel te ontdoen van vooroor­
deel en , maar wanneer deze aan dc zijde van
deugd en waarheid zijn, zullen wij de gevoelens
en bedenkingen eens gefchredfehrijvers niet ver­
der aannemen dan naar mate. dezelve het voorko­
men hebben van waarheid en deugd.
GEERNE zoude ik in deze lesfen mijne aanhoorers
en lezers onderhouden over en onderwijzen
in 't gene ik heb verkozen te noemen de
Geest der hedendaagfche Gefchiedenis van den
tijd van Karei den grooten , keizer van 't westen,
op het einde van 't jaar onzes Heeren agthonderd
(wiens tijdgenoot ten naasten bij was
"Egbert koning der westerfche Saxen, die de
kleene koningrijken der zevenhoofdige regeering
•verëenigde) tot den aanvang van de tegenwoor-
di-

LES I. G E S C H I E D E N I S . 15
dlg'e eeuw. Het valt in mijn bcftek niet een
verflag te geven van gewonnen en verloren veldflagen,
van belegerde en ingenomene fteden, van
de namen en bet getal der genen, die in deze of
gene ftrijden fneuvelden, zulke kleene bijzonderheden
mogen aangenaam zijn aan de woeste geneigtheden
en gevocllooze geSartheid van gemeene
zielen, maar konnen, gelijk ik mij verzekerd
houde, geen vermaak geven aan een aandoenelijk
hart noch van nut zijn aan die genen, die enkel
lezen om onderwezen te worden. Veel liever
wil ik aantoonen welke vorderingen de befchaaftheid,
het bewind en de wetten, de koophandel,
de konsten en wetenfehappen gemaakt hebben,
vooral de menigvuldige veranderingen, welke het
menschdom ondergaan heeft in de zeden, van
deszelfs wocsten en barbaarfchen ftaat af tot de
verfijnde befchaaftheid, welke het thans bekomen
heeft.
ER kan geen uitwerkzel zijn zonder oorzaak.
Zoo het Leenroerig ftelzel heeft plaats gemaakt
voor een vrijer en onbepaalder eigendomlijk bezit
, zoo de rechten van 't menschdom thans beter
gekent zijn en meer in aanmerking komen,
zoo en regeering en \vetten gunstiger zijn voor
burgerlijke en godsdienstige vrijheid, dan dezelve
waren in de barbaarfche eeuwen ; zoo de zeden
der maatfehappij toegenomen hebben in verbetering,
dan hebben wij indedaad deze veranderin-

i6 H E D E N D A A G S C H E EES r.
ringen te danken aan de natuurlijke voortgangen
der maatfehappij van onkunde tot kennis, en van
barbaarsheid tot befchaafdheid. Dan, deze veranderingen
konden geen plaats hebben gehad,
waren 'er geene oorzaken geweest om dezelve
voorttebrengen. Deze oorzaken zullen wij gadeflaan,
en wij zullen de volgende waarheid overtuigelijk
bewijzen, dat wanneer de maatfehappij
rijp is voor eene verandering 'er tevens eene oorzaak
bij de hand is om die verandering te bewerken.
DE gefchiedenis van 't menschdom van 't begin
der wereld tot den tegenwoordigen tijd is
een keten, welke uit verfcheide fchakels beftaat,
zoo men 'er een enkelen fchakel uit wegneemt
, breekt men den ganfehen keten. Daar
is een naauw verband tusfehen de oude en hedendaagfche
gefchiedenis. Zij maken met haar
beiden een geheel uit; en alhoewel eenig gedeelte
der gefchiedenis het voorwerp onzer beöefFening
zijn konne, moeten wij het evenwel in verband
befchouwen met de andere deelen, zonder
dat konnen wij het zelve niet beöeffenen met dat
nut als anderszins zoude gefchieden. Ik zal in
het volgende van deze les het verband aantoonen
en zoodanig eene fchets van de gefchiedenis der
oude volkeren geven als genoegzaam zal wezen
om aan dat oogmerk te voldoen.

LES ï. G E S C H I E D E N I S . 17
DE Bijbel levert ons het eenige ware verhaal
van den oorfprong des menfchelijken geflachtsi
Mozes onderrigt ons in, het boek der Schepping,
dat 'er een tijd was toen alle de bewoners der
wereld Hechts beitonden in een man en eene
vrouw. Dat na den Zondvloed de geflachten van
onze zoort afftamden van de drie zonen van N>
ach, en dat onmiddelijk, bij de verwarring der
fpraken, de menfehen uit de vlaktens van Sinear
zich verfpreidden, blijvende die, welke eene zelfde
taal fpraken te famen, kiezende iedere bende
zoodanig gedeelte der aarde als best fcheen overeentekomen
met hare wijze Van leven.
D E gefchiedenis en de overlevering vertonen
eenftemmig de menfehen in eenen ftaat van woestheid
geleeft te hebben, en dat 'er een tijd was,
toen zij over. den aardbol verfpreid, geen band
van verëeniging hadden, maar dat ieder op zich
zelve omringt was Van behoeftens en gevaren,
waarin hij moest voorzien. Wetten i regeering en
konsten waren toentertijd onbekent. De fterkfte
ontnam den zwakken het voedzcl, 't welk deeze
met jagen en visfehen bekomen had, zonder dat
de beroofden zich recht kon verfchaffen wegens
het leed hem aangedaan. De Amerikaanfche Stammen,
de Hottentotten en de inboorlingen van
Nieuw-Holland leven in een ftaat, die niet veel
beter is dan de zoo even genoemde, de vernederenfte
ftaat waarlijk van 't menschdom.
B D A N ,

iS H E D E N D A A G S C H E LES 1.
DAN, daar de mensch natuurlijk een gezellig
wezen is en in zich zeiven iets heeft 't geen hem
tot zijne zoort neigt, zoo kan die vernederende
ftaat niet zeer duurzaam geweest zijn; want, gelijk
zeker fchrandcr Schrijver aanmerkt, wij vinden
volgens devrocgftc en laatftc berichten, welken
wij van alle oorden der wereld hebben, het
menschdom overal verzameld in benden en genoodfehappen,
geen enkel mensch op zich zeiven
zijn eige zoort fchuwende, maar altoos uit neiging
zich bij de eene of andere bende voegende,
fchoon zomtijds zich vijandelijk tegen eene andere
bende gedragende; zich het voorleedene herinnerende
en zorgende voor het toekomende; geneigt
om zijne eigene gewaarwordingen medetedeelen
en die van anderen te leeren kennen (e).
Een trek om zich bij wezens van zijne zoort te
voegen, een bezef van gevaar en een verlangen
om bijgeftaan of verdedigt te worden, eene wederkeerigc
liefde van beide de kunne, die zich
met eikanderen paren, en kinderen, die de vrucht
zijn dier paring, nopen den mensch een nauwer
en uitgeftrekter verbindtenis met die van zijne
zoort te maken. Eenerlei behoeftens en een bezef
van onderlingen bijftand brengen afzonderlijke
lieden tot een maatfchappijlijk leven; en hoe meer
bewustheid zij hebben van de voordeden eener
zodanige verëeniging, te meerder verlaBgen toonen
zij om die verëeniging klemmender en uitgeftrekter
(c) FEROÜSON'S Es/ty 0:1 Ciy. Sos.

LES ï. G E S C H I E D E N I S * 19
ter te maken. De cerfte beginzels tot zulke maatfchappijlijkc
verëenigingen, door welke de menfehen
zich zeiven aan eikanderen verbonden, vroren
overeenkomstig met de kennis en het gevoel
van hunnen toenmaligen ftand. Wetten om geweld
te beteugelen, een opperbeftuur en eene
geregelde burger regeering waren op de cerfte
tooneelen des maarichappijlijken levens onbekent.
Het was in zekeren zin, om mij van eene uitdrukking
der H. Schrift te bedienen, als toen:
dat een iegelijk deedt wat recht was in zijne
oogen. Maar zonder verdrag en gewoontens, die
't gebrek van wetten vervulden, zonder eenige
zoort van regeeringsvorm was het niet mogelijk
dat zelfs een woesten hoop zou hebben konnen
beftaan.
K L E E N E veripreiddc en onafhanglijke ftammen
te verëenigen en famen te brengen tot groote
maatfehappijen, koningrijken opterichten, Heden
te bouwen en befchaafdheid in te voeren, is het
werk van den tijd. Alvorens dit kon volbragt
worden, was 'er eene huwelijks verëeniging nodig
van de beide kunnen, de uitvinding van de noodwendigfte
en nuttige konsten des levens als mede
eenige verkregene kundigheid van den akkerbouw.
Menfehen, die van de jacht en van de visfeherij
leven, of zij, die hun beftaan hebben van de veefokkerij
moeten van plaats tot plaats zweiven.
Vrij en onbegrenst zijnde blijven zij Hechts zoo
B fl lang

ao H E D E ' N D A A G S C H E EES E
lang in eenen oord als zij 'er wild vinden om van
te leven of gras om daar mede hun vee te voeden.
In zulk eenen maatfehappij!ijken ftaat is
iedere Stam een bende roovers, die het vee, 't
welk zij van hare naburen ontmoet, opligt en met
zich wegvoert. De helden van Homerus waren
zulk een genacht van lieden, die om zich te wreken
over de fchaking van Helena, het vee, de
flaven en de vrouwen roofden van de rondom
hen gelegene volkeren. Een Tartaar te paard is
een roofdier, dat naar vee omziet en ten naasten
bij weet op wat afftand het zelve te bekomen.
De Monnik in ongenade vervallen van Mango-
Chan maakte vrede met hem door te beloven:
dat de Paus en alle de Christen mogendheden al
derzelver vee aan hem zouden afftaan (f). De
roofzucht bragt onze voorouders uit de wouden
van Duitschland in de vruchtbare landfehappen
van Italië, en die zelfde zucht, meer misfehien
dan hunne eerbied voor het kruis voerde hen naar
Afia om te deelen in den plunder van de Oosterfche
en Saraceenfche rijken.
N A D E M A A L de Egijptenarcn, zeer waarfchijnlijk,
de cerfte befchaafde natie waren, bij wie de
wetten en de regeering haren oorfprong namen,
zal ik met hen beginnen om het verband aantetoonen,
het welk 'er is tusfehen de oude en hedendaagfche
gefchiedenis.
te) Rubruquis door FERGUSON bijgebragt.
E Gijp

iES i. GESCHIEDENIS, 21
EGIJPTENAREN.
DE Egijptenaren waren reeds een volk ten tij­
de van Abraham, die in de zesde eeuw leefde
na den zondvloed. De koophandel en akkerbouw
hadden ten dage van Jacob en Jozeph eene zeer
groote vordering in dat land gemaakt. Jozeph,
gelijk uit de Heilige fchrift blijkt, had zelfs
eene verbazende verandering in den landeigen­
dom in Egijpten voortgebragt, daar hij tevens
de koninglijke magt merkelijk vermeerderde. E-
gijpte ligt onder eene gelukkige luchtftreek, waar
de jaarlijkfche overftrooming van den nijl 't ge­
brek aan regen vergoed en den grond vruchtbaar
maakt (g). De oorzaak van de overftrocmingen
des nijls, aan de ouden ombekent, heeft men
thans ontdekt te beftaan in den veelvuldigen re­
gen , welke gedurende onze Zomermaanden en
gedurende een gedeelte van den herfst in liet
oppcrgedeelte van Ethiopië valt. Egijpte levert
jaarlijks twee fchoone vertooningen : in onzen
Zomertijd fchijnt het eene uitgeftrekte waterplas
met fteden, vlekken en Dorpen als uit het water
opkomende ; in onzen wintertijd is het eene
fchoone en wijduitgebreide vlakte, bedekt mes
vee, koorn en akkerlieden, met boomen, hees­
ters en bloemen, die de lucht met de aangenaam
fte geuren vervullen.
DE
(g) O vip. Met. Li!/. I. fob. 7. Zie de Reizen van BRUCK.
E 3

£2 H E D E N D A A G S C H E LES I.
DE oude tijdrekening van Egijpte is baarblij-
Jkelijk een verdichtzel. De Egijptifche priesters,
hét zij uit onkunde of uit waan, gaven een verkeerd
bericht aan die genen, die hun deswegens
ondervroegen. De during der regeeringen hunner
koningen kan zoo lang niet geweest zijn als
zij voorgaven. Zoodanige hcerfchappijen als
Hechts zij-takken waren, hebben zij voorgedragen
als opvolgende genachten. Uit het gene in
den Bijbel wegens de Egijptenaren vernield ftaat,
weten wij evenwel, dat hunne koningen veele
eeuwen aan den anderen Pharao genaamt werden.
Men vind vericheide verdichtzels verhaalt wegens
Ifis, Ofiris en Trismegistus of Mercurius,
die van de Egijptenaren geé'erdt wierden als Goden.
Mencs, door Mozes Mizraim geheten, de
kleenzoon van Noach, wordt gezegt de eerfte
koning van Egiiptcn te zijn geweest, dat land
waarichijnlijk het eerst bevolkt zijnde geworden
door eene der afftammclingen van Cham, en dat
in het tijdvak tusfehen hem en Sefostris, die een
groot veroveraar was, de verovering van Egijpte
gefchiedde door de herder-koningen , die men
veronderftelt de Cananiten geweest te zijn, welke
voor Jofua vloden. Geichiedfchrijvers verhalen
ons, dat in het paleis van Ofijmandias, een
Egijptiesch koning, eene boekerij was, welke
voor de oudfte in de wereld werd gehouden, en
welker deuren tot opfchrift hadden: Dc artzenij
Winkel da- ziele, Dan door wien die boekerij
ver-

LES i. G E S C H I E D E N I S . 23
verzameld wierd, en uit welke handfchriften zij -
beftond, word ons nergens gezegt. 't Is ombekent
door wien het meir Moeris, het welk de
wateren des nijls moest verzamelen, gegraven
werd, even weinig weten wij welke koning of
koningen in Egijpte heersfchten toen de Tijdnaalden
aldaar opgerecht wierden. Doch deze verbazende
geftichten, het zij dezelven moesten dienen
tot grafzuilen, of tot eenig ander godsdienstig
of burgerlijk oogmerk, zijn een duurzaam bewijs
van de bijgeloovigheid en ijdele glorie der oude
Egijptenaren. Reizigers, die Egijpte bezogt en
een bericht van de oudheden van dat Land en
vooral eene omftandige befchrijving van die Tijdnaalden
gegeven hebben, zijn het met den anderen
niet eens wegens de bouwftoifen, int welke
deze gedenkzuilen wierden famengeftelt. Een
onlangs vermaard reiziger meent, dat die naalden
in derzelver tegenwoordige gedaante door menfehen
handen en konst ooriprongelijk uit rots gehouwen
werden (h). Deze gisfing is niisfehien
meer gewaagt dan gegrond. Het is waarfchijnlijkcr
dat die tijdnaalden opgetrokken wierden
uit in 't vuur verharde ftofien: welke misfehien
te voren aarde was uit het meir Moeris opgcbaggert.
OP dat gedeelte der gefchiedenis van Egijpte,
door
(fe) E p, ü c E's Reizen.
B 4

34 H E D E N D A A G S CHE LES E
door Herodotus aan ons medegedeelt, fchoon ee-
nigzlns waarheid bevattende, kan echter niet veel
ftaat gemaakt worden; dewijl het zelve niet ge­
trokken is uit echte befcheiden, maar uit berich­
ten aan hem medegedeelt door de priesters van
dat land. Bij voorbeeld, die ernstige doch bij-
geloovige fchrijver verhaalt ons een ongerijmd
Jtprookje wegens Pfammetichus, één der koningen
van Egijpte, die verlangende te weten, welk
volk het oudfte ware, bevel gaf twee kinderen
zoodanig optevoeden, dat zij met geen mogelijk­
heid een eenig woord bij navolging konden lee-
ren uitten. Toen zij nu twee jaren oud waren,
riepen zij beiden eensklaps uit Bcccos, het welk
in de Phrijgifche taal brood betekende. Sints
dien tijd Honden de Egijptenaren de aanfpraak op
de oudheid af aan de Phrijgiërs (i). Indien het
geval waar zij, dan is het waarfchijnlijk dat zij
de bee van het fchaap nabootsten in het eerfte
woord dat zij uitlpraken. Kinderen leeren de
woorden bij nabootzing, zij hebben het vermogen
van natebootzen, en door dikwijls herhalen ver­
krijgen zij de hebbelijkheid van fpreken. Goro-
pius Becanus, zegt een hedendaagsch gefchied-
lchrijver, tracht uit het zelfde fbrookje te bewij­
zen, dat het Hoogduitsch de eerfte lpraak wa.s,
pm dat Becker in die taal een bakker betekent (k).
0') HERO DOOT.
(k) De Abt MILLOT.

IES ï- G E S C H I E D E N I S . as
ONDER de regeering van Pfammetichus, om->
trent 670 jaren voor Christus, werd de gefchiedenis
van Egijpte ontdaan van het duistere en fabelachtige.
Die koning moedigde den koophandel
aan door het openen der Egijptifche havens
voor de vreemdelingen. De Egijptenaars hadden
jben reeds verbazende vorderingen gemaakt in
den landbouw. Doch de koophandel is meer gefchikt
dan de landbouw om den rijkdom der volkeren
te vermeerderen; dewijl zonder denzelven
het overbodige der voortbrengzelen van een land
van geringe waarde blijft voor deszelfs bewoners.
Zijn Zoon Necho, waarfchijnlijk dezelfde door
•wien, volgens de heilige fchrift, Jofia gedoodt
werdt CO en die insgelijks den naam had van
Pharaö, poogde eene vaart te graven van den
Nijl tot in de roode Zee, enkel tot gemak van
' den koophandel, doch hij moest van die onderneming
afzien uit hoofde van de meenigte lieden,
• welke in dien arbeid omkwam. De konst van
vaarten te graven is eene der veelvuldige verbeteringen
welke voor de hedendaagfche tijden beivaard
wierd. Amafis ontthroonde Apries, de
zoon van Necho. Deze vorst is vermaard om
zijne begunstiging van den koophandel en om de
geleerde lieden, welken hij naar zijn rijk lokte.
Pijthagoras en Solon waren onder de genen, die
zijn hof bezogten. De Athenienzer verlangde onder-
(1) a Kon. XXIII.
i> 5

0.6 H E D E N D A A G S E IIE Ï, E S T
derwezen te worden in de wetten van Egijpte,
en de wijze van Samos reisde om meerder kundigheden
optedoen. Amafis werd opgevolgt door
deszelfs zoon Pfammetichus onder wiens, regeering
Egijpte veroverd wierd door Cambijzes, de zoon
van C ij rus, die hetzelve tot een wingewest maakr
te van het Perfifche rijk. Egijpte bleef onder het
gebied der Pcrfianen tot dat Alexander die monarchij
overweldigde; na den dood van Alexander,
toen de erflijke en veroverde ftaten van dezen
verdeelt werden onder deszelfs Veldoverften,
viel Egijpte ten deel. aan Ptolomeus Lagus, wiens
nakomelingfchap in Egijpte heerschte tot den tijd
van Augustus, die na dat hij Marcus Antonius en
Cleopatra in den veldflag bij Actium verflagen
had, 31 jaren voor de geboorte van Christus, het
zelve tot een Romeinsch wingewest maakte.
M E D E N E N P E R S I A N E N .
DE Meders en Perfen, want de gefchiedenis
van andere Afiatifche volken ga ik met ftilzwijgen
voorbij, waren onderfcheiden in twee koningrijken,
doch die onder Cijrus vereenigt wierden.
'Het Perfiesch rijk was zeer oud; reeds ten tijde
van Abraham vind men gewag gemaakt van Elam
of Perfië, maar het was om deszelfs magt en
luister niet beroemt dan ten tijde van Cijrus. Die
groote man wierd opgebragt naar de flipte en
uitmuntende wijze der Peruanen, die ten uitterftcn
zorgvuldig waren in de opvoeding hunner
kin»

L E S T. G E S C H I E D E N I S . a?
kinderen. Hij bezat die natuurlijke en verkregen
bekwaamheden, welke iemand gefchikt maken om
te regeeren, en indien hij zich zelve niet te veel
had toegegeven in zijn zucht tot veroveringen,
zou hij zijne onderdanen waarlijk voorfpoedig en
gelukkig hebben kunnen maken. Een koning, die
enkel uitziet naar uitgeftrekte bezittingen, is geenzins
een zegen voor zijn volk; maar wel hij, die
de konsten des vredes aankweekt, goede wetten
inftelt en van zijne onderdanen eerlijke, werkzame
en vlijtige menfehen maakt.
DE berichten, welke de-ongewijde fchrijvers
ons van Cijrus geven, laten ons in 't onzekere.
Ctefias, Herodoot en Xenóphon, ten naastenbij
gelijktijdige gefchiedfehrijvers, geven ons verhalen
van hem, welke tegen eikanderen aanloopen.
Al het gene wij van hem met eenige zekerheid
weten, is, dat hij de Zoon was van Cambijfes,
koning van Perfie, en van Mandana, de dochter
van Astijages, koning van Medië; dat hij bij' opvolging
de kroon bekwam van beide die koningrijken,
dat hij de Babijlonicrs floeg, Babijlon innam
en een einde maakte van die monarebij. Dat
hij, door een befluit, de Joden toeftond naar hun
geboorteland wedertekeeren, en dat hij door zijne
'overwinningen de grondflagen lag van een
groot rijk. Wegens het ware karakter van Cijrus
konnéfi wij zeggen, dat hij de konst des oorlogs
Tciftond en dat hij in de wapenen en tucht zijnet
krijgs-

s8 U E D E N D A A G S C H E EES E
krijgsknechten groote verbeteringen maakte Zij
ne heerschzugt en begeerte naar meerder nJt
zetten hem aan zijne naburen te beoorlogen en
door geweld van wapenen zich meester te maken
van dat gene, waar op hij geen de minfte aan-
fpraak had; hij was de geeslèl en vernieler van
t menfchelijk genacht, gelijk alle veroveraars
waren die door dwang van wapenen hunne heer-
Ichappij zogten uittebreiden.
C AM BIJ ZES, zijn zoon en opvolger, was een
famenftel van dwaasheid en razernij, een monster
in menfchelijke gedaante, die niet alleen on*e-
fchikt was om te regeeren, maar die zelfs niet
verdiende te leven; ook lieten geene der konin­
gen, die den Perfifchen troon bezaten na den
tijd van Cijrus, zich gelegen zijn aan het bevor­
deren en verzekeren van het geluk hunner on­
derdanen. Te . zeer ingenomen met het verkeer­
de denkbeeld van magt, eenen meer dan koning­
lijken luister ten toon ipreidende, en levende ia
al de pracht van Afiatifche weelde, gaven zij
eenen onbeperkten loop aan de verfoeilijkfte harts
tochten. Daar de veelwijverij bij de Peruanen
gcoorloft was, maakte hunne koningen daar van
het lchandelijkfte misbruik; zij hadden niet alleen
veele vrouwen, maar. huwde zelfs aan hunne ei­
gene zusters. Zij maakten zich ichuldig aan
bloedfchande, vorderden dat men hen goddelijke
eere bcwezc, en fpeejde op de wreedfte wijze
met

tisr. G E S C H I E D E N I S . 2
9
met het leven hunner onderdanen. Terwijl zij
zich zeiven de verwijffle en misdadigfte vermaken
veroorloofden, pionderden de Satrapen of
onderkoningen, die het beftuur der landichappen
hadden, even als fommige hedendaagfche beftuurders
van wingewesten, de ingezetenen om zich
te verrijken, terwijl zij op hun beurt bij hunne
te- rug komst aan 't hof van alles berooft werden.
De Perfianen waren menigmalen in oorlog
met de Grieken, op wie zij echter niets vermogten,
zoo lang deze deugdzaam en vereenigt bleven.
Menfehen bezielt met deugdzame beginzels
en aangemoedigt door liefde tot vrijheid, zijn
altoos te fterk voor die genen, die hen tot Haven
pogen te maken. Darius Codomannus, dien
Alexander de groote overwón, fchijnt één der
beste Perfifche koningen geweest en beter lot
verdient te hebben, dan het verlies van kroon
en leven. Dan, aan de duurzaamheid van dat
rijk was, in den weg der voorzienigheid, een
einde gekomen; derhalven kon de ram, door
Daniël in een gezigte befpeurt, ftcotende tegen
het westen, tegen het noorden en tegen het zuiden,
den geitenhok niet wederftaan (m). Alexander,
de zoon van Philippus van Macedonië,
met zucht tot roem bezielt en verlangende te
voldoen aan 's vaders oogmerk, om Perfië te
beoorlogen, (daar toe, buiten zijn weten, door
de voorzienigheid beftemt), trok Afia in met een
(m) DANIËL VIII.
klein

So H E D E N D A A G S C H E LES E
klein doch dapper heir, en wierp, 33 r j a r e n
voor Christus, na twee gcwonnc veldflagen, die
overgroote monarchij onderfte boven, i n minder
tijd dan een buitcnlandsch vijand zich in onze
dagen zou konnen meester maken van een enkel
graaffchap in dit Eiland. Het Perfiesch rijk had
ongeveer twee honderd negen jaren beftaan.
VAN alle de gefchiedenisfen der oude volkeren
is die van Griekenland en die van de Romeinen
de belangrijkfte voor ons. Zelfs behoorden
wij die grondig te kennen. Wij vinden 'er
het licht in tot onze nafporingen, het welk wij
te vergcefsch in de gefchiedenis van het overige
der oude wereld (diè der Joden uitgezonden)
zouden zoeken. De gefchiedenis der Grieken en
Romeinen brengt ons de ware helden en Vaderlandminnaars
onder het oog; zij maakt ons bekent
met devermaardftewijsgeeren, met de wijste
wetgevers en ftaatslieden en met mannen van
het uitftekendfte vernuft in konsten en wetenfchappcn.
In 't lezen hunner gefchiedenis zien
en bewonderen wij de edele pogingen der vrijheid
en de treffelijke daden dier mannen, die
bezielt waren met eene vurige vaderlandsliefde.
En, terwijl wij hunne bedrijven lezen en bewonderen,
voelen wij in onze harten een drift ontvlammen
ter navolging.
GRIE-

LES t GESCHIEDENIS. 51
GRIEKEN.
DE oude Grieken waren, gelijk andere barba­
ren, woest in hunne levenswijze, hartvochtig en
onbefchaafd in hunne zeden, zonder wetten, zon­
der regeering. Eene volkplanting van Egijpte
bragt de eerfte zaden van befchaving onder hen:
de hoofden dier volkplanting wierden door de
woeste bewoners van Griekenland befchouwt als
meer dan menschlijke wezens: na derzelver dood
wierden zij vereeuwigt en geëerbiedigt als goden.
Cecrops, een Egijptenaar, ftichtte Athene en
door het invoeren van wetten en van huwelijks-
vereenigingen befchaafde hij den woesten hoop.
De raad van den Areöpagus werd door hem op­
gericht, omtrent 1532 jaren voor Christus, dit
was een gerechtshof door het welk alle richter-
iijke zaken beoordeelt werden en van 't welk
gezegt word dat het nooit eene onbillijke uit-
fpraak deedt.
DANAUS een ander Egijptenaar, en Cadmus,
een Phoenitiër, bragten de konsten in Grieken­
land over. Zij onderwezen de Grieken hoe den
wijnftok aantekweeken, metalen te fmelten en te
verwerken, en 't geen van veel meer waarde
was, het fchrijven van letters. Triptolemus on­
derwees hen in den akkerbouw.
DE kleene ftaten van Griekenland, het voordeel

32 H E D E N D A A G S C H E |fcJBs 1,
deel bezeffende eener verëeniging, maakten een
verbond, het welk veel overeenkomst had met dat
van de zeven verëenigde Nederlandfehe ftaten.
Twaalf ftaten zonden, twee malen 's jaars, twaalf
afgevaardigden naar Thcrmopijlen. Dit volkscongres
werd genaamt de raad der Amphictionen
en werd grootelijks vermaard in Griekenland.
DE Thebaanfche en Troijaanfche oorlogen; dc
tocht der Argonauten, aldus genaamt naar het
fchip Argo, ;'t welk hen voerde, de uitdrijving
en te rug komst der Heracliden en de wetten
opgefteld door Minos, koning van Creta, dit alles
had plaats gedurende de duistere tijdvakken
van Griekenland. Die tijden waren barbaarsch
en de gefchiedenis derzelven is zoo vol verdichtzelen,
dat men met geen mogelijkheid de waarheid
onder dezelven kan opïpeuren. De ware
kundigheid van de zeden en gewoonten der menfehen
in de eerfte maatfchappijlijke tijden, is niet
te halen uit onberichte gefchiedfehrijvers, maar
uit hedendaagfche Land- en Zee-reizigers, die
naauwkeurig acht geven op die volken, welke
zij in een ftaat van barbaarsheid vinden, uit het
verhaal van zulke reizigers mogen wij gereedelijk
opmaken, dat de vroegfte oude natiën eenmaal
dat gene waren, wat de Tartaren en Indianen
thans zijn, natuurlijk woest en door geene oeffening
en opvoeding onderwezen.
D A N ,

EES i. G E S C H t Ë D E N I Si 33'
D A N , de Grieken werden allengskens befchaaft,
verkregen juiste denkbeelden van vrijheid,
en waren, zoo lang zij deugdzaam bleven
en naar gene veroveringen haakten, de ijverigfte
verdedigers dier vrijheid. Sparte en Athene waren
aan 't hoofd der Griekfche gemeenebesten,
de eerfte was vermaard om de geftrengheid harér
zeden, de andere bezat meerder befchaafdheid en
welfprekenheid en was verder gevordert in de
konsten en wetenfchappen. Lijcurgus van Sparte
en Solon van Athene ftelde ieder voor deszelfs
landgenoten een wetboek op. Lijcurgus bedoelde
door zijne wetten de liefde tot vrijheid en
deugd, de zucht tot krijgsroem en de verachting
van den dood levendig te houden en te vermeerderen.
De wetten van Solon hadden die volmaaktheid
niet, maar waren zodanig als hij die
voegzaamst oordeelde voor de neigingen en ongedwonge
zeden der Atheniënferen.
DE Grieken waren gelukkig zoo lang zij deugdzaam
bleven. De liefde, welke zij hun land toedroegen
en de afichrik, welke zij voor de ilavernij
hadden, deden hen de grootftè heldendaden
verrichten. De velddagen van Marathon en Salamis
bewijzen hoe veel verhevener vrije menfehen
boven flaven zijn. Een hand-vol menfehen
onder het geleide van eenen Miltiades, van eenen
Themistocles en Aristides veriloeg de talrijke
legers en vloten van de magtige i Perfiichc
C «10-

34 H E D E N D A A G S C H E LES U
monarchen. Toen de Grieken hunne deugd verloren
en naar meerder magt Honden, hielden zij
op gelukkig te zijn en werden een gemakkelijken
prooi voor hunne vijanden. Sparte en Athene
hadden eenerlei bedoelingen: Ieder wilde de meerderheid
in Griekenland hebben. Zij twisteden en
keerden hunne wapens tegen elkanderen, het geen
eindelijk de ondergang van beiden te weeg bragt.
Toen de koningen van Pérfië zagen dat zij hen
niet door geweld van wapenen konden overwinnen,
flpegen zij eenen anderen weg in; zij kog»
ten hunne redenaars om, en door de zwakfte partij
te onderfteunen, hielden zij de ouderlingen
verdeeldheden levendig. Philippus van Macedonië';
een heerschzugtig, ftaatkundig en krijghaftig
vorst, twistte met de Grieken, floeg hen in
den veldflag van Cheronea en beroofde Griekenland
van deszelfs vrijheden. Van dien tijd af
was het vuur der vrijheid in hunne harten als
verdooft eii zij fmaakten niet meer van de zoetigheden
derzelve. Zij bleven onderworpen aan
Alexander en deszelfs opvolgers: want fchoon
zomtijds de vlam der vrijheid uitbarstte, het
was Hechts voor een oogenblik, wordende zeer
fchielijk weder gefmooit; ook konden zij zich
naderhand niet weer ontdoen van het juk, het
welk hen was opgelegt. Toen de Romeinfche
wapenen overal de verovering met zich voerden,
ondervonden de Grieken den dwang derzelver,
en onderwierpen zich. Dan, Griekenland, alhoe-

LES ï. G E S C H I E D E N I S * 53
hoewel verwonnen, genoot vrede en vrijheid onder
het Romeinsch bewind, de konsten en wetenfchappen
werden 'er aangekweekt: Athene was
de fchool, waar de' Romeinen hunne letteroeffeningen
volbragten en hunne zeden belchaafdcn;
De overwonnen Grieken onderwezen en befchaafden
dus de veroveraars der wereld. Het lot der
Grieken, die ten prooi vielen eerst van de Macedoniërs
en vervolgens van de Romeinen, doet
ons zien, hoe veel gevaar kleene onafhanglijke
ftaten loopen van overmeesterd en tot Haven gemaakt
te worden door magtige en heerschzuchtige
naburen, en dat, wanneer deugd en een juist
bezef van vrijheid in den boezem gloeijen,- een
hand vol volks eenen gelukkigen tegenftand kan
bieden aan den indrang cener groote menigte;
doch het omgekeerde heeft plaats, wanneer een.
volk niet ftrijd om deugdzaam en vrij te zijn.
R O M E I N E N .
D E oude Romeinen, zoo vermaard in de ge­
fchiedenis, waren in het cerfte tijdvak hunner
maatfehappij, woest en barbaarsch. Romulus,
de ftichter van den Romeinfchen naam en van 't
„Romeinfche volk, was de qpperfte van eene ben­
de landloopers, die van den roof leefden, Zijn
doel, in 't bouwen van een ftad, was waarfchijn-
lijk om zich te beveiligen tegen zijne woeste na­
buren, en om te gemaklijker cezelven aanteval-
Jen en te pionderen. Numa, door het invoeren
C 1 van

36" H E D E N D A A G S C H E LES E
van wetten, welke hij voorgaf hem door eene
godheid te zijn ingegeven, en door eene poging
bra hen eenigen lirtaak van godsdienst inteboezemen,
deedt de Romeinen eenigzins derzelver
vorige woeste onbefchaaftheid ter zijde leggen.
Doch onder hunne koningen, ("die wel den naam
maar geenzins het gezach van die waardigheid
hadden), in een tijdkring van 144 jaren en nog
lang na dat 'er burgermeesters waren aangeftelt,
toonden de Romeinen die barbaarfche woestheid,
welke zoo ftrijdig is met de zeden eener
welbeftuurde natie. Het was door hunne verkeering
met de Afiatifche en bijzonderlijk met
de Griekfche volken, dat zij eenigen fmaak kregen
voor befchaaftheid en verfijning. Doch de
Romeinen, even als alle andere natiën, namen
gemakkelijker de ondeugden dan de deugden aan
van hunne befchaafde naburen. De mensch is
een navolgend fchepzel, doch het zij uit blindheid
omtrent zijn waar geluk, of uit eene andere
oorzaak, hij word ligter ovcrgehaalt een Hecht
dan een deugdzaam voorbeeld te volgen.
VAN alle de oude volken waren de Romeinen
de oorlogzuchtigfte en best ervaren in de krijgskunde
van die tijden; zij waren alle foldaten:
reeds vroeg in hunne jeugd wierden zij zoo in
de fchool als in 't veld onderwezen in 't behandelen
der wapenen en in die krijgskundige verrigtingen,
welke de overwinning als zeker maken.
De

LES i. G E S C H I E D E N I S . 37
De Romeinen waren meest altoos in oorlog. Van
Romulus tot Augustus Cefar, zoo ik mij niet
vergisfe, was de tempel van janus, het zinnebeeld
van vrede, maar tweemalen gefloten, en
gedurende de regeeringen der keizeren hielden
de vijandlijkheden geftadig aan; ook kan men
zeggen dat de Romeinen, het zij uit hoofde
hunner buitenlandfche oorlogen, 't zij uit hooide
hunner binnelandfche twisten, nooit het zoet genot
des vredes gefmaakt hebben. De meeste oorlogen,
door de Romeinen gevoert, waren onrechtvaardig,
dewijl dezelven ondernomen wa>
den ter verzadiginge hunner heerschzucht en ter
voldoeninge hunner zucht tot veroveringen. De
volken van Italië moesten allen de een na den
anderen onderdoen voor de overmagt der Romeinen,
die niet te vreden met het overwinnen van
naburige volkeren hunne wapenen ook buiten 's
lands voerden: de verovering van het eene volk
zette hen aan ook anderen te veroveren,
ONDER de oude volken, wier gefchiedenis
tot ons gekomen is, vinden wij geene natie, die
tot zulk een top van grootheid fteeg, als de Ror
meinen. De voorzienigheid fcheen hen het gebied
over de geheele wereld gegeven te hebben»
't Was de liefde voor hun land en voor de vrijheid
; de verkiezing van eene deugdzame armoede
boven onrechtveerdig verkregene rijkdommen;
een flipte verknogtheid aan matigheid rechtvaar-
C 3 dig~

38 H E D E N D A A G S C H E LES E
digheid en godsdienst, en de uitmuntendfte krijgstucht,
welke hen eene meerderheid boven alle
andere volken verwierf. Zoo lang de Romeinen
die deugden beöeffenden, waren zij onverwinnelijk,
alles zwichtte voor hen; maar toen tegengeftelde
ondeugden den weg baanden tot hunne
harten, begon hunne volks-grootheid te dalen;
zoo dat, niettegenftaande de overwinning nog
een tijd lang aah hunne zijde bleef, de verflapping
van de nationale krijgsmoed allengskens toenam,
tot dat zij ten lesten gemakkelijk overwonnen
werden door een ftout en moedig genacht
van noordfehe' barbaren.
HET lot van het eene vólk kan dat van een
ander volk worden; eenerlei oorzaken brengen
gelijke uitwerkzels voort; en de verfchillende
gedaantens, welke verfchillende maatfehappijen
na den anderen aannemen, zijn Hechts een kring
van dezelfde gebeurtenisfen. Zoo de Romeinen
zich een uitgebreid gebied verwierven door dapperheid
en matigheid, door eene vurige vaderlandsliefde,
door eene voorbeeldige zucht tot
vrijheid en waarheid; zoo zij, toen verwijfdheid
cn weelde hunne harten veroverden en eigen belang
en vermaak de overlrand kregen boven dat
van hun land en vrijdom, ten prooi vielen van
de heerschzucht en van den ondernemenden geest
van eenen Scilla, van eenen Julius Cefar of van
eenen Octavius, en eindelijk verzwolgen wierden
door

LES r. GESCHIEDENIS. 39:
door onbedorven barbaren van'de. oevers van den
Donau en der Elbe, als dan kan bun lot tot een
baken ftrekken voor anderen, om niet op dezelf­
de klippen te verbrijzelen, als dan behoorde zulks
een iegelijk, vooral lieden van rang en gezach
in alle landen, aantezetten de aanmerkelijke ver­
anderingen van zeden, van wetgeving.en van re­
geering, welke in de gefchiedenis voorkomen ga-
deteflaan, om door eene behoorlijke befchouwing
en overweging van derzelver oorzaken en gevol­
gen, zich bekwaam te maken, ten einde door
die bekwaamheid te verhoeden dat hun eigen
land kome tot zulk eenen ftaat, welke nog nooit
gemist heeft de ondergang van andere volken te
zijn.
C 4 VER-

H ï D E N D A A p s C H E h K S u
VERVOLG VAN DE INLEIDENDE LES.
Godsdienst, Wetgeving, Re geer mg, Zeden, Konsten
, Wetenfehappen etc. yan de Ouden.
Bij het lezen van de gefchiedenis der oudheid
behoorden wij overal onzen aandagt te vestigen
op den godsdienst, de wetten, de regeering, gewoontens,
zeden, konsten en wetenfehappen deioude
natiën die door dezelven in vroege tijden
hunne namen hebben onfterflijk gemaakt bij de
nakomelingfchap, de kennis, welke wij deswegens
verkrijgen konnen, is het grootfte nut, het
welk wij uit de beóeffening van de gefchiedenis
der ouden halen konnen. Geen uitgeftrekt gebied
noch krijgs-roem kan eene natie waarlijk,
groot maken; maar een volk word verhoogt en
beroemt door wijze wetten, door eene zachte en
billijke regeering, door goede zeden en door zoodanig
een bezef van godsdienst als gefchikt is
om de menfehen de plichten te doen betrachten
van het huislijk en maatfchappijlijke leven. Konsten
en wetenfehappen, voortbrengzels zijnde van
't vernuft, konnen tot geen trap van volkomenheid
gebragt worden in de ruwe en onbefchaafde
tijdvakken der maatlchappijë; doch konsten en
wetenfehappen werden tot geen goed oogmerk '
aangekweekt, wanneer men dezelven niet beöef-
fent

LES i. GESCHIEDENIS, A*"
feut ter bevordering van het wezenlijk nut van 't
menschdom.
GEENE maatfchappijen konnen beftaan zonder
wetten en regeering. De menfehen werden al
vroeg gewaar dat regeeringloosheid en verwarring
het gevolg waren van eigenbatige grondbeginzels,
die geen dwang kenden: om die reden
verbonden zij zich door onderlinge Verdragen,
zij maakten wetten en onderwierpen zich aan zekeren
regeeringsvorm, zoo rasch 'er eene verëeniging
plaats had. In de kindsheid der maatfehappij
waren de wetten ruw en onvolkomen.
Daar word lengte van tijd, uitgebreide kundigheid
en ondervinding vereischt om dezelven tot volkomenheid
te brengen, en zij vermogen veel of
weinig naar mate de befchaaftheid meer of minder
vorderingen heeft gemaakt. Zoo lang een
volk in den ftaat van barbaarsheid blijft, worden
de wetten flecht gehoorzaamt; want alhoewel de
zwakken zich aan dezelven onderwerpen, de man
van vermogen laat 'er zich niet door wederhouden.
Door zijne driften aangezet en het vermogen
bezittende om wederftand te bieden, laat hij
zich, wanneer hij zijn voordeel 'er in ziet, door
geene wetten beteugelen. Om die reden fteunt
het volks geluk op de vastftelling van juiste en
billijke wetten, die voor alle menfehen even eens
zijn, zonder eenig aanzien van perfoon, van
waardigheid of van rang te onderfcheiden.
C 5
P
'

4f H E D E N B A A O S C H E LES I.
DE oudfte regeeringsvorm was waarfchijnlijk
de aartsvaderlijke, dat is, de vader als hoofd
van 't huisgezin regeerde, en zij, die onder zijn
opzicht leefden, bewezen hem gehoorzaamheid;
dan, dewijl in dat bcftuur veele moeilijkheden
plaats hadden, werd men dezelven fchielijk gewaar.
Daar ontftonden twisten en verfchillen
tusfehen huisgezinnen of Hammen, dezen wierden
door geweld beflist, en de gevolgen daar van
waren verwarring en rampen. De ondervinding
van zoo veele kwalen deed de menfehen uitzien
naar een hulpmiddel tegen dezelven, en het beste
naar hunne mening was, hunne verfchillen
overtelaten aan de uitfpraak van den genen onder
hen, dien men den meesten eerbied om zijne jaren
en wijsheid toekende. Naar mate de maatfehappij
toenam, verè'enigden de menfehen zich
ter onderlinge verdediging ten einde door famenparing
van krachten te gemakkelijker eenen vijandelijken
aanval te konnen afweeren, en hij,
die de treffelijkfte bewijzen gaf van beleid en
dapperheid, verwierf het grootfte gezach in de
maatfehappij. Wanneer een huisgezin of nam.
te talrijk werd voor de plaats, die het befloeg,
werd de jeugd uitgezonden om zich elders te
vestigen, en men verkoos een hoofd om dezelve
ten geleider te verftrekken. De opperfte van
zulk eene bende, werd, indien de tocht gelukkig
uitviel, gekozen tot eerften bewindsman; door
hem werden de landen verdeelt, wetten gemaakt
erj

LES Ï. GESCHIEDENIS. $
en den regeeringsvorm gevestigt: de medegezellen
van zijne zorgen en overwinningen ftonden
evenwel hunne vrijheid niet af aan eenen eenigen,
maar behielden voor zich zeiven eenig deel
in het bewind, en vooral het recht om te oordeelen
in die zaken aan welke de ganfche maatfehappij
hare toeftemming moest geven (n). De
dwingelandij eens willekeurigen, wiens wil eenwet
is, was in de wereld langen tijd onbekent.
REGEERING EN WETTEN DER EGIJP­
TENAREN.
DE Regeering en Wetten namen haar begin in
't oosten. De oosterfche volken hadden reeds
verbazende vorderingen gemaakt in befchaaftheid
en zeden, toen de bewoners van Europa nog in
barbaarsheid gedompelt lagen. Egijpte en andere
oosterfche volken werden reeds ten tijde van
Abraham door koningen geregeert. Jofeph breidde
het- gezach der Egijptilche monarchen uit en
verminderde der vrijheid van liet volk; nogthans
waren de koningen van Egijpte geene willekeurige
vorsten; de wetten, aan welken zij ondergefchikt
waren, regelden de wijze naar welke
zij moesten regeeren. De deugden, welken een
koning moest betrachten, de ondeugden, welken
hij had te fchuwen, werden hem iederen lichtend
door den opperpriester voorgehouden in eene redc-
00 C E S AR. de Bell. Gal. TACIT. de Mor. C^rm.

44 H E D E N D A A G S C H E LESE
devoering, welke hij verplicht was aantehooren.
Wanneer de regeerende koning ftierf, zat, volgens
eene in Egijpte vastgeftelde gewoonte, het
volk als rechter over zijn lijk. Een iegelijk
mogt hem befchuldigen, en indien de befchuldigingen
tegen hem ingebragt bewezen waren, werd
zijn dood lichaam verfteken van de plechtigheden
der begrafnisfe. Bevond men zijn gedrag
zodanig geweest te zijn als dat eens konings betaamde,
als dan werd 's vorsten lijk met alle
eer en luister ten grave beitelt. De vrees van
verachtelijk behandelt te zullen worden na het
affterven, maakte dat hunne koningen zich ïtiptelijk
van de plichten hunner waardigheid kweten.
De Egijptenaren waren zoo fterk overtuigt
dat het geluk eens volks afhangt van de billijke
uitöeffening des rechts, dat de richters van hun
hoogde gerichtshof, het welk uit dertig leden
beftont, bij hunne aanftelling een eed deden den
koning niet te zullen gehoorzamen indien deze
hen gebood eene onbillijke uitfpraak te doen.
W E T T E N zijn de bron van menigvuldige zegeningen
voor de maatfehappij; zonder dezelven
zouden de menfehen ongeftraft malkanderen pionderen
en vermoor den; Eigendom en leven zouden
dagelijks blootgefteld zijn aan 't geweld van
roovers en moordenaren. Indien de menfehen
gedreven wierden door deugdzame beginzels, 'er
zouden geene wetten nodig zijn, maar dewijl
het

LES i. GESCHIEDENIS. 45
het tegendeel plaats heeft, leveren de menfche-
lijke wetten een bewijs van de menfchelijke be­
dorvenheid. Egijpte was bevoordeelt met wetten
toen nog geene fporen van burgerlijke regeering
bij eenig ander volk te vinden waren. Men
meent dat Menes, ftichter der Egijptifche natie,
het huwelijk heeft ingevoert, en volgens de wet­
ten van Egijpte was het een broeder en zuster
geöorloft aan eikanderen te huwen (0). Zulks
ftrijd nogthans met de goede zeden en was een
groot gebrek in hunne wet met betrekking tot
de verëeniging der hunnen. Buiten de priesters
mogt ieder man twee of meer vrouwen hebben.
De veelwijverij is noch overeenkomstig met de
natuur, noch ftrekt ten nutte van de maatfehap­
pij (p> De natiën, die zich gedragen naar het
be-
(o) Uit s Sam. XIII vs. 13. fchijnr te U'jken dat dergeJijke
huwelijken bij de Joden plaats konden hebben; fchoon ze er
anders verboden waren. VERT.
(JO Dit is wat te ftellig gezegt. — In Landen als Egijpte
en het oosten is een roansperfoon van 30 en 40 jureii nog in
den bioei zijns levens, terwijl een vrouwsperlöon van vijfentwintig
jaren 'er reeds aan 't afnemen en bedaagd is. Indien
nu in die landen de mannen niet meer dan eene vrouw mogten
hebben, hoe dan zou het mogelijk zijn 'er de bevolking in
ftznd te houden, en hoe zou men 'er eene algemeene en verfchrikkehjke
ongebondenheid konnen weren, waar toe alle mannen,
die in de krachc hunnes levens en in hei vuurigst hunner
driften zijn,'en die volgens de wetten hunne lusten nier zouden
kunnen voldoen, de verleidingen en het geweld zouden te wcik
(lel.

40 H E D E N D A A 8 S C H E LES E
bevel van den Christelijken godsdienst dat ieder
man flechts eene vrouw en iedere vrouw flechts
eenen man zal hebben, zijn volkrijker dan die
naliën, bij welken de veelwijverij word toegcïïaan
(q). Daarenboven is het blijkbaar uit de
evenredigheid, welke plaats heeft in het getal
der mannelijke en vrouwelijke geboortens, dat
een man flechts eene vrouw te gelijk kan hebben
(O. — Hef overfpel, ten uitteiften nadeelig
aan de maatfehappij, wierd bij de Egijptenaren
ten flrengftcn geftraft. Een overfpeeler kreeg
Rellen om die te voldoen tegen de wetten? — Wanneer de man
in een leertijd is het best geuliikt om de oogmerken der natuur
te vervullen en kinderen te tcelen, als dan is de vrouw reeds
ongefchikt om kinderen voorttebrengen. Wat moet de man als
dan doen? De wet moet hem vergunnen eene andere te nemen
of de natuui- aal hem aanfpooren die gene te verleiden, welke hij
niet wettig voor zicli kan verkrijgen. Zie het VI, lioofdjluk van
het tweede gedeelte der Gefchiedenis van de omwentelingen voorge-
valten in de Regeering en in het menfcheüjk yerjlattd. Bij
h:t optell en van de gebreken der Aartsvaderen rept de II. Schrift
nooit iets van hunne veelwijverij. — David, 't is bekent, had
eene menigte vrouwen, nogthans in ftede van daar over berispt
te worden door den propheet Nathan, telt deze iiet onder de
Zegeningen, waar mede God dien vorst had befchonken. Zie
3 Samuël 12 vers 8. (VERTALER.)
(q) China is het volknjkfte land der wo-eld en nogthtns heeft
'er ieder zoo veel bijwijven als hem goeddunkt. (VERT.)
D i e
(r)
evenredigheid weet men dat in Europa plaats heeft,
maar 't is onbekent hoe het 'er in Afi» en Africa mede gelegen
ï'j. (VBRT.)
'er

L r, s i. GESCHIEDENIS. 47
'er duizend Hagen; eene overfpeelfter werd 'er
de neus afgefneden ten einde men haar , als fchul-
dig aan die misdaad, zoude kennen. Lafhartig­
heid wierd 'er met een fchandvlek geftraft. Een
valfche befchuldiger moest 'er dezelfde ftraf on­
dergaan, welke de befchuldigde zou hebben moe­
ten lijden, indien de misdaden, hem te last ge-
legt, overtuigend waren bewezen geworden. Niet
alken een moordenaar maar zelfs hij, die een
moord had konnen verhoeden, en 't niet gedaan
had, werd 'er met den dood geftraft. Een ou­
der, die zijn eigen kind vermoord had, was in
't bijzijn van een wacht verplicht het doode
lichaam des kinds drie dagen en drie nachten in
de armen te houden; de uitwerking welke zulks
moest hebben op zijn natuurlijk gevoel, en de
fchande, waar aan hem zulks blootftelde, hiel­
den zij voor de ftrengfte ftraf. De Egijptenaren
begreepen dat de eigendom, niet de perfoon des
fchuldenaars de fchuld moest betalen die hij ge­
maakt had. De ftraf van fchuldenaars was bij
hen onbekent en werd eerst in later tijden dooi­
de menfehen ingevoert. Men verhaalt ons, dat
zeker koning van Egijpte een middel had uitge-
dagt om eerlijkheid en goede trouw in den koop­
handel te verzekeren: het beftond daarin: hij be­
val den fchuldenaar het lijk van' deszelfs vader
ten borg te ftellen bij den Ichuldeisfcher, en bij
tridien hij het niet loste, werd hij bij zijn over­
lijden verfteken van eene begrafnisfe. Ledig­
gang

48 H E D E N D A A G S chE EES E
gang en een flecht gedrag werden volgens de
wetten van Egijpte ftreng geftraft. Hij, dien
men befpeurde een niets bedrijvend of werkloos
leven te leiden of van oneerlijke middelen te
beftaan ten nadeele der gemeente, wierd ter dood
gebragt. Luiheid is indedaad de pest der maat­
fehappij en de moeder van veele ondeugden,
maar dezelve met de dood te ftraffen, was een
ftraf niet geëvenredigt aan de misdaad. Het
recht was 'er uitmuntende, en Solon, die onge-
twijvelt de wetten van de Egijptenaren overnam,
bragt dezelven tot een famenftel, het welk hij
voor het Gemeenebest van Athene gclchikt
maakte.
ONDER de Egijptenaren had een onderfcheid
van rang plaats, en de kinderen waren 'er verplicht
het beroep hunner ouderen te leeren en te
volgen. Hier mede meenden zij het vernietigen
der onderfcheidene rangen te voorkomen; doch
dit was eene flechte wet. Het vernuft wierd 'er
door geboeit, en alle poging om tot volkomenheid
te komen, werd 'er door verhindert. De
wetten van de Egijptenaren waren onvolmaakt.
Men zou zulks door verfcheide bewijzen konnen
ftaven; een enkel bewijs zal genoeg zijn. Diodorus
Siculus zegt ons: „ Dat onder dit volk de
,, dieven een opperhoofd hadden, bij wien de
„ geftolen goederen ter berging gebragt werden,
„ dat men met zich bij hem te vervoegen en
„ hem

Lts r. G E S C H I E D E N I S . 4$
s, hem eénë befchrijving van 't geftolené te ge 1
»
„ ven, het zelve koude weder bekomen', mits
„ betalende een vierde van de waarde."' Waarfchijnlijk
zal zulks in den beginne eene gewoonte
zijn geweest, welke eindelijk in eene wet vér*
anderde.
G O D S D I E N S T .
DE godsdienst is dé iterkfte band der maait is de natuurlijke
óorfprong van' alle afgoderij. Doch de
godsdienstige dweeperij gaat bij de menfehen tot
in het oneindige. Wanneer zij geene rcfóhtë
D ièm-

•go H E D E N D A A G S C H E LES f.
denkbeelden van God hebben, flaan zij van de
eene ongerijmdheid tot de andere over. De E-
gijptenaren bewegen eer aan dierlijke godheden.
Hun voornaamste God was Apis of Sefostris, wel­
ke verbeeld wierd door een zwarten ftier met
bijzondere vlekken. De kat, Inclmumen; de
hond, Ibis; de valk en de wolf behoorden ins­
gelijks olider het getal hunner Godheden; dezen
wierden prachtig onderhouden; lieden van den
hoogften rang dienden dezelven en vereerden ze
na derzelver dood met eene heerlijke begrafnis.
Eenigerlei leed aan die fchepzels te doen, wierd
gehouden voor eene allerverfoeilijkfte misdaad
cn met den dood geftraft. De Egijptenaren ver­
schilden in hunne godsdienstige begrippen en
plechtigheden. In het eene Landfchap werd de
krokodil eer bewezen, in het andere bewees men
eer- aan deszelfs vijand den Inchnumen. Hier
was het fchaap het voorwerp hunner bijgeloovi-
geh eerdienst, eri elders de geit. Daar uit ont-
ftonden haat, verbittering en onëenigheden. De'
ongerijmdheid van den Egijptifchen eerdienst
word fraai gehekelt door Juvenalis, den romein-
fchen Ichimpdichter (s).
(s) Volufius, wie is onkundig voor wat (lag
Van monters 't dwaas Egipt' zich neerbuigt met ontzag?
Dees dient een krokodil, en die, met vrees bevangen,
.Eert Ibis, opgepropt met adders en met (langen;
De goude meerkat blinkt in 't midden van de Goón,
Daar.- waar 't geknotte, beeld vao Memnon nog den toon
DE
Weer-

t£5 ii G E S C H I E D E N I S gt
DE Egijptifche priesters bezaten groot vermogen;
naar hun goeddunken wierden de drijfveeren
der regcering beftuurt, en door middel vari
't bijgeloof hielden zij het volk aan zich onderworpen.
Hunne godsgeleerdheid beffend in eene
geheime- en in eene volks-leer. De laatfte was
een famenftel Van de godlooste ongerijmdheden,
welke aan 't volk geleefdt werden; de eerfte
was redelijker en zuiveret, doch evenwel nog
met fabelen vermengt. Zij gaven verborgenheden
voor, en bevorderden het bijgeloof om dat
zij die beiden voordeelig vonden voor hun zeiven.
Priesterlijk bedrog heeft meer of min in,
alle eeuwen de overhand gehad; en zoo wel de
natuurlijke als de geopenbaarde godsdienst is be-.
fmet geworden door ongerijmdheden en menfehen
lijke overleveringen.
Weergalmt van zijne lier, en Thebé met haar wallen
En honderd poorten ligt ten puinhoop in gevallen.
Riviervisch bidt men hier, daar bidt men zeevisch aan;
Ginds viert inen eenen hond; maar niemand eert Diiian:
Ja knoflook en Ajuin te knaauwen is verboden.
t> Wonder heilig volk, dat zulke groote Goden
In uwe hóven.kweekt! Geen fchapenvlcesch wordt daar-
Ter tafel opgedischt, geen teder; geitje, maar
een mensch wordt fchroomeloos ,gekeelt en opgevreten, ,
De een, die vol nijdigheid, des anders Goden haat,
ZE*
Meent dat men maar alleen zijn Goón bphoort te vreezeif.
XV SCHIMPDICHT vat., doei- L. S CHE nuf ES»
D 2

5^ H E D E N B A A G S C H E LES I.
Z E D E N .
' GODSDIENST heeft eenen grooten invloed
öp de zeden. Zoo lang de godsdienstige beginzels
van een volk onzuiver en woest zijn, konnen
deszelfs zeden geen ander voorkomen hebben;
maar deze worden eenvouwdig en zuiver,
zoo haast een volk juiste en redelijke begrippen
begint te vormen van het opperwezen en van
den eerdienst overeenkomstig den zuiveren en
geestelijken aart van dat wezen. De zeden der
Egijptenaren geleken naar derzelver Godsdienst,
en het eene werkte op het andere. Eerbied voor
de ouders en hooge jaren, erkentenis voor ontvangene
weldaden, geneigtheid tot vrede en eene
verkleeftheid aan < ude gewoontens waren hunne
voornaamste deugden, en die, welke zij zorgvuldigst
de jeugd poogden inteicherpen. Hunne
ondeugden waren menigvuldig, en 't kon niet
wel anders zijn, dewijl de Egijptenaars een verwijft
eu lui volk waren. In Egijpte hielden de
mannen zich bezig met fpinnen, de vrouwen namen
de zaken binnen en buitens huis waar. De
meisjes en niet de knechtkens waren verplicht
zorg. te dragen voor hunne ouderen. Alle vreemdelingen
waren bij hen in verachting; en eene
verwaande onkunde boezemde hen in dat buiten
de voortbrengzeis van hun eigen land, niets hunne
aandacht verdiende: een duidelijk bewijs dat
de oude Egijptenaars onkundig waren van de
mid-

LES ï. G E S C H I E D E N I S . 53
middelen om eene natie te verbeteren en te be-
fchaven. Ongelegenheden uit den weg te ruimen
door verandering in de wetten te maken, oude
en flechte gewoontens te vernietigen om nieuwe
en betere aantenemen, door zulks te doen heb­
ben de volken zich der barbaarsheid onttrokken
en is het geluk der maatlchappij bevordert ge­
worden.
K O N S T E N.
D E konsten ftrekken om den handarbeid te ge*
moet te komen; om zoo wel de noodwendighe­
den als de gerieflijkheden des levens te bezorgen
en daar door onzen tegenwoordigen ftand aange­
namer en gelukkiger te maken. In de eerfte tijd­
vakken der maatfehappij moeten de konstén ge­
ring en onvolkomen geweest zijn; dit konde niet
wel anders. De ware behoeften van den mensch
zijn niet menigvuldig, en zoo lang zij geene an­
dere behoeften kenden, werden die' konsten
flechts aangekweekt door welken dezelven ge­
makkelijkst konden bezorgt worden, Toen de
Volken hunne gemeenfehap door den koophandel
uitgebreid en fmaak verkregen hadden voor da
lieflijkheden des levens, toen eerst werden veele
konsten, welke zoo zeer ftrekken tot de geneug-i
tens en de vermaken eens volks, uitgevonden.
De konsten, derhalven, welke een gemakkelijk,
lui leven en de ondeugd bevorderen, zijn van
later tijd dan die, welken wij vplftrekt tot ons
P 3 te*

§4 H E D E N D A A G S C H E IES U
leven benodigt hebben en deze laatfte moeten
ten naasten bij zoo oud zijn als de fchepping.
EGIJPTE was de bakermat der konsten. De
uitvinding van den ploeg, een ftuk het welk in
den akkerbouw onontbeerlijk is, zijn wij aan dat
land verfchuldigt. De eerfte ploegen , tot het bebouwen
van den grond gebruikt, waren alle van
hout. „ Een bewijs, zegt de heer Goguet, dat
„ het beploegen van den grond eerst plaats had
„ in ligte gronden, zoodanig als die van Egijpte."
Toen de ploeg nog niet was uitgevonden, maakte
men in den landbouw gebruik van houte fpaden.
In fommige deelen van Schotland, vooral' op de
-hooge landen, word de ïpade gebruikt in ftede
van de ploeg. Doch zulks moet toegewezen
worden aan de armoede van den bruiker, of aan
de oneffenheid of ongefchiktheid van den grond.
Ijzer, van zulk een algemeen gebruik in de
konsten, werd van alle de metalen het laatst
ontdekt, en het laatfte gebruikt in het tuigwerkelijke.
Behoefte, benevens een bezef daar van,
was met de kloekzinnigheid de moeder der konsten.
Dan, te vergeefsch zouden wij onze behoefte
kennen, zoo de God der natuur geene
ftoffen en vernuft gefchonken had, om' dezelve
daar door te vervullen. Nu wij een tijd beleven,
in welken de konstcn tot groote volkomenheid
gebragt zijn, en wij de voordeden genieten,
welke zij ons verfchaflen, laten wij ons
'•• " £ 0 wei-

LES ï. G E S C H I E D E N I S . 55
weinig gelegen zijn aan de groote pogingen, die
'er Jiodig geweest zijn om dezelven voorttebrenbrengen.'
met dit alles word ons verhaalt, dat'er
oorden in de wereld beftaan, welker bewoners
nog onkundig zijn van de noodwendigfte en nuttigfte
konsten. Er zijn natiën of liever ftammen
van woeste menfehen, die het gemeenzaam voedzel,
het brood namenlijk, niet kennen. Het vuur,
ten minsten hoe het zelve te bewaren en op nieuw
te maken, was in de wereld langen tijd onbekent;
uit de welbekende fabel van Prometheus
zien wij, dat de heidenen het vuur hielden als
van den hemel te komen. Magellan zegt, dat
de volken van de Marie-anne Eilanden het vuur
hielden voor een dier, het welk zich met hout
voedde, ook was dat volk bevreest het zelve te
naderen. Schoon Mexico en Peru overvloed hadden
aan ijzer, was echter het gebruik van dat
metaal aan de bewoners dier landen niet bekent,
toen de Spanjaards daar eerst aankwamen. De
oorfprong van de eenvoudigfte en ligtfte konst,
zoo haast dezelve toebrengt tot de vervulling onzêr
behoeftens, of tot de vermeerdering der gerieflijkheden,
het zij dezelve een gefchenk van
de natuur of het uitwerkzel van kloekzinnigheid
zij, verdient onze bewondering. Het toevallige
heeft aanleiding gegeven tot veele konsten; want
alhoewel de noodzakelijkheid de menfehen noopte
pogingen'te doen ter vervullinge hunner behoeften,
en die pogingen meestal gelukten, zou*
D E N
D 4

$6 H p p E p D A A S S C H » « s i ,
den evenwel verfcheide noodwendigheden des Ieyens
niet hebben kunnen ontdekt worden zonder
gelukkige toevalligheden» ' •
DE Egijptenaars waren reeds in de vroege
tijdvakten der wereld bekent met de konsten.
Hun linne-garen, (het welk men wil dat zeer
fijn gefponnen was), en hunne fijne ftoffen, welks
in de H. Schrift vermeit worden, bewijzen
dat zij-de konst van fpinnen en weven zeer wel
verftonden. De tijdnaalden of Piramiden, die
verbazende groote ftukken, welke zoo veele eeuwen
verduurt hebben, ftrekken tot duidelijke gedenkftukken
van hunne ervarenheid in de.bouwkunde;
zij hadden nogthans een Hechten fmaak.
Men vind geen tekeniiig, geen evenredigheid in
.die openbare werken. Alles wat de gefchicdfchrijvers
en reizigers gezegt hebben wegens den
tijd wanneer, en de lieden door wie deze piramiden
gebouwt wierden, is flechts gisfing. Zommige
menen dat dezelven reeds voor den zondvloed
beftaan hebben, andere dat ze het werk
waren der Israëliten gedurende derzelver dienstbaarheid
in Egijpte.' De waarfchijnlijkfte gisfing
komt ons voor deze te zijn, dat het grafnaalden
waren, waarin de gebalzemde lijken hunner kaningen
en groote mannen geplaatst wierden; want
de Egijptenaars geloofden dat de onfterflijkheid
der ziele flechts zoo lang duurde als hunne lichamen
onverganglijk bleven.
WE-

£ES Ï. G E S C H I E D E N I S . 5?
W E T E N S C H A P P E N .
DE konsten en wetenfehappen ftaan in een
naauw verband met eikanderen; zij beftaan te
zamen, en de verbeteringen van de eene hebben
eene ftrekking om de andere volkomener te maken.
Waar de konsten bloeijen, worden vindingrijke
vernuften aangeprikkelt tot het doen
van nafporingen en tot het bevorderen van kundigheden.
De verdeeling des lands, de gegraven
grachten, om in dezelven het water van den nijl
te ontvangen, en hunne naaukeurige afmetingen
der waterrijzingen, toonen aan dat de Egijptenaars
ervaren zijn geweest in de tuigwerk- en
meet-kunde; ook waren zij geene vreemdelingen
in de ftarrenkunde. Zij verdeelden den zonneweg
in twaalf tekenen, kenden de bewegingen
der hemelfche lichamen, berekenden de verduisteringen
en wisten de oorzaken van dezelven.
Zij hadden eenig begrip van het ftelzel der mcerwerelden,
en van de beweging en wenteling des
aardbols. De Egijptenaars maakten gebruik van
' een beeldfprakig en zinnebeeldig fchrift, dat is,
de gedaante van een voorwerp werd geplaatst
om het voorwerp te verbeelden, en deze gedaante
plaatzing was, alvorens het letter-fchrift
wierd uitgedagt, waarfchijnlijk de fchrijfwijze
bij alle volken in gebruik. Onze letters kwamen
van de Romeinen, het Romcinfche letterfchrift
van de Grieken, en de griekfche letters, eenige
D 5 van

58 H E D E N T J A A G S C H E LES r.
van welken oorlpronglijk hebreeuwfche waren,
kwamen van de Phenicièïs. Men kan des met
waarfchijnlijkheid hier uit opmaken, dat de letters
niet voor den tijd van Mozes bekent waren,
en dat God zelf die op den berg Horeb aan dien
wetgever fchonk. — Uit de Gefchiedenis der
oude Egijptenaren, welke tot ons is gekomen,
bemerken wij dat zij een vindingrijk vernuft bezaten,
doch zij bragten niets tot volkomenheid.
Hunne bijgeloovigheid was van de grooffte zoort,
ook waren zij zeer verkleeft aan ongerijmde gewoontens.
De konsten en wetenfehappen worden
tot volkomenheid gebragt door trapswijze
verbeteringen; de een heeft de eer van uitgevonden
en de andere die van verbetert te hebben.
G R I E K E N .
ALLES wat tot de oude Grieken betrekking
heeft, is onze oplettenheid wel waardig. Zij
hadden juiste denkbeelden van de onvervreemdbare
rechten van den mensch, en hunne edelaartige
en gelukkige worftelingen voor de vrijheid
waren veelvuldig. Vrijheid bewerkte de wetten
van de onderfcheidene Griekfche Gemeenebesten,
had invloed op hunne zeden en fmaak, en
begunstigde de bevorderingen der konsten en wetenfehappen.
SPARTA en Athenen waren de twee Gemee-
nebesten van Griekenland., welke de grootfte
Ver-

EES x G E S C H I E D E N I S . 59
vertooning maakten; beide waren dapper en ondernemende;
bezield met vrijheids - ijver verrigtten
zij de heldhaftigfte daden, en evenwel verfchilden
de Spartanen en Atheniënzers zeer veel
van den anderen in zeden. Deze ongelijkheid
kon niet veroorzaakt worden door de luchtftreek,
maar moet uit eene andere oorzaak zijn voortgekomen.
Hoedanig ook de zeden der Spartanen
mogen geweest zijn, alvorens Lacedemonië beftuurt
werd naar de wetten van Lijcurgus, ben
ik gerieigt te denken, dat zijne wetten, door dit
volk ten naasten bij vijfhonderd jaren in acht
genomen, grooten invloed hadden op deszelfs
daden.
W E T T E N V A N L I J C U R G U S .
ZIJNE 'wetten zeer naauw vermaagdfchapt
zijnde met de goede zeden, deedt hij wat flechts
weinig wetgevers gedaan hebben. Rijkdom en
armoede leiden veeltijds tot ondeugd; om rijk te
worden en geen armoede te lijden gefchied 'er
vrij veel kwaad in de maatfehappij, om die reden
banden hij ze beiden uit Sparta. De landen
werden 'er gelijkelijk verdeelt onder de burgers.
Ijzer-geld was de eenige gangbare munt. Zilver
en goud waren in Sparta verboden. De
konsten, welke tot de weelde des levens toebragten,
werden tegengegaan. De Spartanen walen
verplicht om in 't openbaar te eten, hunne
fpijs beftond in een greof voedzel. Eenvoudige
'Ipijs

6o H E D E N D A A G S C H E EESI.
fpijs voldoet den honger; wel toebereide en fijne
fpijzen wekken en verleiden ,den eet-lust. Ter­
wijl zij aan 't maal zaten werden zij onderhou­
den met Jesfen van matigheid en bedaardheid.
Op deze wijze wierden de Lacedemoniërs geleert
nederig en vergenoegt te zijn; zich zeiven gelijk
in rang te befchouwen, alle zelfsheid, verwijfd­
heid en trotsheid te verachten, en, gemeenfchap-
pelijk met den anderen opgevoed zijnde, zich
zeiven aantezien als kinderen van den ftaat, niet
als kinderen van bijzondere perfonen. Langs
dien weg was het dat zij, van hunne vroegfte
jeugd af, zich gewenden een edelmoedige gene­
genheid voor eikanderen optevatten, en door ee­
ne edele zucht gedreven werden om uittemun-
ten. De oude heden droegen zorg dezulken
aanteprijzen die lof verdienden en die genen te
laken en te berispen, die flecht handelden. Ten,
einde de Spartanen van derzelver kindsheid af te
gewennen op hunne hoede te zijn en geen ge­
vaar te vrcezen, waren de kinderen verplicht
hun voedzel te ftelen, en wanneer het diefftal
ontdekt wierd, werd den dief geftraft om dat
hij zich niet behendig genoeg gedragen hadde.
't Gedrag van eenen fpartaani'chen jongen is een
iegelijk bekent. Hij had een jongen vos geftolen
en hield hem onder zijn gewaad verborgen, doch
het dier geen zin in dien ftand hebbende, zogt
te ontkomen; de jongen, liever dan te doen blij­
ken dat hij den .vos geftolen had, liet geduldig

LES i. G E S C H I E D E N I S . 6I
zich de zijde doorknagen tot dat de ingewanden
naar buiten kwamen. Aldus maakt de kragt der
gewoonte moeilijke en onnatuurlijke zaken natuurlijk
en ligt, en een bezef van Ichande overtreft
dikwijls de finertelijkfte gewaarwordingen.
S P A R T A A N S C H E Z E D E N .
MEN heeft de Spartanen wegens hunne zeden
gelaakt om dat men meende dat eene diefachtige
geneigtheid moest aanmoedigen tot roof. Wij
Vinden echter niet, fchoon het een gedeelte van
de opvoeding der kinderen van dat land was,
dat de Spartanen, ouder geworden, meer tot ftelen
geneigt waren dan andere natiën. Het was
geenzins om in hen een zucht optewekken tot
het begeeren van eens anders goed, dat men hen
die lesfen gaf, maar om hen ftout eti behendig
te maken. Hun verftand werd aangekweekt door
eene beftendige gewoonte van redenkavelen in
korte en toepaslijke fpreuken, om welke korte
gezegdens zij vermaard waren. Dus zegt men
hederidaagsch van iemand, die kort en zakelijk
fpreekt, hij fpreekt Laconiesch. De vrouwsperfonen
om hare lichamen te harden en gezond te
maken, hadden hare oeffenfpelen zoo wel als de
mannen. Deze oefFeningen weken niet van 't
zedige af. Door den invloed der wetten van
Lijcurgus bleef de zedigheid langen tijd ftand
houden in Sparta. De ongebondenheid nogthans
brak ten langen lesten uit door het ganfche Gemee-

62 H E D E N D A A G S C H E LESE
meencbest, en de Spartaanfche vrouwen werden
de fchandvlek' harer kunne. De Lacedemonifche
vrouwen hadden een groot vermogen over hare
mannen. Een vreemdeling zeide eens tegen de
vrouw van Leönidas: „ gij lieden zijt de eenig-
„ fte vrouwen die de mannen beheerscht; 't is
„ zoo, zeide zij, en wij zijn de eenige vrqu-
„ wen, die moeders zijn van mannen." Het huwelijk
wierd in Sparta hoog geëert, de ongehuwden
ftaat wierd 'er veracht: naauwlijks kende
men 'er de namen van oude vrijfter en puden
vrijer. Een jongeling weigerde opteftaan bij de
aannadering van een doorluchtigen veldheer, om
dat dezen nooit was gehuwt geweest: „ Gij hebt
3, geene kinderen zeide hij hem, die mij denat
zelfden eerbied zouden konnen bewijzen en bij
„ mijne' aankomst opftaan." De Spartanen bezaten
groote dapperheid en verwierven veel krijgs,roem.
Zij leefden altoos in 't veld en trokken
tegen hunne vijanden op met eenen moed, welke
door niets te bekoelen was. Nogthans moeten
zij, volgens hunne wetten, flechts eenen verdedigenden
oorlog voeren. De Spartaanfche zeden
ftrekten ten teugel aan hunne hartstochten, en
200 lang zij zich beijverden aan de wetten van
Lijcurgus te gehoorzamen, ook zoo lang maakten
zij het eerfte Gemeenebest uit van Griekenland
en verwierven het vertrouwen en de'achting van
de omliggende ftaten.
IK

EES t G E S C H I E D E N I S . 63
IK onderwinde mij niet te zeggen dat de Spartaanfche
zeden volmaakt waren, ook zou ik dezelven
niet als een voorbeeld ter navolginge van
andere volken willen geven. De volmaaktheid
word op deze wereld niet bereikt, en geene der
oude koningrijken of Gemeenebestén konnen ten
voorbedde dienen voor befchaafde en handeldrijvende
natiën.
DE geftrenge deugd der Lacedemoniërs ontaartte
zomtijds in barbaarsheid. Geftrengelijk
ftraf," wierden hunne harten niet vermurwt door
zachter deugden. Volgens de wetten van Sparta
was het de ouders geöorloft hunne zwakke kinderen
te verlaten of ter dood te brengen, en deze
onnatuurlijke wreedheid oeffenden zij dikwijls.
Met oogmerk om hunne, kinderen aan pijn en
fmerten te gewennen, geesfelden zij dezelven
zoo onbarmhartig, dat zomtijds veelen daar aan
ftierven. De heloten of Haven, die de landen
der Spartanen bebouwden, werden door hunne
onbarmhartige meesters met de barbaarfte ge*
ftrengheid behandelt. In één woord, de Spartanen
ichijnen door de wijze hunner opvoeding zich
aan eene te groote ongevoeligheid gewent te
hebben; in dit opzichte waren zij te laken. Dan,
fchoon zij als mensch niet zoo aandoenlijk waren
als zij hadden behooren te zijn, verdienen zij,
niettemin, geprezen te worden. De Spartanen
bezaten eene grootmoedigheid van ziel, zoo als
paar

64 H E D E N D A A G S ' C Ö E LES £
maar zelden aangetroffen word bij de hedendaag­
fche volken. Een burger van dat Gemeenebest
afgekeurt tot raad der driehonderd, zeide, „ zich
„ gelukkig te achten dat Sparta driehonderd bur-
„ gers kon vinden,-die beter waren dan hij zelf."
Een der Spartaanfche koningen gevraagt zijnde:
onder welke regeering de mensch het. veiligst
konde leven? antwoordde: „ onder die, waar
„ het volk noch rijk noch arm is, waar de op-
5, rechtheid vrienden vind en het bedrog geene."
WETTEN DER ATHENIENZEREN.
DE grondbeginzels en zeden van de ingezete­
nen van Athenen verfchilden veel met die van
Sparta. Zij waren meer dan een der Griekfche
Haten bezielt met eenen gloeijenden ijver voor
de vrijheid. Hunne zucht om vrij te zijn duldde
niet zich aan de koninglijke magt te onderwer­
pen. Het koningfchap wierd in Athene vernie­
tigt, en de opperfte magt geftelt in de handen
van 't volk. Geene maatfehappij kan beftaan
zonder wetten. De Athéners waren zonder wet­
boek. Draco ftelde een wetboek op, omtrent
624 jaren voor de geboorte van Christus. Doch
zijne wetten, welke de doodftraf ftelden op alle
misdaden, waren zoo ftreng, dat men dezelven
onbeftaanbaar vond met de regeering en het ge­
luk van een vrij volk.
SOLON, een raau van uitmuntende gehoor»
ca

EES ö G E S C H I E D E N I S . ég
en kundigheid, ftelde omftreeks 66 jaren na Draco,
een nieuw wétbpêk op voor . zijne landgenoten,
meer onvèrëcnkomstig met derzelver z#
den en toeftand; om die wetten alle optenoemen
zou den lezer maar weinig bevallen. Genoeg zij
het te zeggen: dat zijne wetten onvolmaakt waren.
Hij poogde alle de bijzondere rangen inden
ftaat te behagen, en derha'lvert raakte hij
niet aan alle de wortels van het kwaad. Solori
was evenwél niet te laken, zoo 't waarheid zij,"
't geen hij zeide: dat zijne wetten ingericht waren
naar de omftandighedcn der Athéneren en def
besten die zij in ftaat waren aahtenemeiï.
OORLOG was de eenige bezigheid der Spartanen.
. Elk burger was 'er verplicht een held te
zijn of zijn laud te verlaten. De Atheniënzers'
kweekten de geleerdheid en de konsten aan. Zij
waren verplicht de wapens optevatten wanneer de
nood van den ftaat zulks verëischte, maar in tijd
van vrede konden zij zich toeleggen op zodanige;
zaken waar toe hun vernuft of begeerte hen neig-'
de. In fparta vernielde de armoede, die men 'er'
beminde, de drijfveeren der gierigheid; In Athene
was de hoop op rijkdom de prikkel van vernuft
en vlijt. De Spartanen, van' hunne kindsheid
af gewoon te gehoorzamen, onderwierpen
zich gereedelijk aan de wetten: de Atheniënzers
konden zich aan geène onderwerping gewennen:
eene uittermate zucht voor de vrijheid br'agt bij
E hen

66 H E D E N D A A G S C H E LES E
hen "eene losbandigheid voort; zij verachtten de
wetten en de magiftraten, wier magt te zwak
was om hen binnen behoorlijke palert te houden.
INDIEN de Regeering een invloed heeft op
de zeden, zoo hebben de zeden insgelijks een invloed
op de Regeering. De geftrenge wetten
van Lijcurgus, geftemt zijnde naar de geftrengheid
der Spartaanfche zeden, maakten dat het
volk overeenkomstig daar mede handelde. De
zeden der Atheners waren van een leniger aart;
men had 'er fmaak in vermaken, en dewijl men
'er bij gebrek aan beginzels onbefïendig was,
kon een Hecht ftelzel van wetten 'er de zeden
niet verbeteren. Zodanig %vas het ondericheid
tusfehen deze beide oude vermaarde Gemeenebesten.
De' Spartaanfche geilrengheid ontaartte
dikwijls in wreedheid, terwijl de Atheners menfchelijk,
heusch, wellevend en vernuftig, zich
zeiven onderfcheidden door roemrijke' daden en
edele werkdrukken. Het volk van Sparta handelde
de Heloten met groote barbaarsheid, de
burgers van Athene gedroegen zich met zoo veel
menselijkheid jegens hunne flaven, dat huisbedienden
van de hedendaagfche tijden niet beter
behandelt zouden konnen worden.
F R A I J E K O N S T E N .
DE fraije konsten wierden in Griekenland aan-
ge-

LES I.' G E S C H I E D E N I S . ör
gekweekt en tot groote volmaaktheid gebragfc
De vrijheid heeft invloed op den fmaak, en
wanneer een volk door nijverheid rijkdom verkregen
heeft, haakt het naar de vermaken des
levens en jaagt dezelven na j' als dan worden de
fraije konsten aangemoedigt als middelen, door
welke men zijne-rijkdommen kan ten toon Ipreiden
en genieten. Pericics, een edel en vermaard
Athener, was de eerfte onder de Grieken die de
fraije konsten aanmoedigde en beichermdc, eh
deszelfs landgenoten bleven nog lang na hem in
dezelven uitmunten. Wij zijn aan de Grieken
de drie bouw-ordens verfchuldigt; dè Corinthifche,
de Dorifche en de Iönifche: deze zijn nog
heden de regelmaat des goeden fmaaks in 't bouwen.
De Grieken hebben uitmuntende fchilders
en beeldhouwers voortgebragt. Phidias bragt de
beeldhoukunde tot volmaaktheid: Praxiteles maakte
de twee keurlijke en zoo veel bewonderde
ftandbeelden van Venus. Hij gaf aan het volk
van Coös de keuze van die beide Hukken, welke
hij op eenen gelijken prijs Helde, zij kozen
het minst fchoone, om dat het gekleed en het
andere naakt was; een waardig voorbeeld van
zedigheid. De Griekfche fchilders gebruikte
Hechts vier kleuren in 't fchilderen, zwart, wit,
rood en geel. Zij hadden kennis van 't gene
men dag en fchaduw in de fchilderkonst noemt,
waar door het gefchildert beeld meer rondheid
verkrijgt. Het is evenwel waarfchijnlijk dat j$j
Es &

68 H E E - E N D A A G S C I I E LES E
in die konst beneden eenen Raphaè'1 en zoramige
andere later fchilders waren. De konsten van
vernuft wierden in Griekenland deftig beloont.
Dit was de beste prikkel, door welke de konste-
naar tot naijver aangemoedigt wierden om in hun­
ne onderfcheidene takken van konst-oeffening uit-
tcmunten.
M Ü Z I E E.
D E Grieken waren liefhebbers van de Muziek:
Zelfs had die konst invloed op hunne wetten en
ftrekte om aan hunne zeden eene zekere zacht­
heid te geven. Alle volken, 't zij barbaaren of
befchaafde, hebben het vermogen of de kracht
van de welluidenheid gevoelt, en een bewijs op-
gelevert dat de fmaak voor de Muziek den mensch
natuurlijk is. De Muziek lenigt de woeste ze­
den, wekt den moed op en de liefde tot de
deugd, zij zet ons aan tot het verrigten van ede­
le daden. De Muziek- en de Dichtkonst zijn
tweeling zusters. Voormaals Waren de Barden
dichters en muziekanten beide, zij zongen de
daden van hunnen held in dichterlijke vaarzen
van hun eigen maakzel. De Muziek der ouden
ivas mannelijk, krachtig, eenvoudig en majes­
tueus; gefchikt om de driften te temmen en het
gemoed intenemen. De verwijfde Muziek der
hedendaagfche tijden was toen onbekent. De
Muziekkonst, welke zoo hoog geacht was bij de
Grieken, was in geene achting bij de Romeinen,
die

LES ï. G E S C H I E D E N I S . 6*9
die dezelve aan hunne flaven overlieten. De lier
was het muziekaal fpeeltuig, van 't welk de ouden
zich bedienden; in den beginne had dezelve
flechts drie fnaren; Timotheus vermeerderde die
tot elf, in 't vervolg werden 'er nog roeerder
toe gevoegt. De Grieken hadden kennis van de
Muziek die in onderfcheide partijen. te famen uitgevoerd
word. Zij hadden agttien muziektoonen,
die ieder door zoo veele bijzondere tekens
onderfcheiden werden. Doch' de Gamma of tafel
der muziek-noten, in de elfde eeuw uitgevonden
door Guij d'Rezzo, heeft deze konst veel gemakkelijker
gemaakt.
D I C H T K O N S T .
IN evenredigheid van de gaven welke wij van
de natuur tot het beöeffenen van eenige konst
ontvangen hebben, munten wij flechts in dezelve
uit. Een mensch moet een dichter geboren zijn,
zonder dit kan hij in die konst nooit een meester
worden. Eene levendige verbeelding, een vin-,
dingrijkc geest, een zuivere fmaak zijn vereisch-.,
tens, zonder welke men in de dichtkonst niet
kan uitmunten. Homerus en andere Griekfche
dichters hebben door hunne fchriften getoont,
dat zij deze begaafdheden bezaten. Hunne buigzaame,
welluidende, majestueuze, bevallige en
krachtige taal was gepast voor de Dichtkunde.
Geen fpraak is zoo wel gefchikt als de Griekfche
om aan den zin de klank van een echo te geven.
E 3 DB

fo H E D E N D A A G S C H E LES E
D E poëzij is misfchien de eerfte van alle
konsten; de allerwoeste volken hebben dezelve
beöeffent. De menfehen hebben altoos, door
een foort van ingeichape neiging, behagen gefchept
hunne vermaken en geluk te bezingen, de
Godheid, die zij eerden, met dichterlijken zang
te loven, de daden van den Held dien zij bewonderden
te vermelden, en alles uittebazuinen
.. wat zij wilden dat een indruk zou maken op het
hart. De hartstochten, bijzonderlijk die van de
tederer foort, bevorderen grootelijks die behagelijke
konst. Ieder minnaar is een Dichter. Doch
de menfchelijke aandoeningen vuuren veeltijds
's dichters geest aan. Men verhaalt, dat het
doel van Homerus, in 't opftellen van zijn Illiade
was, een einde te maken aan de tweedracht
en verbitteringen, welke ten zijnen tijde zoo
fterk woedde in de Griekfche ftaten.
HET Tooneelfpel kwam ten tijde van SOIOH
te voorfchijn, want voor dat tijdvak verdiende
de Griekfche vertoon.'ngen den naam niet van
Tooncelfpclcn (t); Efchijlus tijdgenoot van Xerxes,
toen deeze een inval deedt in Griekenland,
was de vader van het Trcurfpel; hij poogde door
fchrik en medelijden het hart te roeren. Sophodes
maakte het Treurfpel belangrijker, zijne
ont-
(t) Het cerfte Trcurfpel wicrtl te Athene vertoont op een be­
weegbaar toouecl of wagen door Thespis, 535 jaren voor de geioonc
van Christus.

LES i. G E S C H I E D E N I S . f|
ontwerpen waren regelmatiger, zijn verheven en
krachtige ftijl was beter gefchikt voor dat foort
van ftukken dan de ftijl van Efchijlus. Euripides,
die met Sophocles naar den palm der overwinning
dong, voerde in zijne Treurfpelen die
wijsbegeerte ten tooneele, welke gefchikt is om
de ziel liefde tot de deugd inteboezemen.
D E bedoeling van 't Blijfpel is de ondeugd
ten toon te ftellen door dezelve belachlijk te maken
en zodanige menfchelijke gebreken op het
tooneel te gispen, welke door geene menfchelijke
wetten te verbeteren zijn (u). Het oude Blijfpel
was daar in zeer gebrekig; het ftelde bekende
karakters ten toon door regelrecht de perfonen
aantewijzen en hen belachlijk te maken. De oude
Blijfpel-dichter bekladde, gelijk een boosaartig
hekelaar, den deugdzamen zoo wel als den boozen.
Een bewijs van de losfe zeden der Atheniénzeren
is, dat zij behagen konden fcheppen in
de grappen van Aristophancs, zelfs daar deze
eene poging deed Socrates belachlijk te maken
en denzelven als een der flechtfte mannen.van
Athenen op het Tooneel in een haatlijk licht te
ftellen. Het middel-Blijfpel, zoo als het ge.
noemt word, hoonde den perfoon door dien te
noemen. Het nieuwe Blijfpel fchilderd de zeden
zon-
Cu) Het eerfte Büjfpel wierd te Aihcne vertoont op een Too­
neel-wa jen 56a jaren voor Christus.
E 4

72 H E D E N D A A G S C H E EES E
zonder op iemand te wijzen. Het Blijfpel van
onze tijden is gelijk Boileau zegt: „ een fpiegel,
„ in welken een ieder zijn eigen beeltenis kan
„ zien, om zijne cige dwaasheden lachgen en op
„ eene aangename wijze Ieeren dezelven te ver-
„ beteren." 1
Men zou nogthans twijvelen mogen
of ooit iemand zijne gebreken, die hij op het
Tooneel zag ten toon ftellen, verbetert hebbe?
Het fchouwburg word bezogt om 'er zich te
verlustigen, niet om 'er eenig nut uittetrekken,
en het tafereel van ondeugd en dwaasheid, het
welk men daar vertoont, word van de toekijkers
befchouwt als iet dat op anderen en niet op hun
zeiven past.
W IJ S B E G E E R T E.
•DE tijd zou ons ontbreken indien wij alle de
wijsgeeren en gefchiedfehrijvers zouden opnoemen
door Griekenland voortgebragt. De fchriften
van Thucijdides en Xenophon, van Plato en
Aristoteles, zullen aan mijnen graag onderwezen
lezer konnen leeren tot welken graad van volkomenheid
de Grieken de gefchiedenis en wijsbegeerte
gebragt hebben. Wij mogen hier aanmerken
dat de kennis van de gefchiedenis één der
grootftc voordeden is, welke wij de Grieken te
danken hebben; doch uit het beöeffenen der ou-
& griekfche wijsbegeerte is voor hedendaagfche
volken niet veel nut te halen. De verfchillende
ftelzeis der griekfche wijsgeeren, niet gegrond
op

LES E G E S C H I E D E N I S . 73
op rede en proeven, waren flechts inbeeldingen
van hun eigen brein: hunne Zedekundige wijsbegeerte
ftemt niet overeen met de waarheid en
met de natuur van den mensch, noch is het gevolg
van eene behoorlijke kennis van den aart
van goed en kwaad.
INDEDAAD Socrates fchijnt de beste zedelijke
wijsgeer van alle de Grieken geweest te zijn.
De Godfpraak noemde hem den wijsten man van
zijnen tijd. Hij leeraarde, (want wij hebben geene
fchriften van hem, ook ftelde hij niets op 't
papier), dat de eigenlijke betrachting van den
mensch is zich zelf te kennen; dat het doel der
ware wijsbegeerte is de deugd zoo in 't openbaar
als in 't bijzonder te bevorderen, dat de
wijsbegeerte, die zulks niet doet, den naam van
ware wijsbegeerte niet verdient. Doch Socrates
verfcheen te vroeg in de wereld en de menfehen
waren nog niet gefchikt om zijne wijze lesfèn
aantenemen; zoo hij in onze verlichte tijden geleeft
had, zou hij met luister als Christen wijsgeer
hebben uitgeblonken. De Atheniënzers behandelden
Socrates als een verachter van de Goden
zijns lands, als een vijand van het gemeenebest,
en om zijne diensten aan zijnen evenmensen
bewezen te beloonen, deden zij hem den vergiftigden
beker drinken. De Grieken waren wel
ervaren in de krijgs - kunde zoo als dezelve dooide
ouden geöeffent werd; hunne oorlogen met
E 5 dc

74 H E E E N D A A G S C H E XES E
de Pcrfen en de menigvuldige verfchillen onder
hun zelve, maakten hen zeer bedreven in het
legeren hunner heircn, in de fchikking hunner
llag-orde, en in het verbeteren der wapenen en
van den toettel hunner krijgsknegten: zij verftonden
de meet- de itarren- de aardrijks- de genees-kunde
en 't bellier der geldmiddelen, dat
is, de wijze om een inkomen te ligten en -het
zelve behoorlijk, te befturen; eene wetenfchap
van veel aanbelang voor iedere Regeering.
W E L S P R E K E N II E I D.
D E welfprekenheid bloeit het meest in volksregeeringen:
aldaar heeft de fpreker, die zich
openlijk doet hoorcn, de beste aanfporing en de
meeste gelegenheid om zijne redenkundige gaven
ten toon te fpreiden en tot volmaaktheid in de
konst van welfpreken te komen. Het Atheenfche
beftuur was der welfprekenheid gunstig.
Deze moest bloeijen in- eene ftad, waar de toejuiching
van 't volk de weg was tot beruchtheid
en de fortuin. De ware welfprekenheid is de
konst om door rede te overtuigen: zij wekt de
hartstochten op en overreed door te wei-ken op
het gevoel en het oordeel der menfehen. In
Griekenland wierd de redeneerkoust onderwezen
even als andere wetenfehappen; de redenaar fprak
niet alleen openlijk in de Ichoo'len, maar gewende
zich zeiven zomtijds in 't openbaar te fpreken.
De Sophisten of drogredenaars, die zich
op-

LES ï. G E S C H I E D E N I S . 75
opwierpen tot openbare onderwijzers, bedierven
de Griekfche welfprekenheid: zij .weken af van
het pad der waarheid en der natuur, leeraarden
hunne fcholieren den fchijn der zaken te veranderen,
aan !t valfche het vernis van waarheid te
geven, te verbijsteren liever dan te overtuigen,
ook waren zij altoos gereed om het voor of tegen
van eene zaak te verdédigen.
PERICLES herftelde de ware welfprekenheid
te Athene en Demosthenes bragt dezelve tot volkomenheid.
' De natuur had Demosthenes niet tot
een redenaar gevormt, zijn ftem was zwak, zijn
'uitfpraak gebrekkig, hij kon de letter R niet uitbrengen
: dit gebrekkige veroorzaakte dat hij
Werd uitgejouwt toen' hij voor de ecrftemaal in
't openbaar wilde fpreken. Een tooneelfpeler
wien hij zijn ongeval klaagde, zeide hem: dat
hij zich moest troosten en voor al niet wanhopen,
dat 'er een geneesmiddel voor zijn gebrek
was, en dat hij zeer wel een goed redenaar konde
worden. De tooneelfpeler deedt hem eenige
vaarzen opzeggen, welke hij daar na met zoo
veel bevalligheid en nadruk herhaalde, dat Demosthenes
dezelve bevondt eene geheele verfchillende
uitwerking te hebben. Dit overtuigde den
redenaar dat hij, om wel te Hagen, zich dagelijks
moest oeffenen; om daar aan te voldoen bouwde
hij een kleene hut, daar hij zich maanden aan
den anderen bezig hield met overluid te redenceren.

76 H E P E N D A A G S C H E EES t.
ren. Om zich zeiven aan het gedruis van eene
oproerige vergadering te gewennen, begaf hij zich
zomtijds aan den Zee-oever, om aldaar openlijk
als tegen de baren te redenkavelen. Ter bevordering
eener goede uitfpraak nam hij op andere
tijden fteentjes in den mond onder het beklimmen
of opwandelen van eenen heuvel. Volharding
en eerzucht om uittemunten konnen de grootfte
zwarigheden te boven komen. Demosthenes
vermeesterde de natuur en beftuurde door de
kragt zijner welfprekenheid de Atheniè'nzeren naar
welbehagen. De beruchtfte redenaars moesten
voor hem zwigten. Philippus van Macedoniën
pleeg te zeggen: dat hij den donder der welfprekenheid
van Demosthenes meer duchtte dan de
vloot en legers van Griekenland. Zodanig een
heeft grooten kans om als redenaar uit te munten,
die zich zelvcn zorgvuldiglijk vormt naaide
ouden; daar hij, die verzuimt Demosthenes
en Cicero, die beide groote meesters in de redeneerkunde,
natevolgen, nimmer als openbaar
fpreker eenig vertoon in de wereld zal maken.
ROME werd van kleine beginzels de meestres
der wereld. Eenige weinige oorzaken bezorgden
de Romeinen de algemecne heerfchappij. Door
hunne ftaatzucht flrreefden zij naar het oppermagtig
bewind over de wereld; deze ftaatzucht was
door niets te beteugelen; zij grepen alle gelegenheden
aan om die te voldoen: in de wijze
hun-

LES 1. G E S C H I E D E N I S . 77
hunner krijgstucht muntten zij uit; de oeffeningcn
hunner krijgsknegten maakten dezelven gewoon
aan den hardften arbeid en overwinnelijk
in een veldflag, Hunne krijgsmiddelen waren onuitputlijk.
De gemakkelijkheid waar mede zij
hunne groote verliezen in den oorlog met Hannibal
herftelden, is 'er een bewijs van. Hunne
wetten wierden naauwkeurig en gereedelijk gehoorzaamt.
„Niets is zoo magtig, zegt Montes-
„ quieu, als een Gemeenebest, waar de wetten
„ gehoorzaamt worden niet uit vrees of bij re-
„ deneering maar uit zucht en ijver, gelijk zulks
„ plaats had in Rome en te Sparta." Want in
dien tijd wierd al den ijver, welken door partijfchap
kon ingeboezemt worden, gevocgt bij het
wijs beleid van een uitmuntend bewind. Een
foort van geestdrift, die van vader tot zoon overging,
zette leven bij aan alle hunne ondernemingen.
D E Zeden der Romeinen bleven een geruimen
tijd onbedorven. Hunne oprechtheid en armoede
benevens hunne zucht om te overwinnen hielden
hen op eenert afftand van die ondeugden, welke
de ziel verflappen. In 't gene men de gelukkige
tijden van 't Gemeenebest noemt, waren de Romeinen,
't is waar, onbefchaaft en ruw van Zeden,
maar zij waren niet verwijft; ook is de
deugd zonder den glans van befchaaftheid hooger
te fchatten dan ondeugd met befchaaftheid. Van
de

?o H E D E N D A A G S E H E LES E
de ftigting van Rome af in een tijdvak van vijfhonderd
jaren, had 'er flechts eene enkele echtfchciding
plaats en dat nog uit hoofde van Onvruchtbaarheid;
een fterk bewijs hoe hoog de
getrouwheid in den echt bij dat volk gefchat
werd. Doch tijd en omftandigheden veranderen
de zeden eens volks. De Romeinen, na Italië
onderworpen te hebben, voerden hunne wapens
in 't oosten, alwaar zij de ondeugden deiverwijfde
Afiatifche volken aannamen. Deze ondeugden,
in Rome overgebragt, bedierven de
oude zeden en boeiden de veroveraars der wereld.
De groote mannen werden het eerfte befmet
en verleidden het volk door hun voorbeeld
en door 't bekuipen van deszelfs gunst. De befmetting
verfprèidde zich als een lopend vuur en
tastte alle de rangen in den ftaat aan. De noodlottige
gevolgen daar van waren de losbandigfte
zeden, burger-oorlogen en verlies van vrijheid.
De verbastering der Romeinfche zeden van deugd
tot ondeugd veroorzaakte den val van dat vermaarde
Gemeenebest en maakte hen, die ééns
vrij waren, tot geboeide flaven.
D E oude Romeinen waren langen tijd een'
boersch en onwetend volk, onkundig van die
verbeteringen, welke de gerieflijkheden en aan­
genaamheden van 't leven bezorgen. De ftad
Rome wierd eerst 575 jaren na hare ftigting be-
ftraat.

LES & G E S C H I E D E N I S . 79
ftraat. Gedurende vijfhonderd jaren ontbeerden
de Romeinen de wijze vart' den tijd aftemeten.
Scipio Nafica was de uitvinder van een wateruurwijzer.
Een Griek, die ten tijde van Hannibal
te Rome kwam, was de eerfte die de geneeskunde
en heelkunde in die ftad oeffende.
Ennius en Nevius waren de eerfte Romeinfche
Gefchiedfchrijvers, zij fchreven in verzen; men
ma"- met rede veronderftellen hunne dichtkunde
barbaars te zijn geweest, en hunne Gefchiedenis
van weinig aanbelang.
D E Romeinen werden verlicht door hunne
verkeering en handel met de Grieken. Plautus
en Terentius trokken het Romeins Tooneel uit
deszelfs barbaarsheid en voerden op het zelve
de griekfche wijze van vertooning in. Hunne
fpelen, bijzonderlijk die van Terentius, in den
waren zin en ftijl van 't Blijfpel gefchreven,
waren beter gefchikt voor het tooneel dan die,
met welke de Romeinen zich tot aan dien tijd
vermaakt hadden.- Polijbius toonde hen de wijze
hoe de Gefchiedenis te fchrijven. Zij raakten
bekent met de Griekfche wijsgeeren; en de
fchriften der Grieken verbeterden den flechten
fmaak der Romeinen, wier boerfche zeden daardoor
tevens befchaaft en verfijnt werden. Cat'o,
de oude, de tuchtmeester bijgenaamt, dié, bekommert
voor de gevolgen, dergelijke verbete-
rin-

80 H E D E N D A A G S C H E EES E
ringen afkeurde, maakte een wet, bij welke de
wijsgeeren en leeraars in de redeneerkunde uit
Rome verbannen wierden. In dit opzichte handelde
hij verkeert: de geleerdheid ftrekt eene natie
tot nut: zoo lange de menfehen onkundig
zijn, konnen zij niet wijs en gelukkig genaamt
worden. De fchriften van Cicero, Virgilius;
Horatius, Livius, SaJlustius en Tacitus doen den
Romeinfelien naam meer eer aan dan alle de oorlogen
en veroveringen van 't oude Rome. De
geleerdheid kan, even als de Godsdienst en andere
nuttige dingen, misbruikt worden, maar de
geleerdheid, welke zich bezig houdt met haar
ware doel, te weten met het nafporen der waarheid
en het verfpreiden van nuttige kennis, is
een van de grootfte zegeningen des menfchelijken
levens. Het onderfeheid tusfehen een geletterd
man en een onkundig mensch kan men zeggen
zoo groot te zijn als dat tusfehen een redelijk en
een zot mensch.
„ IETS, dat ons ten uitterften verbaast, zegt
„ een ichrander fchrijver, en 't gene te Rome
„ nogthans eene zeer gemeene zaak was, is dat
s, wij in éénen zelfden man, een magiftraat, een
„ krijgsman, een richter, een veldoverften, een
„ bekwaam pleiter, een fchrander ftaatkundigen,
„ een ftaatsman en een geletterden zien, bekwaam
„ om zich beroemd te maken en nuttig te zijn
,, in

LES I. G E S C H I E D E N I S ) 8t
„ in alle die verfchillende posten. Welke ver-
„ bazende menfehen! Hunne opvoeding moet ge-
„ wis zeer ondcifchéideh zijn geweest' van de
„ onze! Hoe bekrompen is de kring binnen wel-
,,' ken onze begaaftheden beperkt zijn." (v) In
de hedendaagfche tijden word iemand zeer hoog
geroemd, die in eenen enkelen post van 't leven
zich wel kwijt; maar verfeheide posten ten nutte
van 't algemeen wel te bekleeden, zou een foort
van wonder van hem maken.
(v) De Abt MILIOT.
F TWEE-

8a H E D E N D A A G S C H E LES IE
- T W E E D E L E S .
Gefchiedenis, Wetten , Zeden , Gewoontens, Gods­
dienst der Hedendaagfche Volken van Europa.
belangrijkst tijdvak van de Hedendaagfche
Gefchiedenis begint aan 't uit-einde van de
agtfte eeuw, toen Karei de groote keizer wierd
van 't westen; want die oorlogzuchtige en voorlfx>edige
vorst, de volken t' ondergebragt hebbende,
die bij 't verval van 't Romeinfc-he rijk
bezit van Italië genomen en zich daar gevestigt
hadden; meester zijnde van Frankrijk, Düitschland,
de Nederlanden en een gedeelte van Spanje,
wierd op kersdag van 't jaar agthonderd rot
Roomsen-keizer gekroont door Paus Leo III.
Om de verfchéide tijdvakken der hedendaagfche
gefchiedenis met elkandcren te verbinden, zal
ik, zoo verre het noodig is, in weinige woorden
de oorzaken aanwijzen van het verval des Romeinfehen
rijks en tevens doen zien, wie de ftigters
waren van de hedendaagfche volken van
Europa.
DE omkeering van 't Romeinfche rijk door
woeste barbaren, de roem en het vermogen van
't oude Rome in ftof verkeert, de gedenkstukken
van deszelfs grootheid en geleerdheid vernielt,
dit

EES ix. G E S C H I . E D E N I S , 83
dit alles vordert onze aandacht, als eene gebeur­
tenis, welke geene wedergade heeft in de om­
wentelingen der volken: de oorzaken, om zulk
eene verbazende uitwerking voorttebrengcn, be-
ftonden nogthans.
ROME bezat eene zeer uitgeftrekte heerfchappij
in Europa, Afia en Afrika. De fchatten van
alle hare wingewesten verè'enigden zich in dik
ftad, wier groote rijkdommen de weelde en de
losbandigfte zeden voortbragten, waar door die
liefde voor de vrijheid wierd uitgedooft, welke
in de zuiverer tijden der Republiek hare burgers
bezielde. Hare krijgsknegten, die ten tijde van
't Gemeenebest zoo Hipt aan hunne bevelhebbers
gehoorzaamden, bewust van welk gewicht zij
waren in de worftelingen hunner groote mannen
naar vermogen, wierden losbandig en de werktuigen
van willekeurig gezach, verheffende tot
den throon of doende in het ftof ter nedertuimelen
die genen, die of hunne gunst verwierven of
dezelve verbeurden.
't Is niet mogelijk eene deugdzame natie te
verflaven; ook verloor Rome hare vrijheid niet
dan toen zij geen deugd meer bezat; dceh hare
zeden eens bedorven zijnde, deedt zij zelfs geene
poging om haare vrijheid weder te bekomen;
zij bukte vrediglijk, in 't midden van zoo veele
wisfelingen, onder den keizer van den dagv Ro-
F 2 ÏBS

84 H E D E N D A A G S C H E LES IE
me had evenwel nu en dan keizers, die groote
mannen waren; deze deden wat zij konden om
den droom van bedorvenheid en ondeugd te fluiten,
ook fchecn Rome onder derzelver regeering
eenigzins van hare befmetting te bekomen, doch
't was flechts voor een oogenblik; haar kwaal
was van de verouderdfte foort. Het bederf verfcheen
op nieuw in zijn volfte kracht. Door
hare gedurige inftortingen werd zij zwakker,
tot dat eindelijk hare kwaal bleek doodelijk te
zijn.
CONSTANT IJ N, de eeifte Christen keizer,
die een tegenzin in Rome had gekregen, alwaar
hij, gelijk zommige Gefchiedfchrijvers melden,
verfoeit wierd om zijne veelvuldige wreedheden,
befloot eene nieuwe hoofdftad te bouwen, en
daar toe het oude Bijzantium verkozen hebbende,
het welk- aan den Thracifchen Bosphorus
was gelegen, maakte hij van het zelve een tweede
Rome en gaf aan die plaats den naam van
Conftantinopolen, dat is, ftad van Conftantijn,
en aan dezelve offerde hij de bclangens van 't
rijk op. Deze gebeurtenis bragt veel toe tot het
verval van de Romeinfche magt in 't westen:
want door den zetel des bewinds overtebrengen
naar Conftantinopolen, fchoon hij een fchutsmuur
in 't oosten opwierp tegen de invallen der barbaren
aan dien kant, liet hij Italië zonder behoorlijke
verdediging. Rome viel toen Conftan-
ti-

LES IE GESCHIEDENIS. 85
tinopolen aan 't rijzen was, en bet rijk, onder
de opvolgers van Conftantijn in twee gefplitst,
zijnde het oosterfche en westerfche, wierd zwak
door 't verlies van dien nadruk, welke het in
de verëeniging van deszelfs deelen zou behouden
hebben.
HOE 't ook zij, het was ten tijde van Honorius,
zoon van Theodofius, die zijne regeering
in 't westen begon, in 't jaar onzes Heeren 395,
dat de Barbaren, gelijk eenen overweldigenden
ftroom, in Italië doorbraken. Uit de wouden
van 't noorden voortkomende, verfpreidden zij.
zich met eene verbazende fnelheid over de vruchtbare
zuider landfehappen van Europa., Alles
zwichte voor hunnen aandrang en geweldige magt..
De fchoonfte landftreken en volkrijke fteden
wierden van hen geplondert, verbrand en ver,
woest. De dwingelanden en geesfels van 't menfchelijk
gedacht vielen door 't zwaard dier barbaren,
de fterkte en heerlijkheid van 't Romeinfche
rijk, het werk eh wonder van eeuwen, wier-,
den vernietigt en uit de verbazende puinen daar-,
van rezen de hedendaagfche volken van Europa.
Wederwraak en dorst naar verovering bezielde
deze woeste ftrijders, niets kon hen wederftaan;
alles wierd geplondert, verwoest en met bloed
geverwt. Deze invallen, welke onder Radagaifuss
met deszelfs Gothen, onder Alaric met deszelfs
F 3 VÉ

86 H E D E N D A A G S C H E LES II,
Vifigothen, onder Attila met deszelfs Hunnen,
onder Genferic met deszelfs Wandalen, onder
Gdoacer met deszelfs Herulen, en onder Theodoric
met deszelfs Ostrogothen een ganfche eeuw door
duurden, volgden eikanderen op met eene verbazende
fhelheid. Eindelijk hield het noorden
op deszelfs tienduizenden uitteftooten, doch' de
bezittingen der Romeinen waren niet meer. Naaulijks
zijn 'er eenige tekens van hunne wetten,
zeden, geleerdheid en konsten overgebleven. De
Vifigothen namen bezit van Spanje, de Franken
van Gaine, de Saxers van Brittanië, de Hunnen
van Pannoniën, de Ostrogothen van Italië. Van
toen af werden in Europa, nieuwe regeeringsvormen,
nieuwe wetten, talen, zeden, gewoontens
en kleedingen ingevoert. Landftreken en
dcrzelver bewoneren ontvingen nieuwe namen en
ganfche Europa veranderde van gedaante.
WIJ hebben bereids gefproken van de oorzaken,
welke den val van 't Romeinfche rijk bewerkten,
na dat het zelve twaalfhonderd .jaren
met minder of meerder luister beftaan had. Indien
mijne lezers verlangen volkomcner onderligt
te zijn wegens de velerlei oorzaken, welke
den val van dat rijk voorbereidden, aanbragten
en verhaastte», wijzen wij" hén tot de hier ondergenoemde
lchrijvers, die dezelve met zeer veel
weliprekenheid en op eene wijsgcerige wijze
heb-

i/ES ii» ' * G E S C H I E D E N I S . 8;
hebben aangewezen en befchrcven (w). Verlangen
zij wijders te weten wie de genen waren,
die het Romeinfche rijk verzwolgen? dan moet
ik hen zeggen, dat het onze voorouders geweest
zijn, wier afftammelingen wij zijn. Europa is
ééne groote uitgebreide familje, in vedcheidene
takken verdeelt, alle uit denzelfden wortel voortgekomen.
De voorouders van de Engelfchen,
JFrarifchen^ Spanjaarden, Italianen en Duitfchers
waren Gothen, Vifigothen, Saxers, Franken,
Wandalen, Hunnen; alle die volken kwamen uit
een en het zelfde , volks - heir. De noordelijke
ftreken bragten hen voort, en hunne voorvaders
kwamen naar alle waarfchijnlijkheid uit het oude
Scijthië of uit het nieuwe Afiatiesch-Tartarijë.
Na dat zij de verwijfde Romeinen grootendeds
vernietigt en de gedenkftukken van derzelver vorige
grootheid vernielt hadden, geraakte hunne
woede aan 't bedaren en zij vestigden zich in de
landftreken, die zij veroverd hadden.
R E G E E R I N G .
H E T eerfte voorwerp onzer opmerking is de
Regeeringsvorm , onder welken deze volken
leefden, toen zij een inval deden in het Romein­
fche rijk. Het was- dezelfde dien Cacfar en Ta-
citus ons befchrijven, en die zeer veel verfchii-
(w) PUFTEN DO p.r, BOSSUET, MONTESO.UIEU, FER-
CUSON, M U L O T , GIBBON, STUART.
F 4

88 H ï D E S D A A C J C B ï LES U.
fchilde van de geregelde en welgepaste Staatsregeeringen
der hedendaagfche volken. Zoo lang
zij zich ophielden in hunne Wouden en onbebouwde
bosfchen was de maatfehappij, welke
zij uitmaakten in haren kindfehen ftaat, zonder
eenig verdrag of verëeniging kenden de huisgezinnen,
die van eikanderen afgefcheiden en onaf
hanglijk van den anderen leefden, geenen vorm
van regeering. - Wanneer zij een krijgstocht of
hever een ftroop beraamden, begreepen zij de
noodzakelijkheid van eene vcrëenigde magt. De
verfpreidde en zwervende ftammen verzamelden
zich in één lichaam, en iedere bende had hare
onafhanglijke hoofden; doch daar hunne zaken
noodwendig vereischtén het aanftellen van een
opperbevelhebber, bekleed met het opperfte gezag
om den tocht te befturen, wierd zulk eenen
m eene onftuimige vergadering gekozen: Zoodanig
opperhoofd, aan wien zij den tijtel van koning
gaven, bezat evenwel een zeer bepaald gezach:
als opperbevelhebber had hij het recht om
het eerst zijne mening te zeggen, zonder nogthans
te konnen vorderen dat men daar aan voldeet.
De hoofden van ieder huisgezin of ftam
pleegden raad en beflisten die zaken, welke bijzonderlijk
tot hunne ftammen behoorden; doch
de volksbelangens wierden overwogen in eene
vergadering der ganfche gemeente. De eerfte
ftaatsmrigting van deze volkeren fchijnt eene
krijgsmatige yolksxegeering geweest te zijn, in
wel-
I

tEs'n,. G E S C H I E D E N I S . 80
welke ieder lid vrijwillig den ftaat befchermde
en elk vrijman deel had aan 't bewind. De
voordeelen der overwinning behoorden aan allen,
allen hadden zij een recht op het veroverde.
Hunne koning of overfte was flechts de eerfte
burger van de gemeente. Zijn gezach hing af
van zijne eigene perfonelijke hoedanigheden en
de kroon-opvolging was noch erflijk noch verkieslijk
in dezelfde 'famielje. Indien de zoon de
deugden en groote hoedanigheden zijns vaders
bezat, als dan volgde hij hem op zonder tegenftand;
maar indien de natuur hem die geweigerd
hadt, indien hij los, ongebonden, Hecht of te
jong was, als dan wierd de naaste bloedverwant
of de uitnemendfte perfoon onder hen ten throon
verheven. Zoodanig is ten naasten bij het denkbeeld
het welk Tacitus ons geeft van het bewind
der oude Germanen.. Uit het gene wij wegens
hen lezen, zien wij dat het oorlog hun eenigfte
vermaak was. 'De krijghaftige geest heerschte
onder hen in volle kracht. Daar zij eene landftreek
bewoonden, die woest en onbebouwt, met
eene menigte bosfchen bezet, met mocrasfen bedekt,
aan eene geftrenge luchtftreek blootgeftelt
was, waar zij eene verachting toonden om hun
beftaan te halen uit den akkerbouw, onderhielden
zij zich zeiven door geftadig bij hunne naburen
te ftroopen. Naar hun begrip was het
zwaard het beste recht op den eigendom der
volkeren, die om hen heen gelegen waren, en
F 5 , zij

«jo H E D E N E - A A G S C H E EES IE
zij maakten 'er gebruik van, zonder de minste
wroeging, als van een recht, het welk de natuur
hen gaf. Van kindsbeen af opgebragt in de moeilijkheden,
ongemakken en gevaren van het oorlog,
wisten zij van geene pijnen, ziektens of vermoeidheid.
Zij fpeelden met de gevaren en liepen
den dood onbevreesd te gemoet: Sterk gezet
op hunne vrijheid, yerzetteden zij zich tegen
de genen, die geneigt waren hen tot Haven
te maken. Hoewel fterk gehegt aan de opperhoofden
hunner eigene keuze, bleven zij nogthans
in dien ftand van krijgs - onderwerping 't
genot fmaken van vrijheid; zoo lang zij onderling
in hunne oorlogen niets bedoelden dan roof
en plondering, bleef deze krijgmatige volksregcering,
zonder eenige merkelijke verandering,
aanhouden; maar toen zij bezit namen van de
Landfchappen - van 't Romeinfche rijk, wierd
hunne regeering eene Aristocratie: zich aldaar
gevestigt hebbende en even zeer bevreest voor
de oude bewoners als voor nieuwe invallen, vercenigden
zij zich naamver aan malkanderen en
offerden ten algemeeneiv welzijn een gedeelte
hunner rechten op om het overige te behouden.
Van dien tijd af wierd hunnen aanvoerder befchouwt
als hoofd der volkplanting: Hij verkreeg
het grootfte aandeel in de veroverde landen, en
ieder krijsgman, bij 't ontvangen van zijn gedeelte
van het veroverde, naar mate den rang
dien hij in 't .leger had, verbond zich zeiven op-
ts-

EES li. GESCHIEDENIS. 91
tetrekken tegen de vijanden der Gemeente. De
voornaamfte bevelhebbers kregen de aanzienlijkfte
kavelingen in de landverdeelingen, bij welke
verdeeling een kleen aantal lieden een zeer ge­
vaarlijk vermogen verwierf, terwijl de algemee-
ne vrijheid tevens eene doodelijke wond ontvjng.
De koning, of het-opperhoofd, wiens aandeel het
aanzienlijkfte was, verdeelde ter belooninge van
bewezene diensten en om zich nieuwe aanhan­
gers te maken, zijne landen en verplichtte die
genen, aan wie hij dezelven fchonk, zich onder
zijnen ftandert te begeven en hem in zijne oor­
logen bij te fpringen, onder uitdrukkelijke bepa­
ling van anders de gefchonkene landen te zullen
te rug nemen. ,De Edelen of voornaamfte be­
velhebbers volgden deszelfs voorbeeld en ver-
fchenen aan 't hoofd hunner aanzienlijke Leen­
mannen. Kort daar aan matigden zij zich het
recht van oppervorsten aan in hunne verfcMHen-
'de landfehappen; zij betwistten het gezach hun­
nes opperhoofds, weigerden hem te vergezellen,
ja, namen zelfs de wapenen tegens hem op. Al­
le ftaatkundige onderwerping nam een einde, de
band van verëeniging tusfehen het opperhoofd
en de voornaamfte leden wierd verbroken,, cn
het belang en geluk van het geheel ten eenemaal
verwaarloost. Eene fchroomelijke regeeringloos-
heid was het gevolg dier Aristocratie; het volk
wierd tot flaven gemaakt en niet voeten getre­
den 5 het recht wierd nergens bedient. De ijver­
zucht

f % H E D E N D A A G S C H E EES IE
zucht der edelen verwekte duizend oorlogen,
overal zag men inwendige beroertens; de men­
fehen bragten malkanderen om hals, en Europa
was gedurende dien tijdkring een tooneel van de
gruwel ijkfte flagting, dat werelddeel fcheen en­
kel bewoont te worden van wilde dieren, 'die
eikanderen verfcheurden. Zoodanig was het Leen-
itclzel onzer voorvaderen, en 't is fchande dat
'er nog overblijfzels van gevonden worden in
een land, het welk zich beroemd op zijne vrij­
heid.
F R A N K R IJ K.
CLOVIS veroverde met zijne Franken Gallië,
thans Frankrijk geheten, en ïtichtte in dat land
eene ten naasten bij willekeurige monarchij. In
den beginne was zijn gezach niet uitgeftrekter
dan dat van de andere opperhoofden der barbaren,
maar de overwinningen, welke hij behaalde over
de Burgundiërs, die hij cijnsbaar maakte, en over
de Vifigothen, die hij onderbragt, maakte hem
geducht. Ten uitterfte ftaatkundig, wist hij alles
ten zijnen voordeele te befturen. Hij omhelsde
het Christendom en befchikte de zaken ten aanzien
van den Godsdienst zoodanig, dat hij daar
door' de gunst der Bisfchoppen en des volks won.
Na zijne bekeering, die meer uit ftaatkunde dan
uit overtuiging van de waarheid gefchiedde, gedroeg
hij zich uittcrlijk godsdienstig. Men verhaalt
ons, dat hij, ter eere van Sant Martinus,
aan

LES n. GESCHIEDENIS. 93
aan zijne foldaten verbood in Tourraine iets an­
ders aanteraken dan gras en water. Hij bouwde
verfcheide kerken en kloosters, maar zijne ftaat­
zucht, die bij voorfpoed toenam, ontaartte in
wreedheid. De wreedheden nogthans, welke hij
uitöefFende aan die edelen die kleene landen be­
zaten en' die hij deedt vermoorden, dienden ee-
niglijk om zijn gezach te verfterken; hij ftierf
een willekeurig vorst, die zijne veroveringen aan
zijne kinderen naliet als een onbetwistbaar erf­
deel: Zijne aframmelingen, die noch zijne ftaat-
kunde, noch zijne krijgsdeugden bezaten, konden
de Franfche monarchij niet zoo willekeurig ftaan-
de houden als hij gedaan had. Na zijn overlij­
den liep alles in de war; zijne kinderen, die
zwak en wreed waren, twistten met eikanderen
en bezoedelden hunne handen met vaderlijk bloed;
van daar die verraderijen, doodflagen en zoo
veele andere ongeregeldheden en misdaden, wel­
ke Frankrijk deeden ftroomen van' bloed. Onder
. zulke zwakke vorsten verwierven de groote man­
nen meerder gezach. De magt der opperde hof­
meesters nam toe, en zij baanden zich zeer fpoe-
dig den weg tot den throon- Pepijn Heristel,
. opperhofmeester van Auftrafia, thans Normandije,
door 't vermoorden van Ebroin, die als een
dwingeland Neustria beheerschte, zag zich zei­
ven volftrekt meester van twee koningrijken. Hij
won de genegenheid van 't volk door zijn wijs
en billijk gedrag, ftilde verfcheide opftanden, en
be-

S?4 H E D E N D A A G S C H E LES IE
behaalde twee overwinningen in Duitschland. De
Franfche monarchen bezaten toen flechts de fchaduw
eener konihglijke magt; opgefloten in hunne
paleizen als in eene gevangenis, deden zij
niets en alles wierd in derzelver naam verricht.
De heldhaftige hoedanigheden van Karei Martel,
in zijn' vooripoed tegen de Saracenen, vermeerderde
de grootheid en den invloed zijner familje,
en Pipijn voltooide de omwenteling door 't gcflacht
van Clovis te berooven van alles 't geen
van de koninglijke waardigheid nog was overgebleven.
Dus zien wij dat koningrijken, even als
bijzonderen eigendom, van de eene familje tot
eene andere zijn overgegaan; een treffend bewijs
van het onbeftendigc en wisfclvallige der'menfchelijke
zaken; en dat de menfchelijke wijsheid
zich geene onafgebroken erflijke opvolging kan
verzekeren.
S P A N J E .
Zoo lang Spanje onder 't bewind was der
Wandalen, Sucven en Alarmen, leverde het niet
dan tooneelen van flagting en verwoesting. De
Vifigothen verdreven die barbaren uit dat rijk,
vestigden zich zeiven aldaar en namen denzelf­
den vorm van regeering aan als de > andere woeste
volkeren. De koningen der Vifigothen waren,
over 't algemeen, zwak of ondeugend, of beide
te gelijk en gevolglijk niet gelukkig. De throon
was verkiezelijk, en 't gezach des konings flechts
ge-

LES n. - GESCHIEDENIS. 95
geleend. In die verwarde en twistzieke tijden,
floeg liet volk dikwijls aan 't muiten, en vermoordden
hunne koningen. De Vifigothen waren
zeer ijverzuchtig op het voorrecht van hunne
eige koningen te verkiezen. Suinthila, monarch
van geheel Spanje, wilde om de opvolging in
zijne eige familje te verzekeren, zijnen zoon Richomeres
tot mederegent bij zich nemen, zonder
deswegens de geneigtheid van 't volk te raadplegen;
doch die poging kosttè hem kroon en leven.
Na zijn overlijden befchikten de bisfchoppen
en edelen over de kroon; eén raad kende
hen het recht toe van de 'verkiezing en daar door
verloor het gros der natie het gewigtigfte van
deszelfs voorrechten. Wamba, dien de edelen
dwongen de kroon aantenemen, wierd door eenen
geestelijken raad afgezet, en Erwiga, die hem
door vergif van 't leven beroofde, werd in deszelfs
plaats verkoren. Toen ter tijd viel 'er eene
verbazende omwenteling voor in Spanje. De baldadigheden,
wreedheden en boosheden van Witiza
verwekten eenen burgerkrijg; hij wierd OHthroont
en deszelfs kinderen uitgefloten van de
opvolging. Roderic nam bezit van den throon,
maar de beide zonen van Witiza vormden eene
partij tegen hem. Oppas, aartsbisfchop van Sevilië,
derzelver oom, en Graaf Juliaan omhelsde
hunne zaak (x). Zij verzogten bijftand van Muza,
O) De oorzaak van den haat des Graven Juliaan tegen Roderic,

96 H I D E N D A A G S C H E LES XU
za, de Saraceenfche bewindvoerder van Afrika.
De Saracenen kwamen in Spanje aan, bevochten
Rodcric in de vlaktens van Xeres in Andalufia,
floegen de Christenen, doodden den koning en
bragtcn het koningrijk over van de Vifigothen
aan de Mooren. Peiagius, van het koninglijke
bloed der Gothen, nam met behulp van eenige
weinige Christenen, die het zwaard hunner verwinnaren
ontkomen waren, de wijk in 't gebergte
van Asturië en wierd tot koning van Asturië gekroont.
Van den tijd van Peiagius tot aan dien
van Alphonfo- II, die ten tijde van Karei den
grooten heerschte, waren de Christen vorsten
aan een' naauwen hoek gronds beperkt. De Mooren
, met welken de Christenen gedurig in oorlog
waren, en die zij zomtijds vernoegen, bezaten
de grootfte en vruchtbaarfte landfehappen van
Spanje.
I T A L I Ë .
O DO AC ER, koning der Herulen verfcheen
zoo
ric, word door de gefchiedfehrijvers opgegeven gefproten te zijn
uit den hoon aan zijne doihter florinda of Cava toegebragt, die
door den koning gefchonden wierd; oin zich deswegens te wrelen
nodigde hij de Saracenen naar Spanje. Doch Voltaire zet: 't Is
niet zeker dat Roderic Cava ontëétde, misfehien dat het "evat
van Juliaan's dochter gedeeltelijk gevolge is naar dat van Lucre-
tia, en noch het een noch het ander is behoorlijk bewezen.'
Om de Afrikanen naar Spanje te roepen, daar toe tvas geenzins
het voorwendzel eener verkrachting nodig, welke meestal even
moeilijk tc bewijzen als uictevgeren i s. VOLTAIRE Esf. far
ÏHist. Gffl,

LES IE G E S C H I E E E N I s. 97
zoo ras niet in Italië, of hij maakte een einde'
van het westerfche rijk. Die landftreek eens de
meestres der natiën, werdt door de plunderingen
en wreedheden der roofzuchtige barbaren verwoest.
De Ostrogothen, die van de oevers des
Donau's kwamen, verdreven de Herulen, maakten
zich meester van Italië, na het zelve van
bloed te hebben doen lïroomen, en vestigden
den zetel hunnes rijks fe Ravenna. Theodoric,
hunnen koning, poogde, door eene wijze en zachte
regeerihg, zijne nieuwe onderdanen hunne vorige
rampen te doen vergeten. Hij liét hen hunne
wetten, godsdienst, regeering en magiftratcn
behouden, en bchicldt enkel aan zich de voorname
krijgsbedieningen. Alhoewel hij een barbaar
was, gedroeg hij zich als een mènl'chelijk én'
billijk vorst. Hij verwierf, naar verdienste, den
naam van Theodoric dén grooten; want alhoewel
hij, volgens 't getuigenis van zommigen, noch'
lézen noch fchrijven' konde, regeerde hij met zoö
veel voorzichtigheid en beleid, als de best opgebragte
vorst zou hebben konnen doen. Hij wilde
de kinderen der Gothen niet toeftaan zich in'
de letteren te oeffenen, om dat, zeide hij: na
voor de roede gebeeft te hebben zij niet fidderen
mogten voor het zwaard. Italië Was gelukkig
onder zijn beltuur, het welk flechts zes jaren'
duurde. „ Geen dwang maar billijkheid behoor-
„ de den fcepter te voeren, (zeide Theodoric
,, aan zijne onderdanen). Gijlieden woont te fa-
G »•» uien'

o8 H E D E N D A A G S C H E EES IE
,, men in het zelfde rijksgebied, weest derhalven
„ vrienden, dat de Gothen de Romeinen bemin-
„ nen als vrienden en naburen, en dat de Ro-
„ meincn de Gothen eerbiedigen als hunne be-
„ fchermers." Amalafuntha, zijne dochter, die
benevens zijne magt ook de deugden en begaafdheden
overerfde van haren vader, wilde den
throon deelen met Thtodatus, haren gunsteling;
doch zulks kon niet gefchieden zonder toeftemming
der voorname mannen. Bjj deze gelegenheid
toonden* de Ostrogothen gelijk de andere
barbaren dat zij naijverig waren wegens het recht
van voor zich hunne koningen te kiezen, 't geen
aan de geboorte ontbrak te verbeteren en de
misbruiken bij de verkiezingen te herftellen. De
trouwlooze en wrede Theodatus vermoordde eigenhandig
Amalafuntha, zijn weldoenfter, het
geen ten gevolge had, dat de Ostrogothen tot
tweedragt en verwarring vervielen. Justiniaan,
keizer van Conftantinopolen, zich bedienende van
hunne zwakke en verdeelde gefteltenis, zond den
vermaarden Belifarius in Italië, daar hij een einde
maakte van het koningrijk der Ostrogothen
en derzelver koning Vitiges in zegepraal mede
voerde. Totila deed hunne hoop herleven en
plunderde het ongelukkig Rome; doch verwonnen
zijnde van Narfes, een gemeden, verdwenen
de Ostrogothen in Italië en maakten plaats voor
een ander geflacht van barbaren, bekent bij den
naam van Lombarden of Longobarden. Bij derzei-

EES IE GESCHIEDENIS. 99
zeiver aankomst in Italië verwoestten zij alles te
vuur en te zwaard en ftigtten een koningrijk,
van 't welk Pavia en Milaan de hoofdlieden wa­
ren. Alboinus hun koning, die door de verrade­
rij van zijne vrouw Rofamunda vermoord wierd,
plaatste in de voornaamfte veroverde fteden de
opper-legerhoofden, onder den tijtel van Heir-
togen en voerde daar door een Aristocratiesch'
bewind in. De wreedheden van Clephis, des­
zelfs opvolger, boezemden den Lornbarden zoo-
danigen afkeer in tegen het koningfchap dat zij,
na deszelfs dood, beuoten geen' koning te ver­
kiezen : ingevolg van welk befluit iedere Hertog
gedurende de tienjarige tusfchenregeering, opper­
vorst wierd van zijne ftad in 't grondgebied :
dan, de vrees voor een aanval van buitenlandiché
vijanden bewoog de opperhoofden der natie tot
eene famenkomst, en Antaric, de zoon van Cle­
phis, tot den throon te roepen. Zoo 't fchijnt
was de opvolging tot den throon van dat volk
erflijk, doch de vorst was verplicht zijn recht
te laten bevestigen door de natie, alvorens Hij
de teugel der regeering kon aanvaarden. Zom-
migc der Lombardfche koningen waren groote
vorsten. Rotharis maakte befchreven wetten en
zorgde dat dezelven in zijne ftaten werden in
acht genomen. (Er is een tijd geweest dat de
wetten der Lombarden beroemt waren in Europa).
Grimoald verbeterde die wetten en verliet het
Arianismus. Luitprand, een groot koning en een
G 3 •«vak-

ICO H E D E N D. A A G S C H E LES II.
wakker krijgsman, veroordeelde in één zijner
wetten de befpottelijke gewoonte van de proeve
door het tweegevecht (alhoewel de gewoonte
der tweegevechten ontdaan was onder de Lombarden).
Onder Astulphus nam het cxarchiat
van Ravenna een einde, hij fchoot in zijne beramingen
tegen de wapenen van Pepijn te kort en
na dat de ongelukkige Defiderius door karei den
grooten verwonnen was, kwam 'er een einde
aan het koningrijk der Lombarden, het welk
meer dan tweehonderd jaren beftaan had.
G R O O T-B R I T T A N N I E.
DE Britten waren van Celtifchen oorfprong en
kwamen ongetwijvelt uit Gallië. De Caledoniërs
waren de Aborigines, of eerde bewoners van
Schotland; en de Pieten waren, waarfchijnlijk,
de oude bewoners van Engeland, die door de
Celtil'che Galliërs genoopt wierden noordwaarts
te verhuizen. De Schotten, het zij Scijtifche
gelukzoekers, of Melefianen uit Ierland of van
Gothifchen afkomst, overwonnen de Caledonië s
en gaven den naam aan dat land. De Pheniciërs,
de vermaardfte zeebouwers der oude tijden, worden
gezegt handeldrijvende tochten gedaan te
hebben naar de zuidcrdeelen van dit Eiland, lang
voor de geboorte des Zaligmakers. Dan, dewijl
men geen gedenkftuk of hiftoriesch bewijs daar
voor heeft, is het zeer waarfchijnlijk dat Brittanm
den Pheniciërs en oude Grieken onbekent
was.

EES IE G E S C H I E D E N I S . lor
was. De Romeinen hadden 'er geen kennis van
voor den tijd van Julius Cefar; die vermaarde
veldheer, na 't ovenvinnen van de Celtifche volken
van Gallië' en Duitschland, ftak over naar
Brittannië,- hopende door 't veroveren van dat
Eiland, zich zeiven en 'zijn leger te verrijken.
Hij had verfcheide fchermutzelingcn met de bewoneren,
doch was verplicht naar Frankrijk te
rug te keeren, zonder zijn doel bereikt te hebben.
Keizer Claudius kwam in Brittannië en
bragt een gedeelte daar van onder; toen was
het dat Caractacus en Boadicia den Romeinen
het hoofd boden en den voortgang van derzelver
wapenen ftuitten. De eerfte wierd krijgsgevangen
gemaakt en naar Rome gevoerd doch uit
overweging van den moedigen tegenftand, dien
hij geboden had, vriendelijk behandelt; de laatfte,
niet verkiezende de vrijheid van haar land
te overleven, maakte zich zelve van kant. Julius
Agricola, door Domitiaan naar Brittannië
gezonden, veroverde niet alleen dat land, maar
bragt de Romeinfche wapenen in Schotland,
floeg Galgacus, koning der Calcdoniërs, op de
Grampiaanfche hoogtens en bouwde twee fterktens
tusfehen de rivieren Forth en Clijde, ten
einde de ftroperijen dér Schotten te beteugelen.
Om dezelven verder te beletten invallen te doen
in Engeland liet Adrianus een wal of hoogte
van aarde opwerpen van de zeeëngte van Solwaij
af tot aan den mond van de Tijne, en naderhand
G 3 gaf

IOÜ H E D E N D A A G S C H E LES IE
gaf Severus bevel om 'er een fleene muur van
te maken. Van den tijd af dat Brittannië een
wingewest wierd van 't Romeinfche rijk, was
het zelve een kweekhof voor het leger der Romeinen.
De Romeinfche legioenen wierden in
verfcheide deelen van het Eiland geplaatst en
men zegt dat Conftantijn de groote binnen York
geboren wierd.
TOEN de Barbaren Italië overftroomden, werden
de Romeinfche legioenen uit Brittannië, het
welk de Romeinen 400 jaren in bezit hadden
gehad, te rug ontboden, waar door de bewoners
hunne vrijheid wederkregen. Brittannië, van de
Romeinen verlaten, viel ten prooi der Schotten
en Pieten, door welken de Britten tot het uittergen
gebragt wierden. Te vergeefsch fmeekten
zij den bijftand der Romeinen, dit eenmaal zoo
vermogend volk kon hen denzelven niet verfchaffen.
Vortigern riep de Angel-Saxen tot
hulp; deze kwamen en verdreven onder de aanvoering
van Horfa en Hengist de Pieten en ;
Schotten uit het land, doch zelf behagen vindende
in de Landftreck en ongencigt om. weder T
tekeeren, befloten zij zich in Brittannië te vestiV
gen. Met dat oogmerk vielen zij openlijk op de
Britten aan, die na Vortigern afgezet en VortimeE,
deszelfs zoon, verkoren te hebben, zich.
| de Saxen verzette.den, dan alle hunne pogjngefl
waren vruchteloos. Te vergeefsch bragt
Prins

LES n. GESCHIEDENIS. 103
Prins Arthur, de held van zijnen tijd, in ver­
fcheide veldflagen den Saxen gevoelige nepen
toe, de overwinning verklaarde zich eindelijk
voor deze buitenlanders en de Britten zagen zich
genoopt de wijk te nemen in Cornwal en Wallis.
Het overige van 't Eiland was verdeelt in zeven
kleene koningrijken (y). Het Christendom wierd
van daar verbannen en de afgodendienst keerde
'er weder. Daar zijn geen echte befcheiden voor
handen, die bewijzen dat toen de Saxen zich in
Brittannië vestigden, het zelfde leenftelzel daarin
gebruik was als onder de andere barbaren. Zij
hadden weinig te vreezen van uitheemlche vijan­
den en niets van de natuurlijke bewoners. Zij
behielden hunnen eerften regeeringsvorm, fchoon
die misfchien in alle de ftaten van het zeven­
hoofdig rijk niet juist dezelfde was. Uit de Sa-
xifche jaarboeken konnen wij deswegens niets
leeren. Alles wat wij weten is, dat hunne wet­
ten en andere zaken, die het algemeen betrof­
fen, doorgingen of verworpen wierden in ecnet
volksvergadering (z). Doch het Saxifche zeven-
hoof-
(y) Het zevenhoofdig Rijk ontftond in 't midden van de vijf­
de eeuw en was faamgefteld uit zeven koningrijken, te weten:
uit dat van Kent, Susfex, Esfex, Wesfex of West-Saxen, Mer-
cia, Oost-Anglia (zoo genaamt naar de Anglen, een Duitfthe.
ftam, die den naam gaf aan Eiigland) en uit Northumoerland.
(z) De vulskvergadering der Saxen wierd genaamt Witten» ge-
mte, dat is» eene vergadering vaa wijze lieden en uit dat wet-
G 4 &

£04 H E D E N D A A G S C H E LES IE
hoofdig Rijk van een gereten en zwak, maakte
geen vertooning onder de volken van Europa.
'De vorsten dier kleene koningrijken wierden
ijverzuchtig op malkandcren, twistten over hunne
grenzen, voerden oorlog tegen den anderen
en verwoestten bij aanhoudcnheid elkanders landen.
Daar zoo veel verwarring en regeeringloosheid
heerschten kon geen vastgcftelde regeerings :
vorm plaats hebben. Een volksregeering verwisfeld
natuurlijk in eene adel - regeering, en zoo
ging het met hen. De Edelen matigden bij overheerfching
zich een onwettig rechtsgebied aan in
hunne daten en bragten, zonder dat men zich
van hun vonnis kon beroepen, die genen ter
dood, die hen beledigden. Het gros der natie
was flaaf, geheel afhangjijk van den adel en van
de hooge ge'estlijkbcid. "Brittannië beproefde dus
dezelfde omwenteling, welke in andere landen
van Europa had plaats gehad: de regeering wierd
onvolkomener en ging van de menigte tot een
klein getal over.
INDIEN wij het cog flaan np de onderfcheiden
koningrijken, bezeten door barbaren, die
het Roornlthe rijk ender zich verdeelden, zien
wij met vcrbaasdtei'd hoe overal dc regeering dezelfde
omwentelingen en veraudcrir.gen onderging.
Wat toch raag de rede zijn dat een volk, het
welk
gevend lid..*, «wlW» R ; t W 1 1 naderhand her
ÏJn'tfc!:c Parlement.

LES IE G E S C H I E D E N I S . 105
welk toen het zijne wouden en bosfchen bewoonde,
zoo veel op had met zijne vrijheid en zoo
jaloers was op de onwaardeerbare gelijkheid, die
onder hen heerschte, toeliet dat deze hen ontnomen
wierd? waarom duldden zij dat. hunne
legerhoofden, wier ftanderd zij uit eige beweging
gevolgt hadden, hunne meesters en dwingelanden
wierden? Dat de Romeinen, Galliërs en
Britten zich onderwierpen aan hunne woeste veroveraars
is geenzins te verwonderen, zij zwichtten
voor de fterkften; maar dat de Franken, Saxen
en Gothen hunne vrijheid liéten varen en
toelieten dat hunne medegezellen hen tot flaven
maakten, dit moet alleen gezocht worden in den
aart der dingen. Zoo lang de barbaren zich in
Duitschland ophielden, waren hunne zeden eenvoudig
en ftrcng. Zij waren onder eikanderen
gelijk, in rang en middelen; de weelde was hen
onbekent; zij leefden fober, hadden weinige behoeftens
en dezen waren gemakkelijk te voldoen.
Hun verlange ftrekte zich niet uit tot weelde,
de moeder van verwijftheid en luiheid; want de
weelde bederft rijken en armen, den eerden door
't bezit, den anderen door begeerte, en maakt
ten langen lesten die genen, die e-cns op een
gelijken voet waren, aan malkanderen onderworpen.
Daarenboven, alhoeivel hunne clans of ftammen
talrijk waren, maakten zij echter geene groote
en verëenigde maatfehappij uit. Hunne ftammen
waren verdeelt in verfcheide huisgezinnen,
G 5 al-

joö H E D E N E A A G S C H E LEJI IE
alle van eikanderen onderfcheiden en onafhang-
lijk; deze konden gemakkelijk te famenkomen
om over dat gene, het welk hen aanging, te
raadplegen. Men ziet duidelijk dat het, in zulk
eenen toeftand, hen niet moeilijk viel hunne
vrijheid 'te beliouden; maar toen zij in een aan­
genaam en vruchtbaar land waren overgebragt,
gaven zij zich over aan weelde en overdaad, en
aan alle de ondeugden, die daar uit fpruiten;
als toen veranderde de vrijheid in flavernij. Zij
raakten bedorven; hunne geestdrift voor de on-
afhanglijkheid nam af, en hunne opperhoofden
kregen eene neiging om te heerfchen. Zoodanig
is de natuurlijke gang der menfchelijke dingen.
Zoo lang een volk arm, deugdzaam en beperkt
is binnen eenen kleenen omtrek gronds, kan het
vrij blijven; wie toch zou het lusten hen van
zulk een kostlijk pand te berooven? wie zou het
doen kunnen? maar wanneer verwijfdheid, de
zenuwen van een volk verilapt heeft, wanneer
het haakt naar een uitgeflrekt gebied en het hart
dorst naar rijkdom, als dan is elke aanwinning
een flap tot flavernij, en hunne vrijheid hangt
af van de genade des eerstkomenden, die hem
dezelve zal wülen ontnemen. Aldus wierden de­
ze trotfche barbaren döor 't verliezen hunner
manlijke en geftrenge deugden, fommige bij trap­
pen, en fommige eenklaps, berooft van hunne
Vrijheid, één der grootfte gefchenken waarmede
den mensch ooit begiftigt wierd.
WET-

LES n. G E S C H I E D E N I S . 107
W E T G E V E N D GEZACH DER. BARBAREN.
H E T groot oogmerk der wetgeving behoorde
te zijn, het leven, de vrijheid en den eigendom
van een iegelijk in 't bijzonder te verzekeren
door befcherming te verleenen aan allen; den
mensch vrij te maken door eene gehoorzaamheid
aan billijke wetten; om, zonder dwang, den
rijkdom, de kracht en zelfs het leven van alle
de leden te doen dienen ten beste van de' gemeente.
Om met derzelver eige toeftemming
den wil der menfehen te bepalen; om ieder in
zijn kring te doen mede werken ten nutte van 't
geheel; om hen te nopen zich zeiven te ftraffen;
om te gehoorzamen niet aan iemands bevel in 't
bijzonder, maar aan 't gezach der wet. Om onder
fchijn van ondergefchiktheid meer vrijdom'
te genieten; dewijl niemand iets van zijne vrijheid
word benomen dan 't vermogen van anderen
te fchaden. Zoodanig zijn de wonderen, welke
de wetgeving voortbragt. Aan haar zijn de menfehen
de billijkheid en vrijheid verfchuldigt.
Dan, onze voorouders hadden geen denkbeeld
van zoodanig eene wetgeving. De voorfpocd en
de goede orde der maatfehappij waren bij hen
enkele hersfenfehimmen. — Wrok was hunne
eenigfle beweegreden in 't ftraffen van misdaden.
De beledigde perfoon alleen had het recht den
belediger'te ftraffen. Hoe affchuwlijk de misdaad
ook zijn mogt, kon hij, indien hij het goedvond
f

ÏO8 H E B E N D A A G S C H E EES IE
vond de draf veranderen in eene vergoeding met
geld. In de meeste gevallen waren de burgerlij­
ke of lijfftraflijke richters gedwongen aan partij­
en toe te liaan derzelver verfchillen door het
zwaard te beflechten. Aan iemand, als bedienaar
der wet, het recht afteftaan van te oordeelen
welke foort van ftraf de aanvaller verdiende,
was in de mening van deze trotfche baronnen
beneden hunne eer. Zij kenden geen ander ge­
richtshof dan hun zwaard. Verkeerde begrippen
van vrijheid bragten deze bijstere denkbeelden en
dwalende handelwijze voort. Zij waren bevreest
dat zij, door zich aan wetten te onderwerpen,
van den een of anderen hun's gelijken mogten
aan banden gelegt worden. Zij waren onkundig
van deze waarheid: dat hij, die zich gewillig
onderwerpt aan billijke wetten, en afhanglijk
word van die maatfehappij, van welke hij hulp
en heil ontvangt, vrij is, in de ware betekenis
van 't woord. Een vooroordeel, het welk in
den beginne ontftont uit onkunde, en 't geen na­
derhand verfterkt wierd door drift, was de bron
van die wanordens, welke, gedurende zoo veele
eeuwen, Europa drukten. Maar, zal men zeg­
gen: onze onder 't leen-beftuur levende voorou­
ders waren niet zonder wetten. De gefchied-
fchrijvers maken gewag van de Salifche wet,
van de Saxilchc wetten en van de wetten der
Lombarden, 't Is waar, zij ipreken van dezel­
ven; maar die wetten verdienden den naam niet
van

LES ii. G E S C H I E D E N I S . 169
van wetten. Zullen wij ons door woorden laten
misleiden? om den heiligen naam van wetten te
geven aan ftelregels en gewoontens aan ongerijmde
vooröordcelen, valfche overleveringen, dwaze
en bijgeloovige gevoelens, welke de fchandvïek
zijn voor de menfchelijke rede, zou een bewijs
uitleveren van onze onkunde in de ware belangens
van de maatfehappij. De SahTchl wet was
niet anders dan een kettr, welke de önderfchciden
fommen gelds bepaalden, die men geven
moest als eene vereffening voor onderfcheiden
misdaden. Diefftal • roof, manflag en moord zelfs
waren door de wet op eenen zekeren prijs gefchat.
Zoo dat iemand, die geld bezat, zoo
veele misdaden kon plegen als hem behaagde.
Welk een teugel voor de boosheid! De rechtsgeleerdheid
der tijden van de Leenregeering verre
van zachtmoedig en menfchelijk te zijn', was
naar mijne gedagte de wreedfte en zoo geheel
ftrijdig met eene goede regeering, als 'er met
mogelijkheid een zijn konde, om dat ze aanleiding
gaf tot het vermenigvuldigen van misdaden.
Deze wetten waren vol ongerijmdheden. Een
wond aan 't hoofd toegebragt, wierd minder
ftreng geftraft dan den hoon een dood lichaam
aangedaan. Op het hoofd van een aartsbisfehop
was hooger prijs gefteld dan op dat van een koning.
In twijvelachtige misdaden veroorloofde
de wet den befchuldigden perfoon zich bij eede
te zuiveren, waar bij hij tevens verplicht was
een

IIO H E D E N D A A G S C H E LES a.
een zeker getal getuigen medetebrengen om met
hem te zweeren. — Men verhaalt dat Gontran,
koning van Burgundië, eenigen argwaan had we­
gens de wettige geboorte van Clotarius; om wel­
ken uit den weg te ruimen deszelfs moeder Fre-
degonda met driehonderd getuigen' den eed de­
den, waar bij zich drie bisfchoppen voegden,
wier eed -van zeer veel klem gehouden werd,
dat Clotarius de zoon was van Chilperic. Welk
een ongerijmd bewijs in een zaak van dien aart;
en nogthans nam zodanig bewijs allen argwaan
weg! Wat konnen wij denken wegens de proe­
ven met koud of kokend water of met gloeijend
ijzer, welke proeven het oordeel Gods genaamt
wierden? Dezelve zijn gewis een treffend bewijs
van de dwaasheid en onkunde der. barbaarfche
tijden (a). Wij zuilen in 't vervolg gelegenheid
heb-
(a) De proeven niet koud water beognnen met liet lezen van
de Mis. De befcUuIdfgdi perlöon ontving het avondmaal; het
koud water wierd gewijd en bezworen cn de befehuldigde wier.d,
gebonden, daar ia geworpen; indien hij tot op den bodem zonk
wierd hij voor onfchuJ3ig verklaart, indien hij bleef bovendrij­
ven wierd hij voor fcnufdig gehouden. Het oordeel Gods met
heet water gefchiedde met den befchuidigden den naakten arm te
doen dompelen in een vat met kokend water, van welks bodem
hij een gewijden ring moest ophalen. De richter deedt in 't bij-
wezen van de geestelijkheid en het volk een zak om den artii
des befchuidigden, welke zak hij met zijn eigen zcgi] verze­
gelde , en indien drie dagen daar na geen brand - teken op den
arm te zien was, wierd de beproefden voor onfchuldig ver­
klaart. De derde- proef gefchiedde met een gloeijendc ftaafjjzer,
wel-

LES IE GESCHIEDENIS. IIÏ
hebben om optenoemen hoe veel kwaads deze
bijgeloovigheid, die met de domfte onkunde ge-
paart ging, voortbragt. De wetten der Saxen
waren niet beter, door dezelven werd eene geld­
boete toegedaan als eeiie vereffening van misda­
den. Eens mans leven was op zekeren prijs ge-
ftelt, welke bepaalt was naar den rang dien hij
in de maatfehappij had. Volgens een wet van
Ethelbert was een overfpeler verplicht aan den
beledigden man vergoeding te doen, door den­
zei ven eene andere vrouw te bezorgen. In één
woord, de wetten en gewoontens, die toen heersh-
ten, in bijna alle deelen van Europa, waren de­
zelfde. De wetten der Lombarden droegen even
dezelfde tekens van dwaasheid, bijgeloovigheid
en onkunde. Luitprand was overtuigt van der-
zelver ongerijmdheid; doch daar de Lombarden
zeer gehegt aan dezelven waren, was hij ver­
plicht een misbruik te dulden, het welk hij niet
kon verhelpen. Het bijgeloof voerde in Spanje
de wreedfte wetgeving in; daar uit ontftonden
die bloeddorstige wetten, volgens welken de Jo­
den op doodftraffe verplicht waren zich te laten
doopen; van daar die Godlooze eed, welken de
Spaanfche koningen bij derzelver komst tot den
throon gedwongen waren te doen, te weten: dat
welke de befchuldigde verplicht was negen treden ver te dragen
in zijne bloote hand.' In deze proeve was het niet zoo gemak­
kelijk bedrog te plegen als in de beide anderen, en 't was om
die rede dat maar weinige zich daar aan onderwierpen.
zij

na H E D E N D A A G S C H E LES IE
zij alle wetten, tegen die rampzalige natie gemaakt,
ten itrengften zouden doen gelden. Eindelijk,
om in geen meer bijzonderheden te treden,
konnen wij'nog aanmerken, dat eene verklaring
over de onderfcheide wetten der voorouderen
van de hedendaagfche Europeanen het fcherpfte
hekelfchrift zoude wezen op hunne zeden,
godsdienst en verftand.
Z E D E N D E R B A R B A R E N .
DAAR het dusdanig geftelt was met hetftaats-
befiuur en de wetten onzer voorouderen, valt
het ons niet moeilijk te oordeelen over de zui-
verlteid en zachta'artigheid hunner zeden. In het
tijdvak, van 't welk ik fpreek, waren zij woest.
— De koningen waren toen ter tijd losbandige,
wreede en bijgeloovige monfters; oprechtheid en
waarheid waren . uit de maatfehappij verbannen.
— Men hadt noch kennis noch gevoel Van menfchelijkheid.
De oorlogen der koningen, departijfchappen
der edelen bezoedelden het land overal
met trouwloosheden, verraderijen, moorderijen en
doodflag. Eene onbefchofte ftaatzucht, eene woeste
en wreede bijgeloovigheid vormden het karakter
dier ijzere eeuw. De jaarboeken van Frankrijk
vertoonen ons de wreedheden van Clovis, dichter
der Franfche natie, benevens het bloeddorstige
gedrag zijner vier zoonen, die alle zich de gruwelijkfte
misdaden veroorloofden: dat koningrijk
was onder verfcheide opvolgers van dien vorst
niet

LES II. G E S C H I E D E N I S . 113
niet anders dan een bloed - tooneel. Een koning,
die toen ter tijd zuivere en zachte zeden had,
was een zoort van wonder. Brittannië en Spanje
zuchtten geftadig onder burger oorlogen, de bronnen
van de grootfte nationale rampen. Indedaad,
de regeering der Gothen en der Lombarden in
Italië doedt de ziel eenigzins / ademfcheppen, na
hare verontwaardiging over zoo veele wreedheden;
De wijsheid en menschlievendheid van
Theodoric in het regeeren zijner onderdanen behaagt
ons en zou ons nog meer behaagt hebben,
hadt hij zijne handen niet bezoedelt met het onfchuldige
bloed van Sijmmachus en Boëtius, twee
mannen wier geleerdheid en deugd eer deden
aan de eeuw, in welke zij leefden. De jaarboek-en
der Lombarden vertoonen ons wijze en menfchelijke
vorsten, die eenige kennis fchijnen gehad
te hebben van de uitmuntende leer, der verdraagzaamheid.
Alhoewel zij tot de Ariaanfche
gemeenfchap behoorden, lieten zij echter vrijheid
van geivisie aan de katholijken. Over 't
algemeen waren hunne wetten minder ongerijmd
en hunne zeden zachter van aart, dan die der
andere barbaren. Van waar toch dat ondericheid ?
denkelijk van daar, dat zij in Italië' overvloediger
middelen van onderwijs aantroffen.
G O D S D I E N S T .
DE Christelijke godsdienst is zuiver, zacht­
moedig en goedertieren. De barbaren, die zich
H ia

114 H E B E N D A A G S C H E LES IE
in Rome vestigden, omhelsden dien godsdienst:
wij mofesten derhalven verwagten dat dezelve
hunne woeste zeden zou verzacht hebben, dan,
het tegendeel had plaats. Deze volken waren
bereids ten ujtterften befmet met bijgeloof, het
welk zich verëenigende met de leerftukken en
plegtigheden van 't Christendom, een wonderlijk
mengzel van godsdienstigheid en dwaasheid,
wreedheid en ijver voortbragt. Bij de bekeering
der barbaren won de geestlijkheid, maar de gods­
dienst verloor. Alhoewel zij het voorwerp van
hunnen eerdienst veranderden, bleven zij nog
denzelfden geest behouden. De Druiden onder
de Galliërs en Britten, de priesters van Thor en
Woden, onder de Duitfchers en Scandinaviers,
oeffenden een voldrekt gezach over het verftand
der menfehen. Toen de Barbaren Christenen
wierden, bleven zij hunnen gewonen eerbied
voor het priesterdom behouden; en de geestlijk­
heid, die van alle godsvrucht en deugd ontbloot
was, en misbruik maakte van dien eerbied, be­
gunstigde en vermeerderde daar door het bijge­
loof. De zulken der Barbaren, die tot den dienst
van 't altaar gewijd wierden, ontdeden zich niet
van hunne onwetenheid en vooröordeelen. Daar
en boven was de geest van het eerfte Christendom
verbazend verandert. De christen Keizers had­
den de kerk verrijkt en aan dezelve veele voor­
rechten en vrijdommen geichonken; deze tijdelij­
ke voordeelen vei flapten de kerktucht, en de val
van

LES IE G E S C H I E D E N I S . big
van 't rijk verminderde die nog fterker. Het
volk, beladen met rampen, nam toevhtgt tot den
godsdienst, en gaf zich over aan deszelfs bedie­
naars; de geestlijkheid maakte gebruik van dat
zwak, en vermeerderde daar door haar magt en
rijkdom. Als toen verdween het licht der waar­
heid, men zag verfcheide vooröordeelen opkomen,
en de hartstochten, veré'enigt met de onkunde,-
verkeerden den geest van 't Euangelium. De gif­
ten der barbaren aan de kerk vermeerderden het
kwaad, veele dier gelukzoekers, bezoedelt met
misdaden en verrijkt door roof, rekenden zich
gelukkig, wanneer zij voor-een gedeelte van't
gene zij gephindert hadden, vergifnis konden be­
komen bij den priester dien zij 't vermogen toe­
kenden van die te verkenen: En daar in die tij­
den het geld vergifnis kon verwerven voor de
ergfte misdaden tegen de maatfehappij begaan,
verbeeldden zij zich, dat zij met giften aan de
kerk te doen het koningrijk der hemelen konden
bekomen. Van daar dat zij, die het meest over­
gegeven waren aan roof, geweld en ontucht,
zich het edelmoedigst toonden. De hebzucht,
zoo zij meenden, was een voorname eigenfehap'
der Godheid. De geestelijkheid , die zich met
zoo veele rijkdommen belchonken zag, wierd
zeer vermogende, zoo dat een der koningen van
Frankrijk klaagde, „ dat de Bislchoppen konin­
gen waren." Indedaad, de Bislchoppen, door 'z
veré'enigen, hunner rijkdommen aan den jgMs
H i dienst ,

ÏI6 H E E E N D A A G S C H E LES n.
dienst, wierden de fcheidsmannen der koningrijken,
befchikten over kroonen en beftuurden de
zaken van den ftaat. — Men was genoodzaakt
ben in alles raadteplegen, om dat de geringe
kennis, welke toen nog in Europa heerschte, bij
hen te vinden was; en dewijl 'er tusfehen de
belangens van de geestlijkheid en leken eene tegenkanting
ontftond, veroorzaakte zulks eene
ijverzucht, welke de bron wierd van veele wanorders.
Als toen namen de bedienaars van den
godsdienst toevlugt tot loosheid en arglistigheid,
van welke zij zich tegen hunne magtiger vijanden
bedienden. Zij verzonnen gebeurtenisfen om
hen te verichrikken, gebruikten geestelijke wapens
om hunne eige wereldlijke bezittingen te
verdedigen, en veranderden de zachtmoedige taal
der Christelijke liefde in booze vervloekingen.
De goedertierne godsdienst van Jefus ademde in
den mond van deszelfs bedienaars niet dan fchrik.
Geharnaste priesters verdedigden met geweld van
wapenen hunne eige landen of vielen op die van
anderen aan. Bij den blixem van de kerk, welke
gelegenheid tot zoo veele oorlogen en omwentelingen
gaf, voegden zij de hulp van het zwaard.
Zij moedigden de onkunde aan en onderdrukten
alle kennis, ten einde met te willekeuriger gezach
over de menfehen te kunnen heerfchen.
Zij maakten verborgenheden van alles; de waarheid
mogt zich niet vertoonen, en de rede
wierdt door 't bijgeloof aan banden gelegt.
HAD»

LES n. G E S C H I E D E N I S . 117
HADDEN de misbruiken, die in den godsdienst
flopen, geene onheilen voortgebragt, hadden
de bijgeloovige dwalingen, welke zoo lang
de hedendaagfche volkeren van Europa bcfmetteden,
geeneh fchadelijken invloed gehad op de
maatfehappij, wij zouden ons niet opgehouden
hebben met omftandigheden, welke niet flechts
ten fchande ftrekken van den godsdienst, maar
ook van deszelfs bedienaren. Het Christendom,
in deszelfs ware licht befchouwt, is een zuivere
en heilige godsdienst, aller menfehen eerbied
waardig; deszelfs leerftellingen zijn godlijk; deszelfs
zedekunde rein, volmaakt en verheven, de
les van algemeene liefdadigheid of liefde, zoo
gefchikt om 's menfehen geluk te bevorderen en
te verzekeren, is zelfs van oneindig meer waarde
dan alle de wijsheid der wijsgeeren. Deszelfs
eerdienst, niet die, welke door 's menfehen verbeelding
is verzonnen, maar die welke door deszelfs
goddelijken nuchter wierd voorgelchreven,
is eenvoudig, zuiver, komt uit het hart voort
en is overeenltemmende met de rede. Deszelfs
lesfen, welke door de onkunde verdraait en verwrongen
zijn, verheffen de ziel en veredelen
den mensch. In één woord, voor hem, die zich
beijvert den geest van den Christelijken godsdienst
te kennen, is hij groots en goddelijk, 'tls
geenzins die geest, welke aan de aarde zoo veele
onheilen brouwde; neen, het was de geest
van bijgeloof, welke misdaden koesterde, door
U 3 de

IlS H E D E N D A A G S C H E LES IE
de wroeging te verdooyen;. welke de betrachting
der • wezenlijke' plichten van de zedekunde, ver­
waarloosde en .een' hoop ijdele plechtigheden in
derzelver plaats ftelde; welke de waarheid ver­
zwakte en alle goede grondbeginzels krachteloos
maakte. Uit deze onzuivere bron vloeiden alle
die kwalen, onder welken de hedendaagfche .vol­
ken zoo lang gedrukt wierden, en van welke
zommigen zich nog niet hebben ontdaan. On­
kunde bragt valfche godsdienstigheid voort: gie­
righeid, muggezifterij en roof namen toe en ver­
oorzaakten zedenbederf. Onverdraagzaamheid en,
dwecperij paarden zich te famen en overftelpten
Europa met verwarring en ramp. Millioenen
menfchelijke flachtöfTers wierden in den naam
van den God des vredes van 't leven beroofd;
en-eene magt, die zich zelve geestelijk noemde,
zag men throonen omwerpen, de onderdanen wa­
penen tegen hunne vorsten en veelvuldige beroe­
ringen verwekken in de maatfehappij. Laten wij
den draad dier rampfpoeden volgen. Zulks valt
wel 1'mertelijk voor een hart dat eenige menfche-
lijkheid bezit ; maar de eerbied voor de waar­
heid legt ons dien taak op. De menfehen be-
hooren de misbruiken te kennen, van welken een
verkeerd begrepen godsdienst oorzaak is geweest
en nog zijn kan. De vorige akelige tooneelen
zullen, zoo ik hoop, nimmer hernieuwt worden;
zij zouden evenwel nogmaals konnen plaats heb­
ben. De geest van onverdraagzaamheid en dwee-

LES rr. G E S C H I E D E N I S . 119
perij is nog niet geheel uitgebluscht; laten wij
derhalven nog altoos vreezen een ïpratik te zien
ontvonken door welke de ganfche wereld weder
in vuur en vlam zou konnen- gezet worden.
•
HET was gedurende de negende eeuw dat het
geestelijk gezach eene noodlottige omwenteling
in de burgerlijke maatichappij voortbragt. De
gefchiedenis- der hedendaaglche volkeren van Europa
vertoont ons een ongerijmd Samenmengzel
van gewijde en ongewijde dingen. De magt der
Bisfchoppen vermeerderde met hunne rijkdommen,
en langzamerhand overheerschten zij een
gezach het welk voor de Vorsten noodlottig
wierd. Zij Helden zich zeiven boven de wet,
en wanneer zij misdadig waren durfden zelfs de
koningen hen niet draden. Engeland en Frankrijk
leveren daar van bewijzen. Men vond bisfchoppen
in de hoven der Vorsten en aan 't
hoofd van derzelver raadsvergaderingen. Zij gingen
famenfpanningen aan, maakten heimelijke
kuiperijen, hielden de teugel der regeering, en
evenaarden het koninglijk gezach. In Spanje, de
bakermat van kerkelijke dwingelandij, beflisten
de raadsvergaderingen der geestelijken de gewichtigfte
zaken van de natie; zetteden koningen af,
en noopten dezelven zich te onderwerpen aan de
vernederendfte boetdoening. De Monnikken fpeelden
geen minder rol. Verkeerde begrippen wegens
den godsdienst en het voorbeeld van fom-
H 4 ö4r

lap H E D E N D A A G S C H E EES n.
mige groote mannen, die het kloosterleven omhelsden,
waren de oorzaken dat het getal dier
geestelijken zoo fterk vermeerderde in de Christen
wereld, en het bijgeloof in de kloosters zoo
oppermagtig heerschte. In die duistere tijden
werden toverij en bezweeringen voor waarheden
door 't volk aangenomen en de monnikken verfterkten
het in die ongerijmde vooröordeelen.
Hongersnood, pest, ftormen, onweders en ziektens
wierden toegefchreven aan booze geesten.
Een akelige vrees greep de gemoederen der ftervelingen
aan, en de menfehen lieten zich gewillig
voor zot houden van bedriegers en guiten,
die hen met eene ijzere roede regeerden. Uit
deze misbruiken ontftont een ander kwaad, het
welk langen tijd de maatfehappij drukte, ik
meen de wereldlijke magt van den Roomfchen
ftoel.
WERELDLIJKE M A G T DER PAUZEN.
DE Bisfchoppen van Rome hadden, voor het
tijdvak van 't welk ik fpreek, zich een geestelijk
gezach aangematigt over de geestelijkheid.
Zij wierden geraadpleegt in zaken van den godsdienst
en hunne antwoorden wierden gehouden
voor godfpraken. Andere Bisfchoppen, die te
yoren op een gelijken voet met hen ftonden,
waren eindelijk verplicht hen voor hunne ópper-
Hen te erkennen. De Pauzen, om de pauzelijke
magt te vermeerderen, zonden overal apostelen
uit

LES n. GESCHIEDENIS. IÜÏ
uit om nieuwe kerken te fïichten. De gefchie­
denis verhaalt ons dat Augustijn, een monnik,
door den heiligen Gregorius naar Engeland wierd
afgezonden om de Angle-Saxen tot het roomfche
geloof te bekeeren. Sant Patrick vestigde de
kerk in Ierland, en S c
. Bonifacius was de apostel
van Duitschland. Daar zij hunne zending van
Rome ontvingen, bleven zij niet in gebreken de
voorrechten van den heiligen ftoel zeer te ver­
heffen en hunne bekeerelingen te overreden van
de opperhoofdigheid van deszelfs bislchoppen.
Daar en boven waren de pauzen altoos gereed
die vorsten te vleijen en liefkozen, dien zij dag­
ten nodig te hebben ter vervullinge hunner
heerschzuchtige ontwerpen. De eerfte bisfchop­
pen van Rome hadden groten invloed op de in­
gezetenen dier ftad; hunne kerk was rijk, zij
waren een vader voor den armen en een trooster
voor de bedrukten; des fproot die invloed uit
hunne godsvrucht en weldadigheid. Zij hadden
als toen nog geen wereldlijke magt. Zij erken­
den zich onderworpen te zijn aan de keizers, en
hunne verkiezing moest noodwendig bevestigt
worden van den Exarch van Ravenna, (b) Hei­
melijk evenwel ademden zij naar het oppergebied
van Rome; doch de tijd was nog niet gekomen.
Gregorius III. begon de omwenteling. Keizer
Leo
) Een grieksch Landvoogd door den keizer van Conftantino­
polen naar de wingewesten van Italië gezonden.
H 5

122 H E D E N D A A G S C H E LES IE
Leo van Itaurië gaf bevel alle beelden te vernie­
len en dezen aanval op iets, waar mede het volk
zoo zeer was ingenomen, maakte hem tot vijand
van het zelve. De pauzen, die geftadig op alles
een wakend oog hielden, namen deze gelegen­
heid waar, en maakten zich die te nutte, de
keizer werd in den ban gedaan en deszelfs naam
gefchrabt uit de registers, in welke alle de na­
men van keizers, bisfchoppen, en andere heilige
mannen gefchrevcn waren. Het volk, het voor­
beeld zijns herders volgende, verbrijzelde de
ftandbeelden des keizers en wierp alle afhang-
lijkheid van Conftantinopolen af. Nog één vij­
and bleef 'er over, de Lombarden namenlijk, die
in 't bezit zijnde van 't grootfte deel van Italië,
dreigden zich meester van Rome te maken.
Gregorius nam toevlucht tot Karei Martel, dien
hij beloofde tot Burgemeester van Rome te zul­
len maken, en de magt eens ketterfch vorst te
zullen vernietigen. Karei ftemde in 's pauzen
verzoek, doch de dood die en Paus en Keizer in
't graf fleepte verwijlde de uitvoering van het
ontwerp. Zacherius, die Gregorius III. in de
pauzelijke waardigheid opvolgde, achtervolgde
het ontwerp zijnes voorzaats. Door Pepijn aan
zijne zijde overtehalen wierp hij een fchutsmuur
op tegen de Lombarden. Door eene uitfpraak
ten voordeele van Pepijn beroofde hij den wetti­
gen oppervorst van de kroon van Frankrijk om
dezelve te plaatzen op het hoofd eens overheer-
fchers.

LES IE G E S C II I E D E N I S. 2.23
fchers'. In erkentenis daar van trekt Pepijn, op
het ernstig verlangen van Stephanus III, in-Ita­
lië, veruaat de Lombarden, verleent hen Voor-
waardelijken vrede en geeft het Exarckaat aan
den heiligen ftoel. Aftolphus hield niet lang
zich aan 't verdrag. De paus fchrijft eenen be-
ruchten brief in den naam van S'. Pieter aan Pe­
pijn. Die vorst trekt weder in Italië en noopt
de Lombarden het Exarchaat aan den paus we-
dertegeven, behoudende voor zich zeiven de
rechten der opperheerichappij. Van dien tijd
kan men de tijdelijke magt der pauzen dagte­
kenen.
P A T R I A R C H E N VAN C o N S T A N T I-
N O P O L E N.
HAD Rome een Paus, Conftantinopolen had
een Patriarch-: zij waren mededingers van eikanderen.
Het hoofd der oosterfche kerk -oeffende
ten naasten bij het zelfde gezach in geestelijke
zaken. Schoon de tweede in rang, ftreefde hij
om de eerfte te zijn. De Grieklche kerk befchouwde
de opperhoofdigheid van den Roomfchen
bisfchop als een voorrecht aan de hoofdftad
van het rijk gefchonken, niet als een recht,
het welk aan den ftoel van S R
. Peter behoorde.
Dan, Rome, van den keizer verlaten, icheen niet
langer dien voorrang te verdienen. Van dien tijd
af ftelden veele bislchoppen alle loosheid te werk
om hoofd der kerke te worden. Johannes, bijge-

124 H E D E N D A A G S C H E LES H.
genaamt de Vaster, verborg zijne aanfpraak niet
op dien tijtel. Zijne uitwendige vroomheid verwierf
hem de achting en befcherming der keizeren,
zijn gedurig vasten en andere geftrenge levensregelen
prezen hem bij de monnikken aan,
en zijne groote liefdadigheid maakte hem een afgod
bij 'tvolk. Hoog geëert van een ieder, riep
hij eene kerkvergadering bij een en nam den tijtel
van algemeenen bisfchop. Te vergeefsch deedt
Rome bedreigingen: de Patriarch bleef onverzettelijk;
hij behieldt den tijtel en bragt dien over
aan zijne opvolgers. Als toen werd den grond
gelegt van die groote fcheuring, welke met den
tijd eene fcheiding bewerkte tusfehen de Latijnfche
en Griekfche kerke. Deze patriarchen hadden
teyens een' zoo aanmerkelijken invloed op
de ftaatszaken, dat zij dikwijls de keizers deden
beven. De plechtigheid der krooning wierd door
hen verricht, en van dat voorrecht wisten zij
zich zoo wel te bedienen, dat zij hunne meesters
de wetten fielden. Macedonius weigerde Anastafius
te kroonen, tot dat deze fchriftelijk beloofde
de befluiten van 't concilie van Chalcedonië
te zullen handhaven. Het oosterfche rijk wierd
omtrent dit tijdvak hevig gefchokt. Godsgeleerde
twisten beroerden den ftaat; en niet zoo haast
was de eene fecte vernietigt of daar vertoonde
zich eene andere. Van daar de haat en burgerlijke
beroeringen, waar door de regeering niet
weinig verzwakte. De keizers, gelijk derzelver
dweep-

LES iï. G E S C H I E D E N I S . I*5
dweepachfcige onderdanen, bemoeiden zich met
godgeleerde hairkloverijen, terwijl zij de Saracenen
toelieten hen te berooven. van de fchoonfte
landfchappen van Afia en Africa. Groote kwalen
ontftonden uit eenen onverdraagzamen geest,
een geest, welke, helaas! te zeer de overhand
gehad heeft in alle de tijdvakken van de Christelijke
kerk en onder alle de gezinthedcn der
Christenen.
A N G E L - S A X E N .
E GEERT verè'enigde de koningrijken van het
zevenhoofdig rijk, en Engeland kwam in meer
aanzien onder de natiën van Europa. De Angel-
Saxen, onder eenen enkelen koning verëenigt,
een zelfde taal, eender gewoontens, wetten en
godsdienst hebbende, hadden zich zeiven den
vrede mogen beloven, en hopen konnen zich geducht
te maken bij hunne naburen, doch dit
fchoon vooruitzicht verdween wel haast; want
de Denen en Normannen, derzelver verwoestingen
over Frankrijk verfpreid hebbende, deden
eene landing in Engeland, en alhoewel dikwijls
afgeflagen en zomtijds zelfs geheel uit het land
gedreven, hielden zij, door in grooter getal wedertekomen,
de inwoners geftadig in roere. Deze
barbaren, eenmaal een vasten voet gekregen hebbende,
matteden de Angel - Saxifche koningen
zoodanig af, dat deze verplicht waren het koningrijk

126 H E B E N D A A G S C H E LES IE
rijk met hen te deeien, tot dat zij eindelijk meesters
werden van 't geheele rijk.
A L F R E D.
VAN alle de koningen van den Angel-Saxifchen
dam was Alfred de grootfte cn beste. Hij
was de vierde zoon van Ethelwolf en de opvolger
van zijn broeder Ethered, die aan de wonde
ftierf, welke hij in een veldflag tegen de Denen
ontving. Zijn vader, een zwak en bijgeloovig
vorst, deedt een bedevaart naar Rome en nam
Alfred mede, die toen flechts zes jaren oud was.
Het was in de regeering van Ethelwolf dat de
Engelfche geestelijkheid weder aanfpraak maakte
op de tiendens (welke men aan dezelve ontnomen
had) als op een eigendom haar volgens godlijk
recht toebehoorende. Tot hier toe had men hare
eisfehen van de hand gewezen; maar toen zij een
zwak vorst op den throon zag, het volk door
menigvuldige verliezen vernedert en beducht voor
eenen nieuwen inval der Denen, bediende zij zich
van het gunstig oogenblik, om het gene zij vorderde
te verkrijgen. Ethelwolf vergaderde de
ftaten van 't koningrijk en befchonk de kerk met
die gewichtige gift. Kort daar aan ftierf hij en
zijn koningrijk werd verdeelt tusfehen Ethelbald
en Ethelbert, zijne twee oudfte zonen, die zonde
afftammelingen ftervende, door den derden
broeder werden opgevolgt, die, gelijk reeds hier
boven gezegt is aan zijne wonde overleedt, zoo
dat

LES i i . G E S C H I E D E N I S . 12?
dat Alfred de groote zich, in den ouderdom van
twintig jaren, oppervorst bevond van een koning­
rijk, dat van één gereten en verwoest was en
daaglijks met eenen volkomen ondergang bedreigt
werdt.
A L F R E D de groote, de ware dichter van.de
Engelfche natie, verëenigde in zich alle die
deugden, welke een groot en goed vorst vormen.
Zijne hoedanigheden waren niet van dien aart
dat ze flechts eene dorre bewondering verwekten;
maar zodanig, dat hij door nuttig en eerbiedwaardig
te zijn, zich zelveu zelfs bij de nakomelingfchap
groote achting verwierf. Hij was niet zoo
haast op den throon geftegen, tot welken de
wensch van ieder hem riep, of hij betoonde, in
de verdediging zijns lands, de dapperheid en onvertzaagtheid
eens helds. De Denen waren bezigde
zuidelijke landfchappen van Engeland te verwoesten.
Alfred, die met haast eenige weinige
troepen bijeenbragt, ftelde zich aan derzelver
hoofd, trekt tegen de barbaren op, verflaat'hen
en noopt hen tot de belofte dat zij het koningrijk
zullen verlaten. Deze overwinning werd
flechts opgevolgt van een oogenblik rust. Nieuwe
zwermen van noordfche roovers voegden zich
bij hunne makkers, verdeelen zich in verfcheide
benden en vermeerderen hunne verwoestingen.
Een dezer benden trok in Dorlétl'hire, maar wierd
zoo wakker vervolgt door Alfred, dat zij verplicht
was,

128 H E D Ï N D A A C S C H E LES IE
was, bij verdrag, het eiland te verlaten. De
Denen nogthans niet geneigt hunne prooi te Haken,
wilden zich niet houden aan de gedane beloften.
Zonder het minste voorwendzel vallen
zij op Alfred aan, verftrooijen deszelfs leger en
maken zich meester van Exeter. Deze verraderlijke
aanval benevens den gevaarlijken toedand
van 's konings onderdanen gaf nieuwe kracht aan
Alfreds dapperheid. Hij ligt een nieuw leger,
levert agt veldflagen, en brengt zijnen woesten
vijand tot het uitterften. De Denen doen voorflagen
van vrede en Alfred vergunt hen zich in
Engeland te vestigen, mits het aanlanden van andere
barbaren te helpen beletten; intusfchen was
hij niet weinig verbaast te vernemen dat gedurende
het hangen van dit verdrag eene andere bende
vijanden geland was, die zeer groote verwoestingen
aanrichtte. Deze tijding maakte de Angel-
Saxen wanhopig, dewijl zij meenden dat de hemel
hen ter verdelging had overgegeven. Sommige
namen de wijk naar Wallis, fommige vloden
naar 't vaste land, andere onderwierpen zich
aan hunne verwinnaaren. Te vergeefsch vermaande
Alfred zijne onderdanen nogmaal eene poging
te doen ter verdediging van hunnen vorst, hun
land en hunne vrijheid. De fchrik had hen allen
moed benomen; de nood, waar in hun vorst zich
bevond, maakte geen indruk op hen, en hij, om
zijne vijanden te vermijden zag zich genoopt alle
koninglijke tekens afteleggen en een boeren gewaad

LES ÏE GESCHIEDENIS. 12$
\vaad aante trekken. Hoe aangenaam voor eene-
aandoenlijke en deugdzame ziel dezen goeden
doch rampfpoedigen vorst te verzeilen naar des­
zelfs eenzame wijkplaats, hem aldaar eenige wei­
nige koeijeiL te zien hoeden en eene berisping
ondergaan van des herders wijf, wegens het la--
ten aanbranden van hare koeken. Deze trek is
niet beneden de deftigheid der gefchiedenis, want
iemands gedrag in zekere gevallen en omïtandig--
heden van 't leven is de echtiïe kenfchets van-
zijn wezenlijk karakter: ook is alles van waarde
in het leven van êen vorst, die deugd en waar­
digheid bezittende, tot eenen twijvelachtigen ftand
zoo verre benedén zijnen rang gebragt is. Er
zijn maar wéinige koningen die zich bekwaam
getoont hebben voor de regeering, om dat maar
weinige koningen, gelijk Alfred, opgebragt wier-'
den in de fchool van tegenfpoed. Alfred, alhoe-'
wel verfteken van zijn koningrijk, bleef fteeds
hopen het zelve te zullen herwinnen; ten langeri
lesten bemerkende dat zijne vijanden hét zoeken
naar hem moede werden, verzamelde hij eenige
zijner aanhangêren en nam zijn verblijf in 't mid­
den van eene moerasfige ftreek, welke hij met
omwallingen verfterkte én van waar hij veele on-'
verwagtte uitvallen dééd op de Denen. De goe­
den uitflag, welke deze kleene ftfooperijen had­
den, wakkerde den moed zijner vrienden aan,
en deedt hen hopen op de overwinning, wanneer
het eens tot een beflisfend gevecht mogt komen.
I Ei*

130 H E B E N B A A C S C H E LES IE
Eindelijk bood zich eene gunstige gelegenheid
aan die hem te velde riep. Oddun, graaf van
Devonfhire, had een groote bende Denen geflagen
en zich meester gemaakt van derzelver betooverenden
ftandert, in welken de Denen het
grootfte vertrouwen ftelden. Alfred verheugt dit
vonkje van moed in zijne onderdanen te zien ontbranden,
maakte zich dit geval ten nutte; dan,
alvorens een veldflag te willen wagen, befloot
hij onder de vermomming van een harpfpeler,
des vijands legerveld te gaan befpieden; alles
opgemerkt hebbende wat hij verlangde te weten,
zond hij heimelijk zijne vertrouwelingen af naar
de vermogendfte zijner onderdanen, die hij nodigde
zich onmiddelijk bij hem te voegen. De
Engelfchen lpoedden zich van alle kanten naaide
beftemde plaats, verheugd nog ééns hunnen
koning, die hen zoo dierbaar was, en dien zij
meenden overleden te zijn, te befchouwen. Zij
fmeekten hem hen ter overwinning te leiden en
vrij te maken. Alfred dek zich aan hun hoofd,
trekt tegen den vijand op, en valt op deszelfs
legerplaats aan. De Denen, alhoewel fterker in
getal, maakten flechts eenen zwakken tegenftand.
De grootfte hoop van hun viel door 't zwaard,
en het overfchot gaf zich krijgsgevangen aan Alfred,
die niet minder edelmoedig dan dapper,
hen het leven fpaarde, en onder zijne befcherming
nam, hen vergunnende zich in de verwoestte
landlchappen te vestigen, mits dat zij den
Chris-

LES n. G E S C H I E D E N I S . 13*
Christelijker! Godsdienst zouden omhelzen. Deze'
voorwaarden wierden aangenomen en Alfred, ontflagen
van zijne vijanden, liet voorts zijne gedagten
gaan om de orde en een goed bewind in zijn*
koningrijk te herftellen.
IN deze verrigting waar door het geluk van
een volk bevordert en verzekert word, gaf Alfred
blijken van de grootfte bekwaamheid. Hij
herbouwd de deden en vlekken, welke door dé
Denen verwoest waren, rigt eene landmilitie op
ter verdediging van het koningrijk, wapend zijnet
onderdanen, bezet met een gedeelte derzelveri
de fterkten, die hij had aangelegt, en beveelt dé
overigen zich gereed te houden om, bij de minste
roere, optetrekken, en terwijl hij deze voorzorg
neemt » verzuimt hij niet den akkerbouw
aantemoedigen. Hij fchiep, indien deze uitdrukking
imij veroorlooft zij, de Engelfche feheepsmagt.
Door zijne wijze werkzaamheid rustte hij
honderd twintig fchepen uit, waar.mede hij de
Denen op hunne eige «hoofdHof aanviel. Door
deze welberade maatregelen werden van hem dé
Barbaren ondergebragt of verdelgt. Dan, zijn
rijk wierd ook door andere kwalen gedrukt, welke
reeds geheel veroudert waren, deze beftonden
in een gebrek aan burgertucht en eene regelmatige
ondergefchiktheid. Het land was bedekt met
ganfche benden Denen, die, gewoon van roof te
leven, zonder de minste nijverheid te bezitten w
I 2 da-

132 H E B E N D A A G S C H E LES IE
dagelijks geweldadigheden pleegden. Ja, de En-
gelfchen zelf, geheel verarmt, leidden een der­
gelijk leven. Burgers plunderden en vernielden
hunne medeburgers. Zoo veele kwa :
en, die den
welvaart der maatfehappij nadeelig waren, ver-
eischten een krachtdadig hulpmiddel, het welk
Alfred vond in zijne waakzaamheid en vlijt. Hij
maakte wetten, welke alhoewel geftreng, neg-
thans noodzakelijk waren om de voor de natie
zoo nadelige ongeregeldheden te beteugelen.
Hij ftelde gerichtshoven in. Engeland is aan hem
het invoeren van gezworenen verfchuldigt, eene
uitmuntende inftélling ter behoudenis van de na­
tuurlijke rechten van den mensch, en ter billijke
bedieninge van 't recht. Alfreds wetten en he­
rtellingen deden eene fchielijke en krachtige uit­
werking: geweld, verwoesting en roof namen
dadelijk een einde. Deez' groote vorst had nog-
thans een heiligen eerbied voor de vrijheden van
Zijn volk: 't Is billijk (dus drukt hij zich uit in
Zijne laatfle uittelde wille) dat de Etigelfche im­
mer zoo vrij zijn als hunne gedagte.
GEZORGD hebbende voor de veiligheid vart
Zijn koningrijk en voor de gehoorzaamheid, welke
Zijne onderdanen aan wijze en billijke wetten fchul-
dig waren, was hij tevens bedagt om aan de natie
luister en voorfpoed te bezorgen. De geiiartheid
der Engellchen was nog barbaarsch en hunne ze­
den waren ruw en onbefchaafd, om dat Engeland
als

EES n. G E S C H I E D E N I S . 133
als bedolven lag in de duisterheid der onkunde.
De Denen hadden of de kloosters vernield of de
monn kken verdreven en derzelver boekerijen
verbrand. Er was geen de minste fchaduw van
kennis overgebleven; niemand kon eene verklaring
geven van den kerk-dienst welke in dien
tijd in 't Latijn verrigt wierd. Om deze onkunde
te verbannen, noodigde Alfred geleerde mannen
uit alle deelen van Europa, rigtte fenolen op
voor 't onderwijs der jeugd, dichtte of herftelde
de hoogelchool van Oxford, begiftigde dezelve
met inkomsten en voorrechten en begunstigden die
geenen met bedieningen in kerk en ftaat, die
flechts eenigzins ervaren waren in de letteren en
wetenfehappen. Behalven deze middelen, zoo
gefchikt om een geest van naijver te verwekken,
ftrekte zijn eige voorbeeld tot eenen fcherpen
prikkel. Schoon door eene menigte bezigheden
overkropt, wist hij zich zeiven nog tijd te fparen
voor letterkundige oeffeningen. Het is bijna
niet mogelijk te begrijpen hoe dezen held en
wetgever, die zestig gevechten, zoo te zee als
te land, bijwoonde, in den loop van een zoo
werkzaam leven in ftaat ware meer kennis aantewinnen
en meer boeken te fchrijven dan menig
geletterd man, hoe onafgetrokken en naarftig,
in gelukkiger tijden heeft voor 't licht gebragt.
DEZE Vorst moedigde de tuigwerkelijke- en
handwerks-konsten aan; de koophandel breidde
I 3 zich

J34 H E D E N D A A G S C H E LES ÏI.
zich uit, en de Engelfchen, die de voortbrengzels
van de Oost-Indien in hun land zagen overvoeren,
begonnen Imaak te krijgen in het oeffenen
van deugd en gerechtigheid, welke benevens
de nijverheid de ziel zijn van den koophandel en
de bron van maatiéhappijlijk geluk.
TE zeggen dat Alfred naast Karei den grooten
de grootfte vorst was dien Europa voor veele
eeuwen gezien had, zou geen recht gedaan zijn
aan zijn karakter. Buiten de gebreken diens keizers,
overtrof hij hem in begaaftheden en deugd.
De ftaatzucht maakte van Karei eenen onverdraagzamen
en wreeden overheerfcher. In Alfred
was dezelve eene edele hartstocht, van welke hij
zich bediende in de billijkfte zaak, namenlijk de
verdediging zijns lands. In de fchool van tegenfpoed
opgebragt was hij een gedugt krijgsman,
een gelieft koning, de handhaver van billijkheid
en recht, de aanmoediger en befchermer der konstcn
en de vriend der deugd.
ZIJN zoon Eduard ï. evenaarde zijn vader in
alle deszelfs krijgskundige begaafdheden, en oeffcnde
dezelve dikwijls met voordeel, zoo tegen
de Denen, die zich in Engeland vestigden,' als
tegen die, welke bij aanhoudenheid uit het noorden
overkwamen. Na zijn dood verkoos de natie
zijnen natuurlijken zoon Adeiftan om hem optevolgen.
De wettige erfgenaam was te jong om
eene

tïs n. G E S C H I E D E N I S . 135
eene natie te regeeren, die geftadig was blootgeftelt
aan buitenlandfche invallen en binnenlandfche
beroertens, en Adelftan, door den voorfpoed
zijner wapenen en de wijsheid zijner regeeringe,
billijkte de juistheid hunner keuze. Hij verzette
zich met dapperheid en eenen goeden uitflag tegen
de Denen, begunstigde den koophandel, en
om den buitenlandfchen handel aantemoedigen
fchonk hij den tijtel van Heer aan eiken koop,
man die twee tochten na afgelegene landen deedt,
Zijn zoon Egmund had geen tijd om zich een
goed of flecht koning te betoonen, wordende,
even na zijn' komst tot den throon, op een gastmaal
vermoord. Edred, die hem opvolgde,
hieldt de Denen in ontzach. Hij was een wakke?
' vorst, maar lakens waardig om dat hij zich bij
de neus liet leiden door den beruchten Dundan,
een monnik, die, onder fchijn van heiligheid,
zich een groot aanzien had weten te verwerven;
de zonderlinge levenswijze van dezen monnik en
de belacblijke kluchten, welke men van hem verhaalt
en in die duistere eeuwen voor Euangehe
waarheden wierden aangenomen, maakten hem
den afgod van 't gemeene volk. Wij, die verlichter
tijden beleven, lachen om het vertelzel
van den duivel, die in de gedaante van eene
fchoone vrouwe aan dien monnik verfcheen om
deszelfs kuischheid te beproeven, ook gelooven
wij niet dat Dunftan zoo onbeleefd ware om hem
met gloeijehde nijpers bij de neus te houden tot
I 4

*3Ó H E n E N D A A G S C H E LES ÏJ,
dat hij van pijn uitbrulde en groote verbaastheid
en fchrik in de nabuurfchap verwekte. Wij zouden
natuurlijk dit befluit mogen maken, dat de
duivel, na zulk eene onheufche bejegening den
monnik voortaan met rust moest gelaten hebben.
Htte 't ook zij, zulk een treffelijke overwinning
over zijnen vijand, verwierf aan Dunftan den eerbied
van 't volk en 't vertrouwen van zijnen
vorst. Door Edred tot eene hooge bediening in
de kerk verheven, bragt hij Engeland in rep en
roer, met de monnikken en geestlijkheid het huwelijk
te verbieden. Edred, de fpeelpop van 's
monniks heerschzucht, bekrachtigde deze ongerijmde
hervorming, en de monnikken wierden
gevaarlijk voor 's vorsten opvolgers. Wij lezen
met verontwaardiging op welk eene finadelijke
wijze Edwij gehandelt werd van Dunftan en Odo,
aartsbisfc-hop van Canterburij, die hem uit de armen
fcheurde van deszelfs vrouwe de fchoone
Elgiva. Te vergeefsch verbande Edwij, om dezen
hoon te wreken, Dunftan, wiens aanhangelingen
hevig uitvoeren tegen den koning. De koning
werd veracht en gehoont. Odo maakte zich
meester.van de koningin, verfchroeide haar aangezicht
met een gioeijend ijzer, en zond haar in
ballingichap naar Ierland. Edwij wierd genoodzaakt
zijne toeftemming tot de fchciding te geven,
doch werd niettemin het flagtoifer van des
monniks woede. Elgiva, naar Engeland te rug
komende om zich weder bij den koning te voegen,

LES n, GESCHIEDENIS. 137
gen, verviel op weg in de handen van een bende
fchelmen, door den kerkvoogd uitgezonden om
haar te onderfcheppen, zij wierd verlamt en op-
de allerwreedfte wijze vermoord, terwijl de ko­
ning zelf in den kerkban gedaan en ontthroont
wierd. Daar de onkunde het menfchelijke ver-
ftand nog geftadig in kluisters hield en de rech­
ten van den mensch niet behoorlijk gekent noch
gehandhaaft wierden, toonden zij, die zich zei­
ven de bedienaars van Jezus Christus noemden,
door een gedrag juist het tegengeftelde van zij­
nen godsdienst, de dienaars te zijn van den dui­
vel.
DE Denen bleven nog geftadig invallen doen
in Engeland; want fchoon Edgar hen zulk een
vrees aanjoeg, dat zij, gedurende zijne regeering,
zich maar zelden vertoonden, nogthans ftond
Ethelred, zoon van de wrede Elfrida, tweede
vrouw van Edgar, door zijn lafhartig gedrag,
hen toe, zich in 't bezit te ftellen van dat land.
Een wakker vorst zou deze barbaren naar hunne
fchepen te rug gedreven hebben of in de onder­
neming liever zijn omgekomen; maar, in ftede
van zulke edele pogingen, haalde hij hen door
geld over om te vertrekken, en toen zulks de
bedoelde uitwerking niet had, befloot hij wrede-
lijk alle de Denen, die in Engeland gevestigt
waren, omtebrengen, het welk dienvolgens ge­
fchiedde, wordende zij allen op éénen dag ver-
I 5 moord.

I3& IIÉDENDAAGSCHE LES IE
moord. Deze affchuwelijke barbaarsheid dom­
pelde het koningrijk in nieuwe rampen. Sueno,
koning van Denemarken, fpoedde zich met een
talrijk heir om den dood zijner landgenoten te
wreken. De Angel-Saxen wierden gellagen en
Ethelred met deszelfs beide zonen, Alfred en
Edward genoopt een fchuilplaats te zoeken in
Normandijë. Canute, de wakkere zoon van Sua-
no, zegepraalde over de fterke pogingen van
Edmund IJzerzijde, en bevredigde, door zijne
menigvuldige deugden, de Angel-Saxen mét zijn
beduur. Na den dood van hem en zijne kinde­
ren, werden dë koningen van den Saxifchen ftam
nogmaals de oppervorsten van dit Land. Alfred,
de zoon van Ethelred, beklimt den throon, doch
kort daar aan vermoord wordende door den ver­
rader Goodwin, volgde zijn broeder Edward hem
op. Aan 't hof van Normandijë opgevoed zijn­
de, vervulde hij Engeland met Normannen, die
hij aan zijne natuurlijke onderdanen voortrok en
met de aanzienlijkfte en voordeeligfte bedieningen
begiftigde. Zijn gedrag mishaagde de Engelfchen,
Goodwin ftond tegen hem op en noopte hem de
Normannen naar huis te zenden. De regeering
van Edward den belijder is flechts opmerkens­
waardig uit hoofde van den tocht tegen Macbeth,
die Duncan koning van Schotland vermoordde en
deszelfs throon overweldigde (c). De onbedagt-
za-
(c) Zie h« Tremfpel. van Macbeth. een der beste Historiefehe
Te-

LES ii. G E S C H I E D E N I S . 13$
zamc gelofte van Edward, om zich van de omhelzinge
zijner vrouwe te onthouden, was oorzaak
van nieuwe beroertens in Engeland, en zijn
dood ontvonkte de heerschzugt van twee mededingers.
EDWARD ftierf zonder kinderen, en Harold,
zoon van graaf Goodwin, die gehuwt was aan de
erfgename van de Deenfche koningen, nam bezit
van den throon, als ware hij de wettige erfgenaam
geweest. De Engelfche natie nam hem gewillig
tot haren koning aan en doeg geen acht
noch op de billijke aanfpraak van Edgar Athe-
Jing, de ontwijvelbare erfgenaam van de Angel-
Saxifche koningen', noch op de eisfchén van
Willem den bastaar't, Hertog van Normandijë'.
Willem wendde voor dat hij in Engeland zijnde
om Edward te bezoeken, deze een wil gemaakt
had ten zijnen voordeele, en dat Harold, dien
hij uit de gevangenis verloste, hem het recht tot
de kroon van Engeland had afgedaan. Dit zij
zoo 't wil, Willem liet Harold door zijne afgezanten
bevelen deszelfs koninglijken tijtel en gezach
afteleggen, en het antwoord daar op zoodanig
zijnde als hij verwagtre, maakten deze beide
mededingers zich gereed om hunne rechten door
het zwaard te beflislen. Ten aanzien van Willem
was
Toneelftukken van Sl.akcspeare, te vinden in de Ncderduitfchc
vertaling bij A. Eoi'chers te Amfterdatn uitgekomen, het tweede

149 H E D E N D A A G S C H E LES IE
was dit beftaan ftout en gevaarlijk. De Engelfchen
waren eene geduchte natie, die een dapper
en ftaatzuchtig vorst aan haar hoofd had. De
kans des oorlogs is onzeker. Deze tegenbedenkingen,
verre van Willem aftefchrikken, wakkerden
zijnen moed aan. Drommen van gelukzoekers
begaven zich van alle oorden onder zijnen
ftandert en al fpoedig had hij een leger bijeen
van uitgelezene krijgsmannen, bereid te overwinnen
of te fterven. Alles was Willem gunstig;
de Ridderlijke geest, die alle gevaren tartte, was
toen ten hoogden top geftegen in Europa. De
Normannen hadden overal vooripoedig geweest.
De minderjarigheid des konings van Frankrijk,
de befcherming en goedkeuring des keizers en
des pauzen. Alexander II, die toen den pauzelijken
ftoel bekleedde, verklaart Harold voor een
overheerfcher, doet hem en deszelfs aanhangers
in den kerkban, en om Willem aan te moedigen
zend hij hem een gewijd vaandel met een ring
bezet met eenige hairen van S c
. Petrus. „ Zoo
„ dat, gelijk Hume oordeelkundig aanmerkt, de-
„ ze onderneming met ftaatzuchtige oogmerken
„ beraamt, en welke niet dan door onbillijkheid
„ en geweld kon volvoert vvorden, met den
„ breeden mantel van Godsdienst bedekt werd".
W I L L E M ging met eene talrijke vloot en met
een leger van zestig duizend uitgelezene krijgslieden
onder zeil van Valorij, landde aan de kust
van

LES li. G E S C H I E D E N I S . 141
van Esfex, alwaar het kort daar na tot een betlisfend
treffen kwam te Hastings, een plek in
dat graaffchap Cd). Het gevecht duurde van 's
morgens tot zonnen ondergang, en Harold, na
wonderen van dapperheid verrigt te hebben, werd
met twee zijner broederen verflagen, latende aan
den voorfpoedigen Willem de zegepraal en de
kroon. De overwinnaar toog naar Londen met
des pauzen ontrolde vaandel; de voornaamfte ingezetenen
ontvingen hem aan de poorten dier
ftad en boden hem de kroon aan, welke' zij hem
niet kenden onthouden. Willem, naar zich te
hebben doen kroonen te Westminfter, in het bijzijn
van veele Engelfche en Normandfche Edelen,
bragt het overige van 't koningrijk onder
zijne gehoorzaamheid. Alleen de landen van Harold
en deszelfs ijverigfte aanhangeren werden
verbeurt verklaart en hij fcheen niets zoo zeer
ter harte te nemen dan de Engelfchen en Normannen
tot één volk te maken; hij betoonde zich
zeer minzaam jegens zijne nieuwe • onderdanen,
bekrachtigde de voorrechten van Londen en andere
fteden, in één woord, hij gedroeg zich niet
als een veroveraar, maar als een wettig koning.
Doch dit gedrag hield niet lang ftand; want de
Engelfchen ondervonden vrij fpoedig dat zij in
Willem eenen meester en dwingeland gekregen
hadden. Een opftand, terwijl hij afwezend en in
1 Nor-
(

Hz H E B E N B A A G S C H E LES II.
Normandijë was, verfchafte hem een voorwendzei
om zijne geneigtheid rot dwingelandij te oeffenen;
de Engelfchen wierden van hunnen eigendom
berooft, van hunne voorrechten verfteken
.en tot flaven gemaakt van den willekeurigen vorst.
Wetten, die ten. uitterften geftreng waren, en
met geweld opgedrongen werden, kenfchetften
zijne regeering. Britten, Angel-Saxen en Denen
werden alle, zonder onderfcheid, even eens behandelt
als flaven ; de geestelijkheid zelve bleef
niet uitgezondert. De Saxifche wetten werden
vernietigt en die der Normannen daar voor in de
plaats geftelt. Alle pleidoijen moesten op zijn
bevel in de Normanfche taal gefchieden; want
Willem, wilde in Engeland geene andere taal gefproken
hebben dan die des veroveraars. In de
deden en vlekken werden fcholen aangelegt om
de jeugd in die taal te onderwijzen, ten einde
daar door algemeen de heerfchende en de moedertaal
vergeten mogte worden. Zijne gcftrengheid
en grilzieke dwinglandij jegens de Engelfchen
maakten hem bij zijn leven gehaat en heeft
zijne gedagtenis bij de nakomelingfchap in afgrijzen
gebragt. Alhoewel de regeering van Willem
dikwijls ontrust werd door beroertens van zijne
Engelfche en Normanfche onderdanen, 't geen
niet gebeurt zou hebben onder een zachter bewind,
bleef echter zijn goed geluk zegepralen.
ï)e flechte gevolgen, welke deze opftanden hadden,
en de verfchrikkelijke ftrafFen, die hij liet
oef

LES n. G E S C H I E D E N I S . 143
oeffenen, maakten dat zij zich aan den koning
onderwierpen, dien zij vreesden, doch niet konden
beminnen. Na eene regeering van een en
twintig jaren ftierf Willem, terwijl hij bezig was
Mentz in Frankrijk te belegeren, hij wierd te
Caen in Normandijë begraven. Philippus 1, ijverzuchtig
van zulk. een vermogend vijand, kon zich
niet weerhouden fpotachtig • iets van Willem te
zeggen, het welk dezen zoo vergramde dat- hij
zich door de verfchrikkelijkheden des oorlogs deswegens
zogt te wreken. Weinig gedagten had
Philippus dat Willems oorlogzuchtigen loop zoo
na aan 't einde was, de voorwetenfehap daar van
zou hem weerhouden hebben te boerten en te
huis hebben doen blijven.
D E Angel-Saxen fchijnen door wijsheid beftuurd
geweest te zijn in 't vormen van hunne
ftaatsgefteldheid en regeering. De verfcheide koningrijken
van het zevenhoofdig rijk waren gefplitst
in grooter en minder verdeelingen, tot
ieder van welke een hof behoorde met genoegzaame
magiftr-aatsperfonen voorzien om het recht
te bedienen. Alfred de groote verdeelde Engeland
in een zeker getal van Shires? niet volkomen
zoo als thans de verdeeling van 't koningrijk
is. Ieder Shire was verdeelt in trithingu deze
in zoo veele honderden; ieder honderd in
tien kleene buurten van tien huisgezinnen ieder.
De leden van deze laatfte buurten waren onderling

144 H E D E N D A A G S C H E LES IE
Hng voor malkanders gedrag verantwoordelijk.
Iemand, die geen lid van een buurt was, werd
befchouwtals een fchoijer of landloper, die geen
aanfpraak had op de befcherming der wetten van
zijrt land. Eene dergelijke infteïling was verwbhÖeiii|k
gefchikt om den vrede en de goede
• orde te onderhouden.'
ONDER de Angel-Saxen had een ondèrfcheid
van rang plaats. De laagfte en waarfchijnlijk
de talrijkfte rang beftond in Haven. De flavern$
bleef in Engeland ftand houden zoo lang de Saxen
heidenen waren en nog eenige jaren na hunne
"bekeering tot het Christendom. Daar aan volgden
zij, die eens flaafs geweest waren, maar federt
hunne vrijheid verkregen hadden. De oorfpronglijke
vrijen maakten den derden rang uit
en mogten zoodanig beroep volgen als met hunne
neiging of vernuft best ftrooktc. Vervolgens
kwamen de Thcuwn of Edelen, gelijk aan de hoofdlieden
der Germannen. De prinfen van den bloede
maakten den hoogden rang uit. —• De fchoone
Sexe zoo lang zij ongehuwt was, had denzelfden
rang als hare vaders, en als haare mannen na
het huwelijk. Slavinnen, die voor het huwelijk
'niet vrij waren gemaakt, konden hare vrijheid
niet verwerven door te huwen aan een vrij-man.
ELK. gedeelte van het koningrijk had een ge­
richtshof en het opperde gerichtshof wérd de
Wit-

LES ii. G E S C H I E D E N I S . 145
Wittenagemot, dat is, eene vergadering van ver-
Handige lieden, genoemt. ' In dezelve had de koning
de voorzitting, en die vergadering had het
recht om zoo wel burgerlijke als kerkelijke wetten
te maken. Zaken van vrede en oorlog werden
in dezelve overwogen, en alle gewichtige!
volks-zaken daar in volkomen geregeld. De Saxifche
Wittenagemot was eene navolging van de
Duitfche vergadering, van welke alle krijgsmannen
en priesters leden warén. De leden van het
Saxifche parlement waren alle landeigenaars; en
toen dat land Christens geworden was, de hooge
en lage geestlijkheid en allen, die uit kracht
hunner bediening, en uit hoofde van hunne kennis
van de wetten gefchikte lieden geacht werden
om in die vergadering een plaats te bekleeden.
De koning, als voorzitter, ftelde alle de
zaken voor, welke door de leden moesten .overwogen
worden, zulks bezorgde hem een groot:
vermogen. Na de bekeering der Saxen waren
de tijden "der bijeenkomste van de vergadering
op Paafchen, Pingfteren en kers-mis. De, leden,
die naar Wittenagemot gingen of van daar kwamen,
werden verzekert van hunne vrijheid en
veiligheid; doch de wetten verleenden geene
veiligheid aan dievén of roovers, een klaar bewijs,
dat, in die woeste tijden, lieden van rang
zich fomtijds met delen en rooven ophielden.
ALHOEWEL de erflijke opvolging plaats had
K en

146 H E D E N B A A C S C H E LES IE
onder de Angel-Saxen, werd nogthans de naaste
erfgenaam tot de kroon fomtijds voorbij gegaan,
en die waardigheid opgedragen aan eenen verderen
bloedverwant van den koninglijken dam,
dien men meerder bekwaamheid om te regeeren,
toekende. De Angel-Saxifche koningen hadden
geene onbepaalde magt, de wetten en gebruiken
van hun land bepaalden hun gezach en hunne
voorrechten. De bedieningen van 't recht, het
bevel over 't leger in tijd van oorlog, waren de
twee voornaamfte plichten van het koningfchap,
en hij, die niet bekwaam daar toe was, werd
van onze voorvaders aangezien als ongefchikt om
te regeeren.
WOESTE volken hebben geene befchrcvea
wetten. Gebruiken van vader tot zoon overgelevert
dienden in plaats van wetten. De volken,
door welke het Romeinfche rijk was van een
gereten, werden geregeert door gebruiken, en
wanneer deze eene beftendigheid verkregen hadden
weiden zij befchreven en nieuwe wetten vast
geftelt. Wat aanbelangt de Angel - Saxifche wetten,
het zij genoeg deswegens aantemerken, dat
de rechtsgeleerdheid onzer voorvaderen en van
alle andere Europafche volken, zeer onvolkomen
was in, het tijdvak van 't welk ik hier fpreek.
In alle hunne ftrafdreigende wetten bedoelden zij
eene vergoeding in geld: van daar de verfchillende
waarde, welke men ftelde op het leven van
on-

LES ii. G E S C H I E D E N I S . 147
onderfcheidene menfehen. De boete voor het
dooden van een vrij man was grootcr dan die,
welke men eischte voor 't leven van een Haaf
en zoo in evenredigheid naar ieders rang en vermogen.
De prijs voor eene der ligchaamlijke ledematen
was over geheel Engeland niet dezelfde.
In het eene landfehap wierd het gefchat op drié
ponden, in een ander op veertig fchellingen.
Veele van der Angel-Saxifche wetten deunden
op valfche gronden en veele hunner wijze van
proeven om eenen onfchuldigen te ontdaan en den
fchuldigen te recht te ftellen gaven, aanleiding
tot verkeerde uitfpraken.
GELEERDHEID bloeide onder de óüde Britten,
het welk zij te danken hadden aan hunnen
omgang met de Romeinen. Merlijn, van wien
men veele verwonderlijke fprookjes. vertelt, was
een Brit; fchoon alles niet waar is wat men vari
hem zegt, blijkt het nogthans zeker, dat hij hi
die ongeleerde tijden boven anderen in geleerdheid
heeft uitgemunt, en gehouden is geworden!
voor iemand, die iets meer dan menfchelijks bezat;
De Saxen, voor en na den tijd dat zij Christenen
werden, fielden weinig waarde op geleerdheid en
wetenfehappen, evenwel lieten zich in die duistere
eeuwen eenige geleerde mannen zien, als Columbinusv
die van fommigen gehouden word voor
een Ier en van anderen voor een Schot. Aldhelm
was een geleerd man voor den tijd in welken hij
K a leef-

t$- H E D E N D A A G S C H E EES IE
leefde: zoo veel geleerde kundigheid verkregen
hebbende als dit Eiland hem kon verfchaffen, reisde
hij naar vreemde landen om meer kennis optcdoen.
Hij was de eerde Engelsman, die Latijn
fchrecf in ondicht en in verzen. Zijn ftijl is fierlijk
en zijne opftellen tooncn dat hij zeer ervaren
was in wijsgecrige en godsdienstige ondeiwerpen.
B E D A.
BEOA was de uitmuntendfte geleerde van zijn'
tijd, in Engeland. Hij was geboren te, Weremouth,
in Northumberland, in 672, en opgebragt
in een klooster ter dier plaatze. Eene gelchiktheid
hebbende voor de geleerdheid en zich eene
goede boekerij kunnende ten nutte maken, maakte
hij groote vorderingen. In den ouderdom van
dertig jaren werd hij tot priester geordend, doch
hij fteeg in de kerk nooit tot hooger rang dan
dien van eenvoudig monnik. Hij bragt zijn leven
door in het klooster van Jarrow, niet verre van
den mond van de Tijne. Dan, fchoon hij nederig
en onbekent leefde, verfpreidde zijn roem
zich door Europa, en de Paus verlangde zijn
gezelfchap en zijnen raad te mogen hebben in 't
beftuur der kerke. De fchriften, welke hij heeft
nagelaten, doen zien dat hij een geleerd en vroom
doch bijgeloovig man was, die in de belpotlijke
fprookjes der Legende van dien tijd geloofde.
AL-

LES IE G E S C H I E D E N I S ,
A L C U I N U S .
O P Alcuin, een Engelsman geboren in 't noorden
van Engeland en te York opgebragt, was
berucht om zijn vernuft en geleerdheid. Door
Offa, koning van Mercia, in gezantfchap gezonden
aan Karei den grooten, kreeg de keizer zoo
veel behagen in hem, dat hij hem overhaalde
zich aan zijn hof te vestigen en zijn leermeester
te worden. Alcuinus deed zoo en onderwees den
keizer in de wetenfehappen. Uit hoefde van zijne
uitmuntenheid werd bij het ooglijn des keizers
geheten, wordende geftadig door dien vorst geraadpleegt
in 't ftuk van godsdienst en geleerdheid.
Een Fransen ichrijver zegt, dat Frankrijk
aan Alcuinus alle de belchaafde letterkunde ver,
fchuldigt is, op welke het zich in dien tijd
en in de volgende tijden beroemde. Deze ge-s
leerde Engelsman fchreef vericheide verhandeling
gen over verfchillende onderwerpen in eenen Eerlijken
en zuiveren ftijl. Van 't hof van Karei den
grooten begaf hij zich naar zijne Abtdij van Sfe
Martijn te Thours in Flaanderen, alwaar hij in
804. overleed.
WIJ hebben bereids van Alfred den grooten
gezegt dat hij een man was van letteren en een
aanmoediger van geleerde lieden. Hij was erva­
ren in alle ftudiën en het ftrekt zeer tot zijnen
roem dat bij zijnes fmaak voor de wetenfehappen
& 3 deedt

150 H E D E N D A A G S C H E LES IE
ieedt gelden ter bevordering van het geluk zijner
onderdanen. De kloosters waren de plaatzcn
daar men onderwijs gaf in de letteren, doch hij
ftichtte fcholen naar een uitgebreider ontwerp;
de geleerdheid herleefde onder zijn gunstig beduur.
Zoo waar is het, dat een vorst, bezielt
met een verlangen om kennis en geluk onder
zijne onderdanen te verbreiden, eene verandering
kan voortbrengen ter meerdere verlichting van
een volk.
K O N S T E N.
DE konsten leiden zoo zeer tot gemak en gerieflijkheid
des levens, dat zonder bedrevenheid
in'dezelven, de weldadige natuur den menlchen
van weinig dienst zou zijn. De voortgang der
konsten is traag bij een onbelchaafd volk. Onkundig
van en zonder lmaak voor de ware genietingen
des levens, doet het geene pogingen
om bekwaam te worden in die konsten, welke
tot . gemak en netheid leiden. Overeenkomstig
met deze aanmerking, waren de konsten flechts
in derzelver kindsheid bij de Angel-Saxen. Zij
hadden eenige kundigheid van den akkerbouw;
doch de wijze waar op zij hunne landen bebouwden
was zoodanig als de natuur hen ingaf. De
. tuinierkonst en de bouwkunde maakten flechts
weinig vordering. De konst om glas te maken,
werd eerst in de zevende Eeuw in Engeland ingevoerd,
doch kwam nog in langen niet tot vol-
ko-

LES n. G E S C H I E D E N I I . 151
komenheid. Schoon onze voorvaders niet uitftaken
in eenige konst, waren zij evenwel niet geheel
ontbloot daar van. Zij verftonden het bewerken
van lood, goud, zilver en juweelen. De
konst van fcharlaken te verwen werd in dit Eiland
ontdekt, omtrent het begin van de elfde
eeuw, ook wist men 'er veilen te bereiden zonder
het hair of de wol daar van te benadeelen:
zelfs muntten de Engelfchen toen ter tijd uit in
't maken van wolle lakens; doch zijde ftoifen
werden in Engeland nog niet bewerkt. De krijgskunde
bepaalde zien enkel tot de wijze van aanval
en verdediging van dien tijd, en was waarfchijnelijk
nog tot geene wetenfehap gebragt als
in onze dagen. De Dicht- en Schilderkonst, zusters
die hand aan hand gaan en een gefchenk.
van de natuur zijn, fchoon door de opvoeding
befchaaft, werden oudstijds in dit land geöefiént,
De Saxen waren wel ervaren in 't fchilderen op
glas, waar van nog eenige gedenkdukken aanwezig
zijn. De vermaarde St. Dunftan ging bij zijne
tijdgenoten door voor een uitmuntend fchilder
en gebruikte zijn penceel tot het malen van godsdienstige
onderwerpen.
ALLE volken, zelfs in hunnen woestften ftaat,
hebben een geestgeneigtheid- laten blijken voor
de dichtkonst. Van. alle de konsten wierd deze
het meeste bewondert en geöefiént door de be,
woners van dit Eiland, en van daar de fchoone
K 4 ever»

152 H E D E N » A A G S C H E LES tl.
overblijfzels der oude liederen. In dien ruwen
tijd hadden- de voorname of groote mannen ieder
een Bard of dichter, die de verrichtingen van
derzeiver gedacht in verzen bragt en voor hen
opdeunde, om .ze te dieper in het geheugen te
drukken van die genen, die dezelven behoorden
te kennen èn zc daar door gemakkelijker tot de
nakocmlinglchap overtebrengen. In het tijdvak
van k welk wij thans Inreken, wierden de dichters
en de dichtkonst bewondert, geëert en deftig
beloont. Alfred, die zelfs een dichter was,
maakte verzen, welke ingericht waren ter befchavinge
zijner onderdanen, ook bemoedigde en beloonde
hij die genen, die eenen dichterlijken
geest bezaten. De vorsten van die Eeuw waren
opgetogen op 't aanhooren der verzen van hunne
dichters en op 't lezen van derzeiver werken,
ook printten zij die in hun geheugen. De gedichten
van de noordfehe dichters bragten de verbazendfte
uitwerkingen voort op die genen, die
dezelven aanhoorden. De onftuimige hartstochten
werden opgewakkert of geftilt naar mate den
aart der verzen, 't Vermogen van de Muziek,
die op de hartstochten werkt, laat zich beter
gevoelen dan befebrijven.
D E oude Britten, Angel-Saxen, Schotten,
Ieren en noorderlijke natiën- beminden de Muziek
en beöeffendenj de Muziek-konst. In die dagen
deedt een iegelijk, die naar achting dong,
zijn

JUES n. G E S C H I E D E N I S . 153
zijn best om kundigheid te verwerven in ftem- en
ibeel - muziek, 't Was een fchande in die konst
onbedreven te zijn. 't Begunstigde fpeeltuig van
onze voorouders en van alle de volken van Europa
was de harp. Volgens de wetten van Wallis
was de haip eene der drie verè'ischtens van een
Heer, en niemand dan een heer mogt op de harp
fpelen. De koning had zijnen harpenaar. — Zij
hadden ook nog andere fpeel-tuigen, bijzonderlijk
de kleené fluit, de doedelzak, de fchalmei
en het trommeltje. Het vermogen der Muziek
is groot. Een koning van Noorwegen en deszelfs
hovelingen wierden op het hooren der krijgstoonen
van een harpenaar tot zulk eene zinnelooze
woede vervoert, dat zij, waren zij niet tegen gehouden
geworden, eikanderen met het zwaard
zouden hebben aangevallen.
D E Angel-Saxen worden befchreven als aanmerkelijk
fchoon, kloek en ftcrk. Uit de kloekheid
hunner geftalte en uit hunne wijze van leven
mogen wij opmaken dat zij van eene gezonde
gefteltenis waren en dat veele hunner een hoogen
ouderdom bereikten. Hoe 't met hunne verftandelijke
vermogens geftelt ware is niet zoo gemakkelijk
te bepalen: Hunne godsdienst, na dat zij
Christenen waren geworden, was befmet met bijgeloof.
Zij lieten zich door de dwalingen deitijden
medeflepen. De krijghaftige geest, dien
de eerfte Saxen, welke zich in Engeland vestig-
K 5 den.

154 H E D E N D A A G S C H B LES H.
den, bezaten, ontaartte bij derzeiver nakomelingen.
De Deenen waren insgelijks beroemd om
hunne dapperheid in 't oorlogsveld. De Saxen
waren van eenen gezelligen aart, die nog eigen
is aan hunne nakomelinglchap. Zij waren ligtgeloovig
en zeer nieuwsgierig, twee zwakheden van
welken dit volk zich nog niet ontdaan heeft. Zij
waren gastvrij, en wie heeft niet hooren fpreken
van de gastvrijheid der Engelfchen; fchoon
fommige klagen dat dezelve thans weinig word
geöeffendt. Zij hadden verfcheiden ondeugden,
dewelken ik liever met ftilzwijgen wil voorbijgaan.
Zij waren onbehouwen in hun voorkomen,
doch zeer eerbiedig jegens de fchoone fexe.
IK zal met eenige aanmerkingen van een fchrander
Ichrijver deze les beduiten. „ De Angel-
„ Saxifche matroonen, zegt hij, wilde liever ha-
„ re deugden geprezen dan hare fchoonheid be-
„ wonderd hebben. Ter handhavinge der eere
„ harer fexe, wierd zij, die van overfpel oyer-
„ tuigt was, het hair afgefneden, vervolgens de
„ kleederen tot aan haar gordel afgefcheurt en
„ alzoo uit het huis hares mans verdreven, in
„ tegenwoordigheid van hare naastbeftaandcn, en
„ daar op van ftad tot ftad ter dood toe gegee-
„ zeld, zonder aanzien van hare fexe, rijkdom
„ of fchoonheid. Haar verleider werd gemeenlijk
„ aan een boom opgehangen. Zij, die onnatuur-
•» lij-

LES n. G E S C H I E D E N I S . 155
„ lijke ontucht pleegden, wierden in den modder
„ gefmoort of met hordens overdekt.
„ D E verlustigingen van de Angel - Saxifche
„ vrouwen waren eenvouwdig en heldhaftig. Zij
„ moedigden de eene Sexe aan en deden eer aan
„ de andere Sexe. In ftcde van vesten te ftik-
„ ken, borduurden zij ftandaarten voor de helden.
„ Het fpinnewiel werd geacht boven hét naai-
„ kusfim en de klos, en het keukenbedrijf in de
„ huishouding prijswaardiger gehouden dan op-
„ gefloten te zitten in een kamer om franje te
„ knoopen of boezelaars uittetakken. Vier doch-
„ ters van koning Edward den ouden wierden
„ zeer geacht en geprezen om hare vlijt en kunde
„ in 't ip innen, weeven en naaldewerk.
„ 't Is niet vleijende voor onze hoog opgevij-
„ zeide hedendaagfche wellevenheid, wanneer wij
„ lezen dat de ouden bijzonder waakzaam waren
„ over de kuischheid der jonge dochteren, zij
„ konden niet dulden dat de bevallige zedigheid
„ eener dochter door lage taal of vuile boert ge-
„ kwetst wierde. De bruid, met een fiuijer om-
„ hangen, ontving aldus de inzegening van het hu-
„ welijk ten einde hare maagdelijke bios te ver-
„ bergen. Doch de fluijer werd agtergelaten bij
„ de inzegening van 't huwelijk eener weduwe.
„ D E moeders volgden de tedere ingeving der
5» na-

15^ H E D E N B A A G S C H E EES II.
,, natuur in 't voedfteren harer kinderen. De Sax-
„ ifche matroonen , vreemd van eene valfche
„ fchaamte van later tijden, gaven de borst aan
„ haare eige kinderen, wanneer zij niet door on-
„ gefteldheid daar in belet werden. Zij hielden
„ het voor eenen algemeenen regel dat een kind,
„ aan eene vreemde voedfter te zogen gegeven,
„ meer moest aannemen van de geaartheid dier
„ voedfter dan van den aart zijns vaders of zij-
„ ner moeder.
„ GEZONEHEBEN te drinken word oor-
„ fpronglijk toegeëigend aan den tijd der Angel-
„ Saxen. De oude gezondheid, welke door ge-
„ fchiedl'chrijvers verhaalt word toegedronken te
„ zijn door Rowna, dochter of nicht van Hen-
„ gist, aan Vortigern, koning der Britten, ge-
„ fchiedde op deze wijze. Zij kwam in het ver-
„ trek daar de koning en de gasten waren aan-
„ gezeten, en eene lage neiging voor hem ge-
„ maakt hebbende, zeide zij: Leef gezond, heer
„ koning! daar op drinkende, bood zij, al knie-
,, lende den beker aan den koning, die gevraagt
„ hebbende naar de meening van 't gene zij zei-
„ de, en naar 't gebruik, den beker aannam,
„ zeggende: Ik drink uwe gezondheid en ver-
„ volgens mede dronk.
„ D E dronkenfehap werd in Brittannië over-
„ gebragt door de Denen, die zulke onmatige
„ poij-

EE* tl, • G E S C H I E D E N I S . 157
„ poijers waren in de regeering van Edgar en
„ wier flecht voorbeeld zoo zeer bij de Engel-
9 fchen ingang vond, dat hij, op aanrading van
„ Dunftan, aartsbisfchop van Canterburij, ver,
„ fcheide bierkroegen liet flcchten, duldende
„ Hechts eene enkelde in ieder dorp of kleen
„ vlek. Ook gelastte hij verder dat men pennen
„ of fpijkers in de drinkbekers of hoorns zou
„ maken op bepaalde dieptens, ten einde die ge-
„ nen te ftraffen, die in eene teug beneden deze
„ merken zouden drinken.
„ M E N verhaalt ons dat de Denen de aller-
„ barbaarfte begrippen van hunnen God hadden,
„ aan wien zij menfchelijke flachtöffers offerden.
„ En fchoon de inftelling van gezwoorenen ge-
„ meenlijk aan Alfred den grooten word toege-
„ fchreven, zeggen anderen nogthans, en met
„ zeer veel waarfchijnlijkheid, dat de rechtsple-
„ ging door gezworenen haar oorfprong. nam uit
„ de godsdienstige begrippen dier volken.
„ D E Denen waren wellustig en verwijfd.
„ Hunne bedden waren gemaakt voor 't gemak
„ en om op te luijeren: En voor hunne fchoone
„ hairlokken, welke om de harten der vrouwe-
„ lijke Britten gevlegt waren, fcheenen zij veel
„ zorg te dragen. Een jong krijgsman op 't punt
„ ftaande om onthoofd te worden, verzogt den
„ fcherprechter dat zijn hair toch niet mogt aan-
,« ge j

158 H E B E N D A A G S C H E LES n.
„ geraakt worden van een flaaf, noch bemorst
„ met bloed. En Harald Harfragae, dat is,
„ Schoon-lok, deed eene gelofte aan zijne meestresfe,
van, om hare liefde te winnen, zijne
„ fchoone haircn te zullen verwaarloozen tot dat
„ hij de verovering van Noorwegen zou volvoert
„ hebben.
„ H U N N E heldhaftigheid wierd bevlekt door
„ waan en opgeblazenheid; als zij niets te doen
„ hadden, waren zij vadzig. De Deenfche ko-
„ ningen en helden voerden altoos een dichter
„ met zich ten ftrijde, om hunne dappere daden
„ te vereeuwigen; en hunne ledige uuren brag-
„ ten zij door met dobbeideenen met fchaken
„ of met backgammon, verkeeren: dit laatde
„ fpel werd omtrent dien tijd uitgedagt in Wal-
„ lis, en ontleend deszelfs naam van Back kleen
„ en gammon, ftrijd of gevecht.
<
„ DAAR de Engelfchen uit verfcheide na-
„ tien zijn faamgeftelt, kan men de mannelij-
„ ke kloekmoedigheid en dapperheid toeë'igenen
aan de Britten; op dien oorfpronglijken dam
„ entten de Saxen de zachtere deugden, en de
„ Denen griffelden wreedheid, onmatigheid en
alle de andere onduimige hartstochten, wel-
„ ke de driftige gemoederen beroeren. Zoo
„ dat de inboorlingen van Engeland hunne on-
„ ver-

EES H. G E S C H I E D E N I S . 159
„ vertzaagdheid houden van de Britten, hunne
„ befchaaftheid van de Saxen en hunne barbaars-
„ heid van de Deenen (e)".
* (e) Zie STAOLT over dc zedon en gewoontens van de oude
Engelfchen.
DER-

160 HEDENDAAGSCHS EES ÏM.
D E R D E L E S .
Karei de groote; Omwentelingen; Regeeringen; Zeden;
Godsdienst; Gebruiken; Wetenfehappeni De
Normannen.
WIET s is beftendig op dezen aardbol; verandering
volgt op verandering; de eene omwenteling
maakt ruimte voor eene andere. Wij konnen
met recht zeggen dat 'er eene gedurige worfteling
plaats heeft tusfehen het fcheppend en het
vernielend vermogen. De hartstochten der menfehen
hebben die verfcheidenheid van tooneelen
voortgebragt, welken wij afgemaalt vinden in de
bladen der Gefchichtfchrijveren. Deeze tooneelen
onder welke gedaante zij zich voordoen, dienen
wij zorgvuldig gadeteflaan, zoo wij de oorzaken
willen ontwikkelen van die gebeurtenisfen, welken
ons in de jaarboeken der volken voorkomen.
—
IN 't begin van het tijdvak, welk het onderwerp
van deze les zijn zal, komen ons drie heerfchappijen
voor. Het vernieuwde westerfche
rijk onder karei den grooten, die, in 't bezit van
eene groote uitgeftrektheid gronds, al het gezach
oefFende van de oude keizers. Het Griekfche
rijk, het welk fchoon door gedurige opftanden
eti

EES in. G E S C H I E D E N I S . ïöi
en door de woede van godsdienstige dweeperij
verzwakt, zich nog bleef daan de houden ten
noorden tegen de Bulgaren, ten zuiden tegen de
Saracenen. Irene, een vrouw, vermaard om haar
begaafdheden en misdaden beklom den waggelenden
throon van Conflantinopolen en dwong de
volken van de Adriatifche zee tot aan den Bosphorus
haar te gehoorzamen. Haroun - al - Rafchid
was keizer van de Saracenen, een man, die aan
het rijk, het welk hij beheerschte een luister
gaf, dien het nooit te voren had. Bagdad, zijn
hoofdftad, wierd het middenpunt van geleerdheid
en van de fraije konsten, en het volk van Afiaen
Africa, gelukkig onder zijn beduur, noemde
hem den billijken, de roemrijkfle tijtel, dien een
vorst kan hebben. De andere ftaten van Eur pa
waren nog in de geboorte, en gelijk aan vlekken
op de fchijf van de zon.
DE lange en roemruchtige regeering van karei
den grooten, in een tijd, toen barbaarsheid de
overhand had in Europa, levert ons eene vertoning,
waardig eene verlichter eeuw dan die in
welke hij leefde. Zijne ftaatzucht en bekwaamheden
ftelden hem in ftaat daden te verrichten,
welke zijnen naam hebben onfterdijk gemaakt;
Door 't overlijden zijn's broeders Carloman meester
geworden zijnde van een magtig koningrijk,
maakte hij, op aanporring van den paus, een
einde van het koningrijk der Lombarden, noopte
L ver-

ifa H E D E N D A A G S C H E LES al.
verfcheide Italianen hem hulde te doen, befcherm-
de den doel van Rome, en voerde zijne wapenen
tegen de Saxen. Die oorlog duurde dertig jaren.
Wij bewonderen de verbazende pogingen van een
wakker en onafhanglijk volk ter behoudinge van
deszelfs vrijheden, wanneer wij karei de groote
bevél zien geven om vijfenveertig honderd Saxen
in zijne tegenwoordigheid ter nedertehouwen,
om dat zij derzeiver aanvoerder en verdediger,
Witikind, niet wilden overleveren; wanneer wij
hem, uit eenen verkeerden godsdienst-ijver, hen
zien dwingen Christenen te worden, en zich aan
wreede wetten onderwerpen, als dan ftaat de
menschlijkheid tegen hem op en met afgrijzen
vervult, vergeten wij zijne beminlijker hoedanig­
heden en verfoeijen zijne gcdagtenis. Witikind,
zich hebbende laten doopen, bleef aan karei den
grooten getrouw, dcch zijne landslieden volgden
dat voorbeeld niet, maar ftondcn van tijd tot tijd
tegen hem op. Verfcheide Saxen verlieten hun
geboorteland om een fchuilplaats te zoeken in
gunstiger ftreeken, waar heen zij hunnen afkeer
van den Christelijken godsdienst en hunnen haat
tegen hunnen wreeden verwinnaar met zich voer­
den. Sommige gefchiedfchrijvers laken de hard­
nekkigheid dier barbaren, zonder te bedenken
dat het der menfchelijke natuure eigen is de fla­
vernij en de woede der onverdraagzaamheid te
ontvlieden. Laten wij.de dingen bij haren regten
naam noemen. De gefchiedenis is een onpartijdig
ge-

LES ui. G E SC IIIE D E N I S. 163
gerichtshof, daar de vleijerij zwijgt en de item
der waarheid alleen gehoord word. Indien de
faam van karei den grooten niet anders gevcstigt
waar dan op zijne overwinningen over de Lombarden,
Saracenen en Saxen, zou hij enkel verdienen
geranglchikt te worden onder de vernielers
van 't menfcjielijke gedacht; maar hij bezat
andere hoedanigheden, welke hem de liefde verwierven
van zijne onderdanen en de bewondering
verdienden van de nakomelingfchap.
*t Is niet in 't midden der overwinning dat karei
de groote zich groot vertoont, neen, maar'
dan, wanneer wij hem bezig zien met het geluk
te bevorderen van zijne onderdanen en zijne oplettenheid
zich uitftrekken tot de regeering, de'
zeden, den godsdienst, de geleerdheid en de'
konstën. Hij vertoont zich de vader zijns volks
in die volksvergaderingen, welke dikwijls op zijri
bevél plaats hadden, in welken hij wetten voorftelde
ten algemeene' nutte, en aan anderen dezelfde
vrijheid vergunde. Hij gaf even zeer acht
op den welvaart van ieder gedeelte zijner uitgebreide
maatfehappij als op dien van eiken rang
van menfehen. Hij trachtte, zoo veel hij konde,het
gemeene volk, het welk als toen bijna algemeen
gedrukt werd, een beter lot te bezorgen erf
te troosten; met dat inzicht herflelde hij de groote
wegen, lag nieuwe aan, bouwde bruggen
maakte de rivieren bevaarbaar ter meerder uit-
L a feriK

164 H E D E N D A A G S C H E LES IIÏ.
breiding van den koophandel en bepeinsde het
deftig ontwerp cm den oceaan met de zwarte zee
te verëenigen door 't graven van een vaart van
den Rhijn tot aan den Donauw. 't Ontweip mislukte,
om dat de konst van vaarten te graven
nog in hare kindsheid was, 'maar een zaak uittedenken
is zomtijds zoo roemwaardig als de uitvoering
van dezelve te ondernemen. Karei de
groote, het tegengedelde dier veroveraars, die
niet anders doen dan de wereld te verwoesten,
wenschte de rampen van den oorlog, van de barbaarsheid
en van de onwetenheid te herdeden.
KAR EL de groote was niet minder achtingswaardig
in zijn bijzondere leven. Een liefhebbend
man, een teêrhartig vader, een oprecht en
edelmoedig vriend. Hij zelf' had liet opzicht
over de opvoeding zijner kinderen, ook droeg
hij zorg dat in zijn huis de zuinigheid en goede
orde wierde in acht genomen als in de verfchillende
kantooren van den ftaat. In zijne kleeding
was hij een voorbeeld van ecnvoudighejd en van
ware grootheid. „ Schaamt u, (zeide hij tegen
„ fommigen zijner edelen, wier kleeding hij zwie-
„ riger vond dan de gelegenheid medebragO
„ kleedt u als mannen, onderfcheidt u door uwe
„ verdienste en niet door uwe kleederen, laat aan
„ de vrouwen de keurigheid uwer kleederen over.
•,, Of bewaart uwe fraije Ideederen voor plechtige
:- dagen om 'er mede te pralen, dewijl ze alleen
M ge-

EES HE G E S C H I E D E N I S . 165
„ gefchikt zijn om te prijken en niet tot nut."
Bij plechtige gelegenheden vertoonde hij zich in
al de pracht van koninglijken luister, maar algemeen
was zijn gewaad eenvoudig en zedig, en zijn
tafel verre van overdadig. Slechts eene buitenfporigheid
word in hem gelaakt, namenlijk, eene
al te groote drift voor de onwettige vermaken
i met vrouwen. „ Eene uitfporigheid, (zegt zeker
„ GelchiedlchrijverO welke' wij verlokt worden
„ over 't hoofd te zien in een vorst (fchoon de-
, „ zelve voorzeker in niemand te verfchoonen zij,) >
„ die alles zelf beduurde en zijn leven door-
„ bragt in de ongemakken van den oorlog en in
„ de zorgen van 't bewind." „ Ik zal 'er flechts
„ één woord bijvoegen," (zegt de fchrandere
Montesquieu,) doch dat eene woord vertoont
een groot man. „ Hij beval, dat men de eijeren
, „ zijnes huisgevogelte en de overbodige groen-
„ tens zijner moeshoven zou verkoopen, en hij
„ verdeelde onder zijne onderdanen de rijkdom-
j „ men der Lombarden en de verbazende fchat-
„ ten der Hunnen die de wereld geplondert had-,
„ den."
DE pogingen van Karei den grooten, om de
onkunde te doen-wijken voor kennis, maakt een
zeer fchitterend gedeelte zijner regeering uit.
Letteröeffening, niet tot verlustiging, maar om
onderwezen te worden, was zijne dagelijkfche
bezigheid. Zoo wel in 't veld als in 't hof had
L 3 " hij

%66 H E B E N D A A G S C H E LES IH,
hij gezette uren tot het opdoen van eenige nuttige
kennis; en naar mate hij letterkundiger werd
verligtte hem zulks in de ongemakken des krijgs
en in de moeilijkheden der regeering. Hij was
een liefhebber van 't gezellchap en de gefprekken
van geleerde lieden: hij noodigde ze van alle
de deeien van Europa, en hij hield eeneAkadcmie
in zijn paleis, daar hij zelf lid van was.
Hij vestigde fcholen in de hoofdkerken en Abtdijen,
van welke de fcholieren onderwezen werden
in de kennis der Schriftuur, in de reken?
konst, fpraakkonst, en kerkmuziek. Dit was al
veel gedaan in een tijd, toen zelfs de hooge
geestelijkheid haar eigen naam niet kon fchrijven
en toen de vereischtens in een Priester bedonden
in de bekwaamheid van het Euangelie en het
Vader-ons te lezen.
ALCUIN, (van wien wij bereids gefproken
hebben), was de begunstigde medgezel van Karel
den grooten. Deez' geleerden Engelsman
wierd deszelfs leermeester en door hem rijkelijk
met gunsten bedeelt. Indedaad, 's keizers edelmoedigheid
jegens geletterde lieden kende geene
palen. Bewust dat vernuft best bloeit wanneer
het word aangemoedigt, deedthij al wat hij konde
om het zelve aantekweeken. Daar de onkunde
overal de overhand had, zag deeze groote
man de noodzakelijkheid om een klasfe van menfehen
te befchemen en aantemoedigen, die hunne
be-

LES IIE G E S C H I E D E N I S . 167
begaaftheden konden belleden ten algcmeene nutte.
Hij wist dat het gemakkelijker valt verlichte menfehen
te regeeren, dan onkundigen; dat de tijden
van onwetenheid tijden zijn van barbaarsheid, en
dat, over 't algemeen in de ftaten, waar de onkunde
heerscht, het even gevaarlijk is te leven
als in de woestenijè'n van Africa. Zijne vurige
zucht tot geleerdheid en zijne edelmoedige pogingen
om kennis te verfpreiden en te vermeerderen,
vorderen onze hartelijke erkentenis. Doch onze
menichelijkheid veroordeelt zijnen blinden ijver,
welke door 't verftompen zijner natuurlijke aandoenlijkheid,
hem aanzette, duizende Saxen te
vernielen, om geene andere misdaad dan om dat
zij verlangden vrij te wezen. De wijsgeer en
Christen verwijten hem te recht zijne bijgeloovige
verkleefdheid aan den ftoel van Rome en aan
de geestelijkheid; eene verkleeving, welke noodlottig
wierd voor zijne opvolgers en misleiden
geboorte gaf aan die geestelijke dwingelandij,
onder welke Europa zoo lang heeft gezucht;
eene verkleeving, welke hem deed deelnemen in
de godgeleerde twisten, zijn karakter onwaardig.
Karei komt groot voor in de nationale vergade*
ringen zijner heerfchappijën, en in 't nafporen
der middelen om zijn volk gelukkig te maken;
doch het ftoot ons wanneer wij hem, in de kerkvergadering
van Frankfort, en in 't midden van
drieduizend Bisfchoppen en twee van 's pauzen
legaten, zien twisten over geloofs - zaken. Do
L 4 twist

i68 H E D E N D A A C S C H E LES UE
twist over den Beelden-dienst en de Carolijnfche
boeken, door hem bij die gelegenheid gefchreeven,
toonen dat hij zich fchuldig maakte aan
laagheden, en dat de veröordeelen der tijden niet
weinig invloed op hem hadden. Het Ergothmut
of redentwisten was noch kan immer behooren
tot het karakter van ware grootheid.
TERWIJL Karei zich bezig hield met geringe
voorwerpen verzuimde hij nogthans dat gene niet,
het welk zijnen roem kon bevorderen. Willekeurig
meester van een wijd uitgeftrekt land,
haakte hij naar een hcogcr tijtel dan dien van
koning of Roomsch-Edeling, welke fcheen aanteduiden
als of hij eenigzins af hanglijk ware van
de keizers van Conftantinopolen. Eene gelegenheid
deed zich op om zijne eerzucht te voldoen.
De paus verzogt 's vorsten hulp tegen de
Lombardiers. Karei voldoet aan 't verzoek des
opperpriesters, verlost hem van zijne vijanden,
en Leo III, om zulks te belocnen, benoemt hem
tot keizer en Augustus. De paus had wel geen
recht om een keizer te maken; maar Karei, de
ftichter van het nieuwe westerlchc rijk, verdiende
dien tijtel, welke algemeen erkent werd. De
keizerinne Irena zond daar op onmiddelijk gezanten
aan hem af met huwelijks voorflagen; doch
eene omwenteling, welke kort daar na te Conftantinopolen
voorviel, maakte dat dit huwelijk
niet tot ftand kwam. Dan, Nicephorus, die Irena

LES UI. G E S C H I E D E N I S . 169
na ontthroonde, maakte een verdrag met Karei
en gaf hem den tijtel van Augustus.
DE faam van Karei den grooten bereikte Afia.
De vermaarde Haroun-al-Rachid, de verlichte
Caliph der Saracenen, zogt zijne vriendfchap en
begroette hem met kostbare gefchenken door de
handen zijner gezanten. Gedreeld door den eerbied
van buitenlandfche monarchen, bewonderd
van vreemden, verlost van de Normannen, bemind
van zijne onderdanen en gcvreest van zijne
vijanden, had Karei het toppunt van menfchelijke
grootheid- en, naar het denkbeeld van fommige,
het hoogst mogelijke geluk bereikt; doch het
volmaakte geluk word niet op aarde gefmaakt.
Het verlies van zijne geliefde doehter Rotruda,
en de dood van zijne beide zoons, Pepin en Karel
, verbitterde de laatfte dagen zijn levens. Een
jaar voor zijn dood nam hij zijn zoon aan tot
medegenoot in 't bewind van 't rijk. De plechtigheid
bij die gelegenheid was prachtig en Karel,
als door eenen voorzeggenden geest de overheerfching
van de kerk vooruitziende, lag de
keizerlijke kroon op het altaar neder, gebiedende
aan zijnen vorstclijken zoon dezelve van daar te
nemen en op deszelfs hoofd te zetten ten einde
zich daar door te herinneren, dat hij dezelve van
God hield: eene gewichtige les, doch welke
fchielijk vergeten werd. „ Bemin uw volk als
„ uwe kinderen, zeide 'hij tot den jongen vorst,
L 5 „ kies

ijo H E D E N D A A G S C H E EES IIE
„ kies bewindslieden en rechters, die de vreeze
„ Gods in hunne harten hebben, van alle bedrog
„ en omkooping gruwen, en gedraag uzelven on-
„ berispelijk voor de menfehen."
KA REL ftierf te Aken en men kan zeggen
dat met hem de roem ftierf van 't westerfche
rijk. Het voortreflijk verftand van Karei den
grooten bezielde dat uitgebreide lichaam, waarin
overal eenftemmigheid en geregeldheid heerschte.
Onder Lodcwijk den zachtmoedigen verminderde
die eenftemmigheid, het rijk ontving hevige
fchokken, het geraakte aan 't waggelen en werd
onder zijne opvolgers van een gereten. De lezer,
die begeerig mogt zijn de oorzaken dier omwenteling
te kennen, behoeft flechts de gefchiedenis
van kareis nagedacht te raadplegen.
LODEWIJK erfde de magt maar geenzins de
bekwaamheden zijns vaders. Hij was een zwak
en fchroomachtig vorst, die de plichten van den
throon verwaarloosde om de nodelooze naauwgezetheid
van een kloosterbroeder in acht te nemen.
Zijne regeering was van 't begin tot aan 't einde
een zamenwecfzel van misflagen en verkeerd, gedrag.
Hij ontgunstigde de ftaatsdienaars zijns
vaders, handelde wreedaartig met zijne zusters
ep ontleedde het rijk. Dit had ten gevolge dat
de Paus zijn magt vermeerderde, dat de geestelijkheid
onderftond zich het burgerlijk gezach te
ont-

LES in. GESCHIEDENIS. 171
onttrekken en deel wilde hebben aan de regee­
ring. Zijne zonen Honden tegen hem op, en
daagden daar in, begunstigt wordende dooï paus
Gregorius IV. De rampzalige vader, van zijne
troepen verraden, was verplicht zich aan zijne
kinderen overtegeven. Dit was 't nog alles niet,
men noodzaakte hem, na hem een lijst voorgele­
zen te hebben van zijne misdaden, zich in het
gewaad eens boctelings te kleeden en in een cel
te laten opfluiten, zonder een eenige bediende bij
zich te mogen hebben. Zijne drie zoons raakten
met eikanderen aan 't harrewarren; en derzeiver
twisten herftelden hem op den throon. De zwak­
ke en bijgeloovige Lodewijk wilde de teugel der
regeering niet weder aanvaarden dan na 't ont­
vangen van zonden-vergifnis uit handen van de
Bislchoppen. Hij ontving die, en derzeiver mis­
daad bleef ongedraft. De ongemakken aan wel­
ken hij zich blootftclde, bij 't dillen van een
burger-krijg, haalde hem eene kwijnende ziekte
op 't lijf, aan welke hij ftierf. De geringe be­
kwaamheden en de onberedeneerde < godsdienstig­
heid van dezen vorst, waren oorzaak van veele
onlusten in deszelfs familje en van berocrtens in
zijn koningrijk. De Normannen, Saracenen en
Bretannen trotfeerden zijn gezach. Hij was de
fpeelbal van zijne vrouw, van de gcesthjkheid
en van den paus, en het fiachtoffer zijner kinde­
ren. De regeering van een beuzelachtig vorst is
de bron van veelvuldige rampen voor zijne on­
der-

IJl H E D E N D A A G S C H E LES KM.
derdanen. De regeering van een dwingeland i$
misfchien verkieslijker, ten minsten zijn de onheilen
van diens regeering niet zoo lang van
duur.
DE andere opvolgers .van Karei den grooten
waren even zeer zwakke vorsten. Hun gedrag
was even verkeert en onvoorzichtig als dat van
Lodewijk, en uit dien hoofde even rampfpoedig.
Karei, de eenvoudige, (de laatde van 't gedacht
van Karei den grooten,) die over Frankrijk heerschte,
door zijn koningrijk ten voordeel e van Rollo
te fplitzen, vergramde grootelijks zijne onderdanen.
Kareis onbekwaamheid om te regeeren,
bleek dagelijks meer en meer en maakte hem des
te verachtelijker. Van verachting floegen de
Franfchen over tot muiterij, welke ten laatften
eindigde ten nadeele van Karei, en aan Hugo
Capct den weg baande tot den throon.
N A Lodewijks afflerven verliet het Duitfche
rijk het huis van Karei den grooten en koos zijne
eige keizers. De Duitfche Hoeren vergaderden
te Worms, verkozen Conraad, hertog van Frankenland
tot de keizerlijke kroon. Zijne regeering
was rampfpoedig, 't welk eerder was toetefchrijven
aan den aart van het Leenflelzel; dan aan
Cönraads onbekwaamheid in het bewind. Na
zijn overlijden verkozen de voornaamfte adel, de
geestelijkheid en de afgevaardigden der fteden
Hen-

LES in. G E S C H I E D E N I S . 173
Hendrik den Vogelaar. Het keizerrijk werd gedrukt
door veele onheilen, waar in Hendrik, als
een wijs vorst, verlangde te voorzien door wijze
wetten. Benden gelukzoekers, die geene bezigheid
hadden, liepen Europa rond, droopten overal
waar zij kwamen, en kwelden Duitschland geweldig.
Hendrik, om deze ftoute gasten tot
goede foldaten te maken, liet een algemeen pardon
afkondigen aan alle de genen, die zich in
zijnen dienst wilden begeven. Zij kwamen met
ganfche hoepen tot zijnen ftandert en Hendrik
maakte hen, door goede krijgstucht, tot uitmuntende
krijgsknegten. Hij ondernam vervolgens
een einde te maken van de Leenroerige regeeringloosheid,
door de hooge en mindere vafallen
te verplichten hem troepen te leveren, benevens
het onderhoud voor dezelven. Hij bouwde déden,
herdelde die, welke vervallen waren, en
naar het voorbeeld van Karei den grooten, ftelde
hij Markgraven aan om de grenzen te befchermen
tegen de invallen der barbaren. Deze wijze en
goede vorst deedt alles wat hij kon ter vernietiging
van alle verwarringe en tot het invoeren
van geregeldheid en voorfpoed. Hij ftierf in
Thuringen, terwijl hij met een leger op weg was
naar Italië, alwaar hij de burger - oorlogen meende
te bedwingen, welke in dat land plaats hadden,
en alwaar hij de keizerlijke kroon ftond te
ontvangen uit handen van den paus. Alvorens
-hij ftierf, deedt hij de Duitfche vorsten bijeen-
ke-.

1/4 H E D E N D A A G S C H E LES IIE
komen, om zijnen zoon Otto te verkiezen, bijgenaamd
den grooten.
TOEN bet huis' van Karei den grooten deszelfs
vermogen verloor, viel het vruchtbaar land
van Italië ten prooi van kleene dwingelanden.
Lombardijën en andere landfehappen ondervonden
de verfchrikkelijkheden van den burger-krijg;
andere wierden verwoest en afgeloopen door de
Hunnen en Saracenen. De Duitfche vorsten beftonden
menigmalen zich meester te maken van
de Italiaanfche kroon, 't geen hen telkens mislukte.
Zij konden noch de geregeldheid herdellen
noch de kroon verdedigen, welke zij veroverd
hadden. De pauzen van dien tijd waren
fchandvlekken, niet alleen van den Christelijken
godsdienst, maar ook van de menfchelijke natuur.
Zij verkregen den pauzelijken ftoel door onbehoorlijke
middelen en, wanneer zij denzelven bezaten,
regeerden zij willekeurig door hunne meestresfen.
De kerken wierden geplundert en vernielt;
de geleerdheid week voor de onkunde; en
de maatfehappij ontaartte tot hare vorige woestheid.
De gefchiedenis van Italië levert ons dit
afzichtige tafereel, een tafereel, het welk behagen
moge aan een gevoelloos hart, maar waar
van de menfchelijkheid en eene aandoenlijke ziel
een affchuwen hebben.
VE-

LES in. G E S C H I E D E N I S . 175
V E N E T I E N .
DE befchouwing van de vreedzame vorderingen
van het Venetiaans-gemeenebest, in 't. midden
dezer ftuiptrekkirgen, welken Europa ichokten,
kan niet dan vermaak verfchaffen aan een
gevoelig hart. Deze gelukkige eilanders kwamen
uit de duisterheid op, en vormden eene regelmatige
en wel famengeftelde regeering, niet in ééns,
door hevige beroeringen en kramptrekkende bewegingen,
maar door een eenparig beleid en eene
onvermoeide vlijt. Terwijl zij het huis van Pepijn
vreesden, geheten zij zich afhanglijk te zijn
van Conftantinopolen, maar toen die familje niet
langer gedugt was, wierpen zij hunne afhanglijkheid
af en fchrabten in hunne befluiten de namen
uit der oosterfche keizers. Het geringfte fpoor
van ondergefchiktheid aan eene vreemde magt
uitgevaagt zijnde, gaven zij meerder kracht en
vastigheid aan hunne regeering. Zij kenden het
gebrekkige eener volksregeering en wisten dat
dezelve overflaat tot geweld en regeeringloosheid,
dat in haren volmaakften ftaat hare alge- f
meene beraadflagingen langzaam zijn en die vaardigheid
van uitöefFening ontberen, welke fomtijds
't behoud is van een ftaat. Dat de geheimen der
regeering 'er niet behoorlijk in acht genomen
worden, dat 'er lieden van verdienste blootgeftelt
zijn aan eene lage ondankbaarheid en afgunst,
en dat de menfchelijke hartstochten zelf*
• j' de

176 H E D E N D A A G S C H E EES IH.
de flechte, meer de overhand hebben in eene
volksregeering dan in eene willekeurige heer-
fchappij. Van deze waarheden overtuigt, fielden
de Venetianen in 't eerst hunne regeeringsvorm
te zamen, gedeeltelijk uit eene volks-, gedeelte­
lijk uit eene adel - regeering. Door deze menge­
ling wierden de edelen aan eikanderen verknocht,
en de geringer rangen in den ftaat werden be­
hoed gedrukt te worden van de hooger rangen.
Het gemeene volk, befchouwt wordende te be-
hooren tot het Gemeenebest en niet tot de ede­
len, werd behandelt als vrije menfehen en niet
als flaven. Na 't beftellen van de inwendige
ftaatsregeering, uit welke de roem en 't geluk
eener natie ontfpringen; na 't vastftellen der wet­
ten en voorfchriften van burgerbeftuur en gere­
geldheid, welke nog heden de bewondering zijn
van alle ftaatkundigen, verdubbelden deze ver-
ftandige Gemeenebestgezinden hunne vlijt ter
vermeerdering hunner zeemagt en ter uitbreidinge
hunnes koophandels. Zij wierden de vrachtvoer­
ders van Europa, bragten in hunne" fchepen de
waaren van Europa naar het oosten over en kwa­
men van daar in Italië te rug, beladen met de
voortbrcngzels van Afia. Een zoo verftandig be­
wind, een zoo uitgebreiden handel verwierf hen
den eerbied hunner nabuuren, gaf aan den ftaat
nieuwe kracht en vermeerderde den rijkdom en
den voorfpoed des volks.
SPAN-

EES na. G E S C H I E D E N I S . - 177
SPANJE. — Leverde, gedurende dit tijdvak,
eeniglijk • een tafercel van bloedige oorlogen tusfehen
de Christenen en Mooren, de eerfte van
welken door de dapperheid hunner koningen,
veld wonnen op de laatften, in fterkte toenamen
en voortgingen te heroveren het gene zij verloren
hadden. De eentoonigheid der geichiedenis
van Spanje, gedurende deze rampfpoedige tijden,
is verveelend voor den lezer. Bevogte veldflagen,
belegerde en ingenomen fteden, 't verfpillen
van menfchenbloed, verfchaffen geen aangenaam
onderhoudt. Eene flikkering van deugd,
gelijk een zonneftraal door een bewolkte lucht,
breekt fomtijds door 't midden van deze verfchriklijkheden
heen, en wakkert den geest op.
Eene onvertzaagdheid, gevaar en nood trotferende,
eene ftandvastigheid, de grootfte hindernisfen
te boven komende, waren hoedanigheden den
Mooren en Christenen eigen. De Riddermatige
geest, welke in Spanje boven alles heerschte,
verrigtede de verbazendfte krijgsdaden. De Christenen
gevoelden eene onverwinlijke verachtingvoor
het juk van Mahomet, dit gaf nadruk aan
hunne dapperheid, maakte hen bekwaam tot de
heldhaftigfte bedrijven en deedt hen de grenaen
hunner bezittingen uitzetten.
DE Normannen kwamen van Scandinavië erf
vermeerderden de rampfpoeden, onder welken
Europa, gedurende dat tijdvak zuchtte. Hunne
M Gods*

iyS H E D E N D A A G S C H E LES IM.
Godsdienst, de flechtfte van 't heidendom, maakte
hen barbaarsch en bloeddorstig. Odin ofWodin,
het opperde voorwerp van hunnen eerdienst,
was, volgens hun gevoelen, de God der
verfchrikkinge, de werker van verwoesting, de
vader van flachting, en zij bewezen hem eenen
eerdienst overeenkomstig deze affchuwelijke eigcnfchappen.
Zij offerden hem menfchelijke
flagtoffers en meenden dat het ftorten van krijgsmans-bloed
hem het meest behaagde. De belooning,
welke zij na den dood verwagtten te genieten,
was, toegelaten te worden tot zijn paleis
en aldaar voor altoos te drinken uit de hersfenpannen
hunner vijanden. Dit geloof bezielde hen
met eene razende geestdrift, die alle vermoeijing,
ongemakken, gevaren en zelfs den dood tartte.
„ Onze krijgshelden, zegt één hunner dichteren,
„ zoeken den dood op en loopen dien met vreug-
„ de te gemoet. Doodelijk in den ftrijd gewond,
„ vallen zij neder, lachgen en derven." Tot
het duiten van den woedenden droom uier barbaren,
waren dapperheid, tucht, eensgezindheid
en deugd nodig; doch wanorde, tweefpalt, en
ondeugd hadden de overhand in het Christen
Europa. *
D E Normanuen togen overal heen ter plondering
en bleven langen tijd voortvaren in hunne
roofzuchtige verwoestingen. De algemeene verwarring
, welke in Europa de overhand had, was
hen

LES m. G É I C H I E D E N I S . ifg
hen gunstig en verfchafte hen eene gelegenheid
om zich in Frankrijk te vestigen. Rollo, een
hunner opperhoofden, een vorst, waardig de
grondlegger van eenen ftaat te zijn, na de Eu-
•ropafche landfch.uwen, die aan de zee grensden
afbreuk gedaan te hebben, landde in Frankrijk*
nam Rouaan in, verichanste zich aldaar, zette
zijne veroveringen voort, en werd zoo geducht,
dat Karei, de eenvoudige, zijne dochter hem ten
huwelijk aanbood, met Neustria, het welk van
dien tijd af Normandijë werd geheten, naar den
naam van deszelfs nieuwe bewoners. Rollo verkreeg
insgelijk Bretagne, deed voor deze beide
Landfchappen hulde aan Karei den eenvoudigen,
omhelsde den Christelijken godsdienst, wierd
wetgever en befchermer van zijne onderdanen
.en betoonde zich waardig een throon te bekiee-den.
:
OORZAKEN DER OMWENTELINGEN.
"HET rijk van Karei den grooten viel, en verv
anderde bij deszelfs val de gedaante va Europa*
Uit deszelfs puinen ontftonden twee magtige ko­
ningrijken en vericheiden onafhanghjke ftaten,
Welke waren de oorzaken van deze omwenteling ?
De zeer groote uitgeftrekfheid van 't rijk van
Karei den -grooten bragt veel toe tot deszelfs val,
Een werktuig, uit veele ftukken famengefteld,
kan niet lang ftand houden, ten zij iemand, die
eene volkomen kundigheid van alle deszelfs dee-
M 2 lea

ÏÖÖ H E D E N D A A G S CUE LES I«.
len heeft en weet waartoe die dienen en waar
derzeiver plaats is, de beweging daarvan befture.
In onkundige handen zou zulk een famengettelt
werktuig verkeerd v, erken, uit eenvallen en
geen werking doen. Even zoo is het gefteld
met een wijd uitgeftrekt rijk. Toen het rijk van
Karei den grooten beduurt wierd door 't beleid,
de voorzichtigheid, vlijt en werkzaamheid diens
grooten mans, ging alles wel; maar in de han­
den zijner onbekwame en zwakke opvolgers ging
alles verkeerd. De ftedehouders van afgelegene
Landfchappen vergeten zoo ligt dat zij flechts
een geleend gezach hebben. Het valt niet moei­
lijk de krijgsbenden, die onder hun bevel ftaan
in hunne belangens te krijgen, en zich door toe-
gevenheid en zachtheid de genegenheid te verze­
keren van die genen, die onder hun bewind ftaan.
Met zulke aanfporingen tot het afichudden van 't
juk, beramen zij 'er al fpoedig de middelen toe.
De ftem van plicht word niet gehoort te midden
van den aandrang der ftaatzucht en van 't veel
vermogende aanlokzel van over anderen te heer-
fchen. Indien die bekooring flechts een eenigen
weerfpannigen maakt, word diens voorbeeld fchie-
lijk door veelen gevolgt. Het werktuig, door
deze hevige fchuddingen ontftelt, waggeld en
raakt uit een, en een iegelijk is even gereed om
zich van een brok van 't gebrokenc meester te
maken. Zoo ook, wanneer een ftaat tot een ze­
keren trap van grootheid is geftegen, word iedere
i ver-

LES IIE G E S C H I E D E N I S . I3I
verdere ftap om die grootheid te vermeerderen
eene trede tot deszelfs verval.
D E onbekwaamheid tot de regeering, welke
de opvolgers van Karei den grooten lieten blijken,
kan men opgeven eene tweede oorzaak ge.
weest te zijn van den val van dat huis. Hoe
uitgedrekter een daat zij, zoo veel te meer neigt
de regeering van dien ftaat tot het willekeurige;
een onbepaait gezach, het welk zich aan geene
wet verbonden rekent, ontaart vaak in dwingelandij.
Van daar die onrechtveerdigheden, welke
de oppeivorst begaat en aan de onderdanen zoo
veel misnoegen geven. Van daar derzeiver afkeer
van het juk en hunne pogingen om het zich
van den hals te fchudden. De buitenfporige magt
van het despotismus fpoort den monarch aan tot
ondernemingen, welken gemeenlijk morring verwekken
en hem gehaat maken. Eene willekeurige
magt maakt den vorst verwijft en werkeloos,
verwijftheid en werkeloosheid ftellen hem bloot
aan de verachting zijner onderdanen, aan muiterijen
en oproeren. De afftammelingen van Karei
den grooten waren alle zwakke vorsten, zulks
moest noodwendig eene omwenteling ten gevolge
hebben.
D E Normannen gaven eenen doodelijken dag
aan 't rijk van Karei den grooten. — Die groote
man wist op wat wijze hunne verwoestingen te
M 3 ftui-

i8a H E B E N D A A G S C H E EES III,
ftuiten; maar onder Lodevvijk den zwakken, plunderden
zij óveral waar zij kwamen, en voerden
eenen verbazenden buit weg. Onder Karei den
kalen vermeerderde hunne doutheid. Zij roofden
en brandden in ieder deel van. 't rijk, en men
flclde geene gefchikte middelen in 't werk om
deze onvertzaagde invallers te dralfen. In ftede
van hen door kracht van wapenen te verdrijven,
werd hunnen aftocht gekogt met geld; zij trokken
daar op voor een ccgenblik weg; doch dit
gevaarlijk m:ddel noodigden anderen om in grooter
gctalen wedertekomen, en deze waren nog
roofzuchtiger. Deze voortdurende rampfpoeden
verwekten in de gemoederen een haat tegen de
regeering, en eene verachting tegen hen, die 't
bewind voerden; ook fpoedde zich het volk den
fcepter uit de handen .te rukken van monsters,
die onbekwaam waren om den ftaat te verdedigen.
R E G E E R I N G .
D E regeering ondervond groote veranderingen
in het rijk van Karei den grooten. Gedurende
het bewind diens grooten mans, beftond er ten
naasten bij eene volmaakte monarchale heerfchappij.
Nationale zaken wierden geregeld in vergaderingen,
van de welken hij voorzitter was.
Schoon met volftrekte magt bekleed verkreegen
zijne bevelen geen kracht van wet dan bij toeftemming
van de meerderheid. De wetgevende
magt

LES IIE G E S C H I E D E KIS. 183
magt berustte bij 't volk, onder een opperhoofd
vereenigt. Doch toen deze vergaderingen ter
zijde gelegt waren en aan den vorst de ganfche
uitvoerende magt in handen geftelt wierd, werd
het gezach enkelvoudig en de oppervorst was de
bron, uit welke alle mindere magten voortvloeiden.
De regeering veranderde onder Lodewijk
den zachtmocdigen en 'er wierd een oligarchie;
• (dat is, eene regeering, waar weinigen het bewind
voeren, naar eigen goeddunken of belangens)
ingevoerd. Onder de opvolgers van Karei den
grooten was het koninglijk gezach vernietigt en
de rechten des volks waren niet gekent. Als
toen kwam het Leendelzel, een onnatuurlijke en
overweldigende voim van regeering te voorfchijn,
• waar uit eene regeeringloosheid in de koningrijken
van Europa ontftond. Regeeringloosheid
bragt geweld voort, de bijzondere oorlogen werden
menigvuldig; de Leen - Baronnen, elk hunner
verzelt van zijne Vafalïen, beflistten hunne k;akeelen
in 't veld, het tweegevecht werd toege-
I ftaan onder zekere fchikkingcn. In dit ongerijmd
regeering -ftelzel was het oppergezach in handen
van eenige weinige overhecrfchers, die mindere
overheerfchers onder zich hadden; de flavernij
wierd algemeen en ieder vaderlandlievend en
deugdfaam grondbeginzel ging verloren in de
woeste beroerte. Europa vertoonde een tafrecl
van bloedige oorlogen; de menfehen kenden niets
dan de kunst van aanvallen en verdedigen; de
M 4
T E
"

ï84 H E D E N D A A G S C H E LES IIE
bediening van 't recht wierd verönachtfaamd, en
de misdaden bleven ongedraft. In 't rijk van
Conftantinopolen was de regeering even zwak,
onbeftcndig en overweldigend. Het recht, om
over de kroon te belchikken, wierd bij beurten
overheerscht door de foidaten, door 't volk en
door den raad; de gruwelijkfte misdaden waren
meestal de beste tijtels tot de opvolging. Zoo
wij de regeering, onder welke wij leven, ftellen
tegen over die van het Leenftelzel, toen het in
Europa in volle kracht was, kunnen wij bestons
geluk bezeffen. In die ijzere eeuw was een
hoofd, onder den tijtel van Keizer, Koning,
Hertog, de overfte van verfcheide mindere oppervorsten,
Va lallen genoemt, en de Hertogen,
Graven en Baronnen deden hem eene bespottelijke
hulde. Zij, als volftrekte heerfchers in hunne
eige heerfehappijen, oeffenden een willekeurig
gezach over die genen, die onmidlijk van hen
afhanglijk waren. Ieder heer was oppervorst in
zijn eigen grondgebied; het volk was flaaf. De
kleene dwingelanden, die in verlchanste kasteelen
woonden, beoorloogden geftadig malkanderen.
Het land wierd verwoest, flaven en vee wierden
weggevoert, alles was roof wat onder hunne
handen kwam. Deze Leenheeren matigden als
een recht zich de vrijheid aan om op de hooge
wegen van hun eigen grondgebied te rooven, en
vorderden rechtshalve een rantfoen van alle reizi-

EES IÏÏ. G I J C H I I B I N U. 185
zigers. Zij voerden de beïachgelijkfte, barbaarde
en onbetaamlijkfte gewoontens in.
W E T G E V I N G .
KA REL de groote en Alfred fpanden groote
krachten in om den geest der wetgeving te doen
herleven, waar in zij evenwel maar gedeeltelijk
Haagden. Onkunde en barbaarsheid waren te diep
geworteld. Het gene zij aan den eenen kant deden
, werd na hunnen dood weder te niet gedaan.
Duisterheid bedekte weder op nieuw de gedaante
van Europa, en de verdragftukken van den eenen
benevens de wijze fchikkingen van den anderen,
deden maar eene kortftondige uitwerking. Niets
kon ongerijmder zijn dan de wetgeving, welke
in dien tijd, van welken ik hier fpreek in Europa
heerschte. De geestelijkheid had zich het recht
aangematigt om over zaken aiitfbraak te doen,
onder voorwendzel dat alle burgerlijke rechten
der menfehen een verband hadden met den godsdienst.
Bij alle verbintenisfen had een eed plaats,
en dewijl men door een eed zich pp God beroept,
gaven zij voor dat alle verdragen en overeenkomsten
onder de menfehen, door de geestelijkheid
moesten gerechtigd worden. Van daar
hare opperde üirfpraak in 't duk van echticheiding,
en de vergaderingen der bislchoppen hielden
zich bijna met niets anders bezig dan met
fcheiden van man en 'vrouw onder de beuzelach-
'tigfte voorwendzels. In die tijden was het huw-
M 5 lijk

j§6 H E D E N D A A G S C H E LES m.
lijk een onzekeren ftaat, en ..eene vrouw was in
gedurige vrees van haren man te verliezen. De
geestelijkheid, niet onderworpen aan het burgerlijk
rechtsgebied, leidde een ergerlijk leven, ja,
de hoop van ftradoosheid, of om vrij te komen
met eene geringe boete, lokte haar dikwijls uit
de gruwelijkfte misdaden te plegen.
ZEDEN VAN DE TIENDE EN ELFDE
EEUWEN.
WIJ kunnen ligt begrijpen dat de zeden onzer
voorouderen, onder het Leenbeftuur, noch befchaaft
noch zuiver waren; fchandelijke ondeugden,
famenfpanningen en verraderijen onder de
geestelijkheid; onrechtvaardigheid, overheerfching,
dwingelandij, ontucht onder den adel;
woestheid en vrees, de ondeugden van eene flaaffche
ziel, onder het volk, zoodanig waren de
zeden van Europa. De zeden van het Griekfche
rijk waren niet beter, zoo niet erger; want bij
bovengemelde ondeugden voegden de Grieken
nog alle de gruwelen der dweeperij. Menfchelijkheid
en billijkheid fchenen haar verblijf genomen
te hebben onder de Mahomedanen in Bagdad,
waar deze deugden een langen tijd aanhoudend
heerschten. — Losbandige zeden waren het.
noodwendig gevolg van de Leen-regeering, waar
toe de krijghaftige geest dier tijden den gronddag
lag. De Leenheeren, gedurig in oorlog met elkanderen,
leefden enkel van plunder en roof.
Wij

CES m. G E S C H I E D E N I S . 187
Wij zien'in de gefchiedenis dat echtfeheidingen,
rooverijen, Vrouwenlchending en allerlei zoort
van ongebondenheden zeer gemeen waren in die
rampzalige tijden. De voornaamfte adel en de
geestelijkheid waren de voorgangers in deze affchuwelijke
ongeregeldheden. Hij, die de Handelingen
van de kerkvergaderingen van dat tijdvak
inziet, zal in dezelven de ongebondenheid
der zeden, welken toen de overhand had, aangetekend
vinden. Eenige dier euveldaden, de gevolgen
van woeste zeden, optenccmen, zal genoeg
zijn om de hairen te doen rijzen. Frankrijk
werd in de regeering van Robert bezogt met eenen
verfchrikkehjken hongersnood, niet alleen wierden
de lijken uit de graven opgedolven om tot
voedzel te dienen, maar de menfehen gingen te
jacht op menfehen als op wilde dieren om hen
te verflinden. Een flagter van Tournus verkogt
openlijk menfehen- vleesch. Bij eenen zoetelaar,
nabij Macon, wierden agt en veertig-menfehen
hoofden gevonden, van welken de rompen tot
fpijze verkogt waren geworden, ö Gruwel! In
die tijden van geweld en zedenloosheid maakten
men in Europa eene verwonderlijke vertooning
van godsdienstigheid. De geestelijkheid leeraarde
dat de misdaden geboet wierden niet door berouw
cn bekeering, maar door gefchenken aan de kerk,
en dat hij, die het meeste gaf, de oprechtfte
boeteling was. Ingevolge van deze valfche
leer wierden 'er kloosters gefticht, kerken gebouwt,

i83 H E B E N B A A G S C H E LES in.
bouwt, bedevaarten ondernomen, met ijver naar
heilige overblijfzelfs gezogt, en de enkele bedreiging
met den kerkdijken ban was even verfchrikkelijk
voor den verlichtften als voor den
onkundigften.
GODSDIENST VAN DE TIENDE EN ELFDE
EEUWEN.
D E Christelijke Godsdienst verdreef bij pozen
de afgoderij uit alle deelen van Europa;, doch
de Goddelijke leer en de zuivere voorfchriften
der openbaring, wierden al fchielijk bedorven
door de hartstochten en vooröordeelen der menfehen.
Slechts, zeer weinige lieden verdienden
den naam van Christen in de negende, tiende en
elfde eeuwen, de meesten, fchoon bij dien naam
genoemt, waren in hunne godsdienstigheid even
zoo onrijmd en bijgeloovig, zoo woest en flecht
in hunnen wandel als hunne heidenfche voorvaders.
De Christenheid erkende twee opperhoofden
; de Patriarch van Conftantinopolen heerschte
over de Christenen van 't oosten en de Paus van
Rome regeerde nog willekeuriger over die van
't Westen.
D E twist over de beelden, tusfehen hun die
beeldftormers geheten wierden en de monnikken,
vervulde de oosterfche kerk met verbittering,
beroerten en bloed. De beide partijen, naar
mate zij de overhand hadden, banblixemden,
ker-

EES in. G E S C H I E D E N I S . 189
kerkerden, verbanden en deden de zulken omkomen,
die van hen in gevoelens verfchilden. Een
godsgeleerden oorlog wierd in 't westen ontfteken.
Godefchalcus, een monnik van Orbai, beftreed
de leer der voorbefchikking. Hij wierd
gedagvaart voor eene kerkvergadering, daar hij
verfcheen, en Hinomar, bisfchop van Rheims,
beval dat men hem wreedelijk zou afrosfen, alhoewel
Godefchalk de gevolgtrekkingen ontkende,
waar mede de vervolgers hem betigteden.
Een andere monnik, Pafcafius Rathbertus, liet
zich in te fterke bewoordingen uit over de daadelijke
tegenwoordigheid. Twee andere monnikken
Rabanus en Ratramnus weerflreefden zijne
ftellingen. De laatften hadden zekerlijk gelijk,
maar het twistgeding gaf aanleiding tot veele onbetaamelijke
en beuzelachtige bedenklijkheden,
en (zoo zwak is het menfchelijk vcrftand) bragt
haat en vervolging voort. Het rijk der onkunde
begunftigt de dwaling, en uit die bron dopen
eene meenigte verkeerdheden in den godsdienst,
die de fchoonheid deszelven mismaakten. De
menfehen konden lezen noch fchrijven. De geestelijkheid,
die de weinige geleerdheid bezat, welke
toen nog beftond, greep alles aan, ftelde zich
boven het wereldlijk rechtsgebied en vestigde
eene rechtsgeleerdheid, welke verderflijk was
voor het burgerlijk recht. De fchandelijkfte ondeugden
bezwalkten den ftoel van Rome. Twee
eerlooze vrouwsperfonen regeerden de. Pauzen,
be-

100 I I E D E N D A A G S C H Ï LES |H.
befchikten goeddunkelijk over kerkelijke bedieningen,
vernietigden door hare buitenfporigheid
het heilige van den eed en verbraken alle niaatfchappijlijke
banden. De Pauzen en bislchoppen
vestigden een ftelzel van kerkelijke heerlchappij,
zwakke, bijgeloovige en onkundige koningen begunstigden
die kerkelijke magt en onderwierpen»
zich aan dezelve.
GEDURENDE dit tijdvak van duisternis des
verftands kwamen fommige verlichte geesten te
voorfchijn; zij wierden van ketterij befchuldigt,
om dat hunne meerdere en verlichter kennis aandruischte
tegens de dwalingen en de ongerijmde
bijgelovigheden der Roomlche kerke.. Om hen
hatelijk te maken, gaven hunne vijanden hen den
naam van Manichcen en betichtten hen met de
onnatuurlijkfte gevoelens en misdaden; doch derzeiver
eenige misdaad fchijnt te zijn geweest eene
poging om-voor zich zeiven te denken, en
om zich te verzetten tegen het gene zij meenden
ftrijdig te zijn met den Christelijken godsdienst.
Van deze menfehen werden 'er dertien veroordeelt
door de kerkvergadering van Orleans, en
de Bisfchoppen gaven bevel dat men ze in tegenwoordigheid
van Robert, koning van Frankrijk
en van deszelfs vrouwe Conftantia zoude
verbranden.
BERENGARIUS aartsdeken van Angers, ver­
zet-

Aes ni. GESCHIEDENIS. 191
zette zich tegen de leer der dadelijke tegenwoor­
digheid van Jeiüs Christus in het heilige Sacre-
ment van 't Avondmaal. Hij redeneerde aldus:
indien men van het brood, het welk in dat Sacre-
ment gebruikt word, na de zegening, teveel eet,
zal het de maag ontdeden; het blijkt derhalven dat
het wezenlijk brood blijft. Het gezegend vocht,
van 't welk men te veel drinkt, zal dronkenfehap
verwekken, een bewijs dat het wijn blijft. Blank­
heid en rondheid zijn hoedanigheden, welken
niet beftaan kunnen zonder eene zelfftandigheid
tot welke zij behooren, deze hoedanigheden nu
behooren tot brood en niet tot vleesch en bloed,
derhalven blijft het brood, na de zegening, on-
verandert brood. Deze redenkaveling, die op
waarheid gegrond was, haalde veelen over tot
het gevoelen van Berengarius. Lanfranc, aarts-
bisfehop van Cantèrburij, viel hem aan met arm­
hartige, redeneeringen, maar vermogender tegen-
ftrevers dan Lanfranc lieten zich fpoedig tegen
hem hooren. Geroepen voor het gerichtshof van
Rome, het welk' koningen deed lidderen, werd
hij met den dood bedreigt, indien hij zijn gezeg­
de niet herriep. Met vrees bevangen, zwoer hrj
zijne gevoelens af, doch even gereed om te be­
lijden als om te loochenen, herriep hij tien malen
zijne gezegdens en ftierf in het geloove, dat de
verzelfftandiging eene onredelijke en onfehriftu-
relijke leer is. De gevoelens van Berengarius
konden evenwel zelfs die genen, die dezelven
voor

19a H E D E N D A A G S C M E LES m.
voor waar hielden, niet overhalen zich van de
Westerfche kerk aftefcheiden.
DE onkunde, welke in de tiende en elfde eeuwen
de overhand behieldt, fterkte de volks bijgeloovigheden.
Veele bewijzen zou men daar
van kunnen bijbrengen. Een Italiaansch edelman
wierd ter dood gebragt om dat hij Maria van
Aragon, vrouw van Keizer Ottho III, had zoeken
te verleiden. De weduw van denzelven zegt
men bood aan• zijn onfchuld te bewijzen, het
welk zij deedt door een ftaaf gloeijend ijzer in
hare handen te houden zoo lang men begeerde *
zonder zich te branden, en daar men zulks voor
een genoegzaam bewijs van onfchuld hieldt, werd
de keizerin levend verbrand. Dit ongerijmde
fprookje werd toen ter tijd en nog lang daar na
gelooft als een Euangelie; zoo als mede gedaan
wierd dat van Cunegonda, de vrouw van keizer
Hendrik, die men voorgeeft, blootvoets over negen
gloeijende ploegijzers gewandelt te hebben,
zonder zich in 't minste te befchadigen. Het
welbekende fprookje van Petrus Aldobrandinus,
een monnik van Pavia, is een treffend voorbeeld
van de onkunde en bijgeloovigheid dier tijden.
De monnikken van Vallombreufe befchuldigden
hunnen bisfehop van veele misdaden en om de
waarheid hunner befchuldiging te ftaven, verzogten
zij het oordeel Gods door vuur te mogen
ondergaan. Hun verzoek ingewilligt zijnde, vertoon-

EES ni. G E S C H I E D E N I S . - 193
toonde Petrus Aldobrandinus, die een dier monnikken
was, zich in zijn priesterlijk gewaad,
; met een kruisbeeld in de hand voor eenen grooten
brandenden houtftapel. Hij begaf zich blootvoets
in de vlammen, trcedde langzaam door het
vuur heen tot aan de andere zijde, zonder zich
of zijne kleeding ietwes te befchadigen. Ja, men
wil zelfs dat deze Salamanderfche Aldobrandinus
zoude gevraagt hebben, hoe lang men wilde dat
hij in de vlammen zoude blijven? en dat hij
zelfs te rug keerde om zijnen mantel optenemem
Credat Judeus Appella. Het gaan van Petrus
door 't vuur was flechts een dier treken van Arlekijn,
even zeer dienende om de onbelchaamdheid
van den acteur als om de domheid van de
aanfchouwers aantctoonen.
D E belachlijke gewoontens, welke, gedurende
dat tijdvak, de-overhand hadden in 't Westen beledigden
alles Wat eerenswaardig en groot is in
den Christelijken godsdiensr. Het feest der zotten
en dat der ezels wierd in dien tijd in verfcheide
kerken gevierdt. Op dien feestdag wierd
een perfoon, de bisfehop der zotten genoemt, in
choorgewaad en op een ezel gezeten tot in 't
midden van de kerk begeleid. Of zulks gefchiedde
ter eere of ter befpotting van 's Heilands
komste te Jerufalem op eenen ezel, kan met
geene zekerheid bepaalt worden. Deze uitfporige
feesten gingen verzeld van dansfen in de kerk,
N van

194 H I B E N C A A G S É H E LES ta.
van eten en drinken van 't altaar en van de ontuchtigfte
kluchtvertooningen. Wonderdadige gebeurtenisfen
waren in dien tijd menigvuldig.
Een Duitsch Heilig toog aan 't hoofd van Otho
en deszelfs leger vooruit, toen deze het Franfche
rijk ging aanvallen. Otho evenwel, in weerwil
der voorzegging en des bijftands van zijn heilig,
wierd geflagen en genoodzaakt de vlucht te nemen.
Toen was het dat de ^heilige Franciscus
voor zijne landgenoten ftreed en hunne vijanden
op de vlugt dreef. Zegepraalden de Alfonzo's
in Spanje over de Mooren, 't was niet door hunne
voorzichtigheid en moed, maar om dat de
heilige Jacob, gezeten op een wit paard, zich
aan 't hoofd delde van het Christelijke leger. —
Een breeder verhaal van die uitlporigheden zou
den lezer verveclen en walgen.
WETENSCHAPPEN IN DE TIENDE EN
ELFDE EEUWEN.
ONKUNDE is de vijandin van wetenfchap.
Zoo lang de menfehen niet verlangen zich te
ontdoen van 't juk der flavernij, verachten en
verzetten zij zich tegen alles wat ftrekken kan
tot verlichting van 't menfchelijk verftand. De
vermaarde^ Gerbert ftichtte een fchool van wiskunde
te Rheims, waarin hij zelf de gronden
dier wetenfchap onderwees. Zijne kennis in de
wiskunde had hij verkregen bij de Arabieren en
Spanjaarden. Na zijn dood werd hij behandelt
als

LES in. G E S C H I E D E N I S . IJ$
als een toveraar; men zeide, dat hij een verdrag
had aangegaan met den duivel, wiens klaauwen
hij met veel moeite ontlhapte. Eene aantijging
van die zoort is een fterk bewijs hoe ver hij boven
de eeuw was, in welke hij leefde. De hooge
levenftand, tot welken hij zich verhief, zijne
uitgebreide kennis in de darren en wiskunde, de
werktuigen, Weiken hij uitdagt ter bevordering
der wetenfehappen, waren in die duistere eeuw
overgenoegzaam om hem te doen houden voor
een duivelskonstenaar. De fchoolfche wijze van
redeneeren, welke Goddelijke en menfchelijke
kennis te niet maakt en verward, had toen plaats;
Welfprekenheid was enkel een ijdelen woordenklank
bevattende zoutelooze zinfpelingen en verkeerde
afbeeldingen op de verwardfte wijze te
famengeraapt. De bouw-, beitel- en fchildër?
konst waren allen in een' ruwen ftaat.; De Gothifehe
fmaak had de overhand en de werken van
die foort, welke nog zijn overgebleven, fchoon
ftout en ftaatelijk, zijn gebrekkig, zonder orde
en waren fmaak. Het Turklche zwaard verhielde
de wetenfchap in 't oosten. Conftantinopolen,
Spanje en groot Cairo, waren de eenige
plaatzen, waar eenige fporen van geleerdmakende
kennis overbleven, en Avicenna, de Arabier,was,
in die tijden, de vermaardfte man om zijne
geleerdheid en bedrevenheid in de geneeskunde.
N 2 GE-

196 ' H E D E I J D A A C S C H E LES ia.
GESCHIEDENIS DER NOG NIET GEMEL­
DE NATIËN.
DE gefchiedenis van de Noordfclie daten van
Europa voor de tiende eeuw, levert weinige onderrigting
wegens derzeiver regeeringsvormen en
zeden. Dit weten wij evenwel, dat de maatfehappij
in Rusland, Deenmarken, Zweden, Polen,
Hóngarijen en Bohemen dezelfde vorderingen
niet gemaakt had, als die in de zuidelijke koningrijken
van Europa. Op de jaarboeken dezer
volken is meer ftaat te maken, in het bovengemelde
tijdvak. Zij begonnen als toen een beftendiger
regeeringsvorm te verkrijgen en een verband
te hebben met andere Etiropafche mogendheden.
In de elfde eeuw daagden zij een weinig
op uit hunnen vorigen duisteren ftaat. Polen nam
den Ghristelijken godsdienst aan. Otho de groote
maakte het tot een koningrijk, ter gunste van
Boleslaus I, die door een wijs gedrag den voorfpoed
vermeerderde z :
jner onderdanen en hen géducht
maakte voor hunne naburen. Hij veroverde
Moravië en Silezië, welken door het verkeerd
gedrag zijn's zoons, Micislaus II, weder
verloren werden. Na den dood van Micislaus,
verbanden de Polakken deszelfs weduwe, en de
jonge Cafimir, in 's moeders rampfpoed deelende,
nam de wijk in de abtdij van Clugnij, in
Frankrijk, alwaar hij het monnikken kleed aannam.
Cafimir werd eenige jaren daar na te rugge-

EES m. G E S C H I E D E N I S . 197
geroepen door zijne onderdanen cn betoorde zich
als koning niet minder groot te zijn dan hij als
monnik deugdzaam geweest had. Boleslaus II,
zoon van Cafimir noodzaakte de Rusfèn fchatting
aan hem te betalen, herwon Moraviè* en Silezië
en verleende edclmocdiglijk belcherming
aan den koning van Bohemen. Als toen was
Polen ten hoogden top • van nationalen roem.
Doch de luister van dat koningrijk verdoofde in
een oogenblik, en Boleslaus zelf ondervond de
treurige omwenteling der fortuin. Een verfchil,
tusfehen hem en den bisfehop van Cracow ont-
;
ftaan, veroorzaakte dat de koning door den bisfehop
in den kerkban gedaan werd; Boleslaus,
• woedend over deze daad, begaf zich naar de
• kerk en doodde den Prelaat aan den voet van 't
' altaar. De beruchte Gregorius VII, die de koningen
en derzeiver onderdanen ' deëd beevcn,
1 was toen Paus. De moord, gepleegt aan een
kerkbedienaar, wekte zijne wraak op, en hij
i blixemde den ban van Rome uit tegen den koi
ning en het volk. Hildebrand zette Boleslaus af
en ontnam Polen den tijtel van koningrijk. De
. ongelukkige koning, door zijne onderdanen verbannen,
was genoodzaakt zich te vermommen en
i zijne veiligheid in de vlucht te zoeken. De
' woede der priesteren vervolgde hem overal, en
i de hertog van Bohemen, dien hij edelmocdiglijk
il had bijgeftaan in deszelfs tegenfpoeden, weigerde
i hem eenige befcherming te verkenen. Als vluch-
N 3 te-

Ï98 H E D E N D A A G S C H E LES in,
teling, van plaats tot plaats herom zwervende,
was hij verplicht zich tot den laagden ftand te
vernederen, tot dat hij ten laatden door eene
bende moordenaars een einde zag maken van zijn
leven en van zijne rampen. Polen wierd tot een
hertogdom gemaakt, verloor deszelfs luister en
hield op eene vertooning te maken onder de na­
tiën van Europa. In die dagen der kerkelijke
magt was een •yerfchil met de geestlijkhcid de
onaangenaamfte zaak, in - welke een gekroond
hoofd kon gewikkelt worden.
D E tijtel van koningrijk, aan Polen ontnomen,
wierd door den keizer gefchonken aan Bohemen.
Wratislaus deszelfs eerfte koning, veroverde Mo-
ravië, Silezië en een gedeelte van Polen. Hon-
garijen kwam eerst uit de duisternis van 't hei­
dendom opdagen. Geijfa, het opperhoofd der
Hongaren, omhelsde het Christendom, verzachtte
de woeste zeden zijner onderdanen door wijze
wetten, en Stephanus, deszelfs zoon, die 's va­
ders voetftappen drukte, verwierf van den Paus
den tijtel van Apostel van Hongarijen. Rusland
werd omtrent denzelfden tijd Christens en om
helsde den eerdienst der Griekfche kerke. Ula-
dimir huwde aan eene Griekinne, omhelsde ha­
ren Godsdienst, en de hertogen van Rusland be­
ginnen zich te vermaagdichappen met andere
vorsten van Europa. Hendrik I. koning van-
Frank-

LES m. G E S C H I E D E N I S .
199
Frankrijk, nam eene Rusfifche princes ten vrou­
we.
DE zeevaart en koophandel bleef den rijkdom
vermeerderen van het Venetiaansch gemeenebest,
gedurende de elfde eeuw. Die ftaat breidde deszelfs
handel aan alle kanten uit. Zijne vloten
bragten van Egijpte de voortbrengzels van Afia,
welke door gansch Europa verfpreid werden.
De kooplieden van Venetië waren toen ter tijd
rijker dan koningen. De overwinningen door de
Venetianen behaalt over de Hongaren, toonen
den fehielijken aanwas der ma^t dier Republikeinen
aan. Gedurende dit tijdvak befloten de
Dalmatiërs, na eene vrije en algemecne beraaddaging,
zich aan de Venetianen te onderwerpen,
die toen eene luisterrijke vertooning maakten onder
de eerfte ftaten van Europa. De Genuè'zen,
na langen tijd de flavcn van dwingelanden te zijn
geweest, verbraken hunne ketens, verbanden
hunne onderdrukkers, verkozen eenen Doge, rigtten
een Senaat op, vormden eene zeemagt, en
zagen zich in weinige jaren in eenen tocftand om
met de Venetianen de heerfchappij der zee te
betwisten, en met hen de winsten van den koophandel
te deelen.
O M W E N T E L I N G E N .
DUITSCHLAND werd gedurende de elfde
eeuw zeer verzwakt, nadien de keizers verlang?
N 4 den

000 H ! B E ND A A SS C H E LES IH.
den in 't bezit te blijven van Italië. De twisten,
tusfehen het priesterdom en het rijk, waren de
bron van veele beroeringen, welke den throon
fchokten en een einde maakten aan alle gezach.
DE omwenteling in de familje van Pepijn,
welke in Frankrijk gefchiedde ten voordeele van
Hugo Capet, nam haar oorfprong uit de verminking
der Landfchappen bij de afzetting van
Karei den dikken. Deszelfs opvolgers hadden
het grootfte gedeelte hunner Domeinen verloren,
eeniglijk bleven zij Rheims en fommige andere
fteden in bezit houden. Een zoo zwakke magt
was buiten ftaat om lang achter een de teugels
te ftuuren van eene Leenregeering, welker opperhoofd
magtiger zoude geweest zijn dan deszelfs
leenmannen. Het was ook niet in hunne
magt vreemde invallen te fluiten > de wanorders
eens burgerkrijgs te beletten en hunne onderdanen
eerbied in te boezemen voor hun gezach. Dit gebrek
aan vermogen, de bron van veele onheilen,
ftelde hen bloot aan den haat en de verachting
der natiën. Er ontftond een algemeen misnoegen.
Alles bereidde zich eenigen tijd tot eene
omwenteling, en toen dezelve voorviel was het
redelijk te denken dat dezelve moest voorvallen
ten voordeele van Hugo Capet, een der magtigfte
Baronnen van Frankrijk en die zich door zijne
uitmuntende diensten had bemind gemaakt bij 1
volk.

IES ui. G E S C H I E D E N I S . 2.0Ï
volk. De geestelijkheid, een geducht ligchaam
uitmakende, verhaastte de omwenteling. Karei
van Lotharingen, de wettige erfgenaam van Lodewijk
V, liet een losbandig priester gevangen
zetten, dit wierd van de geestelijkheid aangezien
als een hoon hare orde aangedaan, en haare
wraakzuchtige geest vervreemde van hem de genegenheid
des volks. De kerkelijken vestigden
het oog op Hugo Capet als de eenige deun van
den ftaat, en verleenden hunne hulp om hem op
den throon te plaatzen; van daar de erkentenis
welke Hendrik en deszelfs zoon aan de bedienaars
der kerke betoonden.
DE oorzaken welken eene omwenteling in Engeland
moesten bewerken, ten voordeele van
Willem van 'Normandijë, beftonden insgelijks.
De Engelfchen, die dikwijls vreemden tot koningen
gehad hadden, te weten Saxen en Deenea,
moesten des minder afkeerig wezen'van de oogmerken
van Willem dan zij anders zouden geweest
zijn. Harold behoorde niet tot de Saxifche
linie der koningen; hij had zich van den throon
meester gemaakt ten nadeele van den wettigen
erfgenaam, en alhoewel het recht van opvolging
als toen eigenlijk niet bekent noch bepaalt was,
waren veelen evenwel in hunne harten overtuigt
dat Edgar Athelings meer en beter recht had
dan Harold. Dit moest hen afkeerig maken van
Harolds regeering; en dewijl zij te zwak waren
-N 5 om

Ü02 H E B E N D A A C S C H Ï LES HE
om den eigenlijken erfgenaam op den throon te
plaatzcn, begunstigden zij den eisch des Normands
meer dan dien van Harold. Sommige
groote Baronnen, wier recht op de kroon van
Engeland zoo goed was als dat van Harold,
konden zich beledigt rekenen over de voorkeur,
en daar zij eigens niet konden regeeren, moesten
zij eene omwenteling begunstigen ten voordeele
eens vreemden. De tocht van Willem wierd van
't volk goedgekeurt en in die dagen van onkunde
en bijgeloovigheid had de goedkeuring of
afkeuring van zijne heiligheid eenen wonderbaaren
invloed op de gemoederen der menfehen.
Harold, met 's Pauzen ban beladen, moest noodwendig
verlaten worden van verfcheidene zijner
onderdanen als iemand ter verdelginge gewijd;
terwijl Willem befchonken met den zegen van
Rome, befchouwt ftond te worden als eenen
gunsteling des hemels. De geest der tijden, de
krijghaftige bekwaamheid van Willem en de
dapperheid zijner troepen, bragten veel toe tot
de Normandifche omwenteling. Doch de voornaamfte
oorzaak, welke ook in de gefchiedenis
behoort vermeld te worden, was de tusfehenkomst
der voorzienigheid, die alle menfchelijke
zaken beduurt. Nationale wisfelingen en omwentelingen
geleideden niet bij geval. Zij worden
verordent door den Almagtigen beheerfcher der
wereld, zoo dat wanneer de menfehen eenig beduur

LES ÏÏK G E S C H I I B I K I S . 403
ftuur fchijnen te hebben over die gebeurtenisfen,
dezelve indedaad geleid worden door eene onzichtbare
hand. De tijd derhalven tot eene omwenteling
was in den weg- der voorzienigheid,
daar. Harold kreeg de nederlaag en wierd geflagenj
Willem beklom den throon van Engeland.
VIER-

20 4 H E D Ï N Ï A A G J C H Ï LES IV.
V I E R D E L E S .
Schets van de Gefchiedenis der Oosterfche Natiën;
Mahomed, deszelfs Godsdienst, zijn voorfpoed en
die zijner opvolger en. Wetten, Zeden, Koristen,
Kidderfchap.
CHINA.
M EN kan met waarfchijnlijkheid ftellen dat
de Chinefen uit Egijpten oorfprongelijk zijn.
Ten minsten, indien wij aan 't verhaal van reizi­
gers mogen geloof daan, is 'er eene treffende
gelijkenis tusfehen de-inwooners van China en
de oude Egijptenaren. Hoe dit ook zij, de Chi-
neefche natie fchijnt van eene hooge oudheid te
wezen, dewijl men zegt dat de konsten onder
haar gebloed hebben, lang voor de tijden van
welken wij eenige zekere kennis bezitten. Wij
mogen evenwel twijvelen of de Chineefche natie
zoo oud zij als men ons zou willen doen geloo-
ven. De oorfprong van alle volken, zoo als de­
zelve door de Gefchiedfchrijvers word opgegeven
(de fchrijvers der gewijde bladeren alleen uitge­
zonden) is gedeeltelijk op verdichtzel gegrond.
De Chinefen, naar het karakter door Anfon's
reisbefchnjver van hen gegeven, fchijnen den
lof nief te verdienen, met welken eenige heden­
daagfche fchrijvers van hen gefproken hebben.
Ab

LEST iv. G E S C H I E D E N I S . 205
Alhoewel een fchip van die grootte als de Centurion
nooit in hunne zeen gezien was, floegen
de Chinefen 'er nogthans weinig acht op. Zij,
die met hen gehandelt hebben, fchilderen hen af
als een lafhartig en diefachtig volk, altoos geneigt
om door allerlei treken te bedriegen en
afteknevelen. Het Chineefche rijk heeft nooit
die omwentelingen ondervonden, welke bij andere
volken zoo dikwijls plaats gehad hebben: zulks
kan gedeeltelijk worden toegefchreven aan de
groote inkomsten des keizers, die door eene geringe
meerderheid van fchatting nooit aangelokt
word de ftaatsgefteldheid van 't rijk te veranderen
, en gedeeltelijk om dat het volk geene
meerdere ftaatkundige vrijheid verlangt. Hunne
kundigheid is, uit hoofde van de moeilijkheid
in 't leeren van de woorden hunner taal,
zeer bepaald; zij houden zich geftadig bezig
met den akkerbouw en den kóóphandel; zij zijn
zeer gehegt aan oude gewoontens en verplicht
veelvuldige godsdienstplechtigheden bij te woonen,
het een en ander laat hen geen tijd over
om aan eene verandering van hunnen regeeringsvorm
te denken. Zij gehoorzamen zonder morren,
mits men hen hunne tegenwoordige ftaatsgefteltheid
late behouden. De Chineefen zijn een
rijk volk, nadien de voortbrengzels van hun
land, welke naar alle gewesten der wereld worden
uitgevoert, hen goud en zilver in overvloed
aanbrengen; doch verkleeft aan hunne oude gewoon-

206 H E O E N D A A G S C H E EES IV.
woontens, heeft de rijkdom dien invloed gehad
op hunne zeden, gelijk dezelve gehad heeft en
nog behoud op de zeden der Europanen.
CONFUCIUS, een Chineesch wijsgeer, bloeide,
zoo men zegt, lang voor de jaartelling dei-
Christenen, ook zouden zijne aframmelingen nog
in China beftaan. Hij was een groot man. De
zedenkundige wijsbegeerte was zijne geliefde ftudie
en de ftelregels, welke men aan hem toefchrijft,
(zoo die wezenlijk van hem zijn) zijn
geheel werkdadig. Zie hier fommigen derzelven.
M Hij alleen is een wijsgeer, die eene doorgron-
„ dige kennis heeft van menfehen en zaken; die
„ onderzoekt en zich door de rede laat leiden,
„ altoos de paden van waarheid en gerechtigheid
„ bewandelende. Daar is eene hemeliche rede
„ en eene wereldlche aanvulling tot dezelve.
„ Hemelfche rede is het deel des heiligen, de
„ aanvulling is die des wijzen. De wijze man
„ is de ftrengfte bcrisper van zich zeiven; hij is
„ zijn eigen rechter^ zijn eigen getuigen en be-
„ fchuldiger. Liefdadigheid is eene redelijke en
„ beftendige aandoening, welke ons verbind het
„ welzijn van 't menschdom te raadplegen en te
„ bevorderen, zijnde een gedeelte van het ge-
„ heel verecnigt met onze evenmenfehen en ge-
lijkelijk deelende in derzeiver voorfpoed en
„ tegenipoed."
' I N -

LKS iv. GESCHIEDENIS. ao7
I N D I E.
D E Indianen zijn van eene overgroote oudheid;
een keten bergen fcheid Indostan van Tartarijën
ten noorden, van China ten oosten, en van Periië
ten westen: het overige van 't land word omvan­
gen van de zee. Indië, aan deze zijde van de
Ganges, was langen tijd onder de heerfchappij
der Perfianen. Alexander de grooten zette zijne
veroveringen voort tot aan dat land. De Grie­
ken, voor den tijd van Alexander, reisden naar
Indië om kundigheden optedoen. Pijtbagoras liet
zich onderwijzen door de Indifche Gijmnofophis-
ten. Hij ontving van hen de leer der zielsver­
huizing, een leerftuk, het welk in Indië altoos
de overhand . had. Men zegt insgelijks dat- hij
van de Gijmnofophisten het vermaard Befchouw-
lijk voorftel ontving, te weten, dat de drie hoe­
ken van een driehoek gelijk zijn aan twee regt
hoeken. Pilpaij was hunnen vermaardften fchrij-
ver. Hij muntte uit in zedekundige fabels. De
Godsgeleerdheid der Brachmannen leverd .een
goed bewijs dat de Indifche Godsdienst oorfprong-
lijk gegrond was op eerfte waarheden, aan alle
menfehen bekent, en welken het hoofdzakelijke
uitmaken van den natuurlijken Godsdienst. De
Bijgeloovigheid voerde onder de Indianen eene
affchuwlijke gewoonte in, welke nog heden bij
hen ftand houd, en hier in beftaat, dat wanneer
een gehuwd man fterft, ééne zijner vrouwen,
want

208 H E D E N D A A G S C H E EES IV.
want de veelwijverij is in dat land gewettigt,
het voorrecht heeft-zich niet deszelfs lijk te laten
verbranden. De vrouwen des overledenen, dooide
Braininen aangemoedigt, betwisten eikanderen
die eer, en zij, die op deze wijze derft, word
gehouden hem de meeste genegenheid te hebben
toegedragen: een vreemd bewijs van huwelijksliefde!
Geene ongerijmdheden of wreedheden
worden onmooglijk voor eene verhitte verbeelding.
De Europafche vrouwen mogen zich gelukkig
achten dat men haar geen dergelijk bewijs
van hare genegenheid voor eenen overledenen
echtgenoot afvordert.
VOOR het begin van de vijftiende eeuxv was
Jndië' enkel bij naam bekent van de Europanen.
De Arabieren, die op dat land met de inwoners
handel dreven, verkogten deszelfs voortbrengzels
te Conftantinopolen en te Alexandrijën, en de
Franken bragten die van daar naar de andere
deelen van Europa. De Venetianen werden naderhand
de handeldrijvers van ons werelddeel,
en haalden van Alexandrijën de koopwaren van
't oosten: Doch toen de Portugeezen de vaart
om de kaap de goede hoop naar de Oost-Indien
gevonden hadden, en de zeevaart gemakkelijker
gemaakt was door 't ontdekken van de zeilfteen
en de uitvinding van de kompasnaald, bragten de
Europanen in derzeiver onderfcheide landftreken
de Indifche waren in grooter overvloed en tot
ma-

LES IV. G E S C H I E D E N I S , ; 2og
matiger prijs over. Dan, hier van in 't vervolg
nader.
P E R S I É.
DE Peruanen waren altoos een fchrauder volk.
De beruchte Lockman; die de zedenkunde leeraarde
onder verdichtzels en bloemipreuken, was
een Peruaan. De leeringen van den zoo wel
bekenden Zoroaster houden nog ftand in Perfiè'.
NOUSHIRVAN, of Cosroës de groote, had
omftreeks het einde van de zesde eeuw het Perfifche
rijk tot in Arabië uitgebreid, de fchrift
door 't oosten verlpreid, de dad van Antiochiën
ingenomen, en Justinaan den Griekfchen keizer
genoodzaakt vrede te maken, om welken te bekomen
die keizer eene groote fomme gelds moest
betalen, met belofte van eene jaarlijklche fchatting
daar boven. De kinderen van Cosroës den groo- 1
ten, zulk eenen vader onwaardig, verwoestten
Perfië door burger-oorlogen en moordenarijem
M A H O M E D &a
TERWIJL eene overftrooming van Barbaren
in Europa fchrik en dood verfpreidde, was Mahomed
bezig in de woestijnen van Arabië, de
grondflagen te leggen van eenen nieuwen godsdienst,
die nog ftand houdt, en van de toekomftige
magt der Saracenen. De omwenteling in
den godsdienst door Mahomed in Arabië bewerkt
O m

oio H E D E N D A A G S C I I E LES IV.
cn de uitwerking daar van op andere koningrijken
verdienen eene aandachtige overweging. Een
man, die door de enkele kracht van natuurlijke
vermogens, zonder opvoeding, zonder middelen
of vrienden, woeste horden, die over eene verbazende
uitgeftrektheid lands veripreid waren,
vereenigt, dezelven bezielt met eenen zelfden
geest, en hen alle een zelfde einde doet bedoelen,
hen zoo verre brengt dat zij zich aan zijnen
godsdienst, aan zijn gezach en aan zijne wetten
onderwierpen, zoo veel vermogen op hen heeft
om hen een zoo voornamen rol op het tooneel
des werelds te doen loeien; den ouden throon
en godsdienst van Pcrfië omwerpt, een ftuk, het
welk de Romeinfche wapens nooit konden volvoeren
; aan de keizers van Conllantinopolen de
rijkfte wingewesten van Afia en van bijna geheel
Afrika ontneemt; meester wordt van Spanje; het
overige van Europa bedreigt met flavernij, en in
minder dan een eeuw een uitgebreider rijk vormt
dan ooit op aarde beftaan had, een man, zeg ik,
die zonder opvoeding, zonder vrienden en middelen
zulks verricht, moet gewis de ziel met
verbaastheid treffen, en onze nieuwsgierigheid
opwekken om de oorzaken van deze groote gebeurtenis
naartefporen.
DE Arabieren waren aan andere volkeren onbekent.
In familjen verdeelt of in afgezonderde
cn onafhanglijke horden, vercenigden zij fomtijds
zich

LES iv. GESCIIIEDENI S, 2ÏÏ
zich om op eenen tocht ter plundering uittcgaan,
het eenige middel van bedaan der Arabieren, die
op de grenzen woonden. Zij, die zich land-
waards - in onthielden, maakten hunne voornaamfle
bezigheid van de veehoederij. Zonder een vast
verblijf te hebben, vervoerden zij hunne losfe
woningen van plaats tot plaats op karren. De
kleene en groote deden waren gebouwt in die
oorden van Arabië, welken aan de zee of in de
nabuurfchap van de Romeinfche landfchappen
gelegen waren; aldaar wierden de vrugten van
den grond, de kudden en den gemaakten buit
zorgvuldig bewaakt. De Arabieren, die deze
groote deden bewoonden, ftonden enkel onder
het gezach van de rijkden onder hen. Zonder
vastgelïelde wetten, zekere overftcn of wettige
ondergefchiktheid, gaven zij zich toe aan allerlei
uitlporigheden. Hunne zeden waren ijslijk los­
bandig, alle gevoel, oprechtheid, menschlieven-
heid en zedigheid was uit hunne harten gebannen.
Hun godsdienst beftond uit de lompfle afgoderij*
en was zaamgeftelt uit de flechtfte leerdellingen
van de verfchillende fecten, welke zoo menig­
vuldig in Alië waren. De Arabieren gelooven
afdammelingen te zijn van Abraham; de befnij-
denis, wasfchjngen en reiningcn zijn bij hen in
gebruik, het vleesch van zekere dieren houden
zij voor onrein. Zij verbeelden zich dat het op­
perde wezen drie dochters heeft, even eeuwig
O 2 met

2i2 H E D E N D A A G S C H E LES IV.
met het zelve, ook eeren zij eene menigte mindere
afgoden.
DE tempel van hunnen voornaamften afgod
was in Mecca, waar de beruchte fteen Bdathra
bewaard wierd, welke, (indien men fommige
Gefchiedfchrijvers gelooven wil), zwart wierd
wanneer iemand zijn onfchuld verloor. Zij begaven
zich van alle oorden van Arabië in bedevaart
naar Mecca. Deze ftad was, bij uitmuntenheid,
de heilige ftad. De toevloed der bedevaartgangers
vermeerderde den rijkdom en 't aanzien
dier ingezetenen, die geëerbiedigt wierden
als den voornaamften ftam in Arabië.
G E B O O R T E V A N M A H O M E D .
D E ftam der Korafchiten hield den eerften
rang in Mecca. Mahomed, die van een jonger
tak van die familje afdamde, wierd geboren in
het jaar vijfhondert een en zeventig, van de
Christen tijdrekening. Hij verloor zijne ouders
kort na zijne geboorte, en Aboutaleb, zijn oom
van 's vaders zijde, bragt hem op. Van zijn
oom begaf hij zich ter woon bij een winkelier in
Mecca, en won zeer ipoedig het vertrouwen
zijn's meesters. Deeze een bankbreuk gemaakt
hebbende, wierd Mahomed als flaaf verkogt aan
eenen Ismaëlitifchen koopman, die hem in zijnen
dienst naar Sijrië zondt. Terwijl Mahomed daar
bezig was de zaken zijns meesters waartenemen,
had

LES iv. GESCHIEDENIS. 213
had hij gelegenheid zich te oeffenen in de befchouwing
en het vergelijken der wijze op welke
de Roomfchen leefden, derzeiver wetgeving, regeering,
zeden en voornamenlijk hunnen godsdienst.
In het Land, waar hij zich toen bevond,
was de wet en het Euangelie of het Jodendom
en het Christendom te famen vermengt. Hij
vergeleek de beide godsdiensten, en getroffen
door den grooten naam van Mozes en Jefus
Christus, vormde hij het ontwerp om de dichter
te worden van eenen nieuwen godsdienst, gefchikt
ter verlichtinge en befchavinge zijner landgenoten.
Al fpoedig ontfloeg hij zich der flavernije,
kwam in dienst bij Cadigah, eene rijke
weduwe, aan welke hij vervolgens huwde. Van
arm werd hij eensklaps bemiddelt, thans zette
hij zijn ontwerp ernstig door, en hij wierd het
hoofd eener nieuwe fecte. Om zijne beramingen
te doen gelukken, fcheen hij tot een afgezondert
leven overtehellen en verrigtte veele liefdadige
werken, fomtijds week hij naar de woestijr.e en
kwam van daar te rug met eene houding van
opgetogenheid, en met een gelaat, op 't welk
,de verbaastheid was uitgedrukt. Door zulk een
gedrag verwierf hij zich bewonderaars, iprak van
openbaringen, met welken hij begunstigt was,
en haalde zijne vrouw Cadigah over zijne gezegdens
voor waarheid aantenemen. Het geruchtvan
Mahomed en van deszelfs openbaringen verfpreidde
zich fpoedig door Mecca, ganfche ben-
0 3 den

ai4 H E D E N D A A G S C I I E CES IV.
den begaven zich om den propheet aantehooren
en 't getal zijner volgers nam dagelijks toe.
DE grondleeringen van Mahomeds nieuwen
godsdienst zijn deze. Te gelooven in een eenig,
eeuwig, oneindig, wijs en goed God, fchepper
des werelds, onderhouder en vriend der menfehen;
hem te beminnen en zeven malen daags
tot hem te .bidden; gedurig aan hem te denken
en hem te eeren door godsdienstige plechtigheden.
De wetten der maatfehappij in acht te nemen,
waar door ons eigen geluk en dat onzer
evenmenfehen bevordert cn verzekert word; alle
menfehen lief te hebben; den armen te onderdennen;
barmhertig te zijn jegens allen, zonder
zelfs dat gedeelte der dierlijke fchepping, het
welk ten nutte en dienst van den mensch ftrekt,
voorbijtegaan. Zoodanig zijn de leerftukken van
Mahomed. Het zedelijk gedeelte zijns godsdiensts
richtte hij naar de zinnelijke lusten dei-
Arabieren. In eene warme landftreek wonende,
was de trek tot onwettige vermaken, met de
vrouwelijke kunne hunne overheerfchende drift,
Mahomed ftond zijn aanhangers het gebruik toe
van vier vrouwen en van zoo veele flavinnen als
zij verkozen. In hoedanigheid van propheet
veroorloofde hij zich zelve vijftien wijven.
Schoon barbaars in zijne onverdraagzaamheid,
wagtte hij zich nogthans dezen geest te doen bemerken
in den aanvang zijner zending, wel weten*

EES iv. GESCHIEDENIS. 315
tende dat deze onmenfchelijkheid hem haatlijk
zou maken en grootelijks hinderlijk zijn aan zijne
oogmerken.
OVERTUIGT dat de menfehen uitterlijke te­
kenen nodig hebben om zich hunnen plicht te
herinneren, gebood Mahomet de befnijdenis, de
bedevaart naar Mecca en herhaalde wasfehingen;
ook verklaarde hij dat God de geloovigen tot
de waarneming van die plechtigheden verbond.
Hij erkende Abraham, Mozes en Jezus Christus
groote propheeten te zijn geweest, van welken de
twee eerden wetten hadden gegeven aan de Jo­
den; dat de gezegende Jefus oneindig grooter en
wijzer en daarenboven het meer bijzondere voor­
werp van Gods liefde, de ganfche wereld in
zijne zending had begrepen; doch dat de Chris­
tenen, verbastert zijnde, God Mahomet had ver­
koren tot zijnen laatflen propheet, ten einde de
waarheid en de deugd op aarde te herdellen.
Aan de geloovigen beloofde hij krijgsgevangenen
en een paradijs, waar zijne zinnelijke verbeelding
allerlei vermaken plaatste, bijzonderlijk 't genot
van overlchoone vrouwen: een leerduk, het
welk, met dat van 't noodlot, berekend was om
zijne aanhangers een geestdrift inteboezemen tar­
tende alle gevaren en den dood. In één woord,
Mahomed verklaarde dat de Engel Gabriël, die
hem den wil van God bekent maakte, hem deze
wetten benevens het boek, in 't welk dezelve
O 4
BE
"

2i6 H E D E N D A A G S C H E EES SV.
befchreven waren, uit den hemel had aangebragt.
ZIE daar den geest van Mahomeds godsdienst
en het hoofdzakelijke van den inhoud des Corans.
Om de toegenegenheid der deugdzamen te winnen,
lijfde de bedriegeljjke Arabier wijzelijk de Christelijke
zedekunde in zijn ftelzel in; en om het gemeen
te behagen, 't geen altoos tot bijgeloof overhelt,
liet hij het zelve verfcheide dwalingen van
hunnen ouden godsdienst behouden. Indedaad, de
Coran is vol van verwarringen, ongerijmdheden
en tegendrijdigheden en bevat daarenboven eene
menigte dwalingen, welke aanloopen tegen den
godsdienst, de ftaatkunde, gefchiedenis en tijdrekening;
doch het dichterlijke van dat boek is verheven;
en de Coran word gehouden voor een
mcesterftuk en voorbeeld van de Arabifche taal.
DE nieuwe propheet vond nogthans tegenftanders;
een geduchte cabaal verzette zich tegen
hem; 't gezach trachtte hem rekenfchap te doen
geven en hem te ftraffen als een bedrieger en oproermaker.
In Mecca vervolgt, vluchtte hij naar
Medina (e), waar zijne dweeperij zich met verba-
zen-
Ce) Vin den tijd van Mahomed's vlucht, welke in 't jaar onzes
Heeren foa, het 44de jaar van des pro[ heets ouderdom voor­
viel, en het tiende van zijne bediening, rekenen de Mahoine-
d.'iicn hunne jaartelling, welk tijtlftip in 'c Arabicsch genoemt
vrui'tl Hierna, dat js, vlucht. » '

lts iv. GESCHIEDENIS. 417
zende ihelheid verfpreidde. De inwoners van Medina
namen zeer fpoedig zijnen leer aan, riepen
hem uit tot opperhoofd, en erkenden aan niemand
anders te willen onderworpen zijn. Hij ftelde zich
aan 't hoofd zijner aanhangeren, die 't befluit namen
om hunnen laatften druppel bloeds voor zijne
zaak te ftorten. Hij toog naar Mecca, welke
ftad hare poorten voor hem opende en zich aan
hem als aan haar oppervorst onderwierp. Van
daar trok hij door Arabië, bragt alle de Arabifche
Horden, die tot dien tijd onderling verdeeld
en onafhanglijk van eikanderen geweest hadden,
onder zijne gehoorzaamheid en hij wierd hun
koning en priester.
GANSCH Arabië te ondergebragt hebbende,
keerde Mahomed zijne wapenen tegen de Romeinen,
floeg hen en ontnam hen de Landfchappen,
welken zij verfcheide eeuwen bezeten hadden.
Na verfcheiden verbazende verrichtingen ftierf
hij te Medina, latende zijn land • vereenigt door
zijnen godsdienst, befchaafd door zijne wetten,
en geducht voor deszelfs naburen. Befpeurende
dat de dood hem naderde, riep hij zijne vrienden
bij een, dien hij drie dingen aanbeveelde, om
altoos in acht genomen te worden door zijne aanhangers;
te weten: dikwijls te bidden; de afgoderij
in Arabië uitteroeijen, en aan elk, die tot
zijn geloof over kwam, alle de voorrechten der
O 5 Mu-

aig H E D E N D A A G S E H E EES IV.
Mufulmannen toeteftaan. Deze aanbeveeling wierd
geëerbiedigt als een gebod des hemels.
ABUBEKER, Omar, Ali en Caled waren de
vier hoofdlieden, die van Mahomed het zwaard
Gods genoemt wierden. Ali was gehuwt aan
Fatima, dochter van Mahomed bij Cadigah, en
dezen meende hij tot zijnen opvolger te ftellen;
doch Abubeker verkreeg den voorrang en voerde
den tijtel van Caliph of ftedehouder des propheets.
Abubeker toog naar 't midden van Arabië,
ftilde een oproer, trok in Palestina, verfloeg
het leger van den Griekfchen keizer Heraclius,
nam Jerufalem in, kwam tot Damascus,
en bragt, in twee jaren tijds, het grootfte gedeelte
van 5ijrië onder. Zich eenen grooten
naam verworven hebbende door zijne wijsheid en
gematigtheid, ftierf hij arm.
OMAR, die hem opvolgde volvoerde de verovering
van Sijrië, voleindigde in eenen veldtocht
de overwinning van Chaldea en Mefopotamië,
vernielde in twee jaren tijds het Perfifche
rijk; terwijl Amrou, één zijner veldoverften,
zich van Egijpte, Libië en Numidië meester
maakte (f).
OTH-
(f) De verovering van Egijpte door de Safaceenen was verzeld
van cm ongeiuk, het welk door ieder beminnaar van geleerdheid
tnoe: betreurt worden: namenlijk de vernieling der boekerij van
.A'lex-

LES iv. GESCHIEDENIS. 219
OTHMAN of Oslman deszelfs opvolger, voltooide
de verovering van Perfië, en Mohavia,
zijn
Alexandrijën. Deze vermaarde boekerij wierd aangelegt door de
eerfte Ptolomeën, en was zoodanig vermeerdert en verbeterd door
derzeiver opvolgers, dar mert een getal van 700,000 boeken daar
in telde. De boekerij beftond in twee vakken, het eene in de
wijk, Bruchjon genaamt, was 400,000 boekdeelen groot; het an­
dere binnen het Serapeurn, bevatte 300,000 boekdeelen. Terwijl
Julius Csfar oorlog voerde tegen de inwoners van Alexandrijën,
gebeurde het dat de boekerij in de Bruchion met nog andere ge­
bouwen in den asch gclegt werd, waarbij de 400,000 boekdeelen,
welke daar geplaatst waren, tot pulver verbrandden. Doch dit
verlies werd eemgerrflate verzacht door de boekerij van Pcrgamen ,
dewelke uit 200,000 boekdeelen beftond, door Antonius aan Cle-
opatra gefchonken, cn uit andere boeken, welke naderhand daar
bij gevoegt waren, zoo dat deze laatfte boekerij gcrekent wierd
zoo talri.k en zoo vermaard te zi.in ah ooit de pndere geweest
had; doch ook, deze boekerij werd een prooi der vlammen. Jo-
annes de Lettcrkonstenasr, een vermaard wijsgeer te Alexandrije,
in blakende gunst bij Amrou, veldoverfte der Saracecnen, verzogt
hein om de koninglijke boekerij. Amrou antwoordde: dat het
niet- in zijne magt was hem die te geven, zonder daar toe ver­
lof te hebben bekomen van den keizer der geloovigen. Am­
rou fcureef derhalven aan Omar en gaf dien vorst het ver­
zoek van Joannes te kennen, waarop de Caliph dit antwoord
«af: dat indien de inhoudt dier boeken overeenftemde met het
boek Gods of de koran, de koran zonder die boeken genoegzaam
was; doch indien die inhoud tegen den koran aanliep, die boe­
ken'van geen nut konden zijn, in welken gevalle hij gebood dat
men dezelven zou verbranden. Amrou, gehoorzaam aan de beve­
len des Caliph's, gebood dat men die boeken zou uitdeden i*
de badftooven der ftad om als brandftoflen te dienen ter ver-
warminge der baden, van weiken in dien tijd niet minder dan
Vierduizend in Alexandrijën beftonden, en evenwel verliepen 'er
acs

eao H l B E N B A A S S C H I EES IV.
zijn nabeftaande en vriend, ftelde zich in 't bezit
van de westelijke deelen van Afrika, verwoestte
de Eilanden in den Archipel, nam Rhodes in,
trok in Sicilië en voerde het alarm tot in 't harte
van Italië. Niettegenftaande den voorfpoed
zijner wapenen, wierd de Caliph vermoord in
eenen geweldigen opftand, aangeftookts door de
aanhangers van Abbas en Ali. Ali nam bezit
van den throon, doch werd kort daar op vermoord,
en Mohavia tot het Caliphfchap verheven
zijnde, vereenigde Armenië en Natolië aan
zijne ftaten, voerde zijne wapenen tot voor de
muren van Conftantinopolen, en eindelijk de prooi
van ijverzucht geworden zijnde, bezwalkte hij
zijnen roem door 't vergieten van ftroonaen menfehen
bloecis. Onder de regeering van Valid I.
veroverden de Arabieren, onder aanvoering van
Mufa, Spanje, trokken over de Pijreneën en
drongen tot in het hart van Frankrijk. Soliman
zette zijns vaders ontweipen voort; hij gaf aan
een zijner bevelhebberen last Conftantinopolen te
belegeren, aan eenen anderen naar Parijs optetrekken
cn aan beide de legers om te Rome zich
bij elkandercn te voegen; doch de dood belette
hem de voltoijing van deze uitgeftrekte ontwerpen
te zien.
DE
zes maanden eer al de boeken verbrand waren; liet geen tot een
genoegzaam bewijs ftrekt dat het getal dcrzclven verbazend groot
meet g.weest 'ijn, en welk een onfehatbaar verlies Egijpte niet
alleen maar de gcheele geleerde wereld daar door geleden heeft.
NEWTON'S Disfert. Proph, vol i octavo p. 389.

LES IV. G E S C H I E D E N I S ; 221
D E onmiddelijker opvolgers van Mahomed waren
alle krijgshelden, zij fchiepcn behagen in het
oorlog en wisten hoe dien te voeren. De Arabieren
gewoon aan armoede en dommer, hakende
naar den krijg en verhit op roof, kwamen in de
eerfte vervoering van geestdrift alle hinderpalen
te boven. Brandende van een vuurig geloof,
overtuigt dat de Allerhoogfte hen de aarde ter
bezittinge had gegeven, mits zij dezelve ver- „
dienden door hunne dapperheid, vielen zij hunne
vijanden aan met eene woede door niets te wederftaan.
Schrik en verwoesting togen voor hen
uit. In een gevecht met de Romeinen ziende
dat hun legerhoofd gevangen was, namen zij de
vlucht: een hoofdman ftuit hen en roept. Hebt
gij vergeten dat gij, met uwen rug den vijand
toetekeeren, God cn deszelfs propheet beledigt? wat
raakt het dat Der ar gevangen zij? God leeft en
heeft het oog op u. Door deze woorden aangemoedigt,
keerden zij weder tot den aanval en
hieuwen de Romeinen in ftukken. Een hunner
legerhoofden fprak hen voor het aangaan van
een ftrijd aldus aan: Bedenkt, Mufulmannenl dat
gij het Paradijs voor u hebt, dat duivel cn hel
achter u zijn.' Een Mufulman, door Mahomed
veroordeelt, beroept zich aan Omar. Omar van
zijne bezwaren onderrigt en dat hij zich aan hem
beroepen had tot herftel, trok den fabel, floeg
hem het hoofd af, uitroepende: dit verdienen da
zulken, die onbedagtzaam genoeg zijn om zich van
bet

222 H l B E N D A A G S C H ï LES IV.
het vonnis van den Propheet te beroepen. Wanneer
bij natuurlijke dapperheid, dagelijks door armoede,
gevaren en vcrmoeijingen geócffend, zich
eene hartstocht voegt zoo fterk als die der dweepzucht,
moet het volk, daar mede bezielt, wonderen
verrichten en zegepralen. De Arabieren,
dapper van aart, waren alie krijgsmannen. Geene
vreemde legers konden den minsten indruk op
hen maken. Alvorens de godsdienst van Mahomed
hen vereenigt had, veroorzaakten zij de Ro-
, meiniche keizers en den fenaat niet weinig ongerustheid:
maar hoe geduchter waren zij toen zij
tucht bij geestdrift voegende, aangevoert wierden
door hoofden, die geboren helden en in 't midden
van den wapen-kreet opgevoed waren? Wij
brengen u, zeiden zij, het paradijs aan of de hel.
„ Gij moet den godsdienst der Mufulmannen om-
„ heizen of fchatting opbrengen of door onze fa-
„ bels vallen" en de Saracecnen bielden woord.
Onder de eerfte Caliphs waren hunne zeden woest,
zij ademden niet dan oorlog en wierden door eenen
godsdienstijver aangezet, anders konden zij
niet. Onder de laatfte vorsten der Ommiaden
namen zij zachter zeden aan, hunne dapperheid
was minder woest, fchoon niet minder ftout.
Onder de Abbasiiden waren hunne zeden ten
uitterften befchaaft, de konsten en wetenfehappen
kwamen bij hen te voerfchijn, terwijl het over*
ge van de wereld bedolven lag j n de duisternis
van onwetenheid en bijgeloof.
EE-

LES iv. G E S C H I E D E N I S . 223
E E N E andere oorzaak, welke' veel toebragt
tot den verbazenden voorfpoed der Arabieren,
was de zwakheid van de genen tegen wie zij
| hunne wapenen rigtten. Bij hunnen intocht in Afië,
vonden zij de Romeinen en Perfen, twee
i vermaarde natiën, doch die door derzeiver lange
i onderlinge oorlogen uitgeput waren. De vrede,
I tusfehen Heraclius en den wreeden Siroës gefloten,
gaf rust aan de beide rijken ten opzicht»
van buiten, maar die door inwendige beroeringen
1 werden van een gereten. Het huis van Cosroës
fcheurde het koningrijk van Periië in ftukken,
I door hunne wreede twisten. Deze omftandighe-
: den begunstigden de Saraceenen; zij vielen Pelfië
aan en in drie veldtochten veroverden zij dat
I rijk.
H E T Roomfche rijk was in nog zwakker ftaat.
De verminking van 't westen had eenen ver-
; fchrikkelijken flag toegebragt aan 't oosten. De
: pogingen der Grieken, om het wrak van Italië
. te behouden, putten den ftaat uit. De onbe-
; kwaamheid der keizers van Conftantinopolen tot
J de regeering, de menigte bloedige omwentelin-
; gen, die den throon fchudden, de ongebondenheid
van 't hof, de oproerige factiën van den
; Virous; godsgeleerde twisten, de bron van haat
1 en tweedracht, eene algemeene bedorvenheid
| van zeden; in één woord, de noodlottige razernij
| van het monnikken - kleed aantencmen, waardoor
vee*

224 H E D E N D A A G S * H E EES IV,
veele onderdanen nutteloos wierden voor de verdediging
hunnes lands, alle deze oorzaken, zeg
ik, maakten de zegepralen der Mufulmannen gemakkelijk.
G E V O E L E N VAN MAHOMED ÉN DES­
ZELFS GODSDIENST. •
O M met de Griekfche monnikken en derzeiver
nafchrijvers te zeggen, dat Mahomed enkel een
bedrieger, een onkundigen en barbaarfchen fchobbejak
was, die met de fabel in de vuist een
godsdienst voortplantte, ongerijmd in deszelfs
leerftukken, en losbandig in deszelfs zedekunde,
zou zijn de waarheid te befchouwen door een
middenftof van onkunde en met een partijdig oog.
Aan de andere zijde, te beweeren dat Mahomeds
verbazende voorfpoed het gevolg was van overtuiging
en van 't vermogen zijn's vernufts; dat
de kaliphs deszelfs opvolgers het Mahomedaandom
door geweld van wapenen uitbreidden, zou zijn
de waarheid te loochenen cn zich tegen de klaarblijklijkheid
van gefchiedkundige daadzaken te
verzetten. Laten wij de waarheid raadplegen en
ons niet laten medeflepen of overbluffen door valfche
voorgevens.
D E Heerschzucht deed Mahomed het ontwerp
maken om de Arabifche ftammen te vereenigen
onder zijne heerfchappij, en daar de godsdienst
allerkrachtigst werkt op de menfehen, bediende
zij«

EES iv. GESCHIEDENIS. tz$
zijne fchranderheid zich van denzelven als het ze­
kerde en kraclitdadigde raiddel. Hij voorzag al­
le de hinderpalen, welke hem zouden tegenwer­
ken, doch hij wist hoe dezelven uit den weg te
ruimen. De gevaaren, welke onaffcheidelijk vast
zijn aan zulk eene onderneming, fchrikten hem
niet af. Hij bleef volhouden met eene ftand-
vastigheid en buigzaamheid, welke een zaak doen
welgelukken. In 't eerst fpeelde hij de rol eens
bedriegers. Dikwijls zonderde hij zich van 't
gezelfchap en van den omgang met menfehen af,
wanende de grootfte geftrengheid aan zich zeiven
te oeffenen, deelende menigvuldige liefdegiften
uit en voorgevende van den hemel ingeblazen te
worden, had hij verrukkingen &c. Sommige
hebben gemeent dat hij ten laatften voor waar­
heid aannam de valschheden door zijn verbeelding
gefmeed. Een warme verbeelding maakt zich
fpoedig meester van het verftand, dat zich door
dezelve laat leiden. Dit kan even zeer, plaats
hebben gehad bij Mahomed, gelijk het plaats
had bij veele andere geestdrijvers, die, door
ïichaamlijke geftrengheden uitgeput, vastlijk voor
waarheid aannamen, 't geen geen beftaan had
dan in hunne verwilderde hersfènen. Het ant*
woord door hem aan zijne vrienden gegeeven*
die hem aanmaanden van zijne onderneming afte­
zien uit hoofde van 't gevaar, 't welk hem be­
dreigde van de zijde der overheid van Mecca,
doet ons denken dat zulks wezenlijk zijn geval
P was.

«2.6 H E B E N D A A G S C H E LES IV.
was. Indien gij, zeide hij, met de zon aan uwe
eene zijde en met de maan aan uwe andere zijde
kwaamt, zou ik het vertrouwen niet verraden, 't
welk God in mij geflelt heeft. Z ;
jne ftandvastigheid,
bij alle gelegenheden, die toon eens ingeblazenen,
welke zoo krachtig werkt op geloovige
gemoederen, de vervolging, welke hij onderging,
dit alles verhitte zijne verbeelding en vermeerderde
het getal zijner nieuwe geloofsgenoten,
dat zelfs met eene verbazende fnelheid toenam.
Zijn gerucht verfpreidde zich fchielijk door Arabië,
ganfche benden kwamen van alle oorden
om den nieuwen propheet aantehooren, en in
Medina aangekomen zijnde, in welke ftad zijne
vjianden hem noopten de wijk te nemen, ftond
hij verbaast aldaar eene menigte te vinden, die
zijne leer was toegedaan. Tot zoo verre, indedaad,
kunnen wij niet zeggen dat zijnen voortgang
te wijten was aan 't geweld der wapenen.
Looze overreding werkte ongetwijvelt op hunne
ligtgeloovige zielen. Doch toen Mahomed bevond
genoegzame magt te hebben, verklaarde hij
aan zijne aanhangers: dat hij bijzonderlijk door
den hemel gezonden was ter bekeeringe der Arabieren
, en dat het eenige middel, om hen
van de afgoderij te doen afzien, was tegen hen
optetrekken met het zwaard in de vuist. Toen
hij in deneerften ftrijd, bij welken hij zegepraalde,
zijne gevangens dwong den nieuwen godsdienst
te omhelzen en dezulken ter dood bragt,
die

LES IV. G ï S C II I E D E N I 1 hlf
die weigerden zich te onderwei pen; toen was
het dat dweepzucht, met het daal gewapend,
den Mahomedaanfchen godsdienst voortplantte,'
en de menfehen drong denzclven te omhelzem
Van dien tijd af wierd Mahomed, die met heerschzucht,
bedrog en geestdrijverij begonnen had,
I eindelijk een dwingeland voor alle de genen*
die weigerden eenig geloof te daan aan zijne goddelooze
mijmeringen. Zoodanig is maar al te
dikwijls het gedrag van den mensch;
D E godsdienst van Mahomed, fchoon oneindig
beneden den godsdienst van Jefus, is grootelijks
verheven, wanneer men denzelven vergelijkt met
de lompe dwalingen en de domme afgoderij, dia
voor zijn tijd de overhand hadden in Arabië;
Dezelve leeraart de eenheid van' God, het geven
van aalmoeslèn, en de vergiffenis van beledigin-
! gen. Men zegt dat Mahomed zoo veele bekeerlingen
niet kon gemaakt hebben, zoo hij hen
niet had toegedaan de vrije involging hunner'
driften. Dit voorgeven is mislchien onbillijk.-
De Mahomedaanfche godsdienst is geflreng, vergeleken
met de losbandige zeden aan welke de
Arabieren gewoon waren. Mahomed gebood zijne
discipelen veel malen te bidden, aalmoeslèn
uittedeelen, te vasten, zich te onthouden vanden
wijn, zich dikwijls te wasfcheii, en vooral
zich niet fchuldig te maken aan de tegennatuurlijke
misdaad, welke bij de Arabieren zoo ge-
•P - meen-

ia8 H E D E Ü D A A G S C H E LÉS IV.
meenzaani was. Dit alles was een juk te zwaar
voor een volk gewoon den vrijen teugel te vieren
aan hunne dierlijke driften. Ik houde het
voor vrij redelijker te gelooven dat Mahomed
de genegenheid zijner landgenooten niet kon gewonnen
en hen overgehaalt hebben tot het aannemen
van eenen nieuwen godsdienst, dan met
hen een wet' voortefchrijven zuiverer en edeler
dan die, welke zij te voren hadden, en uitwendig
eene heiligheid te vertooncn, welke nooit
mist kleene verdanden te winnen. Wij mogen
derhalven beduiten, dat wanneer iemand een
groot, ontwerp vormt en ter volvoeringe daar van
den moed heeft om flappen te doen, die deszelfs
goeden uitflag verzekeren; wanneer .zoodanig iemand
gedult met voorzichtigheid weet te paren
en gebruik weet te maken van elke gunstige omftnndigheid;
wanneer hij na uitgevonden te hebben
welk het gefchikfte middel is om indruk te
maken op de gemoederen der menfehen in 't algemeen,
kan bewerken dat het bijzondere karakter,
de zeden en de verfchillende vormen van eerdienst
zich voegen naar zijn ftelzel, en hij zich
eindelijk kan verheffen tot een willekeurig monarch,
zonder nogthans daar toe het minste recht
te hebben, dan mogen wij befluiten, zeg ik, dat
die mensch noch zoo onwetend, noch zoo barbnarsch
is als wij geneigt zijn te gelooven. Dan,
alhoewel er in den Mahomedaanfchen Godsdienst
eenige goede zaken zijn, zijn 'er tevens veele in
die

EES iv. G E S C H I E D E N I S . 239
die flecht genaamt mogen worden; en fchoon
men moet erkennen dat de dichter diens godsdienst
een groot man geweest zij, was hij met
dat alles een bedrieger en deszelfs godsdienst
bedrog.
H E T rijk der Mufuhnannen was in de negende
eeuw ten hoogden trap van roem. Haroun-al-
Rafchid voegde bij de pracht zijner doorluchtige
voorgangeren de maatfchappijlijke deugden en
een allerbeminnelijkst gedrag. Hij lag zich toe
op de befchaving der zeden zijner onderdanen,
en om door zijn eigen voorbeeld en gezach hen
fmaak inteboezemen voor konsten en wetenfehappen.
Hij noodigde geleerde lieden van alle oorden
van 't oosten naar zijn hof uit; begunstigde
hunne gaven met belooningen en deed de waardigfte
fchriften der oudheid overzetten in de Arabifche
taal. Hij was uittermaten ingenomen
met de dichtkunde. Dikwijls zag men hem tranen
ftorten bij 't lezen van de werken der vermaarde
dichteren. De Arabieren gewagen met
den grootften lof van zijne regeering, welke zij
de regeering van wondemi en heerlijkheid noemen.
Zij verhalen ons, dat zijne ftaatsdienaars,
veldheeren, hovelingen en richters allen naar zijn
voorbeeld gevormt waren. Bagdad, de hoofdplaats
van het Saraceeniche rijk, was het middenpunt
van kennis, welke zich van daar verfpreidde
door zijne uitgeftrekte daten. Deze
P 3 door-

B30 H E D E N B A A G S C H E LES IV.
doorluchtige Calif was niet minder braaf dan geleerd:
Zijne tochten tegen de Turken, de voorfpoed
zijner wapenen tegen den keizer Nicephorus,
zijne werkzaamheid in 't dempen van oproeren,
tconcn dat hij de begaafdheden van een held
wist te paren aan de wijsheid eens wijsgeers. Ik
zal flechts een enkelen trek aanhalen van zijn gedrag
als koning. Een vrouwsperfoon beklaagde
Zich aan hem over de fchade, door zijne foldaten
bij hunnen optocht aan hare landen toegebragt.
Harcun verzogt haar zich te herinneren dat in den
koran gefchreven ftond. Wanneer de legers van
groote vorsten te velde trekken, moetende eigenaars
der landen, door welke zij heen trekken, lijden.
Het is zoo, vorst, antwoordde de vrouw: maar
in 't zelfde boek ftaat gefchreven: dat de landen
der vorsten, die 't onrecht dulden, verwoest zullen
worden. Haroun, wiens karakter een famenftel
was van menfchelijkheid en rechtveerdigheid, gaf
bevel dat men de Ichade zou opmaken, en overlaadde
haar met goedheid.
DE regeering van Al-Amin, de zoon des opvolgers
van Haroun, was een tooneel van burgerlijke
beroertens tuslchen hem en zijnen broeder
Al-Mamon. Uittcrmate traag vertrouwde hij
de teugels van 't bewind aan Al-Fadel, die, uit
haat tegen Al-Mamon, zijnen meester aanraadde
de opvolging te veranderen: rampzalige raad,
welke hem van den throon bonste.
AL-

LES iv. G E S C H I E D E N I S . 231-
AL-MAMON wierd Calif en verlevendigde
den luister van de regeering zijns vaders. Hij
voerde eenen voorfpoedigen oorlog, in eenen
zelfden tijd, tegen den Griekfchen keizer in Africa
en Italië. Zijn vloot voerde den fchrik tot
aan de poorten van Rome, veroverde Sicilië en
het eiland Creta, het welk, van dien tijd af,
den naam aannam van Candia, naar eene ftad aldaar
door de Mufulmannen gcbouwt. De wetenfehappen
waren onder de regeering van deaen
vorst in grooten bloei. Een beter geleerde en
menfchelijker dan zijn vader Haroun, een vijand
van geestdrijverij en bijgeloof, de vriend van
waarheid, welke hij door alle zijne naarfporingen
zogt te ontdekken, befteedde hij zijn gezach en
rijkdom ter befcherming, yerëering en belooning
van kundige en begaafde lieden ontëvcn tot welk
land of tot welken godsdienst zij behoorden. Hij
befteedde een groot gedeelte zijner inkomsten
aan 't koopen van de beste verhandelingen, welke
in Europa en bijzonder in Griekenland over
allerlei foort van onderwerpen te vinden waren.
De ftarrekunde, de wijsbegeerte en de geneeskunde,
volgens de ware beginzels geöeflendt,
werden door hem befchermt en maakten tot daar
toe onbekende vorderingen. De letteroeffening
was zijn hoogfte vermaak, en geen mensch, die
beroepshalven de wetenfehappen oeffende, kon
zich fterker en met meerder ijver daar op toeleggén
dan hij. Zijne zachte handelwijze jegens
P 4 de

2.3a H E D E N S A A S S C H E EES IV.
de Christenen, die ook gedurende zijne rêgeering
eene dille rust genooten, zijne mildadigheid je­
gens hen voor de kundigheden, die zij hem ver-
lchaften, verwierven hem den haat der Muful-
mannen. Zij befchuldigden hem van Motalizm
of ketterij, om dat hij geloofde dat de koran ge-
fchapen was en de droomerijen verwierp van
Mahomed ten aanzien van toekomende beloonin­
gen en ftraffen en om dat hij verlangde uit den
godsdienst, van welken hij belijdenis deedt, te
verbannen, dwaasheid, bijgeloovigheid, dweepe-
rij en onverdraagzaamheid. Hij wierd gehaat van
de Mahomedaanlche rijmelaars, om dat hij ver­
langde de oeffening der wijsbegeerte en andere
kundigheden onder zijne onderdanen intevoeren,
op gronden overeenkomstig met de gezonde rede.
Het fmert ons een enkelen vlek in den roem
diens grooten vortst te vinden. Zijne geestdrift
voor de wijsbegeerte maakte van hem een ver­
volger. Hij wilde zijne onderdanen dwingen zijn
gevoelen te omhelzen, en ftrafte met pijnigin­
gen en den dood die genen, die dezelven niet
wilden aannemen. Hier in handelde hij ontegen­
zeggelijk, verkeert. De ware wijsbegeerte is
eene vijandin van alle vervolging. Nooit bedient
zij zich van barbaarfche middeleH om te overre­
den, 't Is onrechtveerdig en wreed iemand leed
aantedoen, zelft wanneer wij wenfchen hem van
zijne gevaarlijkCydwalingen te regt te brengen.
Hij

tES rt. GESCHIEDENIS. 233
HIJ werd opgevolgt van zijnen broeder Mo-
tasfem, die gelijk Al-mamon een oorlogzuchtig
vorst was, de geleerdheid beminde en een afkeer
had van 't bijgeloof. Watheck drukte deszelfs
voetftappen. Na den dood van Watheck onder­
ging het Saraceenfche rijk eene altoosdurende
verduistering. Deszelfs broeder die hem als Ca­
lif opvolgde was aanmerkelijk om zijne onge­
bondenheid, wreedheid, en bijgeloovigheid. Van
zijne onderdanen gehaat, werd hij door zijn
zoon, een monfter van boosheid, van 't leven
beroofd. Deze affchuwelijke misdaad plaatste
hem op den throon, van welken hij om zijn
wangedrag fpoedig afgebonst werd. Van dat
tijdttip af reten de tweedracht, burger-oorlogen,
en herhaalde opftanden de Landfchappen van 't
Arabifche rijk van een. De weelde en verwijfd­
heid baanden zich den weg naar 't hof van Bag­
dad, de fchattingen vermeerderden, en het volk
werd mishandelt; 'er ontftond een algemeen ge­
mor, en de Landfchap-beduurders namen die
gelegenheid waar om het rijk te verminken. In
't midden dezer algemeene verwarring, zagen de
Fatamiten, die altoos van de Abasfiden onder­
drukt waren geworden, eene gefchikte gelegen­
heid om zich vrij te maken. Alle de genen, die
de gedagtenis van Ali eerden, werden uitgenoo-
digt zich te begeven onder hunne ftanderts. Gan­
fche benden voegden zich bij hen, de godsdienst
diende ten voorwendzel van hunnen opftand, zij
P 5 ves-

5.34 H E D E N D A A G J C I I E EIS IV.
vestigden een magtig rijk in Africa en na Egijpte
verovert te hebben, werd Groot Cairo de hoofdftad
dezer nieuwe Califfen.
VERKEERDE denkbeelden van den godsdienst
bragten een nog aanmerkelijker omwenteling voort.
Een geestdrijver maakte het ontwerp om de afgodendienaars
in de woestijnen van Africa te bekeeren.
Andere geestdrijvers voegden zich bij
hem, zoo dat hij al fpoedig het hoofd werd van
eene talrijke bende van onkundig en misleidde
menfehen. Dronken van voorfpoed, geloofde hij
van den hemel aangeftelt te zijn om de Mahomedanen
te hervormen, die veel van de zuiverheid
des godsdiensts van hunnen propheet waren
afgeweken. De befmetting des bijgeloofs verfpreiddc
zich wijd en zijd. Nieuwe bekeerden
drongen bij hoopen onder zijnen ftandert. Er
werden middelen gebruikt om de oogmerken dier
Sectarisfen te verhinderen, waarop het Vuur deivervolging
ontfteken werd. De Calif deed hen
in den ban, en zij werden dol van woede. Een
Abubeker delde zich aan hun hoofd, door geestdrijverij
verhit, gaven zij hunne vijanden de nederlaag
en ontfloegen zich van alle verbindtenis
met den opperpriesters van Bagdad en Cairo.
Hun opperhoofd verklaarde zich zei ven tot Calif,
onder den naam van Miramolin, en heerschte
als priester en koning over de westelijke deelen
van Africa. Dus regeerden drie Califfen, die ieder

LES iv. G E S C H I E D E N I S . 235
der zich zeiven den opvolger noemde van Mahomed,
gelijktijdig, en bevochten eikanderen met
de blixemfchigten van hunnen godsdienst.
T U R K E N .
D E oude Califfen raakten alles kwijt, uitgezonderd
de oosterfche Landfchappen van het Saraceenfche
rijk, en deze werden ontrust door
dweeperij en opftaud.'sDe Turken (een woord
het welk zwervers betekent) kwamen uit de binnenfte
deéien van Tartarijen. Langen tijd eene
gelegenheid gezogt hebbende om zich in de westerlijke
deelen van Afië te vestigen, troffen zij 'er
eene aan in deze algemeene verwarring. Woest
en dapper meenden de Califs van Bagdad in hen
een deun te vinden om hun waggelend rijk te
dutten. Met dat inzicht namen zij hen in foldij.
De Turken omhelsden den Mahomedaanf'chen
godsdienst, bragten de weerfpannelingen onder,
verfterkten den ftaat, verkregen de voornaamfte
bedieningen, maakten zich meester van het bewind,
en lieten aan de Califs niets over dan de
fchaduw der koninglijke waardigheid cn den tijtel
van hoogepriester van den Mahomedaanfchen
goesdienst. De Arabieren deden wat zij konden
om deze vreemdelingen weerftand te bieden. De
twist bleef lang aanhouden, doch de Turken
bleven zegepralen en bragten alles onder hunne
heerfchappij.
1
OOR-

2.36 H E D E N D A A S J C H E LES rv.
OORZAKEN EER OMWENTELINGEN IN
HET SARACEENSCHE RlJK.
DEZELFDE oorzaken, welke de omwentelingin
't rijk van Karei den grooten te weeg bragten,
bewerkten den val en ondergang van het
rijk der Califfen van Bagdad. Zonder die alle te
herhalen, zal ik enkel aanmerken, dat de dweepzucht
bijzonderlijk den v.al van 't Saraceenfche
rijk veroorzaakte. De aanhang van Ali, die de
opperpriesters van Bagdad aanzagen voor overheerfcliers,
fchoon door dwang ondergehouden,
kon nooit uitgeroeit worden. Deszelfs factie ondermijnde
in dilte den throon. Deze Sectarisfen
wagtten fiechts op eene gunstige gelegenheid om
zich te vertoonen en de tweedracht, welke in het
huis van Al-mamon heerschte, verfchafte hen
'er eene. Van dien tijd af werd Egijpte afgefchciden
van het rijk van Bagdad en de nieuwe
Calif deed den ouden in den ban, terwijl zijn
leger hem beroofde van deszelfs rijkde land*
fchappen. Africa volgde het voorbeeld; alle de
westerfche Provintié'n wierpen het juk af van de
oosterfche Califfen en vormden onafhanglijke koningrijken,
fommige van welken nog in wezen
zijn. De Turken ontnamen insgelijks de Califfen
de oosterfche landfchappen. Geroepen om den
ftaat te verdedigen, die onder 't bewind gelaten
was van veldöverften, dien zij gewoon waren te
gehoorzamen, leerden zij al vroeg een oppervorst
ver-

LES iv. G E S C H I E D E N I S . 23?
verachten, die nooit op den dag van 't gevecht
aan hun hoofd verfcheen, noch in de gevaren
deelde aan welke hij hen blootftelde. Welhaast
beroofden zij hem van zijne magt, floten hem in
zijn paleis op en befchouden hem eeniglijk als
opperpriester, (g)
O O S T E R S C H E Z E D E N , G E W O O N T E N S
E N K O N S T E N .
D E gewoontens en zeden der oosterfche volken
waren gelijk aan die, welke eenige eeuwen
te voren in Europa heerschten. De oosterfche
fabelen met betrekking tot overnatuurkundige wezens,
en de Romances en Eunjervertelzels in Europa,
toonen dat zij ten naasten bij dezelfde
denkbeelden gehad hebben. Zoo ik mij niet bedrieg,
is 'er bereids opgemerkt, dat terwijl Europa
bedolven lag in onkunde, de konsten en
wetenfehappen geöeffend werden in 't oosten.
Toen de Saraceenen zad waren van overwinnen
en den zetel des rijks te Bagdad vestigden, namen
zij befchaafder zeden aan en kreegen fmaak
in de konsten. Haroun-Al-Rafchid en Almamon,
beide verlichte vorsten, deden al wat zij
konden om hunne onderdanen trek tot letteröeffening
en fmaak voor die wetenfehappen in te boezemen,
welke de ziel veredelen en de zeden befchaven.
Het was onder de regeering van Haroun
(g) De Regeering der Califfen van Eagiad duurde 655 jare».

83a H E D E N D A A S S G H E LES ivi
roun dat dc Arabieren, die 't gebruik van de tel
of cijferletters kenden, die konst in Europa overbragten.
Het zelfde volk onderwees de Europanen
in de kennis der hemelfche lichamen. Het
woord Almanac is een Arabisch woord. Ben
Honain een Arabisch ftarrenkundige vertaalde de
Almagast van Ptolomeus uit het Grieksch in 't
Arabisch. Er word gezegt dat Al-mamon om
de ware .grootte en gedaante der aarde met zekerheid
te kennen bevel gaf, om naar de naaukeurigde
regelen der meetkunde een graad van
den middag-lijn te meten. Het zelfde gefchiedde
op bevel van Lodewijk XIV. omtrent negen honderd
jaren daar na.
DE Scheikunde en de Geneeskonst werden
door de Arabieren geöefTent. De Scheikunde,
zoo nuttig voor den natuurkundigen- wijsgeer,
geneeskundigen en' ftoffen-bereider is, niet langgeleden,
door geleerde en fchrandere nafporingen,
tot greote volkomenheid gebragt; maar
zonder de Arabieren zouden de Europanen onkundig
geweest zijn van de geregelde proeven in
de Scheidkunde. Wij zijn hen de geneesmiddelen
fchuldig, die zachter werken en heilzamer
uitwerking doen dan de geneesmiddelen van wel-
-ke de Griekfche en Romeinfche geneesheeren
gebruik maakten. De Algebra is van Arabifchen
oorfprong, ook werden verfcheide andere konsten
door de Arabieren in Europa overgebragt. Klokken

LES iv. G E S C H I E D E N I S . 27,9
ken en zak-uurwerken werden te Bagdad vervaardigt
en naar Europa gebragt. De zijde doffen
van Damascus en andere fijn gewerkte doffen
van Afia werden van de Europanen aldaar
tot eenen verbazenden hoogen prijs gekogt. Gemaakt
ijzer en vooral ftaalwerk kwam insgelijks
van dat gedeelte der wereld. Dan, alhoewel de
Europanen verfcheide eeuwen onkundig waren
van de wetenfehappen, en fchoon de konsten in
't oosten wierden uitgevonden is het evenwel in
't westen dat zij tot een trap van volkomenheid
gebragt zijn, welke zij bij de ouden niet hadden.
— De Europanen van deze verlichte eeuw munten
uit in allerlei konsten en wetenfehappen. En
het is eene welgegronde aanmerking, dat 'er meer
vernuft, meer oeffening en arbeid vereischt word
om een konst tot volkomenheid te brengen dan
om die uittevinden.
D E luchtftreek heeft invloed op de zeden der
maatfehappij, 't zij deze in eenen ruwen of befchaafden
toeftand zij. De onderfcheide volken
van Gallië verfchilden van eikanderen, ten tijde
van Cefar, in zeden, taal en wetten. En de
Galliërs verfchilden in dat opzicht van de Germanen.
Toen de barbaarfche voorouders van de
hedendaagfche volken van Europa ophielden van
ftreek tot flxeek te zwerven, cn zich duurzaam
begonnen te vestigen, fchikten, in vervolg van
tijd, hunne zeden zich naar den aart der lucht-
fti-eek

240 H E B E N D A A G S C H E EES IV.
ftreek onder welke zij woonden. Deze verfterkt
of verzwakt de driften; zoo dat naar de gematigtheid
eener landflreek de deugden of ondeugden
van derzeiver bewooners zich fteramen. Het
volkskarakter en de zeden der Engelfchen, Schotten
en Ieren is wezenlijk verfchillende. De inwoners
van Cumberland zijn in dien opzichte ongelijk
met de inwoners van Kent, 't geen toegefchreven
moet worden aan het onderfcheid tusfehen
die landdreeken. Het zelfde onderfcheid
is zichtbaar tusfehen die genen, die verfchillende
oorden van Europa bewonen. Een Spanjaard laat
zich door zijne zeden gemakkelijk onderkennen
van een Rus of Zweed. De eerfte, trots van
aart, is nogthans menfchelijk, edelmoedig en
matig, zijne ondeugden ontftaan uit de ontzenuwende
hitte zijner luchtftreek, terwijl de deugden
en ondeugden van de laatften ruw, ongeftuimig
en vinnig zijn als de nijpende koude der gure
lucht van 't noorden.
GELIJK de zeden der natiën van Europa altoos
van een' ongelijken aart zijn geweest tot
eikanderen, even zoo verfchillen de zeden der
bewoners van 't oosten van die van 't westen,
«n het onderfcheid is nog aanmerkelijker in de
Chinefen en Indianen dan in de noordelijke bewoners
van Afië. Deze volken zijn altoos zacht
en verwijfd van zeden geweest, het gevolg van
de luchtftreek , welke noch tijd noch uitwen-
di-

EES XV. C E i C H I E D' E N I 5. 241
dige omwentelingen konden veranderen. In 't algemeen
hebben volken, die heete landftreekeh
bewonen, zachter en minzamer zeden dan zij dié
in kouder en ongematigder luchtftreeken van Eu-'
ropa geboren zijn. De gefteldheid hunner luchtftreek
neigt hen zich te onthouden van ftevké
dranken en vleesehfpijzen, welke het bloed verhitten
en dikwijls tot wreede daden aanzetten.
DE Arabifche zeden, ten tijde van Mahomed!
ftrookten met de gefleltheid hunner luchtftreek:èn
met de levenswijze der Arabieren. Die bedrieger
maakte de zaligheden van zijn paradiji
louter zinnelijk. Vermaaklijke lusthoven, rüisfchende
ftroomen, fchaduwrijke boschjés en" 'e
genot van fchoone vrouwen, waren de belooningen,
welke hij zijne volgers beloofde; Een be- !
'
wij» dat de hitte der verzengde luchtftreek dé
Arabieren verdapt, hunne zedelijke geaartheid
vormt en meer bijzonder hen een drift geeft voor'
de vrouwen; Voltaire vergelijkt hunne zeden bij
die der oude Hebreeuwen, doch geeft evenwel
den voorrang aan de Arabieren; 't géén zeer na-'
tuurlijk van dien vijand der openbaring moest te
verwagten zijn. Het Arabisch volk , alhoewel
belijdenis doende van Mahomedaanfchen godsdienst,
is altoos verdeelt geweest in bijzondere'
horden of Clans, dikwijls in oorlog tegen eikanderen
en altoos vijandig tegen het overige van
de wereld. Dit moest hen ftout en ondernemend,
Q bit*

243 H E D E N D A A G S C H E LES IV.
onverfchrokken in gevaar, maar tevens onbillijk,
diefachtig en wreed maken. Roovers zijn onkundig,
woest en barbaars en zoodanig waren de
Arabieren, toen Mahomed bedond het karakter
van propheet onder hen aantenemen.'
WIJ ontdekken in Mahomed en deszelfs opvolgers,
toen hij zijhen Godsdienst met het
zwaard in de vuist voortplantte, zeden, gelijk
aan die der Helden tijden. Mahomed, Abubeker
en Omar gelijken de helden in de Iliade van
Homerus. In 't lezen van de gefchiedenis der
Saraceenen, zien wij derzeiver veldöverden die
hunne vijanden tot een tweegevecht uitdagen.
Wij zien hen voor 't leger uittrekken hunnen
tegenftrever te gemoet, terwijl de beide legers
gerustelijk het tweegevecht blijven aanzien; zij
tarten elkander, en roepen God aan alvorens het
gevecht te beginnen.
H E T is waarfchijnlijk (zegt een fehrijver),
dat het berigt wegens de krijghaftige Amazonen
bij Homerus en Herodotus geenzins een verdiehtzel
zij. De vrouwen van eenen Arabifchen ftam
trokken mede te veld en vogten in de legers van
Abubeker en van Omar. Dat er een rijk van
Amazonen, dat is een rijk van vrouwen zonder
mannen, beftaan zoude hebben, komt ongelooflijk
voor; Maar in landftreeken, waar de inwoners
een herderlijk leven leiden, is het geenzins verwon-

LES iv. GESCHIEDENIS. 243'
wonderlijk dat de vrouwen van hare kindsheid af
even als mannen opgebragt, als de gelegenheid
zich voordoet vechten zullen als dezen. Penthe-
fdea, in de belegering van Troije, en Camilla,
de bondgenoote van Turnus waren heldinnen ,
al vroeg in den wapenhandel onderwezen en
fchiepen behagen in krijgsverrigtingen. Bij de
beleegering van Damascus wreekte eene Arabi-
fche vrouw den dood van haren man, die aart
hare zijde fneuvelde, en doorfchoot met een pijl
den bevelhebber der ftad (h). Tasfo, in zijn
verlost Jerufalem, en Ariosto, in zijnen razenden
Roeland voeren ftrijdende vrouwen in. De tijden
der Ridderfchap leveren ons meer dan een voor­
beeld van vrouwen, die zich berucht maakten in
den ftrijd. Zulke voorbeelden ichijnen ons, die
van heden zijn, ongelooflijk;, vooral federt het
gebruik van 't grof gefchut en 't klecn geweer'
den ftrijders belet blijken te geven van hunne
behendigheid en perfoonlijke dapperheid. In he­
dendaagfche tijden zijn 'er evenwel voorbeelden
geweest van vrouwelijke wakkerheid. De doch- 1
ter, met eene hevige drift bezielt, heeft hare
fexe vermomd cn als een foldaat uitgedoscht de
gevaren des oorlogs getart, ter liefde van den
man dien zij beminde.
DE
(b) RiCHARBSON's Esfay on the montert ef Eustarn
tiations.
Q a

244 H E D E N D A A G S C H E LES IV.
DE Saraceenfche helden gelijken die van Homerus,
in de aanfpraken, welke zij deden aan 't
hoofd hunner heiren, wanneer zij op 't punt donden
van een tweegevecht aantegaan of vredes
voorwaarden te maken; doch muntten grootlijks
boven hen uit in godsdienstige geestdrift. Overtuigt
van de waarheid des korans, dat het Wettig
Was hunnen godsdienst door 't zwaard voortteplanten,
en dat zij, die in den ftrijd omkwamen,
onmidlijk -< deel kregen aan de geneugtens van
Mahomeds paradijs, overwonnen allen wederftand
en zegepraalden overal. Indedaad, de krijgsknegt,
bezielt met eenen levendigen indruk van
godsdienst, overtuigt van Gods goedkeuring en
medehulp, en verzekert dat, zoo hij komt te
fneuvelen, God hein de gelukzaligheid zal fchenken,
handelt kloekmoedig op den dag des ftrijds.
Geen gevaar vreezende, gaat hij koel en onverlchrokken
te werk. Ik heb bereids voorbeelden
opgegeven van de uitwerking welke zoodanige
overtuiging op de gemoederen der Arabieren
had. De dochter van Heraclius Werd gevangen
gemaakt in Damascus door Kaled den overfTeii
der vSaraceenen en door hem aan haren vader te
fug gezonden zonder losgeld. Gevraagt zijnde:
waarom hij dus handelde? gaf hij ten antwoord:
om dat ik hoop eerlang binnen Conftantinopolen
mij van vader en dochter meester te maken.
Toen Omar Jerufalcm kwam belegeren voerde
hij zijn voorraad van .fpijs benevens een kruik
wa-

fcEs iv. G E S C H I E D E N I S . 245
waters en een hout tafelbord met zich op zijn
kemel. Befpeurende dat fommigen van zijn leger
gekleed waren in zijde doffen, welken zij op den
vijand verovert hadden, gaf hij bevel hen met
het' aangezigt naar den grond door de dijk te
deuren en hunne kleederen in ftukken te fcheuren.
NOG een enkel voorbeeld zal ik melden.
Toen de Calif Mohavia, die in het zestigfte jaar
van hunne Hegira ftierf, op 't punt was van den
geest te geven, na den throon der Califfen verzekert
te hebben aan zijnen zoon Yczud, zeide
hij:- „ Groote God, daar ik mijn zoon op den
„ throon gevestigt hebbe, om dat ik hem dea-
„ zeiven waardig achtte, zoo f'meek ik -u hem
„ te onderfteuneu; doch indien hij zich de re»
„ geering onwaardig make, bid ik u, hem vim
„ denzelven aftewerpen."
Is het dan te verwonderen dat alle tegenftand
moest wijken voor een volk dat dus fprak, en
handelde? Neen, het ftrookt met de natuur der
dingen. Deze voorbeelden kenfehetzen het karakter
van helden. — Zij waren dweepers, 't is
waar; maar dweepers die kloekmoedigheid en
grootheid van zijn ziel bezaten. Laten wij de
grootheid van ziel bewonderen in wie hij ook
zij, die 'er blijken van geeft, en uit welke oorzaak
zij ook fpruite; en daar de zeden en' ge-.
Q_ 3 woon-.

246 H E D E N D A A G S C . H R EES rv 4
woontens van andere natiën en van vroeger tijden
zoo onderfcheiden waren van onze eigenen,
ftrekke zulks ter onzer overtuiginge dat de tooneelen
dezer wereld gedurig veranderen, dat wij
pp onze hóede behooren te zijn tegen 't verkrijgen
van eene hebbelijkheid van menfehen en zaken
te beöordeelen naar de gewoontens en zeden
van onzen tijd en van ons land. De gewoontens
en zeden der oude tijden verfchilden met die der
middeleeuwen, en die van de middeleeuwen verfchilden
wederom met die van onzen tegen woordigen
tijd; maar de gewoontens en zeden, zoo
van den ouden als nieuwen tijd, zijn eerenswaardig
voor zoo ver zij gegrond zijn op deugd en
eene flrekking hebben ter verteedering van het
menfchelijke hart. De ruwe zeden van den barbaar
met een zweemzcl van deugd vorderen onze
achting; daar beichaafde zeden bezwalkt met ondeugd
ónze verfoei jing verdienen.
DAT 'er verfcheide ordens van bovennatuurlijke
wezens zijn, heeft altoos een volksleer van 't
oosten geweest en is het nog. Hunne Peris gelijken
de Eunjers der Europanen , het geloof in
wier bedaan nog niet is uitgewischt. Befchermgeesten
verichillen weinig van de reuzen der
middeleeuwen. Zij geloofden dat 'er wezens beftonden,
die oorzaak waren van 's menfehen geluk
of ramp. Dit deedt hen verlangen zich de
gunst derzelvcn te bezorgen; en fommige waanden

LES iv. G E S C H I E D E N I S . 247
den dat vermogen te hebben. Dit maakte dat
men geloof doeg aan tooverij, talismannen, en
de ganfche toerusting van aanvallende cn ver*
weerende fpookgedrochten. De Arabieren cn andere
oosterfche natiën geloofden aan de tusfehenkomst
van Engelen. Naar hunne meening was
iedere maand onder 't opzicht eens bijzonderen
Engels; ja iederen dag had zijn Engel om de
gebeurtenis van denzelven te beduren. Is de
leer nu, van onder deze of gene planeet geboren
te zijn niet zeer gelijk aan die leer?
RIDDERSCHAP of Ridder-dolingen, zoo
nauw verbonden aan betovering, waren in 't
oosten niet onbekent. Dat ridders of voorvechters
van vijandelijke legers eikanderen uitdaagden
tot een tweeg'evecht, was gemeen onder de Tar.
taren, Perfianen en Arabieren. Zij hadden een
feest niet ongelijk de oude helden - ftrijden op
St. Valentijns dag in Europa. Starrenwichelarij,
waarzeggerij, uitleggingen van-droomen, waren
onder hen gewonelijke oeffeningen. De huwelijks-verbintenis,
-vooral onder lieden van aanzien,
ging verzelt van bijzonderen luister en
plechtigheden.
H U N N E oplettenheid jegens de fchoone kunne
fcheen op zulke beginzels van genegenheid te
deunen als men nauwlijks moest vervvagten bij
lieden van die woeste geaarthcid voor welke zij
Q 4
b e

348 H £ D £ N • A A G S C H E LES IV»
bekent ftaan; nogthans kunnen de groote trekken
in de zeden dier volken daar aan eene opheldering
geven. Zij leidden een herderlijk leven, en zulk
gen leven is altoos de min toegedaan. Verfcheide
omftandigheden bijzonderlijk eigen aan hunpe
omzwervende gewoontens, moesten dikwijls
zulke tafreelen voortbrengen, welke eene verhevenheid
gaven aan den eerbied voor de fexe, en
weike eene hartelijke genegenheid duidelijk onderfcheidden
van eene dierlijke drilt. Veele ftammen
legerden dikwijls te finnen 0p eene zelfde vlakte,,
de jonge mannen van den eenen ftam verliefden
pp de dochters van den anderen. In 't midden
dezer vrijadien gaven de Hoofden der ftammen
bevel de temen optebreken; de een begeeft zidj
ter rechter, de andere ter flinker zijde. De gelieve
fcheiden, misfehien om malkanderen nimmer
weder te zien, en deze fcheidingen hebben
fomtijds noodlottige gevolgen gehad. Van liefde
te fterven is onder ons enkel eene dichterlijke
uitdrukking, maar in oosterfche landen betekent
het iets meer. Voeg hier bij, dat de krijgmatige
denkbeelden, welke in Arabië heerschten insgelijks
fchijnen te zijn berekend geweest ter voortbrenging
van Romaneske oplettenheid jegens de
feboone kunne. De volken van 't oosten en in
't bijzonder de Perfianen fchijnen liefhebbers te
zijn geweest van de muziek. In 't midden van
alle de ondeugden en Hechte hoedanigheden der
Arabieren, Perfianen en Tartaren hebben zij altoos

EES iv. G E S C H I E D E N I S . 249
toos uitgemunt in edelmoedigheid en herbergfaamheid.
Zij hebben geen woord dat, op zich zelve,
gierigheid uitdrukt, en zulk een verheven
denkbeeld hebben zij van de rechten van herbergzaamheid,
dat indien de moordenaar van hunnen
waardigden vriend, zelfs bij toeval, onder
hun dak geëten en gedronken had, zulks alleen
alle vorige misdaad uitwischte en hen verplichtte
niet flechts vergifnis te fchcnken maar zelfs hem
te befchermen (i).
L E E N S T E L Z E L .
HET leenftelzel of krijgsbewind, 't geen in
Europa heerschte, had waarfchijnlijk deszelfs
oorfprong in 't oosten, ten minsten, de regeering,
welke in Tartarijë, Indië, Perfië en Arabië plaats
had, kan, zoo wel volgens de vroegfte als laatfte
berichten, geen' anderen naam toegevoegt
worden. Bij 't lezen van de oude en hedendaagfche
gefchiedenis dier landen, zien wij een aantal
vorsten hulde bewijzen aan eenen grooten .koning,
elke afwijking van dat ftelzel was flechts
kortftondig en toevallig. De Califfen waren oppervorsten
die verfcheiden leenhoudende vorsten
onder zich hadden. In Hindostan word de groote
Mogel befchouwt van de Subahs, Nabots en
andere mindere hoofden als oppervorst van 't rijk.
Onder de Turkfche regeering vind men aanmer-
(0 Zie RICHARDSON'S bisfertatie &c.
Q5
ke-

igo I I E D E N D A A G S C H E LES IV.
kelijke voetdappen van het Leenftelzel. Krijgsleenen
worden onder verfchillende tijtels gefchonken
onder uitdrukkelijke voorwaarden van zoo
veele benden manfchap te zullen onderhouden.
En indien het waar zij dat de kweekhof der natiën,
waar uit millioenen barbaren zich naar de
beter bebouwde oorden der aarde begaven, Tartarijën
fchijnt geweest te zijn; indien de Gothen,
Vifigothen &c, oorfpronglijk. de bewoners geweest
zijn van dien ruimen landbodem, welke
zich uitdrekt van den 53 graad tot de 130 graad
lengte oostwaards en van den 39 tot den 80
noordwaards, zoo hebben zij flechts in de ftaten
van- Europa, tot welken zij uitweken, de gewoontens,
zeden en wijze van regeering ingevoert,
aan welke zij gewoon waren in de Landen
van waar zij kwamen.
DE Bijvoegzels tot het Leenftelzel de aart des
eigendoms, benevens de ondeiicheiden foorten
van Leen-houdingen en dienstbaarheid onder een
krijgsbewind behooren tot het werk van een
rechtsgeleerden. Wij houden het voor onzen
taak den invloed aantetoonen, welke het leenftelzel
op de maatfehappij gehad heeft.
HET oorfpronglijk doel van 't Leenftelzel en
deszelfs waren geest waren eene nationale verdediging
en huislijke onafhanglijkheid, en zoo lang
dat ftelzcl in deszelfs zuiverheid ftand hield, was
het

tES rv. G E S C H I E D E N I S . 9jr
het een fterk bolwerk tegen het willekeurig gezach
en ftrekte om de vrijheid van den onderdaan
te bevorderen. De magt van den oppervorst
werd betoomt door de magt der Baronnen,
wier magt bedwongen werd door die hunner
leenhouders en Vasïallen.
IN den woesten en onbefchaafden ftaat der
maatfehappij werden de vrouwen niet van dat
aanbelang gerekent als zij hadden behooren gedaan
te worden. Toen de hoofden der ftammen
hunne leenhouders bij een verzamelden en eenige
invallen deden in de landen hunner naburen,
konden de vrouwen géenen eigendom hebben,
want daar zij niet deelden in de ongemakken en
gevaren van den tocht, kreegen zij ook geen
deel van den buit; maar, toen de barbaren ophielden
van plaats tot plaats te zwerven, en zich
begonnen te vestigen in de Romeinfche latidfchappen,
kregen van dat oogenblik af de vrouwen
een aandeel in de voordeden. Zij kwamen
in 't bezit van' landerijen of erfgoederen cn deze
begiftigingen verhieven hare waardij in de oogen
der mannen. De vrouwen door de natuur
gevormt tot gefchikte gezellinnen der mannen.,
en die van de hoogfte waarde zijn uit hoofde
harer natuurlijke aanlokzelen, zijn in alle de
ftanden der maatfehappij in achting geweest, niet
naar mate harer verdienfte, maar naar gelang deirijkdommen
die zij bezaten.
TOEN

25a H E D E N D A A C S C H Ï EES IV.
TOEN het leenftelzel zich in Europa wortelde,
werden de vrouwen uit hoofde harer rijkdommen
en goederen meerder geacht in de maatfehappij
dan zij te voren gedaan waren. Zij werden
van de mannen meer ontzien en eerbiediger
bejegent. Het hart werd nieuwe aandoeningen
van aanzien en laagheid gewaar. De mannen zich
duurzaam gevestigt hebbende, bleven meer bij
hui?. Minder bezigheden buiten af te verrichten
hebbende, vestigden zij hunne aandagt en hart
meer op de Ichoone kunne. Zij naderden haar
met grooter ontzag en vleiden haar met teerhartiger
en zorgvuldiger gedienstigheden. De vrouwen
allengskens bezeffende weiken invloed zij
hadden, lieten zich meer voorftaan, werden vrolijker
en aanlokkender, trachten hare fchoonheid
door opfchik en tooizel te vermeerderen en lagen
zich toe om te behagen en intenemen. Zij verloren
een groot gedeelte harer vorige onverfchrokkenheid
en begonnen een foort van kieschheid
en zelfs van zwakheid te laten blijken. Men
begon meer acht te geven op hare opvoeding;
de fchoonheid begon meer in aanmerking te komen,
zij begonnen zich onledig te houden met
bezigheden, welke meer met het vrouwlijke karakter
overeenkwamen; zij werden meer het
oog onttrokken, men luisterde meer naar 't hart
cn het zedelijk gevoel; 'er werd grooter omzichtigheid
in de verkeering der beide kunnen in
acht genomen; 'er had meer zedigheid plaats, cn
't geea

LES iv. G E S C H I E D E N I S . 253
't geen daar tegendreed baarde fpoedigcr bekommernis.
Hoflijkheid begon zich op allerlei wijze
en in allerlei bekooringen re ontwikkelen. In
een woord, het Leenftelzel, 't welk' zich keiifchetste
door de wapenen, dapperheid en vroomheid,
bragt de Ridderlijke inftellingen voort.
De Christelijke godsdienst vernietigde die niet.
God te beminnen en de jongvrouwen was de cerfte
les der Ridderfchap, en de Ridder, als hij
ftreed, werd aangemoedigt door de gevoelens van
godsdienst en liefde (k).
R I D D E R S C H A P .
DE inftellingen der Ridderfchap beftonden te
gelijk met de Leenroerige verbintenis. De Leen-
Baronnen hadden een aantal leen-houders, dezen
maakten derzeiver roem en fterkte uit. Zij ftreeden
derzeiver ftrijden en hadden gevolgehjk
eisch op de Ridderlijke eertijtels. Een iegelijk,
die vrij geboren was, kon dingen naar den Ridderftand,
en, door 't verzeilen van zijnen heer,
leerde hij de ridderlijke deugden. Naarijver, de
verkeering met jongvrouwen, uit welken hij 'er
eene koos tot het voorwerp zijner liefde, vuurde
zijnen krijgsmoed aan, wekte zijnen ijver voor
den godsdienst en onderwees hem in de kunst
der eerbiedwaardigfte heldhaftigheid.
Hij, die naar de ridderlijke waardigheid ftond,
bood
00 STUART en Secietij. MILLAR, Distïnctien of Rank.

*54 H E B I N D A A G S C H È LES rv.
bood zich in de kerk aan, deedt belijdenis zijner
zonden, voor welke hij de kwijtschelding verwierf;
hij woonde de mis bij, hield den ganfchcn
nacht de wagt bij zijne wapenen, plaatste
zijn zwaard op het altaar, welk zwaard" hem dooiden
priester werd wedergegeven, die den zegen
oyer hem uitfprak. Het Sacrament des heiligen
Avondmaals werd hem toegedient en na zich zelve
gebaad te hebben, wierd hij in een rijk gewaard
gekleed en hem de fporen en het zwaard
aangegespt. Dus uitgedoscht, verfcheen hij voor
zijn opperhoofd, en werd met een dag aan den
hals tot ridder gelagen. Ailes eindigde met een
feest en vreugdebedrijf.
DE krijgsman tot de ridderlijke waardigheid
verheven , werd aan de tafel en tot de verkeering
van zijnen oppervorst toegelaten. Hij had
het recht cm goud , bont, en zijde doffen te
dragen. Hij was in zijnen rang onderfchciden
door de zinfpreuk» welke hij op zijne wapenen
voerde, en door het bijzondere maakzel of roeffel
van zijn wapenichild. £ijne voorrechten waren
dat hij in Gerichts- zaken of als krijgsgevangen
niet onwaardig of flecht mogt behandelt worden;
dat is, hij werd behandelt als een ridder.
Men mogt op zijn woord vertrouwen, men achtte
het groote fchande voor een ridder zijn woord
te verdraijen. Hij verfcheen in 't veld te paard,
verzeld van een fckildknaap, en wanneer hij ver-
fchei-

LES iv. G E S C H I E D E N I S . 255
fclieide ridders onder zijn doet had, werd hem
een banier of dandert toegedaan. Aan zijne overblijfzels
werd groote eer bewezen. Als hij ftierf
werd hij met groote ftaatfie en plechtigheid begraven;
zijn zwaard, ichild en andere wapenftukken,
benevens zijne kleeding waren voorwerpen
van den grootften eerbied.
Een Ridder moest voor de veiligheid van den
Staat zorgen en den roem daar van verdedigen,
doch de goedkeuring zijner fchoone zette zijne
wakkerheid aan. 't Was voor haar dat hij ftreed
en overwon; aan haar wijdde hij zijne zegetekenen;
zij ontftak het vuur van eerzucht in zijnen
boezem, en zijne dapperheid en luisterrijke wapenverrigtingen
bazuinden haare fchoonheid en
volmaaktheid uit.
DE vrouwen gevoelden hare heerfchappij. Zij
roemden op de manhaftigheid harer ridders, en
terwijl ieder even zeer was ingenomen met zijne
fchoone, was ieder ridder gereed om de eer, de
meerdere fchoonheid en roem der jongvrouwe zijner
keuze te handhaven tegen alle medeftreevers.
De Ridder leerde in 't gezelfchap der Juffers
zich uitterlijk öp eene bcvalliger wijze voortedoen,
't welk invloed had op zijne gevoeligheid
en tederheid. Hij lag zich toe op eene zwierige
houding. Befchaafdheid werd eene hebbelijke
deugd, welke hem tot in het veld en den ftrijd-
bij-

256 H E D E N D A A G S S H E EES IV.
bijbleef, en zijne driften teugelde in de hitte des
zegepraals. Dusdanig gedroegen zich de ridders
in de zuivere tijden der Ridderfchap, toen de
eer onaffcheidelijk aan de deugd verknogt was.
Het uitten van de minde valschhcid was in die
dagen eene belediging, eene fchande, welke niet
kon uitgewischt worden. De fchuldigen werden
ontridderd, eene ftraf welke voor hen wreeder
was dan de dood. Doch in het verbasterd tijdvak
der Ridderfchap, foen ridders tot laagheden
vervielen, maakten zij nog eisch op de deugdzaamheid
hunner karakters en beriepen zich op
hunne zwaarden om dien eisch ftaande te houden.
D E Ridderfchap liep haren loop af in Europa
en raakte vervojgens in onbruik. In den verbasterden
ftaat van 't Leenftelzel en omftreeks deszelfs
verval werd de Ridderorde een werktuig
van belang in de handen van eenen opperftem
Men nam groote giften van die genen, dien men
tot ridder maakte en zoo wanneer Vasfallen verzuimden
die waardigheid aantenemen, werden
hunne landen hen ontnomen. De edele ridders
verloren hun aanzien; hun getal vermeerderde
magtig. Zij werden baatzuchtig en verkogten
hunne diensten aan den meestbiedenden. °Zij
ftreeden om loon en niet om de eer. De Ridderfchap
was afgefleten. De geregelde krijgs- *
inrichtingen, welken het gebrekkige van 'tLeen-
fteh

EES IV. G E S C H I E D E N I S ; £*f
ftelzel aantoonden, fchortten het gebruik en dd
voordeden daar van op. Dus (gelijk een Ichrander
fchrijver wel aanmerkt) bragt het beipottelijk
daglicht waar in de fchrijver van Don Quichot
de Ridders plaatste niets toe aan derzeiver vernietiging,
zoo als fommige gemeent hebben*
neen, maar die orde ftierf van ouderdom, moedeloosheid
en zwakheid (1).
È E N vernielend gevolg van de Leen-règeerifTgi
was het ftelzel van oorlog voeren tusfehen bijzondere
lieden, het welk in de middel - eeuwen
zoo algemeen de overhand had; De twisten tusfehen
edelen (om te herhalen 't geen hier büvert
gezegt is) werden beflist door 't zwaard, niet'
door de wet; zij ontmoetten maikanderen in 'f
veld, door wraak bezielt, vochten zij en ftorttert
bloed; doch zulks maakte geen einde aan deri
twist. Deze vijandfehappen gingen over van va-*
der tot zoon en waren gedurende veele gedachten"
de oorzaak van wederzijdfche. verwoesting 1
eri
flachting. Uit de onderdrukkingen en wreedheden
van het leenftelzel fproot de vrijheid. Welke 1
wij thans genieten. De onrechtmatige indrangert
van koningen en edelen gaven aanleiding tot'
worstelingen, welken in dit Eiland den weg baanden
tot den vrijdom van den onderdaan, en ons
ten
(1) STUARTS Pf.ogï Soc. Mem. fur Vcnc. Ctev'alcrït pu
Mr. St. PALM JE.
\ *

258 H ï J J l N D A A f i S C H E LES IV.
ten Jangen lesten onze natuurlijke rechten verzekerden.
Er blijven nog eenige fporen van dat
ftelzel over en deze behouden nog eenigen invloed
op de zeden van de tegenwoordige eeuw.
De Leenverbintenis is verbroken doch de Edelen
bewust van het gewicht van hunnen rang en eigendom
zouden nog graag de lager rangen daar
door in afhanglijkheid houden; 't gemeen is
thans de flaaf niet van trotfche Baronnen, doch
omringt van den luister, den rang en den rijkdom
der grooten befchouwt het hen met onderwerping,
eerbied en ontzach. Deze uitwendige aanhangzels
verbijsteren en zij die daar van leven
worden door dezelven meer getroffen dan door
iets van wezenlijker waarde.
VIJF-

EES v. G E S C H I E D E N I S . ' 2£#
V IJ F D E L E S .
Dc Kruistochten, Gevolgen van dezelven, Gcbeurtenisfen,
Omwentelingen, Regeering, Wetgeving;
Zeden, Godsdienst, Geestelijke ordens.
K R U I S T O C H T E N . '
D E Kruistochten of heilige oorlogen maken
eene gebeurtenis uit, welke op eene treffende'
wijze het karakter kenfehetst der Europanen iri
de twaalfde en dertiende eeuwen. Blinde godsvrucht
en een verkeerde ijver waren de oorzaken
van deze wreede oorlogen, en Christenen,
door eene godsdienstige razernij aangedreven,fchonden
alle goddelijke en menfchelijke wetten.-
De gefchiedenis van 't menschdom voor dier!
tijdkring levert ons niets dergelijks op. Canaan
of 't heilige land was in die dagen hoog geacht
als een land, in 't welk onzen gezegenden Heiland
was geboren, alwaar hij gepredikt had,
wonderwerken verrichtte, en ftierf voor de zonde
der wereld. In de middel - eeuwen gingen de'
Christenen van alle de oorden van Europa in
bedevaart naar Judea, om het graf van Jezus
Christus, de plaats zijner geboorte en alle andere
plaatzen te bezoeken, welke vermaard waren om
zijne omwandeling en de wonderwerken, die hij
en zijne apostelen aldaar verrichtten. Ten muis-
R a - ten

l6o H È D E N D A A G S C H E ESS V.
ten eenmaal in hun leven eene bedevaart te doen
naar 't Heilige land, was, naar hunne meening,
het gefchiktfle middel ter verwervinge van Gods
gunst. De Turken waren in dien tijd in 't bezit
van Canaati, en de Christenen hadden tot daar
toe met onverfchilligheid den godsdienst van
Mahomed geplant gezien in het geboorteland van
Christus, de bakermat van 't Christendom. Deze
onverfchilligheid vcrwisfelde eensklaps in eenen
allcrvurigften ijver. Eene dweepzuchtige
woede greep de bewoners van Europa aan, zijademden
wraak, en haakten naar niets zoo zeer
dan de ongeloovige uit het bezit te verjagen van
een land, voor 't welk zij zelf zoo veel eerbied
hadden. Petrus de hermiet een ongeacht en ongeletterd
mensch, werd de ziel van deze verbazende
omwenteling. Deze pelgrim van Amiëns,
wiens ijver hem had aangezet om Jerufalem te
bezoeken, was door de Turken verachtelijk behandelt
geworden. Bij deszelfs te rug komst te
Rome befchreef Petrus op eene aandoenlijke wijze
de ontheiliging van 't Heilige ïand, de kléenachting
met welke men de bedevaartgangers aldaar
bejegende, en de knevelarijen aan welken
zij verplicht waren zich te onderwerpen. Urbanus
H. was toen ter tijd Paus, wiens wensch
was, gelijk het die van fommige zijner voorzaten
geweest had, middelen te beramen om de Christen-wereld
te wapenen tegen de Mahomedanen.
Bevindende dat Petrus een gefchikt perlöon was
om

EES v. G E S C H I E D E N I S . 261
om hem in zijne ontweipen te helpen, zond hij
hem van landfchap tot landichap om een kruistocht
te prediken, deszelfs ijver medetedeelen en
de Christenen overtehalen tot het opnemen van
't kruis tegen de 'ongeloovigen. Petrus, onaangenaam
van voorkomen, bijzonder in zijne kleeding,
reisde door Italië, Duitschland en Frankrijk,
met een touw tot gordel om zijne lendenen,
en met het kruisbeeld in zijne handen.
Overal, waar hij kwam, vermaande hij het volk
de wapens optevatten tegen de Mahomedanen en
ter verlosfinge van Jerufalem optetrekken. Zijne
geweldige gebaren , luide dem, en't weemoedig
verhaal deeden eene wonderbaarlijke uitwerking.
De befmetting vergiftigde allen; en zij eischten
luidkeels geleid te worden naar 't oosten. Alle
rangen wierden door de zelfde zinnelooze ziekte
aangedaan. Vorsten, Baronnen, Bisfchoppen,
Monnikken, grijsaarts, vrouwen en kinderen.
Urbanus II, ten uitterften verheugt over den
goeden uitflag zijn's zcndelings, haastte zich dien
voorttezetten en in een Concilie, te Clermont in
Auvergne bij een geroepen, ftelde hij onder dc
benaming van kruistocht, een bondgenootfchap
voor, het welk ftrekken moest om de heilige ftad
te verlosfen. Het algemeen geroep was, 't is
Godes wille! 't is Godes wille! men ftemde eenparig
tot den tocht en betijtelde dien met al het
grootfehen van den Godsdienst. De Paus werd
gekozen tot hoofd van de onderneming, en een
R 3 rood-

aöa H E D E N D A A G S C H E EES V.
rood-laken kruis was liet teken van allen die
bereidwillig waren om duizend mijlen verre te
gaan vechten tegen een volk, het welk zij nau-
lijks bij naam kenden. ,De kruisvaarders werden
een vullen aflaat gefchonken en men beloofde
den hemel aan hen, die in zulk eene edele zaak
mogten komen te fneuvelen. De edelen fchaar-
den zich gewillig onder het banier van 't kruis.
Onafhanglijk, onrustig, verzot op verftroijing en
oorlog, verzonken in losbandigheid, onkundig en
bijgeloovig was eene boetdoening, welke in pion­
der en bloedvergieten beftond, zeer overeen­
komstig met hunnen fmaak, en zij waren blijde
op zulke gemakkelijke voorwaarde den hemel te
kunnen verkrijgen. Zij, die ongeneigt waren
hunne fchulden te betalen, namen het kruis op,
om hunne fchuldeisfchers te ontfnappen, want
niemand der kruisvaarders mogt, onder wat voor-
wendzel ook, in rechten betrokken worden.
Sommigen lieten zich infehrijven om den tocht
mede te doen. alleen op hoop van hun fortuin
te maken of eenigen roem door hunne daden te
verwerven: doch eene verkeerde of niet wel be-
greepen godsdienstigheid, eene neiging tot nieu­
wigheid, en eene begeerte om deel te hebben
aan eene zoo zonderlinge onderneming, fpoorden
de meesten aan om kruisvaarders te worden. De
pauzen befchouden de kruisvaarders als lieden,
fiie hen geheel toegedaan waren, door wien zij
in ftaat zouden zijn koningen te verfchrikken en
die

EES v. G E S C H I E D E N I S . 263
die voor hen te doen buigen. Deze uittochten
waren der vorsten van Europa niet onaangenaam,
dewijl zij door dezelven ontdaan werden van
veele magtige en rustelooze Vasfallen, die aanhoudend
derzeiver gezach trotleerden. De geestelijkheid,
die zich geene gelegenheid liet ontglippen,
om haar eigen invloed te vermeerderen,
begunstigde grootelijks deze kruistochten. Dan
de ijver alleen was het voorname roerzei niet
van deze zinneloosheid; verfcheide bijzondere
beweegredenen tc famen met den romanesken
geest der eeuw bragten veel toe om de Europanen
overtehalen hun land te verlaten om graven
te zoeken in Afia. Europa, gelijk Anna Comuena
zich vdtdrukt, fcheen bij de wortels van een
gereten te worden om Afia te overftelpen.
W E L K E ook de beweegredenen der kmisvaarderen
mogen geweest zijn, lt is zeker dat bun
getal fchielijk tot viermaal honderd duizend aangroeide.
Deze menigte werd verdeeld in drie
hoopen, de eerfte omtrent tagtig duizend fterk,
doch meestal uit het gemeende volk- beftaande,
wierd geleid door Petrus den hermiet. Deze
bende viel in haren optocht op de Joden in
Duitschland aan, die zij allen over den kling
deed fpringen; voorts hare reis vervolgende door
Hongarijën en Griekenland, plunderde zij, overal
waar zij kwam, de Christenen. Losbandigheid
en de aanval der bewoners van de Landen, door
R 4 wel-

9,64 H E D E N D A A G S C H E LES V.
welke deze woeste menfehen trokken, vermin,
derde hun getal merkelijk, zoo dat hun leger,
toen zij aan de flraat van Conftantinopolen kwa­
men, bijna tot niets verfinolten was,
DE tweede hoop, met minder verwarring
voorttrekkende dan de eerfte, drong in Afië, al­
waar zij in eenige fchermutzelingen eenig voor­
deel hadden, doch deze bende eindigde haren
tocht met te zwichten voor de wapenen van So-
Lman in de vkktens van Nicea.
DE derde hoop werd geleid door vermogende
vorsten wel ervaren in de krijgskunde. Robert,
hertog van Normandijë, Hugo, graaf van Ver-
mqndois, broeder van Philippus, koning van
Frankrijk; Boudewijn, graaf van Vlaanderen,
Euftachius van Boulogne, Godefroi van Bouillon,
hertog van Neder-Lotharingen; Herpinus, burg­
graafvan Bourges, de oude Raimont, graaf van
Touloufë gevolgt van veele Edelen van Europa
en van krijgslieden kwamen in Griekenland aan,
waar zij verfte.kt werden door Bohemond, her>
tog van Calabrië, die met zich bragt een bende
dier Normannen, zoo berucht om derzeiver wak­
kere bedrijven. Alexus Comnenus, keizer van
Conftantinopolen, ontrust over oeze uittochten,
maakte allen fpoed pm zich zoo rasch mogelijk
te ontdoen van deze gevaarlijke en ftoute gasten.
Hij vleidde, hei koosde en bezorgde hen de
iche-

EES v. G E S C H I E D E N I S . 16*5
fchepen om hen naar de overzijde te vervoeren.
In Afië aangekomen gaven zij blijken van hunnen
moed en vlugheid waar in zij Soliman overtroffen,
en ftelden zich in 't bezit van Bethinië',
Cilicië en Sijrië, uit welke landen zij de Sultans,
die daar heerschten, verdreven. Doch tegenfpoed
en afmattingen hadden te dier tijd de
helft van hun leger doen fmelten. Eindelijk
kwamen zij voor de muren van Jerufalem en
begonnen het beleg dier ftad, het welk zoo berucht
is om de menigvuldige dappere daden der
belegeraaren en der belegerden, om het groot
aantal vorsten daar bij tegenwoordig, en om
Tasfo's onfterflijk. dichtftuk. Na een beleg van
zes weken wierd de ftad ftormenderhand ingenomen,
en de veroveraars, aangezet door eene
beestachtige woede, vermoordden onbarmhertig
alle die geen Christenen waren. De verholenfte
fchuilhoeken bleven niet verborgen voor hunne
woeste wreedheid. Sidderende moeders met derzeiver
onnoozele kinderen werden aan 't zwaard
opgeöffert, en het bloed ftroomde door de ftraaten.
Na deze verfchrikkelijke flachting kwamen
de Christenen aan het graf van Jefus Christus,
waar zij op hunne kniën nedervielen en de lucht
deeden weergalmen van hunne verzuchtingen en
weeklagten.
Go DE FR01 van Bouillon werd tot koning
R 5 ver-

i66 H E D E N D A A G S C H E LES V.
verkoren van Jerufalem; Raimond werd graaf
van Edesfa gemaakt, en Antiochië, de aanzien­
lijkfte verovering der kruisvaarderen, werd door
Bohemond tot een vorstendom verheven. De an­
dere hoofden des kruistochts keerden naar Euro­
pa te rug. Kort na hun vertrek tastten de Tur­
ken de muren van Jerufalem met geweld aan.
Godefroi evenwel doeg hunne aanvallen kloek­
moedig af; doch zijne regeering, welke flechts
één jaar duurde, liet hem geen tijd om beften-
digheid aan dat pas geboren koningrijk te verze­
keren. Te vergeefsch flneekte Boudewijn, die
hem opvolgde, Europa om bijftand; de moed
der St. Jan's ridderen onderfteunde hem op eenen
waggelenden throon. Deze orde van monnikken
gedeeltelijk geestelijk, gedeeltelijk krijgsmatig
gaf geboorte aan andere ordens. De Tempeliers
en Duitfche ridders werden naar dat model ge-
vormt en namen dezelfde regels aan. De drie
ordens brandende van dat vuur, het welk alle
nieuwe inftellingen bezielt, bedreven veele hel­
dendaden. De Saracenen vluchtten voor hen.
Zij beichermden de Pelgrims; zetten de grenzen
van de bezittingen der Christenen in Afia uit en
gaven vastigheid aan den throon van Jerufalem.
Doch afgunst en tweedracht verdeelden hen wel
haast, de haat wapende hen tegen eikanderen eu
verwarring bragt de heilige ftad op den rand des
afgronds. In dezen rampfpoedigen toeftand,
dron-

LES v. G E S C H I E D E N I S . 26?
drongen de Christenen van Afiè', in Europa op
eenen nieuwen kruistocht aan (m).
T W E E D E K R U I S T O C H T .
PAUS Eugenius III. achtte zijnen ouden meester
den Heiligen Bernardus een gefchikt perfoon,
om de westerfche wereld overtehalen zich nog
eens ter kruisvaart te begeven. Hij kon voorzeker
geen bekwamer werktuig verkiezen. Het
volk eerbiedigde hem als een heiligen van de
eerde orde. De antwoorden, welke hij uit zijn
cel gaf, werden in die dagen als zoo veele Godfpraken
aangemerkt, blij was de beflisfer der koningen,
de zièl der kerkvergaderingen, en hij
kon de gemoederen neigen, naar welken kant hij
wilde. Paus Eugenius, zeg ik, bepaalde zich
tot hem om de vorsten en derzeiver onderdanen
onder 't banier des kruices te verfamelen. Bernard
zette door zijne fermoenen de geestdrijverij
aan. Lodewijk VII. ontving het kruis uit zijne
handen. Veele zijner edelen, drie Bisfchoppen,,
en Eleonora zijne koningin ontvingen het teken
des kruices van hem met dezelfde drift. Bernard
begaf zich van Frankrijk naar Duitschland, en
haal-
(m) De eerfc kruistocht gefjiieddc in 1095. toen Hendrik IV.
keizer was van Duitschland, Willem de Rosle, koning van Enge-
land, Philippus I. 'koning van Frankrijk, A'p! cmio VI. ki:ü;i

*68 H E B E N D A A f i S C H E LES V.
haalde keizer Coenraad III. over het knus optevatten.
Hij verklaarde zelf door God gelast te
zijn om hen de overwinning te beloven. De
faam zijner wonderwerken en voorzeggingen geen
twijvel overlatende, wegens den zegepraal, welken
zij donden te behalen, wilde ieder een deel
hebben in dezen tocht, zoo dat in verfcheide
deden niet dan vrouwen en kinderen overbleven.
Bernard werd aangezocht tot opperhoofd des
kruistochts, dan, hij bedankte wijzelijk voor die
eer, welke hij wist dat hem zoude bloot dellen
aan befpotting. Dezelfde oorzaken, welke het
volkomen mislukken van den eerden kruistocht
wrochten, bewerkten ook de vernieling van dezen.
Coenraad, na een leger van tagtig duizend
mannen verloren te hebben, keerde ten naasten
bij alleen naar Duitschland te rug. Lodewijk
VII. was met een niet min talrijk leger nog rarapfpoediger
dan Coenraad. Ontëert door zijn
vrouw , geflagen door de Saracenen , bragt hij
in Frankrijk flechts fommige zijner hovelingen
te rug. Duizend bedorven familjen bewezen de
valschheid der Prophetiën van den Heiligen Bernardus',
en lieten openlijk hare klagten tegen
hem hooren. Hij antwoordde 'er niet op; maar
zich zeiven vergelijkende bij Mozes, zeide hij
dien wetgever te gelijkenen, die alhoewel hij beloofde
de Israëliten te brengen in 't land Canaans,
nogthans het eerfte gedacht in de woestijnen
zag omkomen.
DER-;

LES V. G E S C H I E D E N I S . 269
D E R D E K R U I S T O C H T .
DEZE rampfpoedige uittochten bragten de
Christenen van Afia geen bijftand aan; die Christenen,
meer dan ooit verdeelt, liepen het uitterfte
gevaar van uit Jerufalem verdreeven te worden.
De Turken hadden befloten de Christenen
het bezit der heilige ftad te ontnemen. Met Noradin
aan hun hoofd begonnen zij hunne beramingen
werkftellig te maken, en Saladin, de opvolger
van Noradin volvoerde die. — Saladin
veroverde in weinig tijd Egijpte, Sijrië, Arabië
en Mefopotamië. In 't bezit dier landen zijnde,
befloot hij de verovering van Jerufalem, welke
ftad door hevige partijfchappen verfcheurt werd.
Guij vanLufignan, die 'er toen koning van was,
Veriamelde de Christenen cn toog tegen Saladin
op, die, het Christen leger in eene engte gelokt
hebbende, Guij en deszelfs troepen noodzaakte
zich krijgsgevangen te geven. Saladin trok van
het flagtveld naar Jerufalem, welke ftad hare
poorten voor hem opende, 't geen een einde maakte
van dat kleene koningrijk, na dat het zelve
ten naasten bij een eeuw beftaan had.
D E overwinningen van den wakkeren en edel-
moedigen Saladin vervulde Europa met fchrik en ;
beroering, en de tijding, dat Jerufalem was ingenomen,
was noodlottig voor Urbanus III, dip
van droefheid ftierf. De Christen vorsten, gretig

270 H E D E N D A A G S C I I E LES V.
tig om het heilige land te herwinnen, fchorttedcn
hunne bijzondere twisten op en befloten tot
een' derden kruistocht. Frederik Barbarosfa, een
der grootdc keizers, die ooit in Duitschland
heerschten, wel bedreven in de krijgskunde, die
daar in dikwijls wel gellaagt had, en daarenboven
een verftandig ftaatkundige was, toog te
land aan 't hoofd van honderd, vijftig duizend
krijgslieden; Philippus Augustus, een der grootfte
koningen, die Frankrijk dnts de dagen van
Karei den grooten gezien had, toog ter zee, gevolgt
van een wel famengeftelt leger; Richard
Leeuwenhart, koning van Engeland, de held
van den kruistocht, toog aan 't hoofd der Engelfche
edelen en van eene keurbende.
FREDERIK was genoodzaakt de Grieken te
bevechten, die bevrcest voor de kruisvaarders
een verbond hadden aangegaan met Saladin. Hij
opende zich eenen doortocht in Thracic, fchoon
keizer Ifaac Angelus zich daar tegen verzettede,
cn doeg tot twee keeren den Sultan van Iconium,
doch zich, terwijl hij verhit was, gebaad
hebbende in de rivier Cijdnus, ftierf hij, en zijne
veroveringen liepen op niet uit. De aankomst
van Philippus deedt de hoop der kruisvaarders
herleven. Hij gaf de Saracenen de nederlaag,
nam verfcheide fteden in, en belegerde Acra.
Richard fpoedde zich om de pogingen van Philippus
te onderfteunen; uit noodzakelijkheid was
Hij

LES v. G E S C H I E D E N I S . Ü7I
hij in Sicilië opgehouden en bad, gedurende zijn
verblijf aldaar, de zaken van dat Eiland geregeld.
In zijnen overtocht naar den Archipél, wierd hij
door ftorm en door gebrek aan leeftocht Verplicht
Cijprus aantedoen. Hij verzogt verversfehingen
voor zijne troepen van Ifaac den koning van dat
Eiland, die onmededoogend hem dezelven weigerde.
Richard, beledigt over deze weigering,
zette zijne troepen aan land, bevecht Ifaac, dien
hij de nederlaag geeft, zet hem en deszelfs familje
in de boeijen en doet zich zeiven tot koning
van 't ganfche Eiland kroonen. Dit gedaan
zijnde, vervolgde hij zijnen weg naar 't heilige
land, alwaar hij, met roem beladen, aankwam.
Philippus naarijverig wegens de meerdere krijgskundigheden
van Richard, veinsde ziekelijk te
zijn en keerde naar Frankrijk te rug, onder eede
belooft hebbende geene der ftaten zijns mededingers
gedurende deszelfs afwezenheid te zullen
aanranden. Richard, meester van 't veld van
eer, gaf 'er blijken van de heldhaftigfte dapperheid,
nam de ftad Acra in, floeg Saladins veldöverftens
in verfcheide gevechten, viel op Saladin
zeiven aan en had de eer hem tc ontwapenen.
In 't midden van al dezen voorfpoed, wierd
hem bericht, dat Philippus Augustus, in weerwil
van deszelfs eed, zich bediend had van zijne
afwezendheid en zich meester te maken van een
gedeelte van Normandijë, en zelfs zijn broeder
aangeport om tegen hem opteftaan. Deze tijding
be-

a?3 H ï B E N B A A t S C H E EES V.
bewoog hem een beftand te fluiten met Saladin,
waar bij de Christenen van Palestina rust en
vreede verzekert wierden; doch hij was verplicht
den Sultan toeteftaan in 't bezit van Jerufalem
te blijven en een einde vaa den kruistocht te
maken.
V I E R D E K R U I S T O C H T .
SCHOON de kruistochten tot hier toe veel
menfehen - bloed gekost hadden, en de uitkomst
derzelven zeer rampfpoedig geweest had, verkoelde
zulks echter de vurige drift der Christenen
niet, noch overreedde hen van hun roekeloos
beftaan aftezien. De pauzen hadden 'er te
veel belang bij, dan dat zij deze befmettende razernij
zouden hebben willen tegengaan. Innocentius
III. verfamelde een ander leger van kruisvaarders,
famengeftelt uit Franfchen en Italianen,
aan wier hoofd was Balduin, graaf van
Vlaanderen. De Venetianen zich daar bij gevoegt
hebbende, kwamen zij in de nabuurfchap van
Conftantinopolen aan, en legerden zich buiten de
muren. Verdeeltheid en oproer heerschten in de
ftad. Ifaac Angelus had maar onlangs zijn vrijheid
en leven verloren door het verraderlijk gedrag
zijns broeders Alexis. De zoon van Ifaac
had een aanhang en de kruisvaarders boden hem
hunnen gevaarlijken bijftand aan. De jonge Alexis,
gehaat van de Grieken, om dat hij de
Latijnen had in 't land gebragt, wierd vermoord
door

LES v. G E S C H I E D E N I S ^ 273
door eene factie. Alexis Ducas, bijgenaarnt
Murthulfus, een zijner bloedverwanten, vormde
.eene famenzweermg tegen hem, bragt vader en
zoon om 't leven en bekleedde zich zeiven met
het purper, waar op de kruisvaarders, onder
voorwendzel van dien moord te wreken, de flad
introkken, zonder tegendand te ontmoeten; de
inwoners door het zwaard deden omkomen, cn
zich overgaven aan de ijslijkfte buitensporigheden
van woede en roof. x\ldus werd Condantinopo-
len geplundert, en de inwoners dier flad afge­
maakt door Christenen, die Europa enkel verla­
ten hadden met oogmerk om eeniglijk de vijan­
den van 't Christendom te beftrijden (n).
BALDUIN werd keizer van Conftantinopolen
gemaakt; men verkoos eenen Venctiaan tot het
vervullen van den Patriarchalen ftoel, en de an­
dere kruisvaarders verdeelden het koningrijk on­
der zich. De Peloponncfus, het eiland Candia,
en verfcheide fteden in Phrigië vielen den Vene­
tianen ten deel. Sommige van de keizerlijke fa­
milje van Comnena, niet afgefchrikt door den
tegenfpoed van 't Griekfche keizerrijk, ftigtten
twee
(ti) Als ecu trek van der Franlchen karakter heeft inen opge­
merkt dat de kruisvaarders dier natie met de vrouwlieden in de
kerk vati Santa Sophia ronddansten, terwijl een dier fcjnamtfri
loozen die Balduin's leger volgden, een lied zong overeenÉoniskis
naar beroep. (VQLTAIRK)
s

a74 H E D E N D A A G S C H E LES V.
twee kleene koningrijken, een te Nicea in Bithijniè',
en het andere te Trebilbnde tusfehen de
zee en 't gebergte Caucafus. De Paus, die omftreeks
dien tijd hoofd werd van de oosterfche
kerk, vergaf ligtelijk aan de kruisvaarders dat
zij verwaarloosd hadden Jerufalem uit de handen
der Mahomedanen te verlosfen.
V I J F D E K R U I S T O C H T .
D E Christenen namen niet altoos het teken
van 't kruis aan om tegen de ongeloovigen ftrijd
te voeren. De dolzinnigheid der dweeperij en
een vervolgzieken geest, bragten den vijfden
kruistocht voort ter vernieling der Christenen.
Aankanting tegen de dwalingen in de leer, en
tegen de trotschheid en ftaatzucht der geestelijkheid,
had veele in de zuidelijke Iandftreeken van
Frankrijk fchuldig of >ftrafwaardig gemaakt bij
de kerk van Rome. Zij weigerden tot bedienaars
des godsdiensts van den nederigen Jezus te erkennen
menfehen, die ontbloot waren van nederigheid,
zachtmoedigheid en zelfsverloochening.
Deze getuigen voor de waarheid werden bij den
algemeenen naam van Albigenzen genoemt. Innocent
III. ontrust wegens derzeiver grondbegin-,
zeis en aankanting tegen de geestelijkheid, nam
het bed uit hen uitteroeijen. Men predikte een
kruistocht tegen hen en bragt een geducht leger
bij een over het welke Simon van Montfort tot
i •pperbevelhebbcr werd aangefteld. De Paus rigt-
te

EES v. G E S C H I E D E N I S . 275
te ten zei ven tijde het hof van Inquifitie op, het
welk in den naam van den God des vrcdes, verfcheide
eeuwen de gruwelijkfte wreedheden heeft
geöefiént. Van alle de onrechtveerdige gerichtshoven,
welke ooit op aarde beftaan hebben, is
dat der Inquifitie het aller ongerechtiglijkfte. Dit
gerichtshof neemt alle vermoedens voor goede
bewijzen aan, houd een fchijn - misdaad voor eene
wezenlijke euveldaad, en de getuigenis van
den eerloosten aanklager voor een duidelijk bewijs
en zend, zonder mededoogen, duizende ongelukkige
flachtöffers tot den brandftapel. Het
vermogen van dit helfche gerichtshof is thans
minder dan het voormaals was, en wij mogen de
hoop voeden dat de tijd niet ver meer af is van
het geheel vernietigt te zien.- De onfchuldige
Albigenzen, door hunne vijanden vervolgt, fneuvelden
door 't zwaard of kwamen om in 't midden
der vlammen, door de Inquifitie aangeftoken.
De onbefchofte Montford plunderde en verwoestte
ganfche fteden, flachtte derzeiver bewoneren,
terwijl de priesters, die hem verzelden, de eerfte
waren om de fteden en dorpen in brand te
zetten. Raimond, graaf van Touloufe, wierd in
den kerkdijken ban gedaan, om dat hij had beftaan
zijne onderdanen bijtefpringen, om zijn leven
te behouden was hij genoodzaakt zich te
vernederen voor eenen trotlchen legaat en zich
te onderwerpen aan de fchandelijkfte boetdoening.
Dan alle de wreedheden van Rome fcbii-
S 3 de»

276 H E D E N D A A G S C I I E LES V.
den de Albigenzen niet volkomen verdelgen, zij
bleeven voortduren tot aan de hervorming en
werden toen voor een gedeelte Protestanten.
Z E S D E K R U I S T O C H T .
NIET zoo baast was de kruistocht tegen de
Albigenzen geëindigt of Innocenrius III. imeedde
op nieuw een ontwerp om het heilige land te
verloslcn. Andreas, koning van Hongarije en
Johannes van Briënne, die flechts den tijtel van
koning van Jcrulaiem voerde, verzeld van den
kardinaal Julianus, 's Pauzen legaat, Helden zich
aan 't hoofd eens legers van kruisvaarders. Dan,
in ftede van hunnen tocht te rigten naar Palestina,
wendden zij het naar Egijpte. In 't begin
waren hunne wapens voorfpoedig. De Saraceenen,
na dikwijls geflagen te zijn, waren verplicht
zich naar 't gebergte te begeven, en de Christenen
meester te laten van 't vlakke veld. De
beide veldöverften van het kruisleger alvorens
hunne voordcelen voorttezetten, wilden alle behoorlijke
omzichtigheid gebruiken, doch de legaat
nam, met het gezach eens meesters, 't bevel
van 't leger op zich, noopte de veldöverften
zijne bevelen optevolgen, en onderfteund dooide
Tempel-ridders, geleidde hij het leger tusfehen
twee armen van den Nijl. De Saracenen
openden toen de fluizen en zetten der Christenen
legerplaats onder water. In een zoo gevaarlijken
toefland achtten zij zich zeiven gelukkig tot een
ver-

LES v. G E S C H I E D E N I S . 277
verdrag te kunnen komen met den Sultan, die
hen to&ftond met ichande naar Europa te rug te
keeren.
c
ZEVENDE EN LAATSTE KRUISVAART.
EUROPA was het dragen van het teken des
kruices hartelijk moede. Het volk was ten naasten
bij herfteld van de belmettelijke kwaal van
ter kruisvaart te trekken. In de algemeene gisting,
welke Europa beroerde, durfden de vorsten
naulijks hunne daten verlaten. De Pauzen, hevig*
vergramt op de keizers, dagten niet meer
aan het heilige land. De kruistochten fchcenen
een einde te hebben, toen Lodewijk IX, gemeenlijk
den heiligen bijgenaamt, koning van
Frankrijk, den zevenden en laatften kruistocht
ondernam. Deze vorst, een toonbeeld voor menfehen
en koningen, door eene hevige ziekte aangetast,
verbeeldde zich een ftcm te hooren, welke
hem zeide, dat hij zoude herdellen, maar
dat hij een kruistocht moest ondernemen tegen
de ongeloovigen. Hij deedt daar toe eene gelofte
en onmiddelijk naar zijne herftclling maakte
hij zich gereed om ter kruisvaart te trekken.
Zijne moeder, zijne vrouw cn zijn raad deden
alles wat zij konden om hem daar van te doen
afzien; dan, de omdandigheden zijns koningrijks,
het'belang zijner familje en het gevaar, 't welk
eene zoo onbedagtzame onderneming moest verzeilen,
waren niet in ftaat om hem van zijn
S 3 ont-

278 H E D E N D A A G S C H E LES V,
ontwerp aftebrengen. Men zeide hem dat eene
onbedagtzame gelofte van geene verbindende
kracht is, en dat de eerfte plicht eens konings
beftaat in het geluk en den voorfpoed zijns volks
te behartigen. Doch deze heilzame raad maakte
geen indruk op Lodewijk. Na eene toebereiding
van drie jaren, toog hij heen, verzeld van Margareta
van Provence, zijne vrouw, zijne drie
broeders en van bijna alle de ridders van Frankrijk.
Eduard, zoon van Hendrik III, koning van
Engeland, voegde zich bij het kruisleger met
eene talrijke bende Edelen. Het leger ging fcheep
te Aiguemortes, zette koers naar Egijpte en landde
niet verre van Damiette, eene fterke ftad aan
den mond des nijls. De Mahomedanen, die het
ftrand bezet hielden, poogden te vergeefsch de
Christenen het landden te beletten. Lodewijk
fprong in zee, naderde onder een vlaag van pijlen,
en bereikte het ftrand, gevolgd van zijne
troepen welke hij in dagorde fchaarde en waar mede
hij de Saracenen op de vlucht dreef. De ftad
van Damiette werd door de kruisvaarders ingenomen
: de verlchrikte ongeloovigen vloden naar alle
kanten, en de verovering van Egijpte Icheen
ten naasten bij zeker. In een oogenblik veranderde
dat gelukkig begin in tegenlpoed en fchandc.
Zicktens, door't losbandig leven der kruisdragers
veroorzaakt, gebrek aan levensmiddelen, en de
hitte der luchtftreek verminderden het leger van
Lodewijk niet weinig; wiens broeder, de graaf
van

LES v. GESCHIEDENIS. 279
van Artois, benevens den bloem des Franfchen
adels door den dood werden weggerukt; hij zelf,
door de Saracenen aangevallen, werd geflagen en
met het grootde gedeelte zijns heirs krijgsgevan­
gen gemaakt. Na een maand in kluisters te heb­
ben doorgebragt, gaven zijne overwinnaars, uit
eerbied voor zijne deugden, hem de vrijheid we­
der en floten met hem een wapenftilftand voor
tien jaren.
DUSDANIG was het einde der kruisvaarten,
die ondernomen waren ter herwinninge van het
Heilige Land. Deze tochten waren het gevolg
van de godsdienstige gevoelens en zeden der
midden-eeuwen en een duurzaam bewijs van de
flechte gevolgen van verkeerde grondbeginsels.
De Christenen van Europa namen verder geen be­
lang in de zaken hunner broederen in 't oosten,
en de plaatzen, in welke zij zich aldaar gevestigt,
hadden, bijftand ontberende, vervielen wel haast
tot niets (o).
HET Latijnfche rijk, door de kruisvaarders
gevormt, was van eene kieene uitgeflrektheid,
bevattende eeniglijk- Conftantinopole en eenige
weinige mijlen gronds in de nabuurlchap dier
ftad. Balduin, de eerfte koning, regeerde nau-
lijks
(o) De kruistochten bevatten een tijdkring van honderd agt en
zeventig jaren, dat is van 1095 tot 127,5.
S 4

a8o H E D E N D A A G S C H E LES V.
lijks een jaar. Door de Bulgaren aangevallen,
werd hij geflagen, gevangen genomen en levendig
gevild. Hendrik, Zijn broeder en opvolger,
1'choon niet zoo ongelukkig, regeerde kort en
onrustig. Petrus van Courtenaij viel in de handen
van Theodorus Angelus Comnenus, die hem
docd pijnigde. Robert, zijn zoon, kon nauüjks
de dad verdedigen en Michiel Paleologus dreef
Balduin II. uit Condantinopole en maakte een
einde van de regeering der Latijnen.
DE Christenen in Palestina werden door de
Turken Ipoedig berooft van hunne bezittingen.
Veelerlei oorzaken verhaastten hunnen ondergang,
deze waren de gedurige twisten der krijgszuchtige
monnikken, dikwijls verzelt van bloeddortingen;
het ongebonde. leven der Christenen, de
haat der Grieken, die liever aan de Turken wilden
onderworpen wezen, dan gebukt gaan onder
't juk van Rome. — Eindelijk werd de dad Acra,
de eenige veifcerkte plaats in 't bezit dei-
Christenen herent, en na eene hardnekkige belegering
ingenomen en door de Mahomedanen in
de asiche gelegt, zoo dat toen van de kruisvaarten
niets meer overbleef.
OORZAKEN DER KRUISTOCHTEN.
DE kruisvaarten waren ongetwijvelt eene on­
voorzichtige en dolle onderneming, ten minsten
moeten zij ons, die in de agttiende eeuw leven,
al*

EES v. G E S C H I E D E N I S . a8i
als zodanig voorkomen; maar die genen, die
in de twaalfde' en dertiende eeuw beftonden,
befchouden dezelven in een gansch verfchillend
licht. In de hitte van drift nemen de menfehen
deel of wikkelen zich in ondernemingen,
van welke zij bij bedaarder bepeinzing de dwaasheid
en onbillijkheid veröordeelen. De fmaak,
zeden en vooröordeelen van de middel - eeuwen
zetteden de Europanen aan deel te nemen in
heilige oorlogen, zonder ooit in bedenken te
nemen, of dezelven voordeelig, nuttig of het
tcgengeftelde konden zijn. Verfcheide oorzaken
werkten derhalven om de Christenen het kruis
te doen opvatten.
BEDEVAARTEN naar het heilige land had­
den lang in gebruik geweest, en waren befchouwt
geworden,als de krachtdadigde middelen ter eeu­
wige behoudenis. Een verkeerde godsdienst-ij ver,
gebrek aan liefdadigheid verwekten in de gemoe­
deren der Christenen een' haat tegen de Maho-
medanen, welke haat veifterkt werd door de on­
dernemingen der Turken in Europa en door de
wreedheid waar mede zij de Afiatifche Christe­
nen behandelden. Het heilige land was in 't be­
zit der Mahomedanen en dé Christenen meenden
Gode een' aangenamen dienst te bewijzen met
aan de ongeloovigen dat land te ontnemen. Vol­
gens 't gevoelen der Christenen kon Jefus Chris-
S 5 '
t u s

28a H E B E N D A A G S C H E LES V.
tus hen niet erkennen voor zijne discipelen, ten
ware zij hem godsdienstiglijk eerden in het land,
daar hij geboren was, en zich voor hem vernederden
op den grond daar hij gekruizigt en begraven
was geworden.
M E T dezen godsdienst-ijver paarde zich de
zucht tot oorlogen. De koophandel., de handwerken
en konsten waren nog in derzeiver kindsheid
in Europa. Het volk had geene bezigheid.
In dezen toeftand hadden zij geen behagen in den
vrede; en 't was hen een vermaak hunne vorsten
in derzeiver krijgstochten te verzeilen. De tijd
der kruisvaarten was het tijdperk der Ridderfchap.
De ridders waren liefhebbers van roekelooze
ondernemingen en verbeeldden zich dat
een oorlog met de Mahomedanen van Afia hen
verfcheide ontmoetingen zou verfchaffen, welke
zij in Europa niet konden t aantreffen. Zucht naar
roem en rijkdom fpoorde de dapperen aan om 't
kruis optenemen en die zucht hoopten zij in Afia
te voldoen. Op eenen grooten afftand van huis
te itrijden, had iets romanesk in zich, 't welk
flrookte met den fmaak der Europanen van de
middel-eeuwen. Afia vertoonde de kruisvaarderen
de fchitterendfte veroveringen. Zij geloofden
dat de overwinning overal hunne .voetftappen zou
verzeilen, en dat zij naar Europa zouden te rug
keeren beladen met de fchatten van 't oosten.
Zoo de gouddorst de Britten en andere hedendaag-

iES v. G E S C H I E D E N I S . 283
daagfchc volken van Europa naar de ongezonde
, oevers van Africa, naar Hindostan en China
voert; zoo de Hollanders om vrijen handel met
I de Japoneezen te drijven, het kruis met voeten
i treden; is het dan wel te verwonderen dat de
: voorvaders van die zelfde volkeren met gelijke
inzichten en verwagtingen zich naar Afia bege­
ven hebben onder de baniere of het teken des
kruices?
DE kerk van Rome was toen alvermogend in
i Europa. Zij magtigde de Christenen het kruis
optenemen, en ontll. eg alle de genen, die zoo
deeden, van alles wat hen in Europa drukte;
zij, nu, die diep in fchulden daken, zij die be-
| vreest waren van geligt of geplakt te zullen worden,
zij die bang waren voor de fchande of den
hoon met welke hunne vijanden hen bedreigden,
moesten als een groot voordeel belchouwen der-
; zeiver perfonen en eigendommen in zekerheid te
ftellen onder de befcherming der kerke.
BIJ deze beweegredenen, welke, ongetwijvelt,
de kruisvaarders aanzetten de wapens aan te gor­
den, enter verwinninge van't Heilige land opte-
trekken, kan men nog deze ééne voegen. In die
duistere eeuwen, mogen wij met rede veronder-
ftellen, waren veele fchuldig aan flechte daden,
welke ftraf verdienden; veele overgegeven boos-
wigten, aan wie de beftuurers der kerk geftrenge

284 H E D E N D A A G S C H E LES V.
ge boete hadden ppgelegt. De paus had een
volkome aflaat afgekondigt of eene vergiffenis
van alle misdaden, hoe veele of hoe affchuwe-
lijkdie zouden mogen zijn, aan alle die het kruis
zouden opnemen. Deze flechte menfehen vonden
in zulke aflaten de uitwisfehing van alle hunne
zonden. Dit ftrookte volkomen met hunne nei­
ging, nademaal men eene plicht maakte van 't
• gene zij het meest beminden, te weten, oorlog,
plunder, verovering. Zoo zij voorfpoedig waren
in hunne overwinningen, moest overvloed van
rijkdommen hen in ftaat ftellen om volkomen ge­
lukkig in de wereld te leven, en zoo zij oinkwa-
men, achtten zij zich zeker van de martelaars­
kroon in een toekomend leven te beërven. Rid­
derfchap, bijgeloovige godsdienst-ijver,' onbe-
fchaafde zeden, oproerige driften, diepgewortel­
de vooröordeelen, flechte gewoontens; deze lie­
pen alle tot een zelfde uitwerking famen.
GEVOLGEN EER KRUISTOCHTEN.
DE kruisvaarten beroofden de koningen van
Europa van veele hunner ingezetenen. Dit benadeelde
de bevolking, en het kwaad moest nog
lange naderhand gevoelt worden. Europa leed
insgelijks door gemis van 't geld, het welk de
kruisvaarders mede namen. De Leenheeren verkogtcn
of verpandden hunne landen om de kosten
goed te maken van hunnen tocht, menende dat
de rijkdom van Afia hen ten volle alle gemaakte
kos-

LES v. G E S C H I E D E N I S . 235
kosten zou vergoeden, en dat zij, bij hunne té
rug komst, in ftaat zouden zijn om hunne landen
te losfen, of door 't zwaard een. grooter uitgeftrektheid
gronds in Afië te koopen dan zij in
Europa bezaten. Zij, die deel namen in de kruistochten,
waren meestal de oproerige en onhandelbare
, wier grootfte vermaak was roof en oorlog
; de ondeugende en losbandige wier zielen
bezoedelt waren door eene menigte wanbedrijven;
zij die fchulden hadden gemaakt en met geene
mogelijkheid kans zagen om die te voldoen; dekale
Edelen, die geene middelen bezaten om
hunnen rang ftaande te houden; Lieden die heeren.genaamt
werden en die van de liefdadigheden
der kloosters leefden., of voor een onzeker
onderhoud afhanglijk waren van de Leen-Baronnen.
Die genen van den geringften ftand in de
maatfehappij, die bij. gebrek van landbouw, handwerken
, handel en nering, ledig liepen en
armoedig leefden. De zulken te misfen deedt
goed aan Europa, dewijl zij aan de maatfehappij
meer nadeel dan voordeel toebragten.
D E kerk won almede bij die uittochten, zij
kogt de landen der kruisvaarderen ver beneden
de wezenlijke waarde derzelven, en door haar
eigendom te vermeerderen, vermeerderde zij haare
magt. De kruisvaarders waren insgelijks de
bewerkers van de magt-vermeerdering der vorsten
van Europa; dewijl zij naar Afia medevoer.
den

286 H I B 1 N D A A 6 S C B Ï LES V.
den die groote Leen-Baronnen, die hen zoo veel
onrust verfchaft en belet hadden hunne magt
uittebreiden. J a de maatfehappij in 't algemeen
won 'er bij; dewijl de kruisvaarders, door 't uit
den weg ruimen van die lieden, die aanhoudend
onrust verwekten en niet dan wreedheden pleegden,
de welgezinden, die t'huis Weven, in ftaat
ftelde de kunsten des vrecdes aantekweeken, 'de
befchaaftheid te bevorderen en de zeden beminhjker
te maken. Sommigen der genen, die naar
Europa te rug keerden , bragten van 't oosten
een fmaak mede voor konsten en wetenfehappen.
De fraije gebouwen, Welken zij te Conftantinopole
gezien hadden, naar den grieklchen trant
ingerigt, bragten hen op de gedagte om de navolging
daar van in Europa intevoeren, daar de
Gothilche bouworde nog de overhand had. Eene
orde zonder evenredigheid, geregeldheid of
fchoonheid, in welke de bouwmeester het maar
alleen toeleide op fterkte en duurzaamheid. De
kruisvaarders bragten insgelijks eenige fchriften
der ouden mede, dit deedt in die duistere tijden
goed aan de geleerdheid, dewijl de Europanen
daar door fmaak kregen voor de puikichriften
der Grieken en zulks in hen een verlange opwekte
om kennis te krijgen aan die meesters in de
Dichtkunde, in de Gefchiedenis en in de Welfprekenheid.
De kruisvaarders bevorderden tevens
den koophandel, alzoo toen ter tijd eene
verftandhouding geopend werd tusfehen het oosten

.ES v. G E S C H I E D E N I S . 287
ten en westen, welke fints dien tijd is blijven
voortduren. Europafche kooplieden verzelden de
legers der kruisvaarderen en verkogten aan hen
de waren zoo wel van Europa als van Afia, en
bragten tevens de Afiatifche goederen in Europa
over. Dezen handel was zoo voordeelig dat zij
geraden vonden denzelven met de volken van
Afia aantehouden (p).
GEDURENDE het tijdvak der kruistochten,
werden, 'er eenige inrichtingen gemaakt, welke
aan vorst en 't volk voordeel deden. Deze waren
de Gemeentens en 't Stads - bewind. Zij waren
den vorsten voordeelig om dat zij de magt
verzwakten van de te groot geworden vasfallen,
die het koninglijk gezach met kleinachting bejegenden;
zij waren voordeelig aan 't volk dooide
vrijheid, welken zij aan 't zelve verfchaften,
en door 't lenigen der onderdrukking. Deze gemeentens
en ftedelijke regeeringen beftonden uit
burgerlijke genoodfchappen welke ter onderlinge
verdediging waren aangegaan, zij hadden het
recht om hunne eigen magiftraten te kiezen, zich
zelf
(p) Uit de kruistochten omftond de uitvinding van wapenfchil-
den, of het dragen van wapenrustingen. De hoofden des kruis­
tocht onderfcheidden zich door een zwaar ijzer harnas, 't welk
hun ganfche lichaam bedekte; van daar kwam de Wapen• fchild-
kunde voort, welke vervolgens beöefl'end werd als eene weten­
fchap, toen andere ocffeningen van oneindig meer waarde verwaar­
loost wierden.

s88 H E D E N O A A G S C H E EES V.
zelf te regeeren en om zich te wapenen ; op
voorwaarde , dat zij , in tijd van oorlog, den
vorst een zeker getal manfchap zouden leveren,
en hem een' zoort van erfpacht betalen als eene
erkentenis van zijne meerderheid over hen. De­
ze voorrechten wierden met geld gekogt, en de
kruistochten bevorderden de inrichting daar van.
Want de Leenheeren, die deel namen in den hei­
ligen oorlog, geld benoodigt hebbende, verkog-
ten aan de bewoners van zekere fteden, welke
binnen hun rechtsgebied gelegen waren, om geld
de gemelde voorrechten. — Het ftond de geest-
lijkheid maar gansch niet aan dat deze vrijdom­
men gefchonken werden aan lieden van den ge­
ringen ftand in de maatfehappij, die zij geerne in
eenen ftaat van flavernij zouden hebben willen
houden, 't Is vreemd, de bedienaars van den
Christelijken Godsdienst afkeerig te zien van de
burgerlijke en godsdienstige rechten van 't mensch­
dom. Vrijheid is de moeder van geluk.' In de
barbaarfche tijden werden lediggang en flavernij
door trotsheid en bijgeloof gevoed. Konsten en
handwerken, ja de koophandel zelf, werden voor
fchandelijk gehouden in de eeuw der ftrenge leen-
regeering; doch toen de vrijheid voor den dag
kwam, en de menfehen kennis kregen van en
eisch maakten op hunne natuurlijke rechten, boe­
zemden nieuwe gevoelens nieuwe gevoelens nieu­
we denkbeelden in, de ziel verhief zich en kreeg
vrijheid om alle hare vermogens te oeffenen.
DE

iss V; G ï i c H i i B i K ü i
DE kruistochten liepen 'ongelukkig af en zulk»
was de fchuld van hen die 'er deel in namen,,
Zij waren vervult met eenen bijgeloovigen ijver
en ingenomen met veroveringen: dan, daar hun-ne
inzichten tegen malkandereh inliepen, en zij
trots waren op geweldadigheden, konden zij niet
zoo wel dagen, als men anders had mogen verwagten.
Roof en bloedvergieten merkten hunne
voetftappen in de landen door welken zij trokken.
Hunne barbaarfche driften verlieten hen
nooit. Zij baadden zich in 't bloed zoo dikwijls
aij in de hitte van godsdienstijver uitgingen om
bij 't heilige graf hunnen eerdienst te verrichten.
Hadden de kruisvaarders zich gedragen als
krijgslieden, die den oorlog verdaan, hadden zij
hunne zaken aangelegt ihet verftand en voorzichtigheid
't is zeer waarfchijnlijk dat zij Afia zouden
hebben kunnen veroveren; doch te werk
gaande gelijk zij deeden, ftrekten hunne ondernemingen
eeniglijk ter ontvolking'van Europa,ter
verfterking der Roomfche opperpriesteren,
en tot hun eigen ondergang; om dat bijgeloof'
en barbaarsheid de drijfveren waren die hen in
beweging bragten, en om dat zij de ware godsvrucht,
deugd en voorzichtigheid ontbeerden.
GEBEURTENISSEN IN DE TWAALFDE EN
DERTIENDE EEUWEN.
DE eerfte en gewichtige gebeurtenis in dit
tijdperk na die der kruistochten, is de onchriste-
T lij-

5>t)o H E D E N D A A G S C H E LES V.
lijke en bloedige twisten tusfehen de Pauzen en
de Duitfche keizers. De keizers verlangden in
't bezit te blijven van Italië en het recht te behouden
om kerkelijke bedieningen te begeven;
dit was den Pauzen niet aangenaam, die alles
wat in hun vermogen was aanwendden om zulks
te beletten. Gregorius VII, de trotste Paus, die
ooit de Pausfelijke doel bezat, bcfloot zijne magt
te verheden boven die van alle vorsten, en nademaal
de keizers van Duitschland zich het meeste
daar tegen moesten verzetten, fpande hij alle
krachten in cm hen aan den Pausfelijken ftoel
te onderwerpen. Van daar dz worstelingen tusfehen
Hendrik IV. keizer van Duitschland en
dien Paus, waarin de cerfte door 't vermogen
van 't bijgeloof en van priesterlijke ftreeken te
kort fchoot bij den laatften. Gregorius ftierf,
doch deszelfs opvolger volgde zijn ontwerp en
matte Hendrik zoodanig af door onophoudelijke
geftrenghcid, dat die hclcl, die zich zoo dapperlijk
tegen den i:?drarg van Rome /erzette, overftelpt
met ramplpocdcn, verplicht was de wijk
te nemen binnen Luik, alwaar deszelfs ontaarte
zoon hem naauwlijks het noodige levensonderhoud
wilde geven en hem bij deszelfs dood eene
Christelijke begrafnis weigerde, eeniglijk om
dat hij ftierf onder den vloek van 's Pauzen
ban.
DE twist bleef fteeds voortduren gedurendede

LES v. G E S C H I E D E N I S . 20J
de regeeringen van verféheiden keizers cn pauzen,
wier namen geboekt ftaan in de Gefchied-i
verhalen dier tijden. Het was in die dagen dat
de Guelphen en Gibellinen of de aanhangers der
keizers en pauzen tegens eikanderen in eenen gedurigen
ftaat van vijandfehap waren, en de verfchrikkclijkfieden
van burgerkrijg verfpreidden
van de kusten van Africa af tot aan de oevers
van de Baltifche zee. — Hendrik V, Conraad
III. hertog van Swaben, Frederik I, zijn neef,
Hendrik VI. en Frederik II. verdedigden ftandvastig
hunne rechten, van welken de Paus hen
wilde berooven. Innocentius IV. de zoogenaamde
vriend van Frederik II. befteeg den pausfelijken
ftoel, en werd van dat tijdftip af deszelfs
onverzoenlijken vijand. Hij 'deed hem in den
kerk-ban en ftelde alles wat hij konde in 't werk
om Duitschland en Italië tegen den keizer in opftand
te brengen; doch Frederik noopte hem de
wijk te nemen in Frankrijk. Aldaar bragt Innen
centius IV. dc beruchte kerkvergadering van Lijons
bij een, welke, na eene befpottelijke rechtspleging,
Frederik vervallen verklaarde van de
keizerlijke waardigheid en een kruistocht tegen
hem afkondigde. Toen Frederik, die op dien
tijd te Turijn was, dit vonnis ter ooren kwam,'
nam hij de keizerlijke kroon in de hand en zeide:
„ De Paus cn de kerkvergadering hebben
„ mij deze nog niet ontnomen, en 't zal nog veel
Ta- „ men

£02 H Ê D E N B A A G S C H E LES V.
„ menfchenbloed kosten alvorens men mij die
„ ontrukkc." Onmidlijk fchreef hij aan de vorsten
van Duitschland en van 't overige van Europa
om hen de gevolgen onder 't oog te brengen
van 's Pauzen gedrag, het welk ten nadeele van
hen allen zou werken. Hij zond zijn zoon Conraad
in Duitschland en trok zelf naar 't zuiden
van Italië. Frederik was niet alleen verplicht
zich zei ven te verdedigen tegen de openbare aanvallen
zijner vijanden, maar hij moest tevens op
zijne hoede zijn tegen de verraders en moordenaars
die in ftilte gebuurt waren om hem van
kant te helpen. Ffoe 't ook zij, hij ftierf van
hartszeer of vergif en hij liet bij zijn affterven
het rijk in zulk eene groote verwarring als het
geweest had bij zijne geboorte. Hij was (zelfs
naar 't getuigenis zijner vijanden) de verlichtfte
vorst van zijne eeuw, bezat veel moed cn edelmoedigheid,
hij was voorzichtig, grootdadig en
en geleerd, de vriend en befehenner der konsten.
INNOCENTIUS IV, die alles deed wat hij
konde om het huis van Swaben te bederven,
keerde met fpoed naar Italië weder, nodigde
Willem van Holland de keizerlijke kroon te overheerfchen,
en zond zijne troepen in Sicilië. Willem
verloor zijn leven in een veldflag tegen de
Friezen. Conraad, de waardige zoon van Frederik?

IES v. G E S C H I E D E N I S . 293
rik 3 belette voor eenigen tijd door zijne dapperheid
den val zijner familje, doch het vergif
maakte wel haast een einde van zijn leven en
zegepralingen, een zoon nalatende, die nog naulijks
de wieg onttrokken was. Innocentius verlangde
niets zoo zeer dan dat gedacht te vernielen,
doch de dood maakte een einde van zijne
dagen en misdaden. Alexander IV. en na hem
Urbanus IV. boden de daten van den jongen
Conradijn aan verfcheidene Vorsten ten gefchenr
ke. Ten langen leste nam Karei van Anjou,
broeder van Lodewijk IX. die aan, en vermees»
terde in korten tijd de koningrijken van Napels
en Sicilië. Conraad wierd krijgsgevangen gemaakt
en verloor, benevens zijn vriend den hertog
van Oostenrijk, het leven door de hand des
gewonen Scherprechters. Zoodanig was het uiteinde
van het vermaarde Swabifche huis.
D E verwarring van regeeringloosheid had de
overhand in Duitschland, 'er waren verfcheide
keizers te gelijk. Richard, broeder des konings
van Engeland, en Alphonfo, van Castilië werden
door onderfcheid e partijen tot keizers verkozen,
doch bezaten flechts den enkelen tijtel. De
roof en 't geweld des oorlogs bleven aanhouden;
het land wierd verwoest en de fteden in brand
gezet. Wars van deze verfchriklijkheden, vercenigden
de keurvorsten zich om een' keizer te
T 3 ' ver-

A94 H E D E N D A A G S C H E LES V ?
verkiezen, en met algemeene ftcmmen viel hunne
keus op Rodolph, graaf van Hapsburg. (q).
E N G E L A N D .
ENGELAND fpeelde een beroemde rol gedu­
rende de twaalfde en dertiende eeuw. Hendrik
C'0 't Is waarfchijnlijk dat zij hem tot keizer verkoren om
dat hij geene Staten van aanbelang had. II j was een Zwitfers
Heer, die zich geducht had gemaakt-ais een der hoofden, door de
Italianen Coudottieri genocmt. Hij had de kampvechter geweest
van den Abt van St. Gall tegen den Bisfchcp van Bazel in eenen
Heenen oorlog, die om eenige oxhoofden wijn gevoert wierd. De
ftad Straasburg had hij bijgefprongeni Zijne middelen waren zoo
vveui'g g evenredige aan zijnen moed, dat hij gedurende eenigen
tijd Opperhofmeester was bij dlcnzelvcn Ottocarus, koning van
Bohème, die, zedert, gedrongen hem hulde te doen, antwoordde:
i M bl
J
h e m n i u s
fitoUig was cn dat hij hem altoos zijn hou
hetaatt had. (*) De duitfche vorsten konden toen niet voorzien
dat die zelfde Rodoiphus de grondlegger zou zijn van een huis
langen tijd het biocijendfte van Europa en 't geen fomtijds op
het- punt heeft geftaan om in 't Rijk even zoo tnagtig te worden
als Karei de Groote geveest had. Thans fchijnt dat huis aan 't
verzwakken. Bijgelooviger dan alle de groote mogenheden van
Europa, fchiet ook deszelfs flaatkunde dadelijk verre te kort bij ,
die der verlichter hoven, en de coalitie, in welke het thans be­
trokken is, zou deszelfs gebeden val wel kunnen bewerken.
(*) Deze historifche aanhaling, welke 1
men ook vind in de
Proeve over de algemeene Gefchiedenis door Voltaire, belgde de
overledene keizerin Maria Therefia zodanig, dat zij haren Zoon
Joleph, deed beloven, op zijne reis naar Frankrijk geen bezoek
te zullen afleggen bIj ' Voltaire. Z.e MERCIER Fragment de
Politie e t tHUuire Eaii: de Paris 1703 Tome 3 (. 374.
Vertaler.
I,

LES v. G E S C H I E D E N I S . 295
I, die deszelfs oudfte broeder Robert van de
Engelfche kroon beroofde, en voorts van het
hertogdom Normandijë', liet begaafdheden blijken,
welke toonden dat hij een der grootfte koningen
van zijne eeuw was. Vasfal van den koning
van Frankrijk trachtte hij hem zoo veel mogelijk
te verzwakken, en Lodewijk, uit wederwraak,
'befcherrude den zoon des rampfpoedigen
Robert, en zette de Normannen aan tot wederfpannigheid.
Daar en boven wierd Hendrik in 't
recht van Leen-huldiging tegengewerkt door de
geestelijkheid, aan welker hoofd zich bevond
Anfelmus, Aartsbisfchop van Canterburrij, ook
bedreigde de Paus hem met den ban. Omringt
van zoo veele moeilijkheden bood Hendrik door
zijne voorzigtigheid en dapperheid aan alle zijne
vijanden ftoutmeedig het hoofd. Hij kwtm tot
een verdrag met den paus, zonder zijne rechten
te laten varen of iets van zijne waardigheid te
verminderen; beteugelde de wederfpanmgen, doeg
Lodewijk den dikken en haalde den keizer over
om met een leger in Frankrijk terukken. Voorfpoedig
in alle zijne ondernemingen, mogt Hendrik
zich ftreelen met zijn geluk, toen een fchipbreuk,
waar bij twee zijner veel belovende zonen,
eene zijner dochteren, en verfcheide zijner
edelen omkwamen, hem eensklaps overftelpte
met droefheid en rouw. Zijn vlugge en werkzame
geest verliet hem evenwel niet, hij maakte
alle pogingen van Lodewijk cn' Roberts zoon
T 4 ijdelj

$.g6 H E D E N D A A O - S C H E EES V.
ijdel; en door het uithuwen zijner dóchter Matilda,
des keizers weduwe, aan Geoflerij Plantagenet
den erfgenaam van Maine en Anjou, verzekerde
hij die beide landlchappen aan zijne opvolgers.
NA zijn dood betoonde Stcphanus, die na
hem, tegen bet recht van Matilda aan, koning
van Engeland werd, zich zeiven een kroon waardig.
Na hem bedeeg bet huis van Plantagenet
den thrcon. Hendrik II, zoon van Matilda en
GeciTroi, bereids hertog van Normandijë, Anjou
en Maine, bezitter van Guienne en Poitou, van
wegens deszelfs vrouwe Eleonora, die door Lodewijk
den jongen verftooten was, werd,, door
Engeland aan zijne andere ftaten te hegten een
der vermogendfte vorsten van Europa. Zijne
oorlogen met Frankrijk werden aan weerskanten
met weinig verlies gevoert. De vermeestering
Van Ierland door Strongbow en anderen; zijn
twist met Thomas Bcckct, de trotfche aartsbisfchop
van Canterburrij, door Hendrik uit het ftof
tot eenen uitmuntenden rang verheven, en die
het zijn plicht rekende de regeering zijnes weldoeners
te ontrusten; de gevolgen van den dood
diens hoogen kerkdijken; de opftand van beide
zijne zoons, de trouwloosheid zijner vrouwe Eleonora;
deze, zeg ik, maakten de gebeurtenisfèn
uit van de onftuimige regeering van den ramp-
fpoe-

EES V. G E S C H I E D E N I S . 29/
fpoedigen Hendrik van Plantagenet, braken zijn
hart en verhaastten zijnen dood.
RICHARD I. volgde zijnen vader Hendrik II.
op. Richard had de hoedanigheden eens helds,
ftond naar krijgsroem, dien hij zeer beminde, doch
't is niet zeker dat hij de hoedanigheden bezeten
hebbe, welke tot eenen goeden koning behooren.
Zijne roemzucht deedt hem ter kruisvaart trek­
ken naar 't Heilige Land, waar hij de grootfte
heldendaden verrigtte. Philippus van Frankrijk,
wiens luister verdoofd wierd door Richard, keer­
de misnoegt naar Europa, en viel tegens geda-
nen eed op Richards ftaten aan. Vergramt over
Philips gedrag, was Richard genoodzaakt het
veld zijner lauweren te verlaten en te rug te
keeren om hem te draden. In Duitschland uit
de gevangenis verlost, vond hij in Frankrijk ee­
nen ontaarten broeder, die de zijde koos zijner
vijanden. Hij noopte zijn broeder Joannes tot
deszelfs plicht wedertekeeren. Schonk hem ver­
giffenis en voerde oorlog met Philippus, zonder
dat de ftaten van beiden 'er aanmerkelijk bij le­
den. De dood van Richard, die, bij de belege­
ring van Chalons, door een ridder doodelijk in
den fchouder gewond werd, verlostte Philippus
van eenen geduchten mededinger (Y).
AR-
(0 Onder de regcering van Richard werden in Engeland ee­
nige groove lakens geweven, 'r Is aangenaam de vorderingen,
T 5 wel-

tigS H E D E N D A A G S C H E LES V.
ARTHUR, hertog van Bretagne, betwistte de
kroon van Engeland aan zijnen oom Joannes,
doch 't geluk des oorlogs aan de zijde des laatften
zijnde, maakte hij zich meester van Bretagne,
floot Arthur in ketens en bragt hem met
eige handen om 't leven. Arthur's moeder leverde
een verzoek fchrift in aan 't huis der Pairs in
Frankrijk, ondertekent door de Baronnen van dat
hertogdom. De koning van Engeland wierd gedagvaart
om als Vasfal van Frankrijk te verfchijnen
voor deszelfs Pairs, en op zijne weigering
werd hij veroordeelt alles afteftaan wat hij op 't
vaste land bezat. Philippus lpóedde zich om de
vruchten te rapen van' den flechtberaden en boozen
Joannes, die door zijne onrechtvaardige knevelarijen,
Hecht beltuur en verachting van den
godsdienst tegen zich opruiden den adel, de
geestelijkheid, en het gemeene volk. Daarenboven
welke de vrijheid in dat 'and maakte, natffporen. Wij zien 'er
een voorbeeld van in 't gedrag der Ingezetenen van Londen, aan
't hoold hebbende zekeren Willeam Fitz Osborn, die zich te ia.
men verzetteden tegen, eene drukkende belasting door Richard
ingevoert en welke het zwaarst op de armen viel. Fitz Osborn
was ecu braai' man, doch de nederlaag gekregen hebbende nam
hij toevlucht ton eene kerk, waaruit hij geüeurt werd, wordende
vervolgens mee verfcheiden, die zich bij hem hadden gevoegt,
afgemaakt. Deze lieden mogen wij béfehouwen als de eerfte
Qagtoffers voor de vrijheid en als de eerften, die met hun bloed
de zucht betaalden, welke hen bezielde voor de onvervreemd­
bare rechten van den mensch, voor welker handhaving het
lichaam iLt Engclfche natie z.Ji altoos heeft in de bres gc-
ftclt. — \ \

EES v. GESCHIEDENIS. 299
ven raakte hij over hoop met Paus Innocentius
III, die den throon open verklaarde de onderdanen
van Joannes verbood dien Vorst te gehoorzamen
en diens koningrijk fchonk afin Philippus
Augustus, die gereedelijk het gefchenk aannam.
De opftand der Waalfchen, 't gemor van 'tvolk,
de' famenzweering der Baronnen en 't oproerig
gefchreeuw der geestelijkheid, vereenigde zich
tegens Joannes, en maakte hem wanhopig. In
dien toeftand ftelde Innocentius III, die altoos
acht gaf op zijne eige belangens, aan Joannes
voor, Vasfal te worden van den heiligen ftoel en
deszelfs koningrijk leenroerig te verklaren van
Rome. Joannes onderwierp zich, gaf zijn kroon
over aan den Legaat, en ontving dezelve drie
dagen daar na van hem, belovende toen dezelve
te willen houden van den Paus. Door deze
lage daad behield Joannes zijne ftaten cn maakte,
om zich aan Philippus te wreken, een magtig
verbond tegen hem. Engeland, Duitschland en
de Nederlanden namen onmiddelijk de wapens op
tegen Frankrijk. Ferrand, graaf van Vlaanderen,
Euftachius van Boulogne en veele andere
heeren, alle Vasfalien van Philippus, voegden
zich bij keizer Otto IV, zoo dat het koningrijk
van Frankrijk in het uitterfte gevaar icheen door
een zoo magtig bondgenootfehap. Doch Philippus,
die alle zijne bekwaamheden te werk ftelde,
wederftond dappcrlijk alle zijne vijanden.
Hij zond zijn zoon Joannes naar Anjou om koning

soo H E D E N D A A & S e M E EES V.
ning Joannes te keeren, en hij zelf toog naar
Vlaanderen tegen Otto, dien hij te Bouvine ontmoette.
Aldaar wierd dien vermaarden veldflag
gelcvert in welke Philips een leger verfloeg tienmalen
talrijker dan 't zijne, en blijken gaf van
alle de begaafdheden eens grooten veldöverften.
Deze overwinning maakte een einde van het
bondgenoodfehap. Otto keerde met fchande naar
zijne eige ftaten te rug; Vlaanderen wierd verovert,
zijne Vasfallen wierden vernedert. Joannes
achtte zich gelukkig een wapenftilftand te verkrijgen
en Philippus werd overladen met roem.
INMIDDELS vond Joannes, dienaar Engeland
over kwam, aldaar niets dan haat cn verachting.
De Baronnen ftonden tegens hem op, greepen
de wapens aan en eischten overluid de te rug
gave dier voorrechten, van welke de natie het
genot had gehad onder de Saxifche koningen en
verplichtten hem, hen het groot handvest van
Engelands vrijdommen intewilligen. Joannes
achtte het beneden zijne waardigheid aan zijne
onderdanen derzeiver natuurlijke rechten te vergunnen
door dit handvest, zonder te bedenken
dat hij eene wezenlijke laagheid begaan had met
zich aan den Paus te onderwerpen. Hij klaagde
geweldig over den hoon hem aangedaan in 't afpersten
der vergunning van de M A G N A CHAR­
TA, en vorderde dat de Paus, dien hij voor zijnen
oppervorst erkent had, het hem aangedaan
on-

LES V. G E S C H I E D E N I S . 301
ongelijk zou herftellen. Innocentius III. deed de
Baronnen in den kerkban, en Joannes, bijgedaan
door eene bende Brabanders, verwoestte het ganfche
land te vuur en te zwaard, latende, overal
waar hij kwam, fporen na van zijne woede en
wreedheden. In dit uitterde namen de Baronnen,
bevrecst voor het ganfche verlies van hunne vrijheid,
van hun leven en van hunnen eigendom,
toevlugt tot een wanhopig hulpmiddel; zij nodigden
naar Engeland over Lodewijk den zoon
en erfgenaam van Philippus. De Franfche vorst
fpoedde zich bezit te nemen van dat rijk; doch
de dood van Joannes maakte eene verandering in
den ftaat der zaken. De natie, alhoewel zij den
vader haatte om zijne misdaden, wilde nogthans
diens onfchuldigen zoon niet ftraffen. Allen begunstigden
zij in korten tijd den wettigen erfgenaam
en Lodewijk verzogt verlof om naar huis
te keeren.
ENGELAND heeft menigmalen vreemde omwentelingen
ondergaan. Zoo lang de groote
Pembroke het beftuur had in den naam van Hendrik
III, die een minderjarige was, genoot ftaaten
kerkrust; doch na zijn overlijden veranderde
alles en de verdeeldheden namen meer toe dan
ooit. De ftaatsdienaars van Hendrik begingen
de openlijkfte en eerlooste onrechtvaardigheden;
deze beledigden de natie, en de koning bij wijze
Van vergoeding ftrafte hen; doch geen bekwaamheid

302 I l E D E N ö A A GSCIiE LES V.
Beid altoos hebbende om te regeeren, vertrouwde
hij zijn gezach aan eene ftaatzuchtige vrouw,
die de natie uitputte door hare rooverijen en die
door haar heerschzuchtig gedrag de Edelen tot
opftand aanporde. Zijne onderdanen vatten de
wapens op, klagende over de ïchending van het
groote handvest; de beruchte Simon Montfcrt,
graaf van Leicester, ftelde zich aan 't hoofd van
't volk, en een burgerkrijg ontvlamde het ganfche
koningrijk. Hendrik raakte met zijn ganfche
familje gevangen. Leicester heerschte in 's
konings naam, hij maakte eene ganfche hervorming
in 't rijk en bevorderde daar door het algemeene
en bijzonder geluk. Hendrik's zoon
nogthans, die, door eene looze list, uit de gevangenis
ontfhapt was, viel op Leicester aan en
maakte een einde van diens gezach en leven.
Eduard ftelde zijn vader op vrije voeten, herftelde
hem in zijn gezach, hielp hem in 't ftuk van
regeering en ftelde hem in ftaat om bet overige
zijner dagen in eene ongeftoorde rust door te
brengen.
F R A N K R IJ K.
LODEWIJK VI. bezat de wijsheid van beramen
en de dapperheid en vlugheid om zijne ontwerpen
ter uitvoer te brengen. Llij bragt zijn
leven door met zich te verzetten tegen zijne
Vasfallcn, gaf den eerden dag aan de leenroerige
regeeringloosheid, vermeerderde de vrijheid van
't ge-

LES V. G E S C H I E D E N I S. 303
't gemeene volk, vormde ftedelijke regceringen
en lag den grondflag van het vermogen zijner
cpvolgcren. De abt Sugerius, een groot ftaatsman,
onderftreunde hem in zijne ontwerpen, onderfchraagde
dezelven na 's könings dood en
kwam de onbekwaamheid van Lodewijk VII. te
gemoet. Deze. maakte zich hatelijk door zijne
wreedheden in Champagne en door den moord
te Vitrij van welken de menfchelijkheid gruwt.
Door eene hevige wroeging geknaagt, geloofde
hij dat de eenige weg om zijne misdaden uittewisfchcn,
was, zich bij de kruisvaart te voegen
ter herwinninge van het Heilige Land. In Palestina
handelde hij onroemwaardig en keerde
van daar met fehande te rug, door de echtfcheiding
van eene trouwlooze vrouwe, die een zesde
gedeelte zijr.er daten aan Hendrik Plantagenet
overbragt, gaf hij een vcrfchrikkelijken fchok
aan Frankrijk. De daden van zijn' zoon Philip^
pus Augustus zijn den lezer-reeds bekent.
LODEWIJK VIII, de zoon en opvolger van
Philippus behield aan Frankrijk de meerderheid,
welke zijn vader had verworven. Gelukkig zoude
het Voor hem en voor zijn volk geweest zijn,
indien een blinden ijver hem niet had aangefpoort
de wapens optevatten tegen de onfchuldige Albigenzen.
Na zijn dood " bcduurde Blanche van
Castilië, gedurende de minderjarigheid van Lo.
dewijk IX, met veel wijsheid het rijk. Deze
vorst

304 H E D E N D A A G S C H E XES v.
vorst gaf, bij den aanvang zijner regeering, de
nederlaag aan de Engelfchen te Taillebourg, en
blijken van groote deugden. Hij hield zijne Vasfalien
binnen de behoorlijke palen; beteugelde
de overhcerfching der geestlijkheid; maakte een
einde aan de beroeringen der grooten, gaf kracht
aan de wetten, vormde het ftedeiijk bewind,
vestigde gerichtshoven ter befcherming der onfchuld
en ter draffe der boozen; zulk een wijs
ftaatsbeftuur, het welk'door alle zijne uitgcftrekte
daten heerschte, verwierf hem de liefde zijner
onderdanen en maakte hem de godfpraak der koningen;
zodanig zijn de kenfchetzen der iregeeriflg
van dezen grooten koning, die alleen daar in berisping
verdient, dat zijne deugden van eenen
bijgeloovigen aart waren, 't geen hem aanzette
het kruis optenemen, tot zijn eige groote fchade
en tot merkelijk nadeel der natie.
S C H O T L A N D .
IN dat tijdvak was Schotland van weinig aan­
belang in de fchaal der Europafche natiën. Gren­
zende aan de Noordelijke deelen van Brittannië,
zonder bezittingen op 't vaste land, bemoeide de'
Schotten zich weinig met buitenlandfche zaken,
ook namen zij geen ander deel in de onlusten
van Europa, dan voor zoo verre die betrekking
hadden tot Frankrijk, ten voordeele van welk
rijk, zij nu en dan invallen deden in Engeland,
wanneer de volken dier beide landen malkande-
zea

EES v. G E S C H I E D E N I S » 305'
ïen beoorloogden. De onrustige en weerfpannigé
gcaartheid der Schotfche Leen-hceren, de onvriendelijke
wijze op welke zij de Engelfchen
behandelden, verfchafte de koningen van Schotland
werk genoeg te huis. De geest dier tijden
zal ongetwijvelt de Schotten wel aangezet heb-*
ben deel te nemen in de kruistochten, doch daar'
wij in dezelven geen gewag vinden gemaakt van
eenig aanzienlijk Schotsman (Tchoon daarom
evenwel onbekende of gemeene fortuinzoekers
zich bij dezelven hebben kunnen voegen) ic het
gewis dat zij de kosten tot zulk een tocht niet
hebben kunnen goedmaken; of 't geen waarfchijnlijker
is, dat het bijgeloof geen vermogen genoeg'
op hen had om hen in zulk eene dolle onderneming
deel te doen nemen.
M A L C Ö L M lil. (bijgenaamt Canmore, dat is
Kan - meer), de Zoon van Duncan, die door Mae- _
bcth vermoord wierd, was tijdgenoot van Willem
den Veroveraar. Zijne vrouw was Margareta,
zuster van Edgar Atheling. Hij wierd, bij
uitnemenheid genaamt, de wetgever van Schotland,
ook ichijnt hij indedaad een grootmoedig
cn wijs vorst te zijn geweest, een man, dié
moeds genoeg had. om in 't veld zijne vijanderi
onder de oogen te zien, en kundigheid bezat om
de zaken van zijn koningrijk wel nategaan en tö
beduren. Men wil dat hij het Leenftelzel. in
Schotland invoerde. Het is baarblijkelijk dat dit
V ftel-

306 H E B E N E - A A G S C H E LES V.
ftelzel reeds voor zijn tijd in Schotland beftont;
doch Malcolm maakte 'er eenige veranderingen
en verbeteringen in. Hij, benevens een zijner
Zonen wierd verraderlijk van 't leven beroofd,
doch wanneer of waar is met geene zekerheid te
bepalen.
DAVIE, de Zoon, alhoewel niet de onmiddelijke
opvolger van Malcolm is de volgende koning
van Schotland, die verdient bekent te zijn.
In welk een gezichtpunt wij zijn karakter en gedrag
befchouwen, ontdekken wij daar in hoedanigheden,
welke hem gelijk zoo niet boven eenig
Vorst ftellen van zijne eeuw. Hij ftond qp ter
handhavinge der rechten zijner nichte Matilda en
in de twist tusfehen haar en Stephanus van Blois
om de kroon van Engeland, gedroeg hij zich
ftandvastig en gematigt jegens beide. Hendrik
II. had hem veel verplichting, als zijnde het
door zijn toedoen dat hij den Engelfchen throon
beklom. Hij was te milddadig jegens de kerkelijken,
en door 't bouwen van Abtdijen en Monnikken
kloosters, vermeerderde hij het bijgeloof
en het getal der lediglooperen; dan, zulks was
de fmaak dier tijden. Men zegt, dat hij, geholpen
van geletterde lieden, die hij van alle oorden
uitnodigde, een wetboek opftelde ter beter
beftuuringe zijn's rijks. Na zijn dood en na de
opvolging van verfcheide koningen, kwam de
kroon van Schotland aan Alexander Hf, deze
ftierf

LES V. G E S C H I É B E N i Si
ftierf zonder afftammelingen, het recht van opvolging
werd lang betwist tusfehen Baliol eri
Bruce, beide kleenzoonen van hunner moeders
zijde van David, grave van Huntingdön, broeder
van Malcolm IV. Deze twist was oorzaak
van lange en geweldige, onlusten voorde ingezetenen
van Schotland.
S P A N J E E N P O R T U G A L .
GEDURENDE dit tijdvak waren de Christen
koningen van Spanje meest alle helden. Panches
Ramirus ftierf roemrijk op het flagveld, na het
koningrijk van Arragon grootelijks uitgelegt te
hebben, en deszelfs zoon Petrus L voegde het
kleene landfehap van Huesca aan zijne ftatem
Alphonfus diens opvolger, maakte zich berucht*
door zijne ftoute ondernemingen, heldhaftige bedrijven
en aanhoudenden voorfpoed.
D E dood van den vermaarden Roderik, toegenaamt
de Cid, fchortte voor een korten tijd den
voorfpoed der Castilliaanfche Christenen. Onder
de regcering van Alphonfus VII, deedt de koning
van Marocco, met een magtig leger, een
inval in Spanje en overwon hem in den flag van
Velez, in welken hij zijn' eenigen Zoon verloor;
De vlugge geest nogthans van Alphonfus ftelde
hem in ftaat zijne verliezen te herftellen, en tegen
het einde zijner regcering behaalde hij nieuwe
overwinningen op de Mooren. Na zijn dood
V 2 ver-

3©3 H E D E N D A A G S C H E LES v.
verè'enigde Castilië en Arragon zich voor eeni­
gen tijd.
HENDRIK van Burgondië, die aan Alphonfus
III. opvolgde, overleden zijnde, wierd het regentfehap
toevertrouwt aan de Gravinne Thcrefia,
die, zich zelve overgevende aan 't vermaak,
het bewind in handen liet van verachtelijke gunftelingen.
De natie morde; en de jonge Alphonfus
ondernam het beduur aan zijne moeder te
ontnemen. Gebelgt over haren Zoon, nodigde
zij, ftrijdig met de moederlijke liefde, haaren
neef, den koning van Castilië, zich meester te
maken van Portugal. Hij nam de uitnodiging
aan; doch de jonge vorst trok hem te gemoet,
floeg hem, en naderhand had 'er eene verzoeningplaats
door tusfehenkomst van de Arragonezen.
D E drie Alphonfusfen yerëenigden toen hunne
magt tegen de Mooren en vielen dezelven van
alle kanten aan. Doch de dood van Alphonfus
den Strijder, die in een gevecht fneuvelde, was
het behoud der Mooren en verwekte de Christenen
onrust. Volgens eenen uitterften wil, in een
grMIigên luim gemaakt, befprak hij zijne ftaten
aan de Tempel - ridders, die ook opkwamen om
zich in het bezit daar van te ftellen, doch Alphonfus
van Castilië verzette zich tegens hen,
zijnen eisch grondende op het betere recht zijner
moeder. Als toen fchonk Navarre zijn kroon aan
Don

LES v. G E S C H I E D E N I S . 309
Don Garcia, van 't geflacht zijner oude koningen
en Arragon riep Ramirus uit het klooster
weder. Deze monnik haalde zich al fpoedig den
haat en de verachting zijner onderdanen op den
hals. Zij verplichtten hem den throon aftedaan
en verkozen in deszelfs plaats Racmondus, zijn
fchoonzoon, graaf van Barcelona en Montpellier,
en opperheer van een gedeelte van Provence.
ZEGEPRAAL en verovering verzelden Alphonfus
van Portugal. In vijf dagen verwinnaar
van vijf moorfche koningen, werd hij van zijne
foldaten tot. koning uitgeroepen, en de paus bevestigde
dien tijtel in weerwil der tegenkanting
van Castilië. Hij nam naderhand de dad Lisfabon
in en maakte van dezelve de hoofdftad zijn's
rijks. ,
IN Castilië won Alphonfus IX, opvolger van
Sanches, wiens regeering niets aanmerkelijks
heeft, den vermaarden flag van Murandal, in
welken, volgens 't verhaal der Spaanfche gefchiedfchrijveren,
tweemaal honderd duizend Mooren
dood op 't flagtveld bleven liggen, en in welken
flag de Heilige Jacobus ftreed aan 't hoofd
van 't leger der Christenen. Alphonfus de tiende
(fchoon niet de onmiddelijke opvolger van Alphonfus
IX) de wijze bijgenaamt, was een ervaren
ftarrekundigej van wien men verhaalt dat hif
do Godheid gebrekkig vond in 't beduur der we-
V 3 reld 3.

3io H E B E N J Ï A A G S C H S LES V.
rcld, cn meende dat hij zijnen Schepper kon geleerd
hebben de wereld beter te regeeren, daar
hem tenzelven tijde wijsheid ontbrak om zijn eigen
koningrijk naar behooren te beduren. Men
bood hem de keizerlijke kroon aan op het oogenblik
dat zijne onderdanen voornemens waren hem
aftezcttcn.
IN Arragon verwierf Berengarius zich de achting
cn liefde zijner onderdanen; Petrus II. was
gedoodt te Muret in de verdediging zijns vriends,
den graaf van Touloufe, die door de kruisvaarders
vervolgt werdt, en Jacobus, toegenaamt de
oorlogsheld, maakte zich vermaard door 't veroveren
van Minorca, Majorca, Ivica en het vruchtbare
koningrijk van Valencia.
SANCHEÏI, opvolger zijns vaders Alphonfus,
den eerden koning van Portugal zegepraalde over
de Mooren, bouwde fteden, rustte vlooten uit
en bevorderde de bevolking. Alphonfus II. zette
de grenzen zijns koningrijks uit. De onbekwaamheid
van Sanches II. deed hem den throon verliezen,
welken deszelfs broeder Alphonfus III.
bij opvolging beklom. Deze won de genegenheid
der natie, door zijn voorfpoedig oorlogen
en wijs beftuur. De Mooren, in weerwil van alle
hunne pogingen, verloren eiken dag een gedeelte
hunner ftaten; en de naijver der beide na-
ti-

LES v. GESCHIEDENIS. 311
tiè'n hield Spanje in eenen gedurigen ftaat van
oorlog.
NOORDSCHE KONINGRIJKEN INDE
TWAALFDE EN DERTIENDE EEUWEN.
POLEN gevoelde de rampen welke het toege-
bragt wierden door de ongelukkige regeering van
Boleslaus II. Dat rijk, verdeelt onder veele
kleene vorsten, ftond bloot aan de verfchriklijk-
heden der regeeringloosheid en zonk in 't duiste­
re weg; terwijl deszelfs bewoners alle de rampen
en onheilen ondergingen onaffcheidelijk verknogt
aan onderdruking en 't ontbeeren van een goed
bewind. De gefchiedenis van Rusland leverd in
dat tijdvak aan ons niets anders op dan eenige
ftrooperijë'n in Polen en in Bulgarije en een inval
der Tartaren die den Ruslén noopten zich te on­
derwerpen aan het flaaffte juk. Bohème vertoont
ons wijze koningen en edele daden, doch deze
zijn flechts gebeurtenisfen van eenen huislijken
aart cn hebben niets gemeens met de zaken van
Europa. De Zweden werden bij trappen al meer
en meer befchaaft. Het Christendom begon wor­
tel bij hen te fchieten. S c
. Eric verzamelde de
oude wetten bij één, en voegde daar nieuwe bij.
De Gothen en Zweden verëenigden zich, ZOQ
dat zij tot een volk werden, en Zweden breidde
zich uit door 't veroveren van Finland,
DE Gefchiedenis van 't hedendaagfche Deen-
V 4 mar-

gI2 H E D E N B A A G S C H E EES v.
marken begon met Waldemar I. een groot koning.
Hij bragt alle de onderfcheiden deelen
van 't koningrijk tot een, verbreedde het door
nieuwe aanwinningen, noopte de Rugeanen zich
te onderwerpen, verwon de Vandalen, die aanhoudend
invallen deden aan de grenzen en legde
de grondflagen van Coppenhagen en Dantzick.
Canut II. zijn Zoon, voegde Lijfland en *Esthoniën
aan zijn rijk. Waldemar II. door 't vermeesteren
van Pomeren, Mecklenburg, Courland
en de ganfche Zuidkust van de Baltifche zee,
breidde de grenzen van Deenmarken wijder uit.
Graaf Schwerin, een Decnsch Edelman, bij zijne
afreize naar 't heilige land, beval hem de
zorg voor zijne vrouw tot zijne wederkomst, de
koning verleidde haar terwijl de graaf afwezig
was, 't welk de oorzaak was van 's vorsten bederf.
De graaf te rug gekomen zijnde fpoorde
het ganfche koningrijk aan tot eenen opftand.
Pomeren, Mecklenburg en 't hertogdom Holftein
wierpen het juk af; Dantzick werd een gemeenebest,
en de Duitfche Ridders ftelden zich in
5
t bezit van Pruisfen en Lijfland.
IN Hungarijën zien wij Stephanus II. verwinnaar
der Bulgaren en Grieken, den Venetianen
noodzaken Crcatië overtegeven. Bela, fchoon
een ondeugend oom hem van 't gezich beroofde,
regeerde met wijsheid en voorzichtigheid. Andreas
H. vermaard wegens zijnen tocht naar 't
hei-

LES v. G E S C H I E D E N I S . 313
heilige land en nog meer om de gedenkwaardige
wet, welke aan de Hongaren de vrijheid gaf om
zich tegen hem en zijne opvolgers te verzetten
wanneer zij derzeiver voorrechten mogten pogen
te verkorten; Bela IV. de liefling van zijn volk,
die ongelukkig gcnog was zijn land te zien ver.
woesten, de Steden en Dorpen in de asch te zien
leggen en meer dan een millioen zijner onderdanen
te zien vermoorden door vijfmaal honderd
duizend Tartaren, die uit het harte van Afia gekomen
waren.
V E N E T I Ë .
VENETIË was ten toppunt van haren luister
in de dertiende Eeuw. Hare oorlogen met de
Hungaren, die zij verfloeg; haar bezit van Dal-
'matië, 't welk de Griekfche keizers haar niet
konden ontnemen; de befcherming, welke zij den
pauzen verleende; haar voorfpoed tegen de keizers
van Duitschland, de eer van Conftantinopole
intenemen, waarin zij deelde met de Franfche
kruisvaarders; de aanwinning van Candia en andere
eilanden in den Archipel; dit alles maakte
van deze Republiek een der vermogendfle daten
van Europa. De Genuëzen maakten in dat zelfde
tijdvak insgelijks eene vertooning; zij vestigden
zich aan de zwarte zee, veroverden het eiland
Corfica en na lang worftelen deelden zij
Sardinië met de Pifanen,
V 5 HAN-

314 H E D E N D A A G S C H E LES v.
H A N Z E E - S T E D E N .
TERWIJL de Regeeringloosheid de overhand
had in Duitschland, traden Hamburg, Lubeck
en verfcheide andere ftaten in een verftandig
bondgenoodfchap tot afweringe der verwarringen
die rondom dezelven plaats hadden, tot onderlingen
bijftand en tot voortzetting van den koophandel.
Na deze verëeniging, welke die fteden
geducht maakte voor hare naburen, regelden zij
hare inwendige regeering, breidden haren koophandel
uit, verwierven 't gebied over de Noorder
zeeën en waren de mededingfters van de vermogendfte
koningrijken. Omftreeks den zelfden
tijd gingen Lucor, Pifa en Florence in Italië
een dergelijk bondgenoodfchap aan, lagen zich
toe op den handel en koopmanfchap en verkregen
daar door magt en rijkdom.
'T RIJK VAN CONSTANTINOPOLE.
H E T Griekfche rijk onderging, in dien tijdkring,
groote omwentelingen. Alexis Comnenus
verfchafte door 't uitoeffenen zijner groote begaafdheden
het genot der rust aan zijne Staten.
Johannes Calo, zijn opvolger, gaf verfcheide malen
de nederlaag aan de Turken en Hongaren.
Manuël Comnenus haalde door zijne loosheid
zich den haat der kruisvaarderen op den hals en
verwierf door zijne milddadigheid de liefde dei-
Grieken. Alexis II. wierd vermoord door zijn
oom

LES v. G E S C H I E D E N I S . 315
oom Andronicus, die den thoon overheerschte en
op zijn beurt ter dood gebragt werd door Ifaac
1\ngelus. Ifaac's nederlaag door Frederic, dien
hij poogde te keeren in deszelfs tocht naar 't
heilige land, veranderde de genegenheid van 't
volk en zijn broeder Alexis zich van die gelegenheid
bedienende, ontthroonde hem, zette hem
gevangen en ftak hem de oogen uit. Toen was
het dat de Franfche kruisvaarders te famen met
de Venetianen bezit namen van Conftantinopolen.
De Grieken behielden flechts eenige overblijfzels
van hun rijk. Theodorus Lascaris te Nicea gekroond
won door zijne achtingswaardige hoedanigheden
de genegenheid der Latijnen en Turken.
Johannes Ducas, zijn fchoonzoon en opvolger,
beveiligde de Afiatifche landfchappen,
dreef de Franfchen uit Romania en maakte zich
meester van Adrianopole. Michaël Paleologus, de
moordenaar van den jongen Johannes Lascaris,
verjoeg de Tartaren, dreef de Turken te rug en
deed zijn voordeel met de rampfpoeden van het
huis van Swaben, door een einde te maken, van
het magteloos rijk der Latijnen in 't oosten.
T U R K E N .
D E Kruisvaarders verwonnen in den beginne
de Turken en noopten hen de wijk te nemen
naar 't gebergte Taurus en naar Armenië; doch
deze fpoedig van daar te rug komende, bedreigde
Sultan Sanguin het koningrijk Jerufalem. Nora-
din-j

%l6 H E Ï I K D A A S S C H E LES V.
din, zijn Zoon, ftelde zich in't bezit der Steden
Edesfa, Antiochië en Damascus en bragt Sijrië,
Mefopotamic' en Cilicië onder de heerfchappif
der Turken. Terwijl hij op Palestina aanviel,
vermeesterden zijne veldheeren Egijpte. Saladijn,
die hem door 't huwen zijner weduwe in deszelfs
heerfchappij opvolgde, verfloeg de Christenen,
wierd meester van Jerufalem, en gaf in 't
midden zijner overwinningen blijken van eene allergoedaartigfte
en edelmoedigfte geaartheid. Aangetast
door het geduchtfte kruis -heir dat zich
ooit in Judea had laten zien, vernielde en ver»
ftrooidc hij het zelve zonder bijna te ftrijden. In
één woord, de groote Saladijn, meester van een
uitgeftrekt rijk, bemind van zijne onderdanen,
en geducht van zijne vijanden, eindigde zijne dagen
in vrede, bekroont met eer en zegepraal.
Terwijl zijne kinderen onder malkanderen, twisteden,
viel een talrijk heir Tartaren, geleid dooiden
vermaarden Gengiskan, op de Turkfche
landfchappen; de Mammelukken namen bezit van
Egijpte en het rijk der Sultans fcheen geen beftaan
meer te hebben.
OMWENTELING IN 'T STAATSBESTIER
IN DE TWAALFDE EN DERTIENDE
EEUWEN.
DE koningrijken van Europa ondergingen in
dat tijdvak verfcheide groote veranderingen. In
Duitschland kreeg de Staatsgefteltenis eene gansch
an-

LES v. G E S C H I E D E N I S . 31?
andere gedaante. Onder Otto was dezelve eene
wezenlijke monarchij. De uitvoerende magt was
geheel in handen van de keizers. De Duitfche
• Baronnen waren de wezenlijke onderdanen, vrij,
' zonder echter geheel onafhanglijk te zijn. De
lange twisten tusfehen Rome en het rijk maakte
een einde van die eensgezindheid., De groote
leenmannen, zich de algemeene verwarring ten
nutte makende, ontdeden zich van alle afhanglijkheid.
De Bisfchoppen en Abten wierden oppermagtige
vorsten, zoo dat de keizers van
Duitschland, na die omwenteling, eeniglijk het
opperhoofd waren en nog zijn van veele Souvereinen,
vereerd met. weidfche tijtels, doch niet
meer dan een fchaduwachtig vermogen hebbende.
E E N E tegengeftelde omwenteling had plaats in
Frankrijk. Lodewijk VI. verzwakte, door zijne
vlijt en ftandvastigheid, de magt der aanzienlijken,
en Philippus Augustus voltooide die ommekeer
van zaken. Veele heeren vervreemden hunne
landen, waar bij de kroon aanmerkelijk won.
•De vermeestering van de beste landichappen,
door de Engelfchen in Frankrijk bezeten, vcrfchafte
aan Philippus de middelen om andere
Vasfallen te vernederen. Door de kruisvaart tegen
de Albigenzen verloren de graven van Toulouze
hun vermogen, en de overwinning te Bouvines
vermeerderde dat der graven van Vlaanderen.

318 H E D E N D A A G S E H E EES V.
ren. Philippus bediende zich van alle die voordeelen
ter verfterking van zijn gezach, en, door
zijne troepen foldij te betalen, maakte hij dat
gezach minder haatlijk. Lodewijk IX. voltooide
dat werk door het invoeren van orde cn regelmatigheid
in alle de departementen van den ftaat.
Frankrijk, van dien tijd af bevrijd van de regeeringloosheid,
uit het Leenftelzel voortfpruitende,
maakte eene luisterrijke vertooning onder de eerfte
mogendheden van Europa.
H E T Staatsbeftier onderging-in Engeland eene
zeer verfchillende verandering. Onder de twee
Willems had het willekeurig gebied de overhand.
Onder de twee eerfte Hendrik en Richard
was het beftier zachter, doch niet minder krachtig.
De onbekwaamheid, dwinglandij en rampfpoeden
van Jan zonder Land, verfchaften de Engelfche
natie gelegenheid om het haatlijk juk
van willekeur aftewerpen. De Baronnen vorderden
hunne oude voorrechten. Vrijheid, die
edele zucht, ontvlamde alle harten. De Engelfchen
verkreegen het groot handvest, dat gewijde
pand hunner vrijdommen; en onder de regeering
van Hendrik III. lagen zij de grohdflagen
van dien verftandigen regeeringsvorm, even zeer
verwijderd van de verwarring en dwang eener
Adelregeering als van het willekeurige eener monarchijë.
IN

LES v. G E S C H I E D E N I S . 319
IN Spanje was de Leen-regeering nog in volle
kracht, doch men kon merken, dat het Monarchaal
bewind 'er zachtvoerig veld won, en
dat 'er fpoedig eene omwenteling zou plaats hebben.
DE magt der Pauzen had, gedurende dit tijdvak
aanmerkelijk toegenomen. De kruistochten,
de regeeringloosheid, welke in Duitschland de
overhand hadden, en de inftelling der bedel-ordens
waren de drie oorzaken, welke famenwerkten ter
vermeerdering van 't gezach van Rome. Door deze
drie middelen heerschte Innocentius III. (die 'er
gebruik van wist te maken), met een volftrekt
gezach over het Westen; en door zijnen kerkdijken
ban-blixem doeg hij de gekroonde hoofden
in 't ftof ter neder wanneer dezen iets beftonden
't welk tegen zijn wil of welbehagen aanliep.
WETTEN IN DE TWAALFDE EN DER­
TIENDE EEUWEN.
NTETS vordert zoo zeer onzen aandacht dan
de wedergeboorte der wetten, welke in dat tijd­
vak plaats had. De woeste en barbaarfche ge­
woontens der Leenroerige tijden begonnen plaats
te maken voor eene redelijker en volkomener
rechtsgeleerdheid. S c
. Eric ftelde een Wetboek
op voor Zweden. De Staten van Arragon maak­
ten inzettingen, welke het voorrecht hunner ko­
ningen en de rechten van 't volk bepaalden. Al-
phon-

320 H E D E N D A A G S C H E EES V.
phonfus X. koning van Castilië, kondigde fchrandere
richtfiioeren af, bekent bij den naam van
Las Partidas. In Engeland begonnen de beruchtte
Vergaderingen bij den naam van 't Parlement
plaats te hebben. Verfcheide fteden in Duitschland
en Italië' maakten wetten tot derzeiver beter
regeering. In Frankrijk maakte Lodewijk IX. inrichtingen,
welke den zwakken beveiligden tegen
onderdrukking, hij ftelde magiftraatsperfonen aan
ter beoeffening en uitlegging der wetten; en Gerichtshoven,
om dezelven te doen gelden. Het
wetboek van Justiniaan, door Warner gevonden,
voerde deze hervorming door alle de koningrijken
van Europa in. Deze man de wijsheid dier
uitmuntende verfameling bewonderende, maakte
het ontwerp om openbaarc lesfen te geven over
het burgerlijk recht. Geholpen door keizer Lotharïus
rigtte hij een fchool op te Bologne, het
welk zeer fpoedig door gansch Europa vermaard
wierd. Vele andere Scholen werden kort daarop
aangclegt, gefchoeit op den leest van dat van
Bologne, zoo dat de rechtsgeleerdheid eene begunstigde
letteroeffening werd.
ZEDEN IN DE TWAALFDE EN DERTIEN­
DE EEUWEN.
D E Zeden van Europa veranderden zichtbaar-
lijk ten beste, gedurende den loop van dat tijd­
vak. Woestheid ruimde de plaats voor befohaaft-
heid en onmenschlijkheid voor tederhartigheid.
De

'LES v. G E S C H I E D E N I S . t>£r
De onderdrukking werd verfoeit en de onfchuld
befchermt. Het oorlog zelf werd met minder
wreedheid gevoert, en de rampen, die het zelve
onaffcheidelijk verzeilen, werden grootelijks verzacht.
In ieder koningrijk was een aantal dolende
ridders, die bezielt met moed, menschlijkheid,
hoflijkheid, zucht tot gerechtigheid, eer
en vroomheid wonderen van (dapperheid verrigtten
ter verdediging der fchoone fexe, dat zwakfte
gedeelte van 't menlchelijk gedacht.' Dit al*
les had eene drekking ter befchaving en verzachting
der Zeden. Hoflijkheid wierd gehouden
voor de beminlijkfte deugd, welke een ridder
kon bezielen. Elk ridder koos zich eene jonkvrouwe,
aan welke hij alle zijne diensten toewijdde.
Door de onfchuld te bcfchermen en
recht te verfehaften aan de genen die verongelijkt
waren, nam geweld en onderdrukking zicht J
baar af. De naaugezetfte verkleeftheid aan de
waarheid maakte het onderfcheide kenmerk uit
van een eerlijk man.
GODSDIENST IN DE TWAALFDE EN
DERTIENDE EEUWEN.
DE koningrijken van Europa waren alle nog
Roomsen - Catoliek, en de pauzen handelden willekeuriglijk
in geestelijke zaken. De duisternis
van bijgeloof en onkunde bedekte de Christenwereld
nog, fchoon niet in zulk eene mate als
voormaals. Eenige lichtftralen drongen door den

312 H E D E N D A A G S C II E LES V.
nevel heen, en het recht van voor zich zelvcn
te oordeelen in 't ftuk van godsdienst, wierd
van eenige weinigen beweert tegen die genen,
die op een blind geloof aandrongen, het welk de
eerden voor onredelijk, onfchriftuurlijk en ongerijmd
hielden. De Gefeiiiedboekers van dien tijd
noemden alle de genen die lcerfleiüngen (taande
hielden, welke tegen het geloof der kerke ftreden,
Manicheèn, en betichtten hen met allerlei
zoort van misdaden; doch men kan hier bij aanmerken
dat de meeste dier Gcfchicdichrijvers
monnikken waren, die de dingen door eene verkeerde
middeldof ziende altoos met eenen blinden
ijver bezielt waren, wanneer zij fehreven.
Volksoverleveringen cn enkele fchijnbaarheden
zijn alle de bewijzen, welke door deze bijgeloovige
en dweepachtigc fchrijvers bijgebragt worden.
De voornaamfte tegendanders der Roomfche
dwinglandij waren de Albigehfen, wier
gronddellingcn den lezer reeds beleent zijn.
PIETER Bruijs leeraarde in Frankrijk leerftellingen
drijdig met die der Roomfche kerke. Men
kan hem houden voor den dichter der doopsgezinden,
ten minden fchijnt hij de eerde te zijn
geweest, die de leer verlprcid.de, welke hen onderfcheid
van andere Protestanten. Naar zijne
mening is de doop eene nuttelooze plechtigheid
wanneer men denzelven aan kinderen toedient.
De mis een ijdele en belachlijke eerdienst; het
va-

EES v. GESCHIEDENIS, i«
vagevuur een uitvinding van der priesteren eigenbelang;
het kruis een onvermogend teken,
Het eerfte gevoelen wierd niet algemeen van de
Protestanten aasgenomen; maar de anderen komen
over een met het gezond verftand en met
de zuiverheid van den godsdienst. Men verhaalt,
dat Petrus Bruijs, bij het prediken dier leerftellingen,
zich niet zonder eenen dweepzuchtigen
ijver gedroeg. Dit zou misfchien waar konnen
zijn; maar 't is tevens mogelijk dat zijne vijanden
door dit verwijt zijne gedagtenis hebben zoeken
te bezwalken. Hoe 't ook zij,-hij wierd om
zijne geveelens verbrand, en heeft een onbetwistbaar
recht op den naam van martelaar. Hecrfchende
dwalingen zijn niet ligt weg te nemen,
en wanneer men pcogt een einde van dezelven te
maken, behoorde zulks te geleideden zonder
hoon en zonder geweld; want hoe goed en redelijk
onze inzichten ook' zijn mogen, doen wij,
om dezelven te bereiken meer kwaad dan goed,
wanneer wij daar toe geene betamelijke middelen
in 't werk ftellen. Een iegelijk nogthans, die
zich tegen hcerichende dwalingen verzet, kan
-verzekert zijn, dat zijne goede mening bij de
menigte voor flecht zal opgenomen worden,
ARNOLDUS van Brefcia overtrof in zijn kaïakter
Petrus Bruijs verre. Geleerd boven die
van zijne eeuw, een vroom, ftoutmoedig en welfprekend
man, predikte hij tegens de heerlchen-
X 2 èê

524 H E B E N B A A G S C H E LES V.
de leerftellingen en tegens de geestelijkheid.
Monnikken, priesters, bislchoppen en pauzen
wierden door hem in derzeiver natuurlijke kouleuren
afgemaalt. De Dienaars van Jelüs Christus,
zeide hij, moesten arm en nedrig zijn en
niet ftaan of grijpen naar • de rijkdommen dezer
wereld. Zijn prediking maakte indruk op zijne
toehoorers, en fpoorde hen aan tegen de geestelijkheid,
wier eigendom zij pionderden en Wier
pcrfonen zij geweldig behandelden. Dit was den
verkeerden weg ingeflagen om eene hervorming
te bewerken. Arnoldus, onder de befcherming
van keizer Frederik I. fpoedde zich naar Rome,
en 't gemeen op zijne zijde hebbende, dreef hij
de geestelijken uit het Vaticaan, doch vallende
in de handen van Paus Adrianus IV. liet deze
hem verbranden in 't jaar 1155, en deszelfs asfche
in den tijber werpen.
G E E S T E L I J K E O R B E'S
DE twaalfde en dertiende Eeuwen kunnen het
tijdvak der monnikken en der klooster -ftientingen
in Europa genaamt worden. Behalven de
drie ridder-orde's, te weten die der Gastvrijhouders,
der Tempelieren en der Duitfche, die alle
uit de kruistochten geboren wierden, bragt Spanje
naar het zelfde plan nog drie anderen voort,
namentlijk, die van Calatrava, van S c
. Jago of
Su Jacob, en die van Alcantara.
1

EES v. G E S C H I E D E N I S . 325
JOHANNES van Matha in Frankrijk en Petnis
Nolasquc in Spanje fielden twee andere eerwaardige
orde's in, die op menscldievenheid gegrond
waren. Deze beide mannen, aangedaan
over de ellende der Christenen, die bij de Mooren
gevangen zaten, bedeedden hunnen tijd aan
het lastig, doch loflijk werk om bij de liefdadigen
aalmoesfcn optehalen welke vervolgens hefteed
wierden ter losfinge dier ongelukkige menfehen,
die geen vermogen bezittende om zich
vrij te koopen, gevaar liepen van of den godsdienst
hunner vaderen aftezweren, of hun leven
lang alle de verfchrikkelijkheden eener harde gevangenis
te ondergaan. Deze beide orde's zijn
bekent, de eene onder den naam van de orde der
Drie-eenheid, cn de andere onder den tijtel van
de orde der Barmherrigheid, de leden daar van
blijven als nog gehegt aan de edelaartige grond-r
regels van derzeiver ftichters en verdienen deswegens
de vernietiging te overleven dier andere
monnikken orde's, wier einde, naar alle waarfchijnlijkheid
niet ver meer af is,
IN dat tijdvak maakte de orde der CistercictH
fer monnikken eene aanzienlijke vertooning en
wierd vermaard door 't vernuft en de welfpreken­
heid van haren herfteller S c
. Bernardus abt van
Clairval. De monnikken dier orde waren Frank­
rijk van groot nut, door de menigte woeste lan­
den welken door Hen aangetast en bebouwt wier-.
X 3 den.,.

3Ü6 H E D E N D A A G S C H E LES V.
den. De orde van Clugni, die geheel vervallen
was, herleefde in dien zelfden tijdkring, door de
groote deugden van derzeiver Patroon Petrus van
Mont-Boisfier. In een woord, de vier bedel orde's,
welke zoo veel gerucht in de wereld gemaakt
hebben, wierden toen ter tijd ingedeld.
De minderbroeders of Franciscanen, feder in onderfcheide
minder orde's verdeelt, die alle bogen
op de eer van Francois van Asfife tot dichter te
hebben; de preek-heeren of Dominicanen, wier
dichter is Dominicus Gusman, infteller der inquifitie;
de Augustijnen en Carmeliten. Deze
monnikken groeiden verbazend aan, wonnen het
vertrouwen van 't volk; werden de gunstelingen
der vorsten cn gerugfteund door de pauzen, wier
befpieders en dolende ridders zij geweest hebben.
WETENSCHAPPEN IN DE TWAALFDE EN
DERTIENDE EEUWEN.
D E gedurige tochten van de bewoners van
Europa naar 't oosten, ten tijde der kruisvaarders,
gaven aanleiding tot aardrijkskunde, toen
ter tijd naulijks bekent. Weetgierigheid voerde
Markus Paulus, een Venetiaan, naar China, en
't verhaal zijner reizen, door hem in 't licht gegeven,
bragt niet weinig toe om den kring der
denkbeelden wegens de uitgeftrektheid des aardbols,
uittebreiden. De zeevaart en koophandel
maakte insgelijks groote vorderingen. In ver-
fchei-

i«s v. G E S C H I E D E N I S . 327
verfcheide deelen van Europa wierden hoogefchoolen
gefticht. Dat van Parijs wierd vermaard'
door den roem van Willem Champeau,
van Petrus Abelard, de ftandvastige minnaar van
de tedere Heloïfa, en van Petrus Lombard. Niettegenftaande
de weinige kennis of liever onkunde,
welke men toen ter tijd van de ware wijsbegeerte
had, bragt Engeland eenen Rogier Bacon
voort, een man ver boven zijne eeuw verheven,
een- man ervaren in de werktuigkunde, gezichtkunde,
ftarrenkundc en fcheidkunde, die men zegt
de uitvinder te zijn geweest van brandglazen,
van het Telescoop en van 't busebpoeder. Hij
wierd van tooverij befchuldigt, om dat zijn vernuft
door de onkunde zijner eeuw niet eens bewondert
kon worden.
T A R T A R E N G E N G I S - K H A N ,
ALVOORENS deze les te eindigen moet ik
iets zeggen wegens de Tartaren en Gengis-khan.
De Tartaren zijn de afdammelingen van de oude
Scijthen, en bewonen die onafmctclijke uitgeftrektheid
lands, welke gelegen is tusfehen China
en de Noordpool. Zij worden onderfcheiden bij
verfchillende namen, als Usbecfche Tartaren,
Mongulfche Tartaren enz. De natunr heeft hen
befchonken met eene flerke zucht voor de vrijheid
en voor een zwervend leven. Zij befchou-.
wen de deden als gevangenisfen en de bewoners,
derzelven als flaven.
X 4 HvN

ja3 H E D E N D A A G S C H E EES V.
H U N zwervend en ongevestigt leven, hun gedurig
blootftaan aan de ongeftadigheid en geftrengheid
van weder en lucht, fpannen hunne
fpieren en zenuwen, maken van hen een fterk en
kloek gedacht, en bevorderen de bevolking onder
hen. Veele ziektens, aan welke befchaafder
natiën kwijnen, zijn hen geheel onbekent. Afiatiesch
Tartarijë is de groote kweekhof, uit welke
die menigte woeste krijgsvolken zijn voortgekomen,
die Europa overdroomt hebben.
D E Tartaren zijn verdeelt in onderfcheiden
Horden, die ieder een hoofd of opperde hebben.
Veele horden verëcnigen zich onder eenen Khan.
Hun godsdienst is de grootfte zoort van afgoderij.
Zij bewijzen goddelijke eer aan iemand van
hun eigen gedacht en noemen hem Lama; hunne
deugden zijn gering cn hunne ondeugden zoodanig
• als men gemeenlijk vind bij volken, die in
een ftaat van onbefchaafdheid en woestheid leven.
G A S S E R - K H A N , opperfte van de Mongul
Tartaren en grootvader van den beruchten Gengis-khan,
omftreeks het begin der dertiende eeuw,
bragt veele naburige horden tot een ftaat van ondergefchiktheid
aan hem, en ftichtte een zoort
van monarclrij, welke door zijn kleinzoon, Gengis,
over een groot gedeelte van dc wereld werd
uitgebreid.
Tus-

EES v. G E S C H I E D E N I S . 329
TUSSCHEN het land der Mongul Tartaren en
China is een koningrijk, 't welk men zegt behoort
te hebben tot de ftaten van priester Johannes,
zoo berucht in de oude gefchiedenisfen der
kruisvaarderen, en van wien 't verdichtzel meld,
dat hij een Christen vorst en koning was van Ethiopië.
Priester Johannes was een Tartaarsch
prins; Gengis viel hem aan, verwon en beroofde
hem van zijne ftaten. De naam van dezen veroveraar
was eigenlijk Temugin. Hij nam dien van
Gengis-khan of den grooten khan aan, uit hoofde
zijner zegepralen en veroveringen. Men wil
dat een propheet hem voorfpelde dat hij de oppervorst
zou worden • van veele koningrijken.
Gengis was een wetgever, en veroveraar tevens,
ïn eene vergadering van Tartaren verklaarde hij,
dat 'er maar één God was; dat niemand eenig
leed zou gefchieden om zijnen godsdienst. Het
overfpel werd op doodftraffe door hem verboden;
doch hij ftond de veelwijverij toe. Hij voerde
eene zeer geftrenge krijgstucht in. Daar de wetten
der Tartaren mondeling in hunne vergaderingen
verkondigt en niet belchreven wierden, maakte
hij 'er eene, ftrekkende om zijne foldaten met
de heldhaftigdé dapperheid te bezielen; dezelve
bevattede: dat indien de foldaat, die op den dag
des ftrijds tot bijftand van deszelfs fpitsboeder
geroepen wierd, weigerde hem bijtefpringen met
den dood zou geftraft worden.
Xj DE

33
D E veroveringen van Gengis-khan waren zoo
verbazend fnel dat dezelve naar de verdichtzelen
eenes romans gelijkeiien. Van het uiterfte einde
van 't oosten bragt hij het oorlog over in Perfië
en Indië; het grootfte gedeelte van China onder­
wierp zich aan zijne magt. De Calif van Bag­
dad, van zijne ftaten beroofd, en door fultan
Mahomed onderworpen, noodigde Gengis om bij-
ftand. Hij kwam en trok tegen Mahomed op.
De veldflagen in Europa, bijzonderlijk die van
later tijden, zijn dechts fchermutzehngen vergele­
ken bij die van Afia. Mahomed tastte met een
leger van viermaal honderd duizend ftrijders Gen­
gis-khan aan, die zich met vier zijner Zonen
aan 't hoofd bevond van zevenmaal hondert dui­
zend fbldaten. Gengis bleef meester van het
flagveld en nam de ftad Otrar, in Perfië gelegen,
in, nabij welke ftad het gevecht was voorgeval­
len. Het grof gefchut was toen nog niet bekent
en de beuker of de rammeij wierd bij 't beleg
gebruikt.
't Zou veelligt den lezer weinig vermaak ge­
ven Gengis-khan in zijne veroveringen te verge­
zellen. Het zij genoeg aantemerken, dat zijne
zcegrijke wapenen, gelijk eenen overftroomenden'
vloed*, alles voor zich heen voerden, waar hij
kwam. Dan, hij veroverde enkel om te vernie­
len, zijn rijk dat zich van Rusland tot aan Chi­
na uitftrekte, was eene verbazende woestenij,
zon-

EES v. G E S C H I E D E N I S . 33*
zonder fteden en zonder bebouwde landen. De
boer, die zijn akker bebouwt, de mensch die
handel drijft en handwerken bevordert, zijn oneindig
achtbarer wezens dan zulke veroveraars.
GENGIS-KHAN bij de terugkomst van zijne
veroveringen hield halte bij de dad Toncat in 't
middelpunt zijnes uitgebreiden rijks, aldaar wierden
hem door zijne zegevierende veldöverdcn
cn cijnsbare vorsten de fchatten van Afia aangcbragt.
In de vlaktens van Toncat vierde hij de
zegepraal zijner overwinningen OVGI- zoo veele
volken, in welk feest zich een mengzel liet zien
van Tartaarfche barbaarsheid en Afiatifche weelde.
Dc Khans, de meegezellen zijner overwinningen,
en derzeiver Leenmannen verfchenen in
wagenen gemaakt in den ouden Scijthiien trant,
maar overdekt met fijn linnen - doek cn opgetooit
met het goud en de juweelen der overwonnene
volken.- Aldaar ontving Gengis-khan de hulde
van vijfhonderd afgezanten uit de door hem veroverde
landen. Van daar vertrok hij om het koningrijk
Tangut te vermeesteren, doch eene doodelijke
ziekte belette hem zijn ontwerp ter uitvoer
te brengen en hij dief in het 1230 jaar van
der Christenen tijdrekening.
GESCHIEDSCHRIJVERS verhalen dat verfcheide
perfonen op zijn graf geflagt wierden en
dat die barbaarfche gewoonte nog ftand blijft
hou"

332 H E D E N D A A G S C H E EES V,
houden bij zijne opvolgers, die in Tartarijën
heeifchen. Indien zulks waarheid zij, waren het
gewis krijgsgevangenen, die men aan zijne fchimmen
opofferde. Homerus verhaalt ons, dat Achilles
verfcheide Troijanen op het graf van Patroclus
ter dood liet brengen. De Tartaren, uit
bewondering voor Gengis-khan, verbeelden zich
dat deszelfs vader een boven natuurlijk wezen
was. Indien hij zulk een wezen ten vader heeft
gehad, moet het gewis een van de helfche zoort
geweest zijn.
D E monnikken, die door Tartarijën reisden,
verhaalden dat Gengis-khan een willekeurig vorst
was. Het gene zij deswegens verzekeren, komt
ons niet waarfchijnlijk voor; nademaal het leenftelzel
nog in dat land heerscht. Zij die hem in
zijne oorlogen verzelden waren de medegenoten
en krijgsmakkers in zijne overwinningen, maar
geenzins zijne flayen. "Willekeur kan geen plaats
hebben waar de geest van onafhanglijkheid
heerscht. Het rijk der Mongul-Tartaren, door
Gengis-khan gevestigt, wierd aan alle kanten
verzwakt door Tamerlan omtrent honderd vijftigjaren
daar na. Men kan daar bij aanmerken, dat
een rijk, door eene fchielijke overwinning vermeesterd,
nooit lang beftaan heeft; een ander
veroveraar komt, die de opvolgers van den vorigen
overheerfcher van hunne ftaten berooft, of
de overheerschte natie werpt het juk af. Bekwaam-

LES v- G E S C H I E D E N I S . 333
kwaamheden om te veroveren en tevens om te
befturen verëenigen zich zeldfaam in een zelfden
mensch. De Tartaren hebben geene befchreve
wetten, 't zij in 't burgerlijke 't zij in 't gods­
dienstige. Onkundig en woest blijven zij, als
nog, verfteken van die middelen, door welke
Europa tot haren tegenwoordigen ftaat van vol­
komenheid gekomen is. De Tartaren van de
dertiende eeuw veroverden, in omtrent vieren­
twintig jaren tijds, onzen halven aardbol. Dit is
alles wat wij van hunne gefchiedenis weten.
ZES»

334 H E D I N B A A Ï S C H E EES VE
Z E S D E L E S .
Rijks - omwentelingen , Regecringsvormtn , Wetgeviibg,
Zeden, Gewoontens, Godsdienst, Algemeefic
geest van Europa; Wetenfehappen, Konsten,
in de veertiende en vijftiende Eeuwen.
INDIEN de Gefchiedenis flechts een voorwerp
van weetgierigheid ware, zou dezelve ver beneden
andere Letterkundige voortbrengzels te dellen
zijn, en in geenen deele den aandacht verdienen
van hen, die lezen om wijzer en beter te
worden. Wat toch vertoont de gefchiedenis dei-
Volken ons? Zij levert aan de befchouwing des
lezers een uitgeftrekf tooneel V2n menfchelijke
zwakheden en onvolmaaktheden, van gebreken,
misdaden en rampen, welke alle te wijten zijn
aan de ftanden, omdandigheden cn hartstochten
der menfehen; onder dezen ontwaren wij eenige
deugden, eenige waarlijk beminlijke hoedanigheden,
eenige brave daden en nu en dan. eenen gelukkigen
uiiflag; gelijk wij in een Land-tooneel
tusfehen rotzen, fteiltens, dieptens en fchrale
gronden , eenige weinige vruchtbare plekken
gronds ontdekken. Tot hier toe heeft de Gefchiedenis
ons in een tafereel de droevige gevolgen
vertoont van onwettig 'vermogen, van bijgeloof,
van woeste zeden en ongerijmde gewoontens.

LES vi. G E S C H I E D E N I S . 335
tens. Aan den eenen kant hebben wij drie vierde
van 't menschdom zien bukken onder de verachtelijkde
en fchandelijkfte flavernij, den voet
op den nek gezet en het leven en den eigendom
ten prooi gezien aan een hoop ongeloovigen; aan
den anderen kant eenige weinige dwingelanden
de fchandvlek van 't menschdom, hunnen evcnmensch
zien verdrukken en diens beftaan ondraaglijk
en ongelukkig maken, 't Is naulijks te
begrijpen hoe het menfchelijk gedacht zich zoo
veele eeuwen achtereen op eene zoo onwaardige
wijze heeft kunnen laten behandelen, zonder zijne,
eige waarde te gevoelen, en zich door een
bezef van zijne natuurlijke rechten los te maken
van de kluisters der dwingelanden en zich te ontdoen
van de drukkendfte kwalen! Als wij den
tegenwoordigen ftaat van Europa vergelijken met
het geen dezelve in de middel - eeuwen was,'zijn
wij geneigt te gelooven dat de* Gefchichtfcbrijvers
dier tijden een bitter fchimp-fchrift in plaats
van eene ware Gefchiedenis gefchreven hebben;
dat zij uit hoofde van een menfehenhatend karakter,
hunne pen gedoopt hebben in gal om onze
voorvaders zwart te maken bij de nakomelingfchap.
Daar nogthans zoo veele getuigen met elkanderen
ovcreenftemmen, kunnen wij de waarheid
van 't gene zij verhalen niet in twijvel trekken.
Zoo lang Europa zich in de klaauwen bevond
van onkunde en bijgeloof, was het een
Tooneel, daar zich bijna niets anders vertoonde
dan

336 H E D E N D A A G S C H E LES VE
dan geweldenarijen en misdaden, boosheden en
rampen. Maar naar mate het licht door die duisternis
heen drong, heeft regelmatigheid de plaats
ingenomen van verwarring, de onheilen, die het
menschdom kwelden, zijn vermindert; de ftuiptrekkende
bewegingen, welke de natiën fchokten,
zijn zeldzamer geworden, de menfehen hebben
zich door ftaatkundig en godsdienstig bedrog
jpiet zoo gemaklijk laten om den tuin leiden; het
willekeurig gezag heeft geen zoo uitgeftrekt gebied
meer; de zeden zijn allengskens befchaaft
geworden en de menfehen ademen zuiverer lucht;
naar mate de menfehen in kennis hebben toegenomen,
zijn de kwalen, die hen drukten, vermindert.
Te vergeefsch pogen zommige dit tegentefpreken;
de gefchiedenis der natiën van Europa
toont de valschheid hunner wonderfpreuken.
't Is wel waar dat zwakke, bedorven en booze
menfehen misbruik maken van de menlchelijke
hartstochten, maar 't is ook zeker dat wanneer
de hartstochten wel beftierd worden, de kennis
ten voordeele word aangelegt, vreede, voorfpoed
en 't geluk der volken 'er als dan de gevolgen
van zijn. Wie zou verlangen kunnen de zon
weg te zien blijven om dat dat weldadig licht,
door het welk de natuur verlevendigt en opgeluisterd
word, fomtijds fchadelijke uitdampen
doet opdijgen, welke fterfte en pest over eenige
deelen des aardbodems verfpreiden? Wij behooren
altoos het misbruik der dingen te onderfchei-
den

LES VE G E S C H I E D E N I S . 337
dea van de dingen zelve, en ons nimmer door
1'choonfchijnende redeneeringen te laten mislei­
den.
STAATS-OMWENTELINGEN IN DE VEER­
TIENDE EN VIJFTIENDE EEUWEN.
DE val van het Griekfche rijk is de gewichtigde
gebeurtenis in het Tijdvak, het welk thans
ter onzer befchouwinge ftaat. Om de oorzaken
te ontvouwen, welk ten langen lesten dien val
te weeg bragten, willen wij het oud Romen in
aanfchijn nemen, de vorderingen van dat Gemeenebest
nagaan, alle de hulpmiddelen van deszelfs
regeering onderzoeken en het zelve in de fchaal
der waarheid wegen, zonder ons te laten buigeri
door die vooröordcelen, welke, mangel aan doorgrondige
kennis van deszelfs gefchiedenis, iri
ftaat is voorttebrengen. Wij zien Rome geftadig
overhellen van regeeringloosheid tot willekeur,
van willekeur tot regeeringloosheid en voorts tot
flavernij. De Romeinen, wier wijsheid zoo hoog
opgcvijzelt word, hadden eene zeer onvolmaakte
regeering. Zij fchijnen geene kundigheid altoos
gehad te hebben van dat gelukkig evenwicht van
magt, het welk eeifglijk kan in ftand gehouden
worden door eene juiste fchikking van iedere orde
in den ftaat, en door eene verftandige koppeling
of famenparing der onderfcheidene deelert
ter bewerking van het algemeene welzijn der'
maatfehappij. Bcfchouw Rome onder deszelfs eer-
Y ften

338 H E D E N D A A Ï S C H E LES VI.
den koning, Romulus; de Romeinen waren toen
ter tijde een bende roovers, zonder Wetten, zonder
zeden en konsten. De godsdienst, door Numa
te Rome ingevoert, verzachtte eenigzins de
woestheid zijner onderdanen , doch daar waren
geene vastgeftelde wetten, daar was geene gezette
regeeringsvorm. Hostilius, die een krijgsman
was, liet zich aan geene wetgeving gelegen zijn,
zoo min als Tarquijn I. Scrvius, een wijs vorst,
bewust van de verwarring, welke tot daar toe
geheerscht had, poogde geregeldheid in den daat
intevoeren en vertrouwde het gezach aan een gering
getal mannen, die den Senaat uitmaakten.
Tarquinus de trotfche wierp het gebouw omver,
't welk zijn fchoonvader had opgetrokken; en
geen wet kennende buiten zijn eige willekeur,
behandelde hij den fenaat en het volk even geweldig.
De omwenteling, door Brutus bewerkt,
maakte, 't is waar, een einde aan de willekeur
der monarchij, maar gaf aan het volk de vrijheid
niet weder. De aanzienlijke maakten zich meester
van het gezach en verzwaarden het juk van
*t volk. De eerde eeuw van het Romeinfche
Gemeenebest, door fommigen zoo fterk bewondert,
was geenzins de eeuw van vrijheid voor alle
rangen in den daat. Hoedanig was toen de
toedand der Volkelingen, dat is het lighaam der
natie? Ambten en eertijtels waren de uitduitende
voorrechten van den adel. Het grootde gedeelte
van 't Romeinfche grondgebied was hun eigendom,

XÈS VE Ö E S C H I E B E N I S J
dom. De aanzienlijke verhoogden den woeker erf
kregen door dat fchandelijk middel al het geld
in handen. De toeftand der meeste burgeren was
toen flecht. Zij wierden uit hunne huizen gefleept,
onwaardiglijk behandelt, gekerkert en met
roeden gegeezeld. — Men zou met flaven niet'
Hechter hebben kunnen handelen. Het volk,
door dwingelandij gedrukt, durfde zich zeiven
geen recht verfchaffen en week naar den aventijnfchen
berg. Memmius bragt het te rug naaide
ftad; 'er wierden Volks-voorftanders aangeftelt
om het te befcbermen en door deze inftelling
werd het lot van 't volk eenigzins verzacht; doch
het lighaarn der natie was daarom niet min ramp-!
zalig. Daar kon geene kalmte in een' ftaat plaats
hebben, waar alles Willekeurig befloten wierd,
gelijk in Rome. Geweld en kuiperijen heerschten
overal, en uit die regeeringloosheid volgde
natuurlijk verwarring. In dien verfchrikkelijken
toeftand begreepen de Romeinen de noodzaaklijk*
heid om naar eenen regeeringsvorm omtezieft en
zij raadpleegden de wetten van Athen'en. Er
werden Tienmannen aangeftelt, dien men het irt
orde brengen en de uitvoering der wetten toevertrouwde.
De lezer weet wat gevolg die inftelling
had. Hij kent het trots, de ongebondenheid
en de euveldaden van Appiüs en diens Ambtgenoten.
De Romeinen zagen zich fchielijk genoopt
een einde te maken van dat haatelijkvoverheids
beftuur, en wedertekeeren tot hunne bur*
Y a ge

34-o H Ë D E N D A A G S C H E LES VE
. gemeesteren cn volks - voorftanders. Maar waren
zij wel vreedzamer en gelukkiger? Van dien tijd
af verzetten de volks-voordanders zich tegen den
raad en de raad verzette zich tegen de volksvoordanders.
Daar kon geen behoorlijk evenwigt
plaats hebben tusfehen twee niagten, die
bijna gelijk, maar blind, onbillijk, tegen elkanderen
verwoed en in ftaat waren niet alleen om
eikanderen onderling maar zelfs den ftaat te vernielen.
De jaarboeken van het Roomsch gemeenebest
vertoonen ons in de eerfte vier eeuwen
een volk, het welk door deszelfs magistraten
aangemoedigt, de doorluchtigfte Raadsheeren afzetten
en uitbanden; en Raadsheeren, die de onfchuldigfte
burgers uitplunderden, pijnigden, de
gerichtshoven omverfmeten, dc burgermeesterlijke
tabberden verfcheurden en den ipreckftocl der
volks - voorftanderen met bloed befpatteden; wij
zien Raadsheerlijken, met knodzen in de hand,
het volk voor hen heen drijven, dat zich tegen
hunne onrechtvaardigheden wilde verzetten, en
volkelingen fteenen fmijten naar die achtbare
raadsheerlijken, die de woede des volks zochten
te beteugelen. Is dit een afbeeldzel van een wijs
en vreedfaam beftuur ? Hunne buitenlandfche
voorfpoed bragt huislijke wanorde voort. De
Raadsheeren, om een einde aan de partijfchappen
te maken, welke in Rome heerschten, zonden
de. burgers buiten het land, en ftookten• die
oorlogen aan, door welke de Romeinen een zoo
uit-

LES vi. G E S C H I E D E N I S . 341
uitgebreid landgebied verkregen. Doch dit hulpmiddel
bragt een ander kwaad voort. In hunne
oorlogen, op eenen verren afftand van de hoofdftad,
en tegen vermogende volken, waren de
Romeinen verplicht talrijke legerbenden aftezenden,
die zij een geruimen tijd moesten laten onder
't bevel van veldöverften aan -wien zij een
onbepaald gezach lieten, Deze legerhoofden verfcheide
jaaren het zcete der onafhanglijkheid en
het vermaak van te gebieden gefmaakt hebbende,
wilden bij derzeiver terugkomst naar Rome
de wetten niet :
gehoorzamen, maar gedroegen
zich als gebiedvoerende meesters. Dusdanig was
Scijlla,- de eerfte, die dit' noodlottig voorbeeld
gaf. Dusdanige waren Pompejus en Crasfus, die
hem navolgden, dusdanig was Cefar, die fchranderer,
vlijtiger en in grooter gunst bij de krijgsbenden
, de flaVernij van 't Roomfche volk voltooide.
De opvolgers 'van Augustus waren meest
alle wreed, lafharttig en ontzinde dwingelanden.
De gelukkige regeering der Ahtonijnen fchortt'e
flechts voor een oogcnblik de 'rampen op onder
welke de Romeinen. • zuchtten'. 0
Na die regcering
verergerden die rampen. De keizers handhaafden
zich op den throon door geweld, trouwloosheid,
en allerlei foort van misdaden. Conftantijn
bragt den zetel van 't rijk over naar Conftantinopole
en plantte aldaar alle de gebreken van
't Roomfche bewind, welke gebreken door de
Grieken, die trotsch, wispelturig en muitzuchtig
Y 3 van

$4^ H E D E N D A A G S C H E LES VI.
van aait waren, nog vermeerdert werden: Bijgeloovigheid
bragt nieuwe beroertens en rampen
voort, zoo dat men binnen Conftantinopole niet
anders zag dan tooneelen van verwarring en
wreedheid, is het wel te verwonderen dat een
rijk, waar zulk eene gebrekkige daats - inrichting
plaats had, ten langen lesten onderst boven gekeerd
wierd door eenen bekwamen Sultan aan 't
hoofd eener natie, die blindeling deszelfs bevelen
gehoorzaamde en van kindsbeen af ten oorlog
opgebragt, aangezet wierd door eenen godsdienst-ijver
en door de hoop op eene roemrijke
overwinning? zoo 'er iets in deze omwenteling
te verwonderen zij, 't is, dat het Griekfche rijk,
wanneer men deszelfs gebreken belchouwt, zoo
lang bedaan hebbe. Het eenig menfchelijk middel
waar door het oosterlche rijk zoo veele eeuwen
hi ftand bleef, was de ligging van Conftantinopole.
De Barbaren, die het Romeinlche rijk
verminkten, uit de afgelegenfte noordelijke deelen
van Europa voortkomende, konden gemakkelijk
in de westelijke Landfchappen langs Polen
en Duitschland doordringen. Zij hadden geen
zee overtetrekken, en zij overmanden de Romeinfche
Legioenen door hunne menigte; maar
deze. barbaren, die geene fchepen hadden en onbedreven
waren in de fcheepvaartkunde, konden
het oosterfche rijk niet inuekken, van welk het
grootfte gedeelte was famengeftclt uit Eilanden in
den Archipel en de Levant. Zij zouden de Adriati-
feb»

EES VE G E S C H I E D E N I S . 343
fche golf hebben moeten overfteken, alvorens zij
1
Conftantinopole konden blokkeeren ; doch zij
hadden geene vloot. Het is des geenzins te verwonderen
dat het oosterfche rijk den eerden inval
der barbaaren, welke zoo noodlottig voor de
Romeinfche magt in 't westen was,, ontfnapte.
De Turken befpeurden de noodzakelijkheid om
de Grieken hij zee aantetasten. De Genuëzen
-verhuurden daar toe aan dezelven de fchepen en
Amurath I. maakte zich meester van Adrinopole.
Deszelfs zoon Bajezet belegerde Conftantinopole
en het rijk zou onfeilbaar overhoop zijn geimeten
geworden door de Ottomannen, zco de Christenen
geene afwending in Hungarijë gemaakt en
de zegepralende wapenen van Tamerlan, Bajezet
niet overftelpt hadden met tegenipoed in Afia.
De Ottomannen kwamen fchielijk dezen ramp te
boven. Amurath II. maakte de Grieken cijnsbaar
aan hem en Mahomet II. deszelfs opvolger maakte
een einde aan hun rijk (s).
TERWIJL de Turken bezig waren den zetel
hun-
Cs) Conftaiuijn VIII. worstelde tegen dit ongel'kkig noodlot
met alle de onverzaagtheid van een groot koning; verraden door
zijne onderdanen, verlaten van Europa, verdedigde hij Conftanti­
nopole tegen de betere fortuin van den onverw.'mieiijken Mahomet
II. en eindigde op de muuren dier ftad zijn leven en regeering
wet de wapens in de hand. Het Griekfche rijk eindigde mei
hem in 't jaar 1453 na een beftaan van meer dan is Eeuwen,
Y 4

344 H E D E N E A A G S C H E EES VE
hunnes rijks te Conftantinopole te vesiigen, maak­
ten Ferdinand en Ilabella een einde aan de magt
der Arabieren in Spanje. Dat gedeelte van Eu­
ropa had een tijd van agthonderd jaren een too­
neel van bloedige oorlogen geweest tusfehen twee
volken, beiden even zeer bezielt met eene zucht
tot roem en met eenen ijver voor den godsdienst.
Gewoon aan daaglijkfche vijandlijkheden, was ie­
der burger fchier een held. In de verbittering,
welke tusfehen de Christenen en Mooren heersch-
te, maakte men beurtelings gebruik van behen­
digheid en trouwloosheid, list en dapperheid,
wreedheid, menschlijkheid en heldhaftigheid, naar
mate dezelve fcheenen te kunnen dienen tot den
nederlaag hunner vijanden. Wat kan de oorzaak
zijn geweest van den val der Mooren in Spanje?
waren zij minder dapper clan de Spanjaarden?
zulks is niet beftaanbaar met het geen de Ge­
fchiedenis ons als bekende waarheden daar van
opgeeft. De Christen jaarboeken van Spanje ver-
toonen ons de Mooren, die in wakkerheid en
moed gelijk ftaan met eenen Rodrigues, Sanches
en Alfonfus. Hunne algemeene zoo wel als bij­
zondere oorlogen leverden helden, die onze be­
wondering waardig zijn. De Mooren behoefden
in dapperheid niet te zwichten voor de Spanjaar­
den, en overtroffen dezelven in kundigheid en
vernuft. Wij weten dat de roem van de herle­
ving der wetenichappen in 't westen, den Moo­
ren toekomt. Zij waren de uitvinders en beöef-

EES VE G E S C H I E D E N I S . 345
fenaars van verfcheidene voor het menschdom zeer
nuttige wetenfehappen, welke door geleerde en
fchandere lieden van later tijden flechts verbeterd
zijn. Indien zij niet bedreven waren in de
fchilder- en beitelkunde, zulks fproot geenzins
uit gebrek aan vernuft, maar om dat hun godsdienst
hen het beöeffenen der fraije konsten verbood.
Men kan het zelfde niet zeggen van hunne
bouwkunde; de overblijfzels der Moorfche
gebouwen in Spanje vertoonen eene ftoutheid van
ontwerp, een rijkheid v^n vinding'en eene verhevenheid
van fmaak, welke ons verbazen en
verrukken. Hunne dichtkunde,' fchoon overdreven
en zonder famenhang, heeft overvloed van
Vernuftige trekken en van verhevene gedagtem
't Is maar zeker dat de Mooren den Spanjaarden
in kennis en fchranderheid overtroffen, en dat zij
in dapperheid' bij dezelven niet te" kort fchooten.
Welke mag dan de reden geweest zijn dat de
'Mooren voor de Christenen moesten onderdoen?
Men zou verfcheide oorzaken daar van kunnen
opnoemen. -De ftaten der Mooren in Spanje waren
meer verdeelt dan die der Christenen. Bijna
elke ftad had een bijzonder opperheer; daar de
koningrijken der fpaanfche Christenen faarogefteld
waren uit een twee of meer landfehappen.
De klem, welke uit een geheel fpruit, gaat te
loor, wanneer het in brokken verdeelt is. On-
'eenigheid heerschte aanhoudend onder de Moorfche
koningen. Alhoewel de Spaanlche. koningen
Y 5 dik-

545 H E D E N D A A G S C H E EES VE
dikwijls niet eikanderen over hoop lagen, verè'enigden
zij zich altoos toch tegen den gemeeneu
vijand. De Saraceenen handelden zo niet. Verblind,
door hunne onderlinge verbitteringen, vochten
zij tegen de Christenen en tegen hun eigen
zelf, te gelijker tijd. Ferdinand berende Granada
en bragt die plaats tot het uitterfle; in dezen
rampzaligen toedand, wendde de oom en de neef
hunne wapenen tegen eikanderen, liever verkiezende
in de verwoesting hunnes lands omtekomen
dan een oogenblik met eikanderen overeenteflemmen.
De val der Arabieren werd tevens
veroorzaakt door het groot aantal Christenen dat
onder hen beftond. Deze waren zoo veele inwendige
vijanden, geduriglijk arbeidende ter vernielinge
hunner meesters en altoos gereed om de
poorten der Moorfche fteden te openen voor de
Spanjaarden; 't gevolg daar van was bedekt verraad
of openbare wederfpannigheid. De Spanjaarden,
die wijzer waren, duldden maar zeer
weinige Mufulmannen in hunne ftaten. De Arabieren,
ui weerwil dezer nadeelen, betwistten
nogthans den grond een langen tijd.
D E omwenteling in de magt der pauzen was
vrij gewichtiger. Hun gezach, bij den aanvang
van de veertiende eeuw, kende geene palen. Uit
den luister en de pracht der Roomfche opperpriesters
te oordeelen, Icheen hunne magt tot
dien tijd geen de minfte vermindering oudergaan
te

EES vr. G E S C H I E D E N I S . 347
te hebben. De trotfche en ftaatzuchtige Bonifacius
VIII. was ftout of liever onbefchaamt genoeg
om te verklaren: dat de koningen aan hem
onderworpen-waren, zelfs in wereldlijke zaken.
Hij verfierde zijne muts met een tweede kroon,
boven welke Benedictus III. een derde plaatste.
Toen Celestinus V. zijne intrede in Rome deed,
werd den toom zijns ezels door twee koningen
gehouden: Joanne, koningin van Napels, was
genoodzaakt haare zaak te bepleiten voor het hof
van Avignon en de paus deed eene willekeurige
uitfpraak wegens hare eisfchen op die kroon.
Kwamen de koningen van Engeland en Frankrijk
tot een verdrag, dan onder wiepen zij zich aan
de berisping van Rome ingevalle een van beiden
eenige der bepaalde artijkels kwame te verbreken.
Ja, de keizer van Conftantinopole zelf, dc
eenige Christen vorst, die tot daar toe, de opperhoofdigheid
der Pauzen niet erkent had, kwam
te Florence en vernederde zich voor Eugenius
IV. Paulus II. een man ongemeen verzot op
pracht en praal, befchonk de kardinalen met
nieuwe eertijtels, waar door hij hen op gelijken
voet ftelde met de koningen. Dc pauzen eigenden
zich het recht toe van benoeming tot alle kerkelijke
bedieningen, en fchonken dezelven aan wien
zij wilden, zonder de vorsten noch .derzeiver onderdanen
deswegens te raadplegen. Zij zonden
naar alle koningrijken van Europa kerkdijken af,
die zich meester maakten van alle keikelijke
amb-

34-3 H E D E N D A A G S C H E LES VE
ambten, dikwijls zelfs voor het affterven van
derzeiver-daadelijke bezitters. Hunne Legaten
gingen overal heen om aflaten uittedeelen, tien­
den aftepersfen, endoor onbillijke'belastingen,
onder den naam van inzamelingen, geheele ftaten
te verarmen. In weerwil nogthans van deze fchijn-
bare magt, nam het wezenlijk gezach der pauzen
langzamerhand af. De vorsten begonnen het druk­
kende juk te gevoelen en hadden moeds genoeg
zich van het zelve te ontdoen. Rudolphus ver­
wierp 's pauzen uitnodiging om te Rome de kei­
zerlijke kroon van hem te komen ontvangen, en
zijne weigering maakte hem naar zijn gevoelen niet
te min een echt keizer. Het Duitfche lichaam
befloot, kort daar na, in eene nationale vergade­
ring, dat de plechtigheid der krooning niets toe-
bragt tot de billijke rechten eens Vorsts. Petrus
III, koning van Arragon, wederftond den ban-
blixcm van Rome, en Petrus IV. fpottede 'er
mede. De paus deedt Alphonfus van Portugal
in den ban om dat deze zich van zijne vrouw
had gefcheiden, doch Alphonfus verachtte de
banblixems van Rome, en zijne onderdanen ble­
ven hem evenwel gehoorzamen. Philippus de
fchoone, van Frankrijk verzette zich ftoutmoedig
tegen de buitenfporige eisfehen van Bonifacius
VIII. en verklaarde de Franfche kroon en natie
onafhangelijk te zijn van den Roomfchen ftoel.
Karei V. verbood, onder ftrenge bedreiging, dat
. niemand zich tot Rome zou hebben te vervoegen
om

LES vi. GESCHIEDENIS. 349
om eenige kerkelijke prove in Frankrijk te be­
komen. Lodewijk VI. wilde zelfs 's pauzen Le­
gaten niet toeftaan hunne functien te oeffenen of
door hen in zijn koningrijk eenig pauslijk befluit
ingevoert hebben, zonder zijne toeftemming. Zelfs
/ de Hoogefcholen van Europa verzetteden zich in
dat tijdperk tegen de uitfporige eisfchen van Ro­
me. De doctors der hoogefchool van Parijs
fchreven aan Clemens VII. een brief, welks
ftouten en vrijmoedigen inhoud 's pauzen dood
veroorzaakte. De Godgeleerden te Oxford on­
dernamen openlijk de verdediging van Johannes
Wickliff, de ftoutfte en geduchtde vijand der
pauzen in die dagen. Zelfs de kerkvergaderingen
vernederden het trots der Roomfche opperpries-
teren en gaven een fchok aan derzeiver willekeu­
righeid. De leden der kerkvergadering te Con-
ftans noemden zich zeiven de hervormers der pau­
zen en oeffenden het recht van hen te oordeelen
en te ftraffen. De Bazelfche kerkvergadering
verklaarde plechtiglijk: dat algemeene kerkverga­
deringen boven den Bisfchop van Rome gaan, en
dat zij het recht hebben hem zijne waardigheid
te ontnemen wanneer hij zulks verdient. In één
woord, de westerfche kerk verkreeg in de veer­
tiende eeuw nieuwe denkbeelden en gevoelens
wegens de magt der pauzen, die toen alle palen
van gematighcid en billijkheid overfchreeden had-'
den.
VEE*

550 H l D E M B A A C S e ï E LES VE
V E E L E oorzaken werkten te famen tot deze
omwenteling. De uitfporige magt, welke de pauzen
zich hadden weten te verkrijgen, was een
der voornaamften dat zij dezelve weder kwijt
raakten. De menfehen laten zich maar tot eenen
zekeren graad onderdrukken, en wanneer hunne
kluisters te fterk knellen, worden zij woedend
en verbreken die. Redelijke fchepzels bleven
lang blind, maar begonnen ten langen lesten de
oogen te openen. Al wie aan 't hof van Rome
eenïg verftand had, zag den val der pauzen naderen.
— De paus, voornemens een Legaat naar
Engeland te zenden, om aldaar eenig geld voor
zijne weelde te laten opgaren, werd van een kardinaal
aldus aangefproken: „ Heilige vader, wij
„ handelen de Christen koningrijken gelijk de
„ Propheet Bileam zijnen ezel behandelde, ook
„ vrees ik dat zij, in navolging van dat dier,
„ verfchrikkclijk zullen balken."
CLEMENS V.bragt den pauzelijken ftoel over
van Rome naar Avignon: dit was eene tweede
oorzaak van 't verval der pauzen magt. De
meeste menfehen zijn fterker gehegt aan woorden
dan aan zaken. Rome wierd befchouwt als
de natuurlijke zetel van den godsdienst. Toen
de pauzen hun verblijf niet langer in die ftad
hielden, gevoelden de Christenen niet langer denzelfden
eerbied voor hen. Daar en boven waren
de pauzen, terwijl zij in Avignon bleven, verplicht

EES VT. G E S C H I E D E N I S . 351
plicht zich te onderwerpen aan 't vermogen der
genen, die hen omringden, om dat die ftad onverfterkt
en omgeven was van landen toebehoorende
aan koningen of onafhanglijke mogendheden,
wier gebied zich tot voor de poorten dier
ftad uitrtrekte. Cervole, het opperhoofd van eene
bende gelukzoekers, toog rechtftreeks op Avignon
aan, eischte eene zware brandfchatting
van den Paus en van diens hof, noopte zijne
heiligheid hem zonden vergifnis te fchenken en
hem' aan zijne tafel toetelaten. De vermaarde
Du Guesclin, in deszelfs optocht met eene bende
troepen naar Spanje, vorderde eene brandfchatting
van den Paus. De opperpriesters, die
in Avignon verblijf hielden, waren geboren Franfchen.
Gretig om aan hunne bloedverwanten rijkdom
en aanzien te bezorgen, is het geenzins te
verwonderen dat zij zich kromden en fchikten
naar den wil der koningen, van wien hunne
bloedverwanten rijkdom en bevordering verwagtten.
D E groote fcheuring in 't westen was een derde
oorzaak van het verval der pauzelijke magt.
Door twee pauzen in een zelfden tijd te verkiezen,
geraakte de waardigheid van 't pausfchap
Verdeelt. Ingevolge daar van had Europa minder
eerbied voor menfehen, wier recht niet volftrekt
zeker was. Wat meer is, ieder Paus, om zijnen
aanhang te verfterken, betoonde zich nederig jegens

3 5a H E D E N D A A G S C H E LES VE
gens die koningen, die hij aan zijne zijde zogt
te krijgen, dit verminderde der pauzen magt; en
dc vorsten verkogten hunne onderwerping of die
hunner onderdanen aan heiden tot een zeer hoo-
gen prijs.
BESTENDIGE gerichtshoven werden in de
veertiende eeuw bijna in alle koningrijken van
Europa opgerigt. Dit was eene oorzaak, welke
flechts op 't laatfte medewerkte. De Staat lag
aan die gerichtshoven de zorg op te waken voor
het behoud der rechten van den vorst en deivoorrechten
van Let volk; zij gaven naauwkeurig
acht op alles wat het hof van Rome verrigtte
b
, en bragten fpoedig alles in roere wanneer
dat hof flechts de minfte neiging fcheen te hebben
om die voorrechten aanteranden, wier handhavinge
aan hunne zorg was toevertrouwt.
IN één woord, de herleving der geleerdheid
In 't westen, daar het veroveren van Conftantinopolen
niet weinig aan toebragt, de aanwas van
burgerlijke en godsdienstige kennis, gaven eenen
doodelijken flag aan de gruwelijke misbruiken,
welke in de eeuwen van onkunde, der kerke van
Rome waren ingellopen, en de magt der pauzen
vermeerderd hadden. Geleerde en godvruchtige
lieden begonnen nu ftoutmoedig het dekkleed
weg te fchuiven, het welk zoo veele bedriegerijen
dekte, den fchakel der overleveringen nategaan

LES vi. G E S C H I E D E N I S . 353
gaan en derzeiver valschheid aantetoohen \ de
fchriften te beöefFenen en de leerftukken der eerfte
kerke te onderzoeken; de grenzen van burgerlijke
en godsdienstige magt te vinden, cn gedeeltelijk
de overheerfchingen van beiden te ver-*
nietigen. De befnoeijing van 's pauzen gezach
Verminderde dat der geestelijkheid. De kerkelijke
banblixems waren zoo veelvuldig niet meen
Er wierden minder zakert voor de rechtbank der
gecstlijkheid gebragt* Bisfchoppen werden tot
burgerlijke gerichtshoven niet langer als rechters
toegelaten* maar binhen eenen kerkdijken kring
befloten. De kerkdijken moesten zich der wetten
onderwerpen, en wierden leden van de burgerlijke
maatl'chappij, en de misdaden, door wis
ook gepleegt, ontlhapten niet langer de verdiende
ftraf.
R E G E E R I N S *
IN de veertiende en vijftiende eeuwen had "er
weinig of geen verandering plaats in het ftaats-»
bewind van 't Duitfche rijk. De gouden Bul van
Karei IV, welke opgeftelt was overeenkomstig
den geest dier tijden, voerde bijna geene nieuwigheid
in; dezelve bepaalde eenigzins juister'
het algemeen beftuür, zoodanig als het zelve
plaats had ten tijde van en na Rhdolph, en deze
regeeringsvorm bleef, zonder bijna eenige veran*
dering, ftand houden tot aan de regeering vaii
Karei V.
Z H E *

354 H E D E N D A A G S C H E EES VÏ.
HET Engelsen Staatsbeftuur onderging veele
omwentelingen in het tijdperk het welk wij thans
befchouwen; dan, het voordeel dat daar uit ontftond
was verfchillende van 't gene in andere
koningrijken voorviel. In Engeland vermeerderde,
door de veranderingen in 't fta'atsbeftuur, de
vrijheid van 't volk, terwijl de m?gt van de
kroon 'er door verminderde; daar in Frankrijk
en in andere ftaten van Europa de veranderingen
in 't bewind de voorrechten van den vorst vermeerderden
en de rechten van den onderdaan befnoeiden.
De algemeene ftaten of het parlement
van Engeland, als beftaande uit den adel en de
hooge geestlijkheid, waren vermogend voor de
regeering van Eduard I. doch die vorst de afgevaardigden
des volks mede tot het parlement roepende,
verzwakte het gezach der eerften en gaf
aan 't lichaam der natie meer aanzien dan het te
voren had. Eduard bereikte daar mede zijn oogmerk
, de magt der Lords wierd 'er door gefnuikt
en hij regeerde met minder tegenfpraak. De wijze,
op welke de Baronnen zijnen vader overdwarscht
hadden, overtuigde Eduard-, dat zij hem
insgelijks zouden kunnen dwarsboomen en hem
zijne regeering moeilijk maken; dat 'er derhalven
geen middel overfchoot om zijn eige magt te
verzekeren, dan de magt der gemeentens van
Engeland te vermeerderen tot dien trap, dat zij
tot een tegenwicht konden ftrekken aan die van
den adel: het geen de koning dus ten nutte van
zich

EES VE G E S C II I È B E N I Si 353
zich zeiven deed, ftrekte insgelijks ten voordeele
der vrijheid van 't volk. Doch onder zijn Zoon*
Eduard 3X wierden de nieuwe leden van ft parlement
geducliter voor den koning dan de ouderi
ooit geweest hadden. Toen ter tijd begon het
huis der gemeenteios deszelfs gezach te vestigen
op eenen ftevigen voet, en maakte door een vast
en eenvormig gedrag het Engelfche Parlement
magtiger dan het tot daar toe geweest had. Eduard
II. een zwak vorst, liet zich zeiven beheerfchen
door verachtelijke gunstelingen. Dit belgdc
de natie, en het parlement oordeelde, voor'
de eerde maal, zijnen koning volgens de wetten,'
verplichtte hem van zijne waardigheid afftand te
doen, en fchreven aan de regenten den vorm vart
't bewind voor, naar 't welk zij zich te gedragen
hadden. Eduard III. geheel bezig met oor-'
log voeren, doeg geen acht op de vermeerdering
der magt van 't Parlement, en de Engelfchen,
ingenomen met de roemrijke daden van hunnen
held, welke zoo veel luister over hen vërfpreidden,
weigerden hem niets. Doch onder deij
kleénzoon van Eduard maakte het Parlement zich
de onbekwaamheid des konings ten nutte, de na-"
tie zich in eenen venederden ftaat ziende, zette'
Richard II. af, en, ftelde, op eigen gezach, deri
fcepter in handen van Hendrik van Lancaster,met
bepalingen nogthans, welke hem afhanglijk
maakten van de wetten. De Engelfche natie,was,
gedurende de kortftondige regeering van
% 2 Hen-

S 56 H E T> E N r> A A © s c H E LES VE
Hendrik V. zoo ftefk gewikkeld in den oorlog
met Frankrijk, en zoo ingenomen met den voorfpoed
van haren held, dat noch de koning noch
het Parlement eens dagten om zich met derzeiver
onmiddelijke belangens te bcmoeijen. Bij de
komst van Hendrik VI. op den throon lag het
ganfche koningrijk over hoop om de feeroertens,
veroorzaakt door de partijfchappen van de witte-
en roode-roozen. Het volk nam deel m deze
twisten, vermeerderde en verlengde door deszelfs
gedrag de algemeene rampen, kroonde dan
eens dezen dan genen prins van de beide mededingende
huizen, en noopte den nieuwen monarch
een gedeelte zijner voorrechten afteftaan.
Op die wijze wierd het tegenwoordig delzel der
Engelfche vrijheid gevormt, een delzel, het
welk aan 't volk vrij wat worstelens en bloed
gekost heeft.
HET Franfche ftaatsbeftuur onderging al mede
veele veranderingen. Voor dien tijd was het
volk in dat land flaafs, en de burgers hadden
geen deel aan de regeering. Philippus de fchoone
liet aan de afgevaardigden der deden toe zitting
te hebben en te ftemmen in de nationale
vergadering, zulks was een tegenwigt aan de
magt der edelen. De Franfche nationale vergadering
cf algemeene daten regelden de voorname
zaken van 't koningrijk, hervormden de misbruiken,
welke nadeel toebragten aan het welzijn
van

LES vi. G n . c H i i f i ï K u . 357
van't geheel, zette die genen af, die zich flecht
gedragen hadden in de openlijke departementen
van den daat, en bepaalden de fchattingen ter
onderdeuninge van de regeering. Deze gelukkige
vordering werd gedoort onder de zwakke regeeringen
der kinderen van Philippus den Ichoonen
en nog meer onder de rampfpoedige regeering
van Philippus van Valois. De onlusten, onvoorzichtigheid
en rampfpoeden van Johannes den
goeden dompelden Frankrijk in deszelfs vorige
verwarring, beroofden den monarch van al zijn
gezach, en ontnamen aan het volk het onwaardeerbare
recht van de belastingen te regelen.
Karei V. bijgenaamt de wijze, was een voorbeeld
voor koningen en de herfteller van 't koningrijk;
zijne doorgrondige kennis van menfehen en zaken
maakte hem bekwaam altoos de billijkfle en beste
maatregels te beramen ter beduringe van zijn
koningrijk. Hij pleeg te zeggen: dat koningen
dan eerst gelukkig zijn, wanneer zij de magt en
de neiging hebben orn goed te doen. Onder de
zwakke regeering van Karei VI. had de verwarring
meer dan ooit de overhand. Karei VII. omhelsde
het ontwerp zijns grootvaders, en niettegendaande
zijne middelmatige begaafdheden en
de gedurige oorlogen, in welken zijn rijk gewikkelt
was, regeerde hij verftandig en daagde gelukkig
in de zorg, welke hij bedeedde ten voordeel
en tot welzijn zijns volks. Lodewijk XI,
voordeel doende met de gelukkige omftandighe*
Z 3 den,

358 H E . D E N D A A t S C H E LES VI,
den, welke groote Landfcliappen aan zijne kroon
hegtten, gebruikte eene looze ftaatkunde om
zich een oppermagtig gezach te bezorgen. Geene
nogthans buiten de weinigen, die den throon naderden,
gevoelden de willekeurige magt diens
vorsts. Het volk wierd met billijkheid en des
gelukkig geregeert. Het juk der edelen, (die
geringer dwingelanden) het welk op een groot
gedeelte der natie zoo zwaar drukt, wierd door
Lodewijk verbroken. Het rijk was onder zijne
regcering vreedzaam en in rust; de throon hernam
deszelfs gezach, en het volk door de wetten
befchermt was beveiligt tegen alle onderdrukking.
Wij willen hier mede niet te kennen
geven dat de genegenheid van Lodewijk XI. voor
zijne onderdanen dc oorzaak was van deze gelukkige
veranderingen; geenzins, hij bezat de ziel
eens dwingelands, en dwingelanden zijn niet vatbaar
voor zulke tedere aandoeningen; maai- bevindende
dat de vrijheid van de lagere flanden
in den ftaat verbonden was aan zijne eigen belangens,
bevorderde hij 't geluk van anderen ten
zeiven tijde dat hij niet anders dan zijn eigen belang
beoogde. Uit deze veranderingen in liet
Franfche ftaatsbeftuur zal de lezer ongetwijvelt
zien dat de onlangs voorgevallen omwenteling in
dat Land dê regeering wederom gebragt heeft
tot het geene zij eenmaal was, en het volk herfieid
heeft in die rechten, welken het te vooren
genoot; en indien de nieuwe vorm Yan regeering
eene

LES vr. G E S C H I E D E N I S . 559
eene verbetering zij van de oude Conftitutie (zoo
als dezelve gewislijk is), des te gelukkiger zal
dezelve voor bet volk zijn (V).
Zoo 'er al eenige veranderingen in bet ftaatsbeftuur
van Schotland voorvielen, gedurende het
tijdvak, het welk wij thans befchouwen, waren
dezelve gering; want fchoon de onlusten, veroorzaakt
door de mededinging der Brucen en Baliols
en door den* bijftand dien de beide Eduards
van Engeland aan den laatften gaven, de uitöeffening
van 't bewind fchorsten, had 'er echter gene
verandering van aanbelang plaats. Het leenftelzel
heerschte toen en nog lang daar na in
Schotland, gevolglijk waren de Schotfe koningen
van het huis van Bruce en die van het huis van
Stuart, of onbekwaam of niet geneigt de lager
rangen vrij te maken en daar door de magt des
adels te verbreken. Het Schotfche Parlement,
gelijk aan de algemeene ftaten van Frankrijk, was
faamgeftelt uit edellieden, heercn en anderen,
die land van de kroon in leen hielden voor
krijgsdiensten. Dit leenhouderfchap, hoe gering
ook de hoeveelheid lands zijn mogt, gaf den bezitter
het recht om zitting en ftem in 't parlement
te hebben. Het parlement van Schotland
• bezat uitgeftrekte voorrechten, regelde de ge-
wich-
(0 De Nederduitfche lezer gelieve acht te geven dat de Heer
Thamfon dit fcoreef in 't Jaar 1790.
Z4

56p II E B E N D A A G S C H E EES VI,
wichtigfte zaken van 't koningrijk, hield de kas
der natie, zag de rekeningen na van de uitgave
van "t geld, het welk ten gebruike der regeering
was ingewüligt, en wapende het volk, maar de
koning had geen ontkennende ftem in 't Parlement,
ook kon hij noch vrede noch oorlog maken
zonder deszelfs toeftemnnng- Deze uitgebreide
magt der nationale vergadering van Schotland
febijnt te kennen te geven dat hare regeeringsvorm
een adelregeering geweest zij, en met
zulk een bepaalde macht is het te verwonderen
dat de monarch de voorrechten van 't volk, en,
daardoor, zijne eige niet vermeerdert hebbe. Misfchien
vond hij andere middelen en wegen om
zijne te groot gewordenc onderdanen te vernederen,
en ongetwijvclt moet hij dezelve voldoende
geacht hebben, dewijl hij tot geene anderen zijn
toevlucht nam.
CA SIM IR deedt in Polen, het geene Eduard
in Engeland, en Philip de fchoone in Frankrijk
gedaan had. In 't begin was de algemeene rijksdag
der Poolfche natie famengedeld uit den voornaamften
adel. Hij riep tot dezelve de mindere
baronnen of kleenen adel; dan, dc eenparigheid
van ftemmen, welke men in 't vervolg vorderde
tot bet nemen van een befluit, vervulde deze
vergaderingen met verwarring cn ongeftuimigheid.
Niets kenfehetst de onderfcheiden karakters der
natiën fterker dan dc tegengcftelde uitwerkingen,
wel-

LES vi. G E S C H I E D E N I S . 361
welke uit dezelfde beginzels voortvloeijen. De
toelating van de derde orde van den ftaat vermeerderde
in Frankrijk het vermogen van den
vorst; in Engeland vermeerderde zulks de magt
van 't volk, en in Polen veroorzaakte zulks verwarring
en regeeringloosheid. Eene omwenteling
ten voordeele van de rechten van den mensch
heeft in dat koningrijk de zaken verandert, en 't
is te hopen dat dezelve ter verzekering en vermeerdering
van 't nationaal geluk zal ftrekken (v).
Wij worden bij trappen wijs, zien de dwalingen
onzer voorvaderen en hebben moeds genoeg om
dezelven te verhelpen.
HET Venetiaans Gemeenebest levert ons in dat
tijdvak eene aanmerkelijke omwenteling. Deszelfs
regeeringsvorm was in 't begin een volksregeering
geweest, welke langzamerhand in eene Adelregeering
ontaartte, die tamelijk gcmatigt bleef
tot de veertiende eeuw. Alle de burgers waren
verkiesbaar tot eenig anrpt in den ftaat; zij konden
de gewigtigfte posten bekleeden, en bij ftemming
het hoofd van 't Gemeenebest bevestigen.
De Doge Gradenigo voerde een wet in, volgens
welke dechts een zeker getal keurfamiliën in den
grooten raad wierden toegelaten; van dien tijd af
wer- '
00 Die omwenteling heeft niets ten voordeele der natie uitge­
werkt; integendeel, liet rijk is federt door twee van deszelfs na-
buran op nieuws verdeelt geworden. (VBF.TO .
Z5

S6a H E D E N B A A C S C H E LES VE
•werden die familiën de eenige befchikkers der
regeering, terwijl de overige edele Venetiaanfche
huizen geplaatst wierden in den rang van onderdanen.
Dus wierd het wrak van dat Gemeenebest
in eene volftrekte Oligarchie gevormt, welke
al het gezach in handen bragt van eenige
weinige vermogende burgers.
W E T G E V I N G IN BE VEERTIENDE EN
VIJFTIENDE EEUWEN.
D E wetgeving beef aanhoudend bloeijen. In
Castillië wierd de eed der Leenmannen, als zij
aan hunnen grondheer trouw zwoeren, ontheft
van een zeer gevaarlijke en ongerijmde bepaling,
namenlijk van den grondheer getrouw te blijven
zelfs tegen den koning. In Arragon kon geen
burger ter pijnbank gebragt worden om hem eene
bekentenis te ontwringen. In Portugal verbood
koning Dionifius de geestelijkheid eenig geld naar
Romen uittevoeren. In Bohemen gaf Johannes
bevel om van allen aangekogten en verkogten eigendom,
van alle verdragen tusfehen twee bijzondere
lieden gemaakt, aantekening te houden
in de boeken van de kanfelarij des Staats; een
wet wijzelijk gefchikt om een einde te maken
van fchraapzucht en knibbelarij. De Franfche
taal had langen tijd in gebruik geweest in alle de
Gerichtshoven van Engeland, fints Willem den
Veroveraar tot op Eduard III. Deze vorst fchafte
ze af en gaf bevel: dat voortaan alle pleitge-
din-

LES vi. G E S C H I E D E N I S . 563
dingen zoude gefchieden in de Engelfche taal;
dat de richters zich zouden uitdrukken in de Gemeene
taal van 't Land: een vonnis, daar het'leven
of den' eigendom eens burgers in betrokken
was, moest uitgefproken worden in de taal, die
elk verdond. In Frankrijk bragten wijze wetten
veel toe tot de verandering van de gedaante der
natie. De Franfehen verkortten de minderjarigheid
hunner koningen; fteldcn de koninglijke
goederen onvervreemdbaar en boekten alle de
vonnisfeh hunner gerichtshoven. Door dit te
doen verkreeg de rechtsgeleerdheid vastigheid;
de rechters vonden in die oirkonden een zeker
licht waar na hunne dappen te regelen ; de
rechtsgeleerden onveranderlijke grondbeginzels van
't recht, en de burgers waar naar zich te gedragen.
ZEDEN IN DE VEERTIENDE EN VIJF­
TIENDE EEUWEN.
't V A L T niet gemakkelijk eene naauwkeurige
befchrijving en afbeelding te geven van de zeden,
welke totdat tijdvak behooren. Over't geheel
mogen wij zeggen dat de grootfte hoop van
't menfchdom in Europa, door flavernij dom gehouden,
verflaaft was aan allerleije zoort van ondeugden.
Men maakte veel gebruik van vergiftigingen;
ook waren de oproeren menigvuldig en
verfchrikkelijk. De Slechters in Engeland, de
Lol-

364 H E B E N D A A G S C H E LES VE
Lollards in Duitsland (V), dc Kortjakjes in Frank­
rijk maakten zich fchuldig aan de gruwzaarnfte
fpoorloosheden. Zij, die men deze namen toe­
voegden, waren lieden van den boeren-dand,
die, erger behandeld wordende dan beesten
van hunne onmenfchelijke en wreede meesters,
woedend wierden als leeuwen en alles verfcheur-
den wat hen in den weg kwam. In den adel be­
merken wij een mengzel van hoflijkheid, op­
rechtheid, dapperheid en vroomheid. Alle de
orden der Ridderfchap hadden zich der liefde,
den een of anderen heiligen en de wapenen toe­
gewijd. Gedurende die twee eeuwen waren de
tweegevechten menigvuldig. Koningen en vors­
ten zonden aan elkanderen eene uitdaging voor
't oog van Europa. De Edelen volgden hen na;
en 't gefchiedde meest altoos ter eere van de
eene of andere Jongvrouwe. Veele vrouwen van
die dagen onderfcheidden zich door krijgsdaden.
Joanna d'Arc, of de maagd van Orleans, Joanna
van Blois, Margareta van Montforti Margareta
van Anjou, Maria van Moulina, Ifabella van
Lottharingen alle die heldinnen trokken ten ftrij-
de uit en bellisttcn dikwijls het voordeel van den
dag.
GE-
(\v) Wegens deze Stichters kan men lezen bij H u M E flisi.
jan Groot Brilt. I. D. bl. 237. WENDJEBORN Staat *nz. in
Groot Britt. III. D. bl. 241. En wegens de Lolleris MOSHEIM
Kerk. Uist. I. D. bl. 324.

EES vi. G E S C H I E D E N I S . 365
G E W O O N T E N S .
E E N fchrijver van de veertiende eeuw klaagt
dat de fobere eenvoudigheid de plaats had ingeruimt
voor de weelde, en hij betreurt de tijden
van Frederik Barbarosfa en van Frederik II. toen
binnen Milaan, de hoofddad van Lombardijë, de
rijkfte burgers maar drie malen 's weeks in hun
huishouden vleesch opdischten. De wijn wierd
toen maar van weinigen en in kleene mate genuttigt;
de wasch-kaarsfen waren toen niet bekent,
en een gemeene kaars wierd voor een ftuk van
weelde aangezien. De gegoedde burgers maakten
gebruik van ligte fpaanders, welken hen tot
kaarsfen dienden. Mans en vrouwen hemden waren
van fergie gemaakt en veele van 't geringe
volk droegen in 't geheel geene hemden. De vader,
die bij 't huwelijk zijner dochter'haar een
bruidfchat van vijftig Guldens kon geven, wierd
voor een rijk man gehouden. De dingen zijn
verbazend verandert, voegt dezelfde fchrijver 'er
bij. Menfehen van allerlei rang dragen thans linnen;
de vrouwen gaan gekleed in zijde doffen;
ja, zommige van dezelven toijen zich op met
goud en zilver. De klagten van dien fchrijver
maken ons intusfehen bekent met de gewoontens
van het tijdvak, het welk wij thans bezig zijn te
liefchouwen. Het tafel-linnen was ten zelfden
tijde zeldfaam in Engeland; de wijn wierd enkel
bij de kruidmengers verkogt als een hartverfter-
kend

*66 H E D E N D A A G S C H E EES VE
kend middel. Alle burger huizen in Londen en
Parijs waren van hout; de ftraten in de fteden
waren met geene fteenen gevloert; de fchoorfteenen
had men nog niet uitgevonden; het huishou- ,
den zat in een ruim vertrek bij één rondom een
groot vuur op 't midden van de vloer, en in de
zoldering was een gat, door 't welk de rook
uittrok. De Leenheeren, kerkvoogden en monnikken
leefden nogthans zoo prachtig als de tijden
wilden gehengen.
G O D S D I E N S T E N .
H E T Christendom en het Mahomedaandom
waren de twee godsdiensten, welke in dat tijdvak
in Europa bekent waren. Het heidendom
was eenigen tijd te voren verdwenen.
D E Godsdiénst van Mahomed ftond eens bijna
op 't punt van vernietigt te worden. Er waren
in Egijpten op de kust van Africa en in het kleene
koningrijk van Grenada Mahomedanen, die
van Mahomed afweken. Gengis-khan had het Califfchap
afgefchaft en den mahomedaanfchen godsdienst
door 't geheele Oosten verboden. De overwinningen
der Turken deden dien in Afia herleven,
bragten dien in Europa en met de familie
van Osman verfcheen dezelve op den throon van
Conftantinopole. Tamerlan en zijne Zoons, ijverige
Mahomedanen, zetten dien godsdienst nieuwen
luister bij in 't oosten, en 't Mahomedaandom

EES VE G E S C H I E D E N I S . 367
dom kreeg de overhand van de Ganges af tot aan
de golf van Venetië. Inmiddels ontftond 'er eene
fcheuring in Perfië, welke groote omwentelingen
baarde. Ismaël Sóphi noemde zich een afftammeling
van Ali, des propheets fchoonzoon, verklaarde
de wet van Mahomed bedorven, en zeide
van God op nieuw gezonden te zijn om dezelve
tot hare oorfprongelijke zuiverheid wedertebrengen.
In de daad, dc veranderingen, welke
hij voorftelde, ftrookten met de rede; hij gaf
aan zommige plaatzen van den Coran, welke te
ftreng fcheenen, eene gunstige verklaring; verwierp
de ongerijmdheden der volgeren van Omar,
en verbande alle de overleveringen, welke
aan de Mahomedanen het genot der onfchuldige
vermaken verbood. Hij onderfteunde zijne leer
door een aangenaam voorkomen, door eene natuurlijke
welfprekenheid, door een zachtaartig
gedrag en door geflrenge Zeden. Zijn roem verfpreidde
zich al fchielijk door Afia. Tamerlan
zag en hoorde hem, vatte een hoogen eerbied
voor hem op, en fchonk hem dertig duizend flaven,
uit onderfcheide Landen bijeengebragt. Ismaël,
zich meester ziende van 't noodlot dezer
I rampzaligen, verbrak hunne kluisters, fchonk hen
de vrijheid en deed zijn best om hen gelukkig te
maken; deze vreemdelingen' bewezen hem eene
blinde gehoorzaamheid en hechtten zich aan zijn
toekomend fortuin. Ismaël wagtte flechts op
gunstige omftandigheden om zijne ftaatzucht voorttc-

363 H E B I N D A A I S C Ü E LES VE
tezetten. Deze deden zich niet op onder de onmiddelijke
opvolgers van Tamerlan. Hij hield
zich des te vrede met geboorte te hebben gegeven
aan eene nieuwe lècte. Deze fecte maakte
geenen zichtbaren voortgang onder zijnen zoon
Guines, doch Seik Eidar vatte zijns grootvaders
ontwerpen weder op, onderfteunde die met dezelfde
begaafdheden, bezielde de nieuwe geloofsgenoten
van Sophi op nieuw, en vormde een
foort van heerfchappij in Ardevil, zijn geboorteland.
Deze fecte vermeerderde en deszelfs leerftukken
verfpreidden zich welhaast tot de uitter-
Ite grenzen van Perfië. De vermaarde Usfum
Casfam gaf zijne dochter ten huwelijk aan Eidar,
die in Ardevil woonde zonder pracht, zonder eenige
uitterlijke tekenen van onderfchciding, en
maakte van zijn invloed aan 't hof gebruik om
de ongelukkigen te befchcrmen. Het uitfterven
der mannelijke linie van Usfum Casfam gaf den
Sophi een onbetwistbaar recht tot den throon van
Perfië, doch Rustan nam 'er bezit van, verbande
de fecte van Sophi en bragt deszelfs opperde om
't leven. Twee zijner zonen, die toen nog in de
wieg waren, wierden beveiligt onder de Turken,
en de derde wierd naar 't gebergte van Armenië
vervoerd, van waar hij wel dra roemruchtig te
vooorfchijn kwam om het bloed zijner vaderen
te wreken en om de fecte zijns grootvaders op
den throon van Perfië te plaatzen.
IN

EES V E G E S C H I E D E N I Si $6$
I N dit tijdbedck vertoont het Christendom insgelijks
aan ons een tooneel vah beroertens. De"
oosterfche kerk verdween met het Griekfche rijk;
«n de geestelijkheid verkoos liever zich aan het
Turkfche juk dan aan dat van Rome te onderwerpen.
De donkere wolken, welke zich kort
daar na op een pakten, barstten in een ftorm uit
over de westerlche kerk, in de vijftiende eeuw.
ïn Engeland, onder de regcering van Eduard III,
had Joannes Wicklif, hoogleeraar in de godsgeleerdheid
op de hoogelchoof* van Oxford, dé
fteutheid het ontwerp te vormen om de te hoog
gedegen magt der geestelijkheid te fnuiken. Zij,
die hem in het zelfde fpoor waren voorgegaan,
hadden zich te veel bediend van ijdele vertoogen
en eenen blinden ijver. Wicklif vormde een famenhangend
ftelzel en handhaafde het zelve
door onbeantwoordelijke redenkonstige betoogen.
„ Waarom, zeide hij, matigt de Bisfchop va»
„ Rome zich eene magt aan over zijne broeders?
a, Alhoewel hij 't hoofd der kerke genaamt wor-
„ de, heeft hij volgens de fchrift en rede geene
„ magt over zijne amptgenoten in de bedieninge
te van 't Euaiagelie. Wat recht toch hebben de
É, kerkvoogden om de geloovigen in den kerk-
3, ban te does? Zij behoorden eerst verzekert te
i, zijn dat God een mensch verworpen heeft, al-
„ vorens zij beftaan hem in den kerkban te doenV
„ De magt van de bedienaars des godsdiensts is
« flechts geleeat, en komt hen niet toe dan zoo
Aa ti lang'

§7o H E D E N D A A G S C H E LES VE
„ lang zij deugdzaam zijn. Het onderhoud, aan
„ de herders gegeven, is niet meer dan een zui-
n Vete aalmoes. De geloovigen mogen en behoo-
„ ren de wijk te nemen wanneer de herders hun-
„ ncn dienst onwaardiglijk verrichten." Wicklif
was vooral zeer gebelgt over de pracht en trots­
heid der Pauzen en Bisfchoppen. Moeten de
„ bedienaars van een arm en nederig meester,
„ zeide hij, goud en zilver, flaven en kasteden
„ bezitten, en een vermogen hebben, het welk
„ zij als dwingelanden uitoeflenen? Deze ver-
„ fchrikkelijke misbruiken zijn te wijten zoo wel
„ aan hen, die dezelven begaan als aan .hen, die
„ dezelven dulden. Vorsten, die zich tegen die
„ overheersfchingen der geestlijkhcid verzetten
„ en haar dezelve ontnemen, handelen overeen-
„ komstig de inzichten van den goddelijken wet-
„ gever." Hij tastte insgelijks de monnikken or­
de aan, om dat zij de maatfehappij van de hei­
lige plichten van hare leden beroofden, en een
gedeelte der toekomende gedachten in de golf
des ongehuwden ltaats bedolven. Ten aanzien
der leerftellingen van de Roomfche kerk beweer­
de hij, dat het Sacrement van 't heilige avond­
maal noch het lichaam noch het bloed inhield
van Jefus Christus, dat het niets anders is dan
een bewijs van zijne goedheid en liefde en eene
herinnering van de zegeningen van 't Euangelie;
dat de biegt eene nuttelooze plechtigheid is; dat
een oprecht berouw het ecnigfte is, 't geen ons
be-

ia vr. G E S C H I E D E N I S S?{
behaaglijk kan maken bij het Opperwezen.' Da
leerftcllingen van Wicklif komen over een metX
rede en godsdienst. Een wijle tijds durfde hij
dezelve flechts heimelijk verfpreidcn; maar toen
de hoogefchool zijne leer had aangenomen, ver­
liet hij Oxford om zijne gevoelens door ganscK
Engeland te verkondigen. Zijne welfprekenheid,
geleerdheid cn zuivere zeden verwierven hem
wel rasch een, aantal discipelen. Dit baarde on­
gerustheid bij de gcéstlijkheid en de Engelfche
hervormer wierd gedagvaart voor den geduchtcn
rechterftoe! des kerkelijken opperhoofds. Magti-
ge befchermers fielden zich voor hem in de
bresfe. Eduard III. onderfleunde hem in 't hei­
melijke, en de hertog van Lancaster, die gedu­
rende de minderjarigheid van Richard II. het be­
wind voerde, befchermde hem openlijk. Dus,
in weerwil van den donder der geestlijkheid bleef
Joannes Wicklif voortvaren met prediken ten
«inde zijne leerflellingen in Engeland te vestigen,
alwaar.hij in vrcede onder de ledematen zijner
kerke van Lutterworth ftierf. Richard, den
throon beklommen hebbende, had geen moed of
ziel genoeg om 's pauzen aanzoekingen van de
hand te wijzen, 't gebeente van den eerwaardi-
gen Wicklif wierd opgedolven én verbrand, en
deszelfs navolgers wierden verbannen en ver­
volgt. Omftreeks den zelfden tijd, baande zijne
gevoelens zich den weg in een ander gedeelte
van Europa. Een Boheemsch heer, die op de
Aa a

f
S 7S H £ D E N D A A ft S C H E tES VI.
ftudie te Oxford was, las en vond fmaak in de
boeken van Wicklif. In zijn eigen land te rug
gekeerd zijnde, vertoonde bij dezelven aan Jan
Hbs en Hieronimus van Praag, die onmiddelijk
de gevoelens van. den Oxfordfchen hoogleeraar
aannamen. Deze zijn de beide doorluchtige
vrienden, die voor de kerkvergadering te Conftance
verfchenen, veilig, gelijk zij meenden,
door keizer!Sigismond's vrijgeleide, doch de keizer,
tegen waarheid, godsdienst en eer aan, brak
zijn keizerlijk woord, en de kervergadering doemde
hen ter vlammen; hunne leerftellirtgen ftierven
echter niet met hen. De barbaarfche Sigismond
bediende zich te vergeefsch van pijnigingen
en den dood tegen de navolgers van Zisca.
Deze gevoelens bleven in de gemoederen dei-
Bohemers verborgen en wij zullen in het volgende
tijdvak zien hoe zij uitfpruitende, zich ontwikkelden
en de gewichtigde omwenteling voortbragten.
EENE verfcheidenheid van ongerijmde Roomsch
Catholijke Sectarisfen kwam in het tijdvak, het
welk wij thans bezig zijn te befchouwen, te
vobrfchijn. Bij voorbeeld de Geesfelaars, die
zich verbeeldden dat de waterdoop, van geen
kracht was, em hunne eenige hoop van zaligheid
fielden in 't geloof en in 't geesfelen hunner lighaamen.
In gevolge van dit verkeerd begrip,
gingen deze dweepers in procesüe half naakt, met
ecu

EES VI. C E S C K U Ï E S I S , « 7 3
een geesfelroede in de hand, waarmede zij hun­
ne naakte lichamen zodanig teisterden, dat het
bloed hen langs de lendenen liep, en dit deden
zij openlijk op ftraat met niet minder' onbetaam-
lijkheid als woede. Ook verfcheen 'er eene Sec-
te van Perfectionarisfen, Begutirdi genaamt, de­
ze, om tot volmaaktheid te komen en geheel
vlekkeloos te worden, bedienden zich van de
ongerijmdde en ' onbetaamlijkde middelen. De
Buchaniten fchijnen eenige van derzeiver onge­
rijmdheden te hebben overgenomen. Dc Duit­
fche Picard waande te bewijzen uit de heilige
Schrift, dat alle vrouwen gemeen moeten zijn;
eenige Franciscaner monnikken roemden dat dc
Heilige Franciscus uit den hemel een volmaakter
Euangelie dan dat van Jefus Christus, op aarde
had medegebragt; anderen hielden onverzettelijk
ftaande dat hun voedzel, zelfs wanneer zij 'er geen
gebruik van maakten, aan den paus behoorde;
anderen hechtten hunne zaligheid aan eene graau-
we of zwarte pijë, aan ééncn meer of min wijden
mantel, aan ééne meer of min gepuntte monniks­
kap. Deze dwaze of dolle menfehen leveren ons
een bewijs op tot welke uitlporigheden het men-
fchelijk verdand kan overflaan. Alle deze dwee­
pers hielden hunne belachlijke gevoelens ftaande
met eene bijkans onbegrijpelijke ftijfhoofdigheid.
Ondertusfchen was die dwazen hoop, welke we­
zenlijk medelijden verdiende, blootgeftelt aan al­
le dc woede der vcrvolginge. In alle koningrij-
Aa 3 keq

H E B E N^B A A G S C H E LES VE
ken van Europa wierden houtmijten aaugeftoken,
en duizende hunner wierden ten vure gedoemt,
om geen ander misdrijf, dan om dat zij krankzinnig
waren. Dc zaak van de monnikskap kostte
veel minderbroeders in Italië, Duitschland en
Frankrijk het leven. Paus Johannes XXII. zeide
ernstig: dat de befmetting eeniglijk te vuur en
te zwaard kon genezen worden. De ellendige
Joden wierden insgelijks de woede der tijden gewaar;
men nam hen hunnen rijkdom af; men
dreef hen uit hunne woonplaatzen, kwelden hen
waar men hen ook aantrof; ja, menigmaal en
wierden zij ter dood gepijnigt onder de beuzelachtigde
voorwendzels en enkel op geruchten
van hooren zeggen. Men betichtte hen met den
fchielijken dood der vorsten; zij wierden gezegt
de oorzaak te zijn der befmettelijke ziektens;
men befchuldigde hen van tooverij en betoovering,
als mede dat zij de fonteinen en waterputten
vergiftigden, den fpot dreven met de gewijde
hoofddoffen, en Christen - kinderen offerden;
van deze en dergelijke lasteringen bediende men
zich om de ongelukkige Joden allerlei wreedheid
en geweld aantedoen. De Joden waren een vlijtig
en nijverig volk; zij wierden voor rijk gehouden,
en de grooten zoo wel geestelijken als
leeken dookten het gemeen op tegen de afflammelingen
van Abraham, ten einde zich te verrijken
door derzeiver verwoestinge.
DE

EES VI.- G E J C H I I I I N I J , 3^
, DE uitrocijing van dc orde der Tempelieren
maakte in dat tijdvak de gewichtigfle gebeurte­
nis uit. Negen honderd ridders wierden bij twee
rechtdags-zittingen verbrand. De grootmeester
dier ridder-orde en de broeder van een oppcr-
magtig vorst eindigden in de vlammen hun le­
ven. Het plechtig rechtsgeding tegen die orde
gehouden, onder het beduur van Philippus den
fchoonen en Paus Clemens V, eene menigte van
getuigen, die tegen hen opkwam, de bekentenis
van veelen der befchuldigden zelf, alle die om-
dandigheden famengenomen fchijnen een bewijs
te zijn van de grouwzame misdaden, welke men
hen te lasten leide en rede te geven van de ge-
ftrengheid, waar mede men hen behandelde. Er
is nogthans veel ten voordeele hunner onfchuld
intebrengen. De Tempeliers, gelijk dc vrije met,
zeiaars van later dagen, konden een vorm van
inwijing hebben bijzonderlijk voor hunne orde
gefchikt, en dewijl die orde gedeeltelijk krijg,
matig gedeeltelijk godsdienstig was, moeten hun­
ne plechtigheden ook van den zelfden aart ge­
weest zijn. De plechtigheid, met welke zij in­
gelijfd wierden, was aan de wereld onbekend,
Wanneer nu een maatfehappij alle hare zaken
met de uitterfte geheimhouding verricht, wan­
neer dezelve niet duit dat men de minde kennis
van hare verrichtingen bekome, dan na dat men
een harer leden geworden is, zullen die genen,
die geerne de geheimen wenfehen te weten, doch
Aa 4 jjje t

576 H E B I N B A A C J C H E LES VL
niet achter dezelven kunnen komen, ligt beflui-
ten 'er alles kwaads van te zeggen. De vrije
metzelaars worden gebrandmerkt als lieden, wier
" plechtigheden en ftelregels ongerijmd en verfoei­
lijk zijn; doch zulks gefchied enkel door lieden,
die onkudig zijn van het ontwerp naar 't welk
de vrij metzelaars handelen. Op dezelfde wijze,
wierdea de Tempeliers vcrfchrikkelijke gruwel­
daden aangewreven. Men befchuldigde hen dat
zij de Candidaten, die-zich bij hen aanboden,
noopten den Christelijken godsdienst aftezwee-
ren, eerdienst te bewijzen aan een verguld hoofd
't welk op vier voeten verheven was, met ande-r
ren te bedrijven, en toeteftaan dat anderen met
hen bedreven een misdaad, welke te noemen,
het bloed in de aderen doet dollen; een misdaad
die niet dan door den overgegevenden booswigt
kan geplcegt worden. Wij behoeven niet te
twijvelen of rijke en magtige monnikken kunnen
fchraapzugtig, onrechtveerdig en overgegeven
zijn aan alle zinnelijke vermaken, en in zich ver-,
eenigen de wreedheden en losbandigheid des
krijgsman* en de onverzaadelijke zucht naar goud.
Maar hoe kunnen wij gelooven dat Heeren zich
zouden hebben begeven in eene orde, in welke
zulke grouwzame eerloosheden tot een wet wa­
ren geworden? De bekentenis van fommigen dier
ongelukkige ridders bewijst niets; want het is te
wel bekent dat de vrees voor pijniging of de
hoop van 't leven te behouden, menigmaal den
on-

EES vr. G E S C H I E D E N I S . $77
onfchuldigen genoopt hebben zich fchuldig te
verklaren; doch men heeft tevens gezien dat zij,
die tot die zwakheid vervielen, in het oogenblik
des doods alles herriepen. De verklaring des
Grootmeesters wegens de onfchuld zijner orde,
was gewis van groot gewigt, zoo wij acht geven
op den tijd, in welken hij die verklaring
deedt. De rechters wilden op voorwaarde van
vergiffenis gehad hebben dat deze eerwaardige
grijsaart zich fchuldig verklaarde; doch Johannes
van Molaij en Guij, broeder des Dauphijns van
Auvergne, betuigden plechtiglijk, dat hunne orde
onfchuldig was en riepen de wraak des hemels
uit over hunne vervolgers., Zeker is het
dat zij de wreedflre pijnigingen ondergingen en
dat hunne nagelaten goederen als een roof onder
hunne vervolgers verdeelt werden. De meeste
landerijen, welke aan deze orde behoorden, wierden
gegeven aan da Hospitaier-Ridders, die men
toen Ridders van Rhodes noemden. De koningen
van Castillië en Arragon maakten zich meester
van 't gene de Tempeliers in derzeiver daten
bezaten en gaven 'er een gedeelte van aan
de ridders van Calatrava. Philippus de fchoone
kreeg tweemaal honderd duizend Livres en wij
mogen wel gelooven dat de Paus zich, bij het
verdeden van den buit, niet zal vergeten hebben.
Aa 5 DE

378 H E D E N D A A G S C H E LES VE
D E A L G E M E E N E GEEST.
D E geest van dat tijdvak was geenzins die
der gezonde wijsbegeerte of des zuiveren Godsdiensts.
't Was het gemeene volk alleen niet,
het welk bekrompen, bijgeloovig en ongerijmd
dagt; mannen, aanzienlijk om hunne waardigheden,
mannen, die in kundigheid uitmuntten, ja
zelfs ganfche maatfehappij en, die anders achtingswaardig
waren om hun verftand, waren
fterk bezet met de vooröordeelen dier tijden.
De aannadering van een ftorm deedt den grooten
Eduard beiluiten vrede te maken, om dat hij het
onweder befchouwde als eene bedreiging des hemels.
Een wonder van dergelijken aart wederhieldt
Karei V. zijn volk een' drukkende en onbillijke
belasting opteleggen. Philippus, de lange,
verlangde te weten of zijn vrouw hem getrouw
en of de jonge prins wezenlijk zijn zoon
ware. Hij zond ten dien einde iemant uit om te
raadplegen met eene vlaamfche vrouwe, die voor
eene prophetesfe gehouden wierd en wier antwoord
hem gerust delde. Een zeker bisfehop
van dien tijd, vermaard om zijne kunde, liet
zich ernstig aldus uit: dat zekere nonnen zoo gemeenzaam
met duivels waren, dat zij dezelven
aanzagen en aanraakten zonder de minde vrees.
Het Parlement van Parijs verwees de vrouw en
dochter eens edelmans tot den brandflapel, om
dat zij zich met tooverij hadden bezig gehouden.
Paus

EES VX. C E S C H I E B E N 1 S. 37»
Paus Johannes XXII. een famenzweering tegen
zijn leven ontdekt hebbende, verzogt . aan de
Gravinne van Foix dat zij hem een ftukje van
een flang wilde bezorgen, 't geen men zeide een
voortreffelijk tegengift te zijn. Wij vinden in
de brieven van dien Paus een omftandig verflag
van veelerlei zoort van tooverijen, welke in zijn
tijd plaats hadden en in welke hij onverzettelijk
geloofde.
W E T E N S C H A P P E N .
D E ftoute en onderneemende geest der Portugeezen
maakte fnelle vordering in de zeevaartkunde.
Zij ontdekten aan Europa het eiland
Madeira, de eilanden van de groene kaap en de
kust van Guinea. Langs de Afrikaanfche kust
heenzeilende, liepen zij dat uitgeftrekte vaste
land af, het welk zich van de ftraat van Gibraltar
tot aan geene zijde van Zara .uitbreid. Zij
maakten een einde van de vooröordeelen, welke
tot dien tijd den voortgang der fcheepvaart gefluit
hadden. Tot daar toe had men op dc reizen
van 't westen of zuiden geen gebruik gemaakt
van het Zee-compas. De Europanen verbeeldden
zich dat 'er westwaards een onpeilbaren
oceaan lag, aan welken geen grenzen waren, of
een vlak rond, welks unterfte eindigde'in eene
eindelooze diepte. Zij geloofden dat de genen,
die zuidwaards zeilden, verplicht waren geftadig
te klimmen tot dat zij de Linie bereikten, dat'
aan

380 H E B K N D A A G S C H E EES VI.
aan gene zijde der linie eene fnelle helling was,
welke hen eensklaps naar eenen vreeslijken afgrond
heen voerde. Naar hunne nieening was
de verzengde luchtftreek onbewoonbaar, waar de
zeeën door de hitte der zon tan naasten bij
moesten uitgedroogt of kokende zijn. De lezer
kan, gewis, niet onkundig zijn, met welke behendigheid
cn volftandigen vlijt Hendrik van Portugal
dc vooröordcelen zijner onverlichte eeuw
te boven kwam.
D E vorderingen der fcheepvaatt vermeerderden
den koophandel. Lisfabon wierd de rijkfte
ftapelplaats in Europa. De Venetianen, Genuëfen
en Florentijners dreven den handel van de
Levant, en dc Ilanze-ftcden dien van de Noordzeeën.
Engeland begon een fcheepsmagt te vertoonen
en deszelfs wol was bereids een voornaam
artijkel van uitvoer geworden. De Nederlandfche
fteden waren vermaard door hare weefgetouwen
van Lakens, kamclotten en behangzel fabrieken.
DE hoogefchoolen bleven voortbloeijen. Die
van Oxford onderlcheidde zich in dc Godsgeleerdheid,
die van Bologne in het burgerlijk
recht, die van Montpellier in de Geneeskunde
cn de hougeichool van Parijs, waar alle wetenfehappen
bloeiden, wierd voor de eerfte in Euïopa
gehouden. De Gefchiedfchrijvers verhalen
•ris g

LES vr. G E S C H I E D E N I S . 381
ons, dat twintigduizend ftudenten, zoo inlanders
als uitheemfche, te gelijker tijd zich aan die
hoogeichool bevonden. De rector dier hoogefchool
wierd dezelfde eer bewezen als een prins
van den bloede; zijne gevolmagtigden hadden
zitting in de algemeene ftaten, het recht, om in
's konings tegenwoordigheid vertogen te doen,
en hunne tegenkanting wierd van groot aanbelang
gehouden. De godsgeleerdheid nogthans,
welke op die fcholen onderwezen wierd, was
verre af van nuttig te zijn. De ernsthaftigfte
hoogleeraaren verbeuzelden hunnen tijd met de
duisterde en kinderachtigfte vragen. Of de maagd
Maria onzen gezegendem Heiland ontvangen had
in of buiten de erfzonde, was eene vraag, welke
de geleerden eene halve eciiw bezig hield; of
het bloed, welke uit de zijde van Jefus Christus,
gedurende zijn lijden, vloeide, verè'enigt bleef
aan zijne godheid? Het zien van Gods aangezicht
was al mede een onderwerp van twist, en Paus
Johannes XXII. wierd door de hoogefchool van
Parijs voor een ketter gehouden om zijne Helling,
dat de zalig - afgettorvenen het godlijk wezen
of God van aangezichte tot aangezichte niet
zullen zien voor den dag der algemeene opftandinge.
DE Rechtsgeleerdheid hield zich zelve ftaande
in Italië door de begaafdheden van Durand en
Francois Aretiju; in Engeland door die van Little-

H E D E N D A A G S E HÈ LES VE
leton en Hom, en in Frankrijk door Cugniers en
Raoul. De geneeskunde maakte in dat tijdbeftek
weinige vordering. Een Italiaan deedt dezelve
eenigzins herleven omtrent het einde van de vijftiende
eeuw. De fcheikunde maakte een fnellen
voortgang. Raijmond Lullij en Nicholas Flamel
waren vermaarde fcheikundigen en verbeterde die
wetenfchap aanmerkelijk. Muller, een Duitfcher,
vertaalde de Almagest van Ptolomeus in 't Latijn
en verdreef gedeeltelijk de duisternis, welke de
darrekunde bedekte. Men begon les te geven in
de flag-ordening, en de krijgskunde wierd tot beginzels
gebragt. Karei de ftoute, hertog van
Burgundië, bragt deze omwenteling te weeg. Alle
de gefchiedfchrijvers van die tijden hebben
veel van 't wonderbaarlijke, fchoon wij (dit utigezonderO
zeer veel goede hoedanigheden in hen
befpeuren.
TERWIJL de wetenfehappen in 't algemeen
zoo traag in hare beweging waren; terwijl de
natuurlijke wijsbegeerte geheel onbekent was, en
de gezonde zedenkundige wijsbegeerte bedolven
lag onder een hoop bijgeloovige dwalingen, namen
de fraije letteren eensklaps eene fnelle vlucht.
De wijzen van Griekenland, die de befchaafde
geleerdheid ceffenden, verfchrikt door de gedurige
ftormen, aan welken hun land was blootgelïeld,
door de heerschzucht der vorsten, dc
dweeperij der priesteren en de veroveringen der
Tur-

EES VE G E S C H I E D E N I S . 383
Turken, zogten een' fchuilplaats in Italië, om aldaar,
in vreede, het vermaak hunner letteroeffening
te kunnen achtervolgen. Deze vreemdelingen,
die geerne wenschten achting te verwerven
door nuttig te zijn, openden fchoolen, onderwezen
in de Griekfche en Latijnfche talen, en door
hunne leerlingen bekent te maken met de fchriften
der groote mannen van oud Rome en Athcenen
, ontvonkten zij den fmaak voor de befchaafde
Letterkunde, aan welke Europa eeuwen lang
geen kennis had gehad. Uit deze fchoolen kwamen
fpqedig veelen te voorfchijn, die in de talen
van Demosthenes zuiver en cierlijk fchreven.
Doch de Italianen, behalven 't beoeffenen der,
geleerde talen, lagen zich zeiven insgelijks toe
op 't befchaven hunner eige taal, welke door
eenige eerfte vernuften, als Dante, Petrarcha en
Bocacio, tot eenen hoogen graad van volkomenheid
gebragt werd. Frankrijk bewonderde de geleerdheid
en fmaak van Italië en deedt eenige
pogingen om dezelven op Franfchen grond overtebrengen;
doch die pogingen vielen niet gelukkig
uit; de Franfche taal bleef barbaarsch, in
weerwil der voortbrengzelen' van fommige Franfchen
van fmaak.
HET zuide van Frankrijk bleef de provenfale
taal beöeffenen. Touloufe was het middenpunt
van geest en vernuft, en in die ftad wierd de
cerfte Akademie in Europa gefticht. De vlijt 'van
Bu-

584 H E B Ï N B A A (tSCMB LES VI.
Burij van Angerville en de voortbrengzels van
den dichter Chaucer deeden den fmaak voor de
letteren in Engeland herleven. ,
SCHILDER- Beitel- cn Bouwkunde bleeven
in Italië bloeijen. Cimabuc, die den grondflag van
de fchool van Florence lag, maakte veele uitmuntende
fchilders, bijzonderlijk Leonard de Vinei,
die zelf groote meesters in de kunst vormde.
Anthonius de Mesiina was de eerde Italiaan, die
in olieverf fchilderde, e» Bellin, die hem het
geheim ontdal, lag den grondflag van de Venetiaanfche
fchool; de beide van Eiken deeden hun
land dezelfde eer aan door 't ftichtcn van de
Vlaamfche fchool. Tada, Pizani, Donato waren
beruchte beeldhouwers. Nicholaas de Pila verfierdc'
Florence met die vermaarde kaijen langs
de rivier, doende dezelven pronken met de ftandbeelden
van hun, die de weldoeners zoo van de
ftad als van den bouwkunstenaar geweest hadden,
als mede Calendrio, die het ontwerp maakte
van het paleis van S R
. Markus te Venetië.
H E T Zee-kompas wierd omtrent het ehade der
dertiende eeuw uitgevonden, en aan deze zeer
nuttige ontdekking is te danken den verbazenden
voortgang, welke de zeevaart en de landbefchrijving
gemaakt hebben: met dit kompas en
de daar toe behoorende beftreken naaide kan de
veeman zijn weg vinden, op onbekende zeeën
zei-

EES vr. G E S C H I E D E N I S * 385
zeilen en de wijdafgelegenfte deden des aardbols
bezoeken. Het was in den loop van dat tijdvak
dat een zilvcrfinit te Florence de plaat -fnijkonst
uitvond. Bij alle deze ontdekkingen mogen wij
' nog voegen de hernieuwing der konst van in
deen te graveeren, welke konst meer dan tien
eeuwen was verboren geweest. De uitvinding
der brillen, de inrichting der Briefposten, der
wisfelbrieven en vooral de uitvinding van het
buskruit, het welk Europa verfchuldigt is aan
Bartholdus Schwartz, een Duitsch Franciscaner
monnik*
T A M E R E A N.
TAMERLAN of Timur, een afftammeling
van Gengis-khan, was geboren in Usbecs Tartanje,
in het jaar 1357 der Christen tijdrekening,
Hij wierd een berucht veroveraar; zonder den
geboren erfgenaam eens koningrijks of zelfs eeri
prins te zijn, bragt hij zoo veele onderfebeide
natiën onder als Alexander of Gengis-khan.
Perfie cn Indië verovert hebbende, viel hij, bij
zijnen te rug tocht, op Sijrië aan, en naimDamascus
in. In den loop der overwinninge ver-*
zogt dc Griekfche keizer, die te vergeefsch de
Christen vorsten om bijftand gevraagt had, hulp
Van hem tegen Bajazet, terwijl te gelijken tijde
vijf Mahomedaanfche vorsten, die door Bajazet
van hunne ftaten berooft waren, bijftand van
den Tartaar fineekten.

386° H E D E N E A A G S C H E LES VI.
T A M E R L A N voldeet aan hun verzoek; maar
overeenkomstig het recht der volkeren, zondt hij
afgezanten aan Bajazet, om hem te verzoeken
het beleg van Conftantinopole optebreken, en
recht te laten wedervaren aan die genen, wier
ftaten hij had ingenomen. Bajazet ontving de
boodfchap van Tamerlan met gramfchap en verachting.
De Tartaarfche vorst verklaarde den
Turk het oorlog en trok tegen hem op. Bajazet,
het beleg van Conftantinopole opgebroken
hebbende, trok Tamerlan te gemoet. De beide
krijgshelden ontmoetten malkanderen tusfehen
Cefarea en Anoijra, daar een der gedenkwaardigfte
velddagen geleverd wierd, van welke de gefchiedenis
ooit gewaagde.
TAMERLANS oude krijgsbenden, gewoon te
overwinnen, gaven, na een' der hardnekkigfte
gevechten, den nederlaag aan het leger van Bajazet,
een leger, het welk over de ftrijdbaarfte
krijgsknegten der Europafche vorsten had gezegepraalt.
Het is waarfchijnlijk dat de Tartaren
en Turken beide in dezen veldflag gebruik maakten
van gefchüt. Mustapha, de oudfte zoon van
Bajazet, fneuvelde al ftrijdende aan 's vaders zijde,
en Bajazet zelf met één zijner andere zoonen,
Mula genaamt, werd krijgsgevangen gemaakt.
DE Turkfche jaarboeken zeggen: dat Tamerlan

EES vx. G E S C H I E D E N I S , 357
lan Bajazet in eene ijzere kouw opfloot, en dat
de Turkfche Sultans nooit trouwen om dat de
Tartaar iets onbetaandijks aan de vrouw van Bajazet
voordelde. Zulke verdicbtzels zijn niet
overeentebrengen met de edelmoedigheid, welke
de Turken zelf aan Tamerlan toeëigenen. Zij
verhalen dat de overwinnaar, teBurfa in Bithinië
zijnde, aan Soliman, den zoon van Bajazet, een
brief fchreef in den ftijl eens waren helds.
„ Geerne, zegt Tamerlan daar in, zoude ik ver-
„ geten de vijand geweest te zijn van Bajazet.
„ Ik zal des' vaders leven voor zijne kinderen
„ fparen; dat zij zich verlaten op mijne goeder-
„ tierenheid. Ik houde mij te vreden met de
„ behaalde overwinningen, en laat mij niet ver-
„ lokken door de nieuwe voordeden eener on-
„ ftandvastige fortuin." Doch geen antwoord
van Soliman bekomende, maakte hij Mula tot
Sultan, zeggende tot hem, „ ontvang het erf*
„ deel uwes vaders! een vorstelijke ziel Weet
„ koningrijken te veroveren en hoe dezelven
„ wegtefchenken."
TA ME RL A NS veroveringen ftrekten zich tert
naasten bij zoo ver uit als die van Gengis-khan.
Hij maakte Samarcande tot den zetel zijns rijks.
Aldaar ontving hij de hulde van veele cijnsbare
Afiatifche vorsten. Om zijne overwinningen te
vieren, gaf Tamerlan, in navolging van Gengiskhan,
een zegepralend feest, omftreeks het be- •
Bb a gin

38o H E D E N D A A G S C H E LES VI.
gin der vijftiende eeuwe, waarin al de praal eener
Barbaarfche pracht uitblonk. Alle de ftandsperfonen
zijner heerfchappijen, alle ambachtslieden,
ieder met de tekens zijn's handwerks, togen
in monftering voor hem heen: en alle jongelingen
en jonge dochters wierden ieder, naar eige verkiezing,
op den zelfden dag in 't huwelijk verbonden.
Tamerlan ftierf in eenen gevorderden
ouderdom, na zes en dertig jaren geregeert te
hebben. Gelukkiger dan Alexander in de duurzaamheid
zijns aardfchen levens en in het getal
zijner kinderen, maar beneden den Macedonifchen
held, die verfcheide fteden ftichtte, daar Tamerlan
'er veelen verwoestte. Tamerlan was een
heiden, doch verdraagzaam in zijne grondbeginzels;
hij liet aan een iegelijk de vrijheid God
naar eige denkwijze te dienen, niet willende dat
'er een gewetensdwang zou plaats hebben of dat
iemand om deszelfs geloof zoude vervolgt worden.
Tamerlan was ongeletterd, doch liet aan
zijne kinderen eene geleerde opvoeding geven.
De beruchte Oulougbeg, die hem opvolgde,
ftichtte eene Akademie van wetenfehappen te Samarcand,
liet de grootte van de aarde opnemen
en maakte fterrekundige tafelen. Thans heeft Samarcand
deszelfs vorige grootheid en wetenfehappen
verloren. Het land der Ulbecfche Tartaren
is op nieuw barbaars en onbefchaaft geworden.
Ds

EES VI. G l S C H I I B I S l S , 389
D E T U R K E N .
DE Turken fchikten zich niet naar den godsdienst
en de zeden der overwonnenen. Zij wilden
den Mahomedaanfchen godsdienst niét afftaan
voor het Christendom, noch afgaan van de wetten
en gewoonten*, welke zij in hunne overwinningen
aangekleeft hadden. In dc uitdceling der
veroverde landen volgden zij het Leen-geipanfchap
maar behielden dc krijg.-diensten en van
dat ftelzel zijn zij tot op heden niet afgeweken.
De Grieken, die onder het Turkfche bewind
ftaan, leven eenigzins in verdrukking, doch zijn
niet flaafs. Zij hebben hunnen eigen godsdienst
en wetten. Doch Griekenland, eenmaal het land
der helden, dat zoo veele groote mannen in allerlei
konsten en wetenfehappen opleverde, is
onder het krijgsbewiad der Turken tot Barbaarsheid
vervallen, zoo dat de hedendaagfche Grieken,
in hoedanigheid en karakter, juist het omgekeerde
van de oude Grieken zijn.,
DE Turken genieten onder hunne krijgsmatige
regcering zekere vrijheid, doch die verre beneden
de onze is. Onder hen zijn geene onderfcheiden
ftanden, dan welke uit derzeiver bedieningen
Ipruiten. Hunne zeden zijn bars, hoogmoedig
en verwijfd, hun trots is uittermatg.
Aan hunne onkunde kan men de verachting toe*
fchrijven, welke zij voor andere volken hebben.
Bb 3 De

390 H E D E N D A A G S C I I E EES VE
De Turkfche Sultan is een willekeurig vorst,
doch bij omwenteling van fortuin, ftaat hij bloot
van door een verwoed krijgsvolk onthroont en
vermoord te worden. De vrees is een fterker
teugel voor de Turkfche keizers dan de wetten
van den Koran. Volftrekt meester in zijn ferrail,
meester van 't leven van alle de genen, die
eenige ftaats-bediening bekleeden, moet hij zich
echter onderwerpen aan de gewoontens van 't
rijk. Hij kan de belastingen niet vermeerderen
noch zoude hij beftaan durven aan 's Lands gelden
te raken. Een Turksch Sultan is een traag,
werkeloos welgevoederd en achteloos fterveling.
De zorg van 't bewind komt aan op den groot
Vifir of eerden ftaatsdienaar, en de koord of
ballinglchap is vaak de belooning voor zijnen
arbeid. De Turken behouden een grooten eerbied
voor 't gedacht van Osman. Verfcheide regeerende
keizers zijn ontthroont geworden en ter
dood gebragt; maar geen voorbeeld is 'er dat de
kroon in eene andere familie overging, weshalven
de inwendige ftaatsinrichting niets te duchten
heeft van eene omwenteling ten voordeele eens
vreemden. Het Ottomanifche rijk Wierd gevestigt
door kracht en geweld en de twisten der
, Christen vorsten hebben, tot hier toe medegewerkt
om 't zelve in ftand te houden. De Turken
waren een geruimen tijd een ruw volk gehecht
aan woeste gewoontens, doch hunne zeden
zijn, federt het begin der tegenwoordige eeuw,
ee-

EES VI. G E S C H I E D E N I S . 391
eenigzins befchaafder geworden. Hunne handelgemeenfchap
met de Franfchen,-, Engelfchen en
andere Europaanfche volken heeft de Turken
gepolijst en derzeiver fmaak kiefcher gemaakt.
Het Ottomanifche rijk fchijnt aan 't vervallen te
zijn, het is omringt van magtige naburen en heeft
de keizer van 't Duitfche rijk aan de eene zijde
en de keizerin van Rusland aan de andere; deze
houden geftadig het oog gevestigt op de vruchtbare
Landfchappen van Europa's Turkijen, en
verlangen gretig naar de bezitting van dezelven,
Om die reden laten zij geene gelegenheid voorbijgaan
om met de Porte te twisten, ten einde,
onder fchijn van billijkheid, zich meester van
hare Landftreeken te maken. Ongetwijvelt heeft
het Turksch bewind veel van deszelfs klem verlooren
en deszelfs foldaten fchijnen die krijghaftige
dapperheid te ontbeeren om welke zij voormaals
zoo vermaard waren. De tijd is waarfchijnlijk
niet ver meer af dat Conftantinopolen weder
in 't bezit der Christenen zal zijn. Wanneer eene
natie die inwendige kracht verloren heeft,
welke alle de raderen der regeering behoorlijk
gaande houdt, als kan hare ontbinding noch dooiden
krijgsman noch door den ftaatsman belet
worden.
WIJ hebben bereids aangemerkt dat zij, die
Conftantinopole verlieten en de wijk namen naar
't westen, aldaar de geleerdheid deeden herleven
Bb 4 en

593 H E D E N D A A G S E H E EES VE
en aan dc Europanen een fmaak inboezemden
voor de Griekfche taal. De oeffening in die
taal wierd in 't jaar veertien honderd een cn negentig
in Engeland ingevoerd door zekeren William
Grocijn en openlijk door hem te Oxford
onderwezen. De aanwas van koophandel, in de
vijftiende eeuw, ftrekte ter befchavinge der maatfchappijë
in Europa en bijzonderlijk in Italië'.
De Oost-Indifche handel was toen in de handen
der Venetianen en Cosmo de Medicis deelde dien
met hen. Zoo lang de volken van Europa geene
gemccnlèhap met eikanderen hadden, waren zij
barbaars en onkundig, doch kennis en kieschheid
waren de gevolgen van hunnen gemeenfehappelijken
koophandel.
MAAR. van alle de oorzaken, welke tot de
verlichting en befchaving van 't menschdom iets
toebragten, heeft de uitvinding der drukkonst
misleiden wel het meeste geholpen. Deze konst
wierd te Straatsburg ontdekt, omtrent het jaar
1440, door zekeren Jan Guttenbcrg, en tot volomenheid
gebragt door Jan Faust en Schoeffer
te Mentz. Laurens Koster te Haarlem was hen
reeds voorgegaan door 't drukken van ganfche
bladzijden, die in hout gefneden waren, naar de
wijze der Chinefen. Doch Guttcnberg vond de
metale drukletters uit, welke vervolgens tot volmaaktheid
gebragt werden door Petrus Schoeffer.
Willem Caxton voerde in Engeland, in 't jaar
1474».

EES vr. G E S C H I E D E N I S . $93
1474, de metale drukletters in. De uitvinding
der drukkonst kwam de wereld zoo ongemeen
voor, dat zij, die 'er de eerfte proeven van leverden,
gehouden wierden voor lieden, die door
tooverij werkten. Het gemeen is altops onkundig,
derhalven oordeelende bij 't gene het ziet,
befchouwt het den genen, die eene verbazende
uitvinding of ontdekking doet, als iemand die
niet door eige kracht werkt.
D E drukkonst is een der grootfte zegeningen,
waar mede de hemel het menschdom heeft befchonken.
De vrijheid van de drukpers is voor
een vrij volk het Palladium zijner vrijdommen.
Door middel van de drukpers word iedere tak
van nutte kennis aan 't gemeen medegedeelt, en
dus kan men met weinige kosten behoorlijk 011derrigt
ivorden wegens alles wat kari ftrekken ter
verbetering van ftaat en leven. Daarenboven
heeft de drukkonst, door middel van menigvuldige
afdrukken der heilige fchriften in de volkstalen,
onder de Christenen, de kennis van den
waren godsdienst verfpreid, zonder door bijvoegzels
en overleveringen van feilbare menfehen
verandert of befmet te zijn. — Men zegt, dat de
drukkonst even zeer dwaling als waarheid kan
veripreiden. 't Zij zoo; maar dit is eene belemmering,
welke grootelijks word opgewogen, door
de menigte voordeden, welke de drukkoHst oplevert.
Onkunde vermeerdert dwalingen, terwijl
Bb 5 ken-

394 H E E - E N D A A G S C H E LES VI.
kennis dezelvsn ontdekt en wederlegt. Zoo wij
door behulp van boeken Hechts langzamerhand
tot kundigheid komen, zouden wij zonder dien
bijftand, buiten ftaat geweest zijn de waarheid te
onderfcheiden van de dwaling. De beste dingen
worden misbruikt, doch dit bewijst niets tegen
derzeiver nuttigheid. Sints de uitvinding der
drukkonst zijn de gronden van rede en zedelijk­
heid algemeener veripreid geworden, 't geen zeer
ten nutte ftrekte van de zaak der menschlijkheid
en ter bevordering van ware geleerdheid en
kennis.
D E uitvinding van 't buskruid bragt eene groo­
te verandering te wege in de krijgskunde. Van
den tijd dier uitvinding en van die der musketten
wierd het voetvolk het nuttigst gedeelte eens le­
gers, van't welk de goeden uitflag eens veldflags
afhing. De ruiterij was niet langer zoo geducht,
de ridders, die te paard ftreden, muntten zoo
fterk niet uit, noch konden veel uitvoeren dewijl
zij in een zwaar ijzer harnas als opgefloten waren.
Daarenboven wierden ter belooning van een' ver­
dienstelijk'loldaat, de riddcr-ftanden in Engeland,
Frankrijk en Duitschland ingevoert. Deze ftan-
den gaven den doodfteek aan de oude ridderfchap.
Tot een medelid dier ,ftanden te behooren, ftreel-
de 's menlchen ijdele glorie niet weinig, en 't
gezach der koningen wierd door dezelve ver­
meerdert.
NA

LES VT. G E S C H I E D E N I S . 395
NA ZOO veele eeuwen van onkunde en barbaarsheid
kon men niet verwagten dat de volken
van Europa eensklaps tot eene uitgebreide kennis
van menfehen en zaken zouden komen, en
redelijke, zachtaartige en zuivere zeden aannemen.
De vorsten hadden geene groote vorderingen gemaakt
in de ftaatkunde, hunne ftaatkunde beftond
in trouwloosheid en bedrog. Zij fpotteden met
gewijde en ongewijde dingen. De verdragen
dienden om hunne vijanden te verftrikken en onder
het mom van vriendfehap poogden zij iemand
fchade toetebrengen. Zij bedienden zich van
vergif en moord, om den genen uit den weg te
ruimen, die hen mishaagden, 't Luid vreemd
dat het menschlijk hart met meerder befchaaftheid
dan het tot daar toe gekent had, zich van
fijner ondeugden bediende niet minder verderflijk
dan de beestachtigfte woestheid. Men zou 'er
deze reden van kunnen geven, dat de invloed
van 't gezond verftand nog geen invloed op 's
menfehen geest verkregen had; aandoenlijkheid,
menschlijkheid en goedwilligheid vermogten nog
niets op het hart; en de zeden van 't volk waren
gelchoeit op den leest van die der hovelingen
en vorsten, bij wie vaak de gruwzaamfte
middelen billijk geacht wierden ter bereikinge
van 't gene zij voor zich zeiven nuttig oordeelden.
D E handel en handwerken van Engeland maak­
ten

396 H E B E N D A A 6 S C K I EES VE
ten eenige vorderingen in het tijdvak het welk
wij thans bezig zijn te befchouwen. Ten bewij­
ze hier van zegt men ons, dat de Engelfchen
het toen reeds in den zin hadden een fcheepvaart
acte te maken als het gefchiktfte middel om zich
het recht te verzekeren van 't vervoeren hunner
cigenek oopmanfehappen. Richard III. moedigde
den koophandel en handwerken aan. De En­
gelfchen zijn aan hem fommige hunner beste
wetten verfchuldigt en bijzonderlijk het aanftel-
len van Confuls om in uitheemfche landen het
opzicht te hebben over hunnen koophandel.
Hendrik VII. was de eerde Engelfche monarch,
die iets aanwendde om een leger op de been te
houden, door de indelling van 't gene men
Lijftrauwanten noemt. Hij gaf den laatften flag
aan de Lcenhoudingen, door eene acte, welke
onder zijne regcering doorging en de Mortmain
acte geheten word; bij deze acte werd een ie­
gelijk Landeigenaar in ftaat gefteld zijne lande­
rijen te verkoopen of te verpanden, zonder aan
eenige boete onderhevig te zijn.
WIJ zullen met de volgende opmerking deze
les befluiten. Volken vorderen langzaam van
onkunde tot kundigheid cn van woestheid tot
befchaafdheid, en daar kunnen geene wetten
en regeering vastgefteld worden in 't midden
van beroerte en wanorde. Doch wanneer een
volk gelukkig geflaagt heeft in zijne ftaatkundige
in-

EES VI. GESCHIEDENIS. 397
inrichtingen en daar bij deszelfs wetten heeft
verzekert, wanneer het voorfpoedig is geweest
in het oeifenen van deszelfs vlijt en nijverheid,
behoorde het die zegeringen in acht te nemen
door een behoorlijk gebruik van dezelven te
maken.
ZE.

398 H E D E N D A A G S C H E EES VIE
Z E V E N D E L E S .
Algemeene Bef'chouwing van de zestiende Eeuw.'—
Staatkundige Gebeurtenis/en. Hervorming — De
Gevolgen van 't ontdekken van Amerika. Regeeringen
— Wetgevend vermogen — Zeden — Zeevaart
en Koophandel — Wetenfehappen — Fraije
Letteren — Fraije Konsten.
ALGEMEENE BESCHOUWING enz.
J ) E zestiende eeuw, Seculum Reformatum, of
de eeuw van ontdekking geheten, levert den lezer
waarlijk gruote gebeurtenisfen, gebeurtenisfen
aan alle vorige eeuwen der wereld onbekent.
Europa begon, na lange en hevige ftuiptrekkingen,
te bedaren en het gebrom des krijgs in het
zachter geluid des vredes te veranderen. De daten
genoten eene inwendige rust, het werk van
eene verlichter wetgeving. De koophandel, door
de fcheepvaart uitgebreid, vercenigde de volken,
en ftaatkundige inzichten verderkten den band,
door 't eigen belang gevormt. De zeden der
maatfehappij namen zichtbaar eene zachter gedaante
aan. De fraije konsten vorderden tot volkomenheid
en de wetenfehappen begonnen door
den dikken nevel heen te dringen, onder welken
de onkunde dezelve bijna vijftien eeuwen lang
had

LES vu. GESCHIEDENIS. 399
had bedolven gehouden.' Zulke heuchlijke omwentelingen
moesten noodwendig een eeuw,
vruchtbaar in groote gebeunenisfen, voortbrengen;
van daar dat de zestiende eeuw misfchien
de verbazendde eeuw is van alle die federt de
fchepping der wereld verloopen zijn. Wanneer
wij het oog daan op de vorsten, die toen in Europa
regeerden, befpeuren wij mannen ten hoogden
achtbaar, zoo door den roem, dien zij zich
zei ven verwierven, als door het gedrag, het
welk zij hielden, of door de groote omwentelingen,
welke/zij veroorzaakten. Te Conftantinopole
zien wij een Selim Sijrië en Egijpte aan de
Ottomannifche heerfchappij onderwerpen en een
einde maken van het rijk der Mammelukken, die,
fints de dertiende eeuw, het laatfte koningrijk
bezeten hadcen. Na hem komt zijn zoon, de
groote Soliman, te voorfchijn, die onder de
Turkfche keizers de eerfte is, welke zich een
weg baant naar Weenen en zich in Bagdad, de
ftad der oude Califfen, door zijne wapenen verovert,
tot koning van Perfië doet kroonen, terwijl
hij te gelijk Europa en Afia doet beven.
IN 't noorden ziet men, ten zeiven tijde, Gustavus
Vafa de Zweden van het Deenfche juk
ontheffen en tot koning verkoren van een land,
welks wreker en verloslèr hij is.
MOSCOVIE word den Tartaren, aan welken
het

400 H ï B I K B A A * S C K E LES VIE
liet cijnshaar was, onttrokken door Johannes Bafdowits,
een barbaarsch vorst, 't is waar, en
het hoofd van een nog barbaarfcher natie, doch
die als wreker van zijn vaderland, een plaats
verdient onder de groote vorsten zijner eeuw;
ook begon Moscovië, van dat tijdflip af, eene
gedaante aantenemen onder de mogendheden van
Europa.
IN Spanje, Duitschland en Italië zien wij Karel
V. onder verfchillende tijtels meester van alle
die ftaaten den last van Europa fchragen, altoos
in de weer, altoos in onderhandeling, langen
tijd gelukkig, zoo wel in 't ftaatkundige als
in den krijg, de eerde vermogende keizer; fints
Karei den grooten, en de eerde koning van
Spanje,, federt de verovering der Moren; palen
ftellende aan 't Ottomannil'che rijk, koningen
makende, en zich eindelijk ten voordeele zijnes
zoons Philippus II, ontdoende van alle de kroonen
welke hij getorscht had, om als een kluizenaar
het overige zijner dagen in godsdienstige
oelfeningen door te brengen, na gansch Europa
ontrust te hebben.
. ZIJN mededinger in roem en ftaatkunde, Francois
I, koning van Frankrijk, min vermogend,
min gelukkig; maar dappercr en beminnenswaardiger,
verdeeld tusfehen Karei V. en zich de
wenfehen en achting der natiën. Overwonnen
maar

EES vri. G E S C H I E D E N I S . .401
maar roemruchtig doet hij, in weerwil zijner tegenspoeden,
zijn rijk bloeijen en maakt zijnen
naam onfterflijk door zijne 'zucht voor de fraije
konstën, welke hij van Italië, daar zijden hoogften
top bereikten, in Frankrijk overbragt.
HENDRIK VIII, koning van Engeland, te
wreed, te eigenzinnig om onder den rang der
helden geftelt te worden, houdt echter eenen
rang onder de koningen, zoo door de omwenteling,
welke hij in 't verfland van zijn volk te
weegbragt, als door de balans, welke de Engelfchen
van hem leerden houden tusfehen de
bcheerfchers van Europa.
PAUS Leo X. is vermaard door zijn verftand,
door zijne beminnelijke zeden, door de groote
konstenaars, welke zijn eeuw gedenkwaardig maken,
en door de groote verandering, welke onder
hem de kerk verdeelde.
IN 't begin van dezelfde eeuw deden de gods ;
dienst en het voorwendzel om de aangenomen
leer te zuiveren (deze twee groote werktuigen
der ftaatzucht) het zelfde uitwèrkzel langs de
kusten van Afrika als in Duitschland, en bij de
Mahomedanen als bij de Christenen. Een nieuw
opperbewind, eene nieuwe erfopvolging van koningen
vestigen zich in het groote rijk van Marocco
en Fez, het welk zich tot in de woestijne
Cc vaa

40* H ï » I N B A A ( ! J t H E LES VlE
van Nigritië uitftrekt. Dus beproeven Afia, Afrika
en Europa te gelijk eene omwenteling b
de godsdiensten. De Perfen fcbeiden zich voor
altoos van de Turken af, en fchoon zij denzelfden
God en denzelfden propheet erkennen, maken
zij de fcheuring van Omar en Ali onherftelbaar.
Onnnddelijk daar op volgt de verdeeltheid
der Christenen, waardoor den R'ocmfchen opperpriester
dc helft van Europa ontrukt word.
TERWIJL de oude wereld onder deze hevige
fchokkcn van burgerlijke en godsdienstige beroertens
zucht, word door den ondervelijken
Christophel Columbus eene nieuwe wereld ontdekt;
de fchepen en wapens van Portugal richten
tusfehen de Oost-Indien en Europa den
rijkden koophandel op. Cortez onderwerpt aan
zich het magtige rijk van Mexico, terwijl Pizzaro,
met een handvol volks, zich meester maakt
van Peru. Albuquerque vestigt met even zoo
weinig magt de heerfchappij en den koophandel
van Portugal in de Indien, in weerwil der Indifche
koningen en in weerwil van de tegenftrevingen
der Mufulmannen, die in 't bezit waren
van dien handel.
IN het tijdvak, het welk wij thans bezig zijn
te befchouwen, bragt de natuur menfehen voort
ongemeen in alles, en die vooral in Italië gevonden
wierden. Dan, het gene ons in die luister-

LES VIE G E S C H I E D E N I S . 403
terrijke eeuw nog meer verbaast, is, dat in weerwil
der oorlogen door de ftaatzucht verwekt, en
in weerwil der verfchillen over den godsdienst,
welke de ftaten begonnen te ontrusten, hetzelfde
vernuft, waar door de fraije konsten te Rome
te Napels, te Florence en te Ferme bloeiden
en 't welk van daar het licht verder in Europa
overbragt, terftond de zeden der menfehen in
bijna alle de wingewesten van 't Christen Europa
verzachtte.
IN 't begin van de zestiende eeuw waren de
fteden van Italië de fchoonfte in de wereld, zij
pronkten met de prachtigfte openbare gebouwen
en met de kostbaarfte burgerhuizen. Dat land
xvas het middenpunt van geleerdheid en fmaak.
De Italiaanfche vorsten en groote mannen fchep.
ten behagen het menfchelijke verftand aantekweeken.
Innocentius VIII, een oud man, achtbaar
om zijne deugden, ftierf, en de eerlooze Borgia,
bekend onder den naam van Alexander VI, bediende
zich van de hatelijkfte middelen om detï
pausfelijkcn ftoel tc bekleeden.
FIET Duitfche rijk in zeven keurvorstendommen
en in een aantal geestelijke en wereldlijke
vorstendommen verdeelt, bleef nog een achtbaar
lighaam niettegenftaande het noorden van Italië'
daar van was afgeicheurt. Frederik IV* hoofd
van 't huis van Oostenrijk, bezat behalyen zijne
Cc a kei-

404 H l B ï S K A A ' t S C H E LES VïE
keizerlijke waardigheid, aanzienlijke ftaaten. Zijn
zoon Maximiliaan kwam in 't bezit van de rijke
nalatenfchap der Burgundiiche hertogen. Doch
met alle die voordeden in dat huis vereenigt,
verrigtten die beide vorsten niets aanmerkenswaardig.
De werkelooze Frederik offerde alles op
aan vreesachtigheid en aan eene_ neiging tot rust.
Maximiliaan, fchoon ftout, ftaatzuchtig en begeerig
naar roem, was verwaand en onvoorzichtig,
bezat geene zuinigheid en gedroeg zich al
te onftandvastig in de uitvoering zijner ontwerpen.
FRANKRIJK was ftil en gerust. De groote
Leenen aan de kroon gehegt, de vernietiging van
de Leen-regeering, het aandeden van gerichtshoven,
de geftrenghcid der wetten tegen onderdrukking
en onderdrukkers; de troepen uit 's lands
fchatkist betaalt en die geene beveelen kenden
dan die des konings, het recht des konings om
belastingen te leggen, alle deze voordeden zouden
Karei VIII. tot een magtig vorst hebben kunnen
maken, indien hij de daatkundige bekwaamheden
zijns vaders had bezeten.
SPANJE was vereenigt onder Ferdinand en
Ifabella. De uitdrijving der Mooren, het bezit
van veele eilanden in de Middelandfche zee, het
karakter dier beide vorstelijke perfonadien maakten
dc Spaaniche magt zeer aanzienlijk. De geldjnid-

EBS va. GucHiiiïHij, 405
middelen van dat rijk wierden geregeld beftiert;
deszelfs vlooten waren aanmerkelijk, deszelfs
krijgsbenden talrijk en wel geöeffend in de kunst
des oorlogs, het geen zij te danken hadden aan
de lange twisten met de Mooren, Ferdinand I,
zoon van AJfonfus den grootmoedigen, heerschte
in Napels, hij was een zwak en flecht vorst, in
verachting bij vreemden, die naar zijnen throon
haakten en verfoeit van zijne onderdanen, die
naar eene omwenteling verlangden. Petrus de
Medecis regeerde te Florence, hij vermeerderde
door zijn heerschzuchtig gedrag de ijverzucht en
afkeer zijner medeburgeren. Zij waren heimelijk
op eene verandering bedagt, waar door de vrijheid
van 't gemeenebest zou konnen herftelt worden;
en wagtten flechts eene gunstige gelegenheid
af om het juk aftefchudden.
TEN noorden van den kerkdijken ftaat zien
wij veele kleenc vorstendommen den ftoel van
Rome ontweldigt. Flerkules d'Este regeerde met
wijsheid in Modena en Ferrare; Francois Gonzagua,
vermaard om zijne kundigheden in den
krijg, heerschte in Mantua; een tak van het
huis der Paleologi, voormaals keizers van Conftantinopole,
bezat het vorstendom van Montferrat.
De hertogen van Savoije door de aanwinning
van Piedmont, en nog meer door hunne
ftaatkunde hadden zeer veel invloed op de zaken
van Europa. Pifa was aan Florence onderwor-
Cc 3 pen

&o6 H E D E N D A A G S C H E EES VIE
pen en de Genuè'zen gedwongen te bukken onder
't juk van Milaan, waren niet langer mededingers
van Venetië. Het hertogdom van Milaan vormde
door de aanwinning van Genua en door 't overweldigen
van Panna en Placentia eene aanzienlijke
mogenheid. • Francois Sforza, de bastaart eens
foldaats van fortuin, had dat fchoone land aan
de vorsten van 't huis van Orleans ontwrongen,
het welk afdamde van den burggraaf, den wettigen
erfgenaam. Lodewijk Sforza, een Hecht maar
doorflepen man, hield toen de teugels der regeering,
welke hij aan zijnen neef den jongen Galeas
had ontweldigt.
VENETIË zag zich ten toppunt van glorie
en de middelen, welke haar tot den hoogen
ftand, dien zij toen bereikte, verheven hadden,
waren haren koophandel, de uitgebreidfte dien
eenig volk dreef; hare ftaatkunde, welke zich
alle de bewegingen harer naburen ten nutte maakte
; hare geduchte legers, en vooral hare fcheepsvloten,
welke alleen opgewogen waren tegen de
Ottomannifche zeemagt. Dc Switzers, die door
eene edele geestdrift voor de vrijheid, de grootfte
kundigheid in 't beöeffenen des wapenhandels
vérkreegen hadden, bewaakten de noordelijke
toegangen van Italië en de grootfte mogenheden
van Europa verlangden ieder om 't zeerst met
hen verbonden te zijn.
EN-

EES vn. G E S C H I E D E N I S . 407
ENGELAND was ontheven van de inwendige
ftuiptrekkingen, welke de wrok der huizen van
York en Lancaster aan 't zelve had doen gevoelen.
Hendrik VII, de eerfte van 't huis van
Tudor, na door zijn kloek en voorzichtig gedrag
de verfchillende partijen verpletterd te hebben,
die de cerfte jaren zijner regeering ontrusteden,
maakte zich de daar op volgende kalmte ten
nutte om alle de bewegingen zijner naburen gadeteflaan.
NAVARRE en Schotland waren aan Frankrijk
vereenigt zoo door neiging als door belang. Johannes
Albert, die vreesde aangevallen\te zullen
worden van Ferdinand van Spanje, kon zich op
geene befcherming dan op die van Frankrijk
verlaten. Jakobus IV.-van Schotland, te zwak
om de Engelfchen te weêrftaan, was verplicht
hulp te zoeken in den zelfden hoek. 't Is twijvelachtig
of Schotlands verbintenis met Frankrijk
voortkwam uit gezonde ftaatkunde. Hoe 't ook
zij, 't is zeker dat de Schotten dikwijls de Franfehen
bijlprongen door ten hunnen voordeele eene
afwending in Engeland te maken; doch het blijkt
niet dat de Schotten ooit eenigen bijftand van
aanbelang van de Franfchen ontvingen. — Johannes
II, koning van Portugal, hield zich, terwijl
zijne naburen bezig waren malkanderen te
verfcheuren, gelukkiglijk bezig met dc zorg van
nieuwe ontdekkingen te doen.
Cc 4 Jo-

408 H E D E N D A A G S C M E LES VH.
JOHANNES van Oldenburg had juist de drie
noordfche koningrijken vereenigt; maar Stepha-
nus Stur bleef nog groot gezach in Zweden be­
houden, en de onlusten, welke hij gedurig le­
vend hield, waren de voorboden van eene nabij-
zijnde en roemruchtige omwenteling. — Ladislaus
Jagello, koning van Hongarije, kon noch den
vijand verdrijven, die aanhoudend zijne grenzen
verwoestte, noch zijne onderdanen beteugelen,
die hem met weerzin gehoorzaamde. Albert Ja­
gello, zoon van den grooten Cafimir, en broeder
van Ladislaus, die in Polen heerschte, was ge­
ftadig handgemeen met de Turken en Rusfen.
B A J A Z E T II, de onwaardige opvolger van
de helden der Ottomannifche familje, bezat den
throon van Conftantinopole, terwijl zijn broeder
Zezirn, die den fcepter beter verdiende, in Eu­
ropa rond zwierf, ten fpeelbal van de grilligheid
der Christen vorsten. — De Tartaren hcerschten
in Perfië: de Mammelukken in Egijpte; het ove­
rige van Africa was onderworpen aan verfcheide
Scherifs of vorsten, die voor hun opperhoofd
erkenden den keizer van Marokko onder den tij­
tel van Miramolijn; zoodanig was de gefteltheid
van Europa, in 't begin van de zestiende eeuw.
Laten wij nu een vluchtig oog werpen op de
ftaatkundige gebeurtenislèn zoo als dezelven ach­
tervolgends plaats hadden.
J? TA AT-

EES VII. CïICIUHHU, 4O9
STAATKUNDIGE GEBEURTENISSEN.
ITAEIE trekt het eerst onzen aandacht. Lodewijk
Sforza, die een overweldigt gezach in
Milaan bekomen had, verlangde zijnen neef, den
jongen Galeas, van deszelfs tijtel en leven te
berooven, doch de wraak des konings van Napels
duchtende, wiens dochter was gehuwt aan Galeas
, bevreest voor de Medicis, die vermaagdfchapt
was aan den jongen Sforza; en afgefchrikt dooide
hertogen van Savoije, die niets zoo zeer verlangden
dan de ftaatzucht te beteugelen van Lodewijk,
en van Borgia, die tot paus was verkoren
geworden onder den naam van Alexander VI,
befloot Lodewijk om alle deze moeilijkheden,
welke zo zeer inliepen tegen zijne misdadige inzichten,
te boven te komen, Italië in vuur en
vlam te zetten en zijne vijanden te bederven
door eenen magtigen koning. Ingevolge daar van
wierp hij zijne keus op Karei VIII, koning van
Frankrijk, dien hij uitnodigde tot het vermeesteren
van Napels, een koningrijk door geweld
ontnomen aan het huis van Anjou, van 't welk
Karei de wettige erfgenaam was. Karei, verbijsterd
door het ftreelend denkbeeld van zulk
eene verovering, maakte zich tot de uitvoering
daar van gereed. Hij haalde Hendrik VII. door
zekere fomme gelds over om hem in zijne ontwerpen
niet te dwarsboomen, en de onvoorzichtige
Karei ftond met het zelfde oogmerk aan den
C c 5 ftaat-

(J.10 H E D E N D A A C S C H E LEI VIE
ftaatkundigen Ferdinand van Castiliën de land-
fchappen af van Cerdagne en Rousfillon, zich
vergenoegende met de beloften van een man,
die nooit om 't houden van zijn woord vermaard
was- Tienduizend Switzers. in foldij genomen
vermeerderden zijn leger, het welk, toen hij te
Lijons aankwam zeer talrijk was uit hoofde der
menigte edelen, die verlangden blijken te geven
van hunne dapperheid. Naauwelijks was Karei
in 't Milaneefche aangekomen toen de barbaar­
fche Lodewijk, verzekert van de befcherming,
die alle zijne vrees verdreef, den jongen Galeas
door vergift van kant hielp cn den fcepter uit
de handen wrong van deszelfs zoon, die flechts
een kind was. De Franfche koning, verblind
door het ontwerp, zag de lhoodheid zijns bond-
genoots over 't hoofd, en toog naar Toscanen,
daar hij Petrus de Medicis verfloeg en hem nood­
zaakte de wijk te nemen naar Venetië. Karei
trok naar Florence voort; de Magiftraat opende
de poorten, de Medicisfen werden verbannen,
derzeiver eigendom verbeurt* verklaart, hunne
ftandbeclden verbroken en het gemeenebest fchcen
te herleven. Van Florence vloog Karei naar
Rome om den paus te ftraffen, die zich tegen
hem verklaard had. De beruchte Borgia bekleed­
de toen den pauzelijken zetel; een man, eerloos
om zijne misdaden, zoo dat hij niet alleen het
pausfehap maar zelfs het leven onwaardig was.
Cefar Borgia, 's pauzen zoon, evea fnood en
nog

EES vu. G E S C H I E D E N I S . 41»
nog listiger dan zijn vader, was het ooglijn van
den paus, zij fchroomden niet de misdadigfte
middelen in 't werk te ftellen om hunne ftaatzucht
te voldoen. Alexander VI, wiens fchandelijk
en losbandig gedrag de Christen wereld
ergerde, fidderde op de aannadering des konings
van Frankrijk en floot zich met zijn' zoon en
met Zezim, de rampzalige zoon van Mahomed,
op in het het kasteel van S c
. Angelo. Karel
kwam in Rome, bij toortslicht, en de paus
zogt den ftorm aftcweeren door onderhandeling.
Hij verbond zich Zezim aan Karei overtegeven,
wiens bezit hem kans gaf op het Ottomannilche
rijk. De ftaatzuchtige monarch leende het oor
aan deze voorwaarde, vergat de oorzaak zijns
wroks, maakte vrede met den paus en wierd deszelfs
befchermer. Zezim ftierf eenige dagen daar
na aan vergif, en Karei verre van den paus van
deze misdaad te verdenken, bevestigde deszelfs
overheerfching, vertrok van hun in 't vriendelijke,
en vervolgde zijne reis naar Napels.
DE bloodhartige en wreede Ferdinand I. ftierf
fchielijk. Zijn zoon Alfonfus, nog zwakker en
fnooder, had van den throon afftand gedaan ten
voordeele van Ferdinand II. en vluchtte naar Sicilië;
en Ferdinand was naar een naburig eiland
geweken, om aldaar gunstiger omftandigheden
aftëwagten. Karei, geene hinderpalen ontmoetende,
drong in het koningrijk Napels en deedt
zij-

412 H K D E N B A A G S e H E EES VIE
zijne intrede in de hoofdftad onder 't gejuich
van eene menigte volks 't welk te famengefchoold
was. De Arragoneefehe heerièhappij nam een
einde, en het huis van Anjou geraakte weder, in
't bezit zijner oude rechten. Ongelukkiglijk liet
Karei zich verblinden door vermaaklijkheden.
Zijne hovelingen en Soldaten verflapt door de
zachtheid der luchtftreek, gaf een famenloop van
allerlei foort van vermaken den vrijen teugel aan
veele buitenlporigheden, de zedigheid wierd gehoont,
de voorrechten der Napolitanen wierden
verkragt en den eigendom van bijzondere perfonen
vernielt. Te vergeefsch morden de ingezetenen,
de Franfchen verachteden derzeiver billijke
klagtcn, en achtten zich volkomen veilig.
Inmiddels maakten Alexander VI, de Venetianen,
de koning van Castilië, Maximiliaan, die
maar pas tot keizer was verkoren en Lodewijk
Sforza zelf een geheim bondgenootlchap, en alle
namen zij 't belluit Karei aantevallen en hem
van de middelen te verfteken van naar Frankrijk
wedertekeeren. De burgers van Napels, verwittigt
van dat bondgenootlchap, namen.de wapens
op en riepen den. jongen Ferdinand tot den throon
zijns vaders. Karei ontving de tijding daar van
ia 't midden van een feest, zijn kleen leger verdeelende,
liet hij vierduizend mannen in het ko- -
njngrijk Napels, onder het bevel van Bourbon
Montpcnlier en hij zelf cn Stuart d'Aubignij
toog met het overige naar 't noorden van Italië.
Hij

EES VIE G E S C H I E D E N I S . 4IS
Hij vervulde Rome roet fchrik en noodzaakte de
Borgia's zich te verfchuilen. Florence bereikt
hebbende, waar hij te veel tijd verfpilde, kreeg
hij bericht dat zijn neef de hertog van Orleans
geflagen was door Lodewijk, en dat Sforza te Novara
ingefloten was, waar hij gevaarlijk liep van
gevangen gemaakt te worden. Op deze onaangename
tijding herleefde de moed van Karei, hij
vloog Lombardijë in en vond te Fornova, een
dorp in de nabuurfchap van Plazentia, zijnen optocht
belemmerd door veertig duizend mannen.
Misfchien fcheen de dapperheid der Franfchen
nooit heerlijker dan op dien vermaarden dag.
Zeven duizend mannen tastten dat talrijk leger
aan, drongen door 't midden van deszelfs rangen
heen, zagen den vijand onder de oogen zonder
dat deze hen durfden te vervolgen. Karei's onvoorzichtigheid
redde Lodewijk Sforza, want de
Franfche koning op de grenzen van Piedmont
gekomen, gaf zich weder over aan weelde en
vermaken.
OMTRENT den tijd des overhaastten te rug
tochts van Karei naar Frankrijk, kreeg Ferdinand
van Napels, geholpen door de krijgsbende van
Alexander VI, de Venetiaanfche vloot en eenige
weinige foldaten, welke de koning van Arragon
hem zond onder 't bevel van den grooten Gonzalva,
zijn koningrijk weder, doeg Montpenfier,
en noopte hem door eene fchandelijke capitulatie,

414 H E D E N B A A G S C H E LES V1E
tie, de noordelijke landfchappen te verlaten. D'
Aubignij, die in begaafdheden Montpenfier overtrof,
was niet gelukkiger, uit hoofde dat zijne
vijanden vrij fterker in getale waren dan hij en
onder 't bevel ftonden van het grootfte krijgshoofd
van die eeuw. Op deze wijze zag Ferdinand
zich weder meester van Napels; Lodewijk
behield Lombardijè'; de Venetianen behielden de
plaatzen van welke zij de bezitting gekregen
hadden en Alexander was reeds bedagt om een
vorstendom voor zijn zoon opterigten.
DE dood ontnam Karei VIII. aan Frankrijk,
en toen hij ftierf icheen 'er een einde gemaakt
te zijn van de oorlogen in Italië. Doch zijn
neef, de hertog van Orleans, die hem onder den
naam van Lodewijk XII. opvolgde, omhelsde de
ontwerpen van zijnen voorganger. George Amboife
zijn ftaatsdienaar, die graag Paus wenschtc
te zijn, overreedde Lodewijk deszelfs wapenen
in Italië overtebrengen. Lodewijk verzekerde
zich eerst van den Paus, wiens zoon hij met gefchenken
overlaadde en gaf hem het hertogdom
van Valentinois. De Venetianen waren in zijn
belang, en hij verkreeg van Maximiliaan de
Leenhuldiging van 't Milaneelche. De ftad Milaan
wierd binnen den tijd van een maand ingenomen.
Lodewijk Sforza was gedwongen naar
Duitschland te vluchten, van waar hij welhaast
te rug kwam om zijne ftaten te hernemen; doch
ver-

EES vu. G E S C H I E D E N I S .
verraden zijnde van de Switzers, viel hij in handen
van Lodewijk die hem in een gevangenhuis
opfloot, waar in hij, na tien jaren gevangen gezeten
te hebben, ftierf. Parma, Plazentia en
Genua onderwierpen zich aan Frankrijk; en Lodewijks
geluk was niet min fchitterende in Napels.
Hij maakte een verdrag met den koning
van Arragon; en Frederik, die zijnen neef Ferdinand
van Napels opvolgde, zich zeiven van
den throon verfteken ziende, week naar Frankrijk
en bragt zijn tijd door met zich te oeffenen
in dc geleerdheid.
D E Spanjaarden en Franfchen bleven, na de
verovering van Napels, niet lang vereenigt. De
ftaatzucht verdeelde hen; zij grepen de wapens
aan en voerden het oorlog tegen eikanderen met
veel woede. Als toen zag men de loosheid des
ouden Ferdinand van Arragon de ongeveinsdheid
en openhartigheid van Lodewijk XII, de ligtgeloovigheid
en ftaatzucht van Gcorge van Amboifë,
de groote bekwaamheden van Gonzalva, van Antonius
Leva en van d'Aubignij. De Franfchen,
te Cerignoles verwonnen, verloren voor altoos
de beide Siciliën. Alhoewel Lodewijk zijne
krijgsbende geflagen zag te Navarre- en in 't
Rousfillon, en «bijna geheel vernielt op de grenzen
van Napels, was hij evenwel dolzinnig genoeg
om een nieuw leger aftezenden ten einde
eene tweede verovering te ondernemen. Doch
Ge-

4i6 H B » » N D A A G S C H E LES VIL
George YanAmboife, die zich te Rome ophield,
op hoope van het conclave te bewegen hem, na
den dood van Alexander tot Paus te verkiezen,
verijdelde alle de pogingen van Lodewijk, en
verloor voor zich zeiven de drie dubbele kroon.
KARDINAAL Rouvier bekent onder den naam
van Julius II, was naaulijks op den pauzelijken
ftoel gezeten, toen hij het ontwerp vormde om
Cefar Borgia alle deszelfs bezittingen te ontnemen;
de Venetianen te dwingen derzeiver overheerfchingen
te laten varen en de Spanjaarden, Franfchen
en Duitfchers te verdrijven uit Italië, daar
ieder hunner beurtling het bewind voerde. Julius
begon eerst met Borgia, dien hij noopte de
plaatzen te rug te geven, welke hij vermeestert
had, daar na verbande hij hem. De Venetianen
weigerden de fteden afteftaan, welke, zij in bezit
hadden, waarop Julius een ontwerp maakte om
tegen deze Gemeenebestgezinden dat zelfde volk
te wapenen, het welk hij voorgenomen had uit
Italië te verdrijven. Hij beraamde het vermaarde
bondgenootfchap van Kamerijk, en wapende
Duitschland, Frankrijk, Spanje en Italië tegen
Venetië. Maximiliaan ftond het gemeenebest in
't noorden aantevallen; Lodewijk XII, meester
van 't Milaneefche moest langs dien weg in de
ftaten van Venetië dringen; de vloten van Ferdinand
moesten de kusten langs de golf verwoesten
en Julius zou de Venetianen met zijnen kerke-

EES vu. G E S C H I E D E N I S . 417
kelijken banblixem verpletteren. In 't midden
van zoo veele en vermogende vijanden, wilde
Venetië zich niet vernederen; dat Gemeenebest
weigerde den bijftand van Bajazet, gaf geen gehoor
aan de geheime aanbiedingen van den paus,
maar belloot hen allen het hoofd te bieden. De
fnellen voortgang der Franfchen bragt nogthans
die Republiek op den rand hares bederfs. Toen
zij eindelijk bemerkte dat haren val onvermijdelijk
was, befloot zij het hoofd te buigen voor
den trotfchen Paus, die de ziel was van de geheele
famenipanning tegen haar. Julius, bereids
ongerust wegens den voortgang der Franfchen,
nam de onderwerping der Republiek benevens
de te rug gave der fteden aan en onttrok zich
het verbond. Ferdinand werd door gelijke middelen
overgehaalt; en de Venetianen bevrijd van
twee hunner vijanden, verzamelden alle hunne
krachten tegen Lodewijk en Maximiliaan, beide
alreeds verzwakt door de hitte der luchtftreek
en door de uitfporigheden hunner krijgsknegten.
De veldöverften van Lodewijk waren ijverzuchtig
cn mistrouwden malkanderen; dit alles begunstigde
de Venetianen. Zegepralende over Maximiliaan,
werden zij openlijk onderfteund door
den Paus en den koning van Spanje, die het oorlog
verklaarde aan Frankrijk. De Republiek
zich bij hare nieuwe bondgenoten voegende, na
dat zij het grootfte gedeelte had weder bekomen
van 't gene zij verlooren had, tastte de Fran-
Dd fchea

A lg H E D E N D A A G S C H E LES VIE
fchcn aan en vervolgde den hertog van Fcrrara,
die in 't belang van Lodewijk was, en dien Jtlius
verlangde uit deszelfs bezittingen te verdrijven.
De gefchiedenis levert geen verbazender
karakter dan dat diens paui. Hij delde zich aan
't hoofd der legerbenden, maakte het bedek van
eenen veldtocht, fchaarde de troepen in flag-orde,
liet zich op een rosbaar dragen om bij 't
openen der loopgraven tegenwoordig te zijn en
't werk daar van te beduren, liet zich bij de
belegeringen vinden, nam dikwijls ftormenderhand
fteden in en trok door de bres, welke hij met
zijn gefchut gemaakt had. d'Ars, Lautrec eu
boven al de onftervelijke Baijard kweeten zich
met roem in de legers van Frankrijk. Gaston de
Foix, hertog van Nemours, neef van Lodewijk
XII. was zeer voorfpoedig in 't noorden van Italië,
maar de dood diens helds, die in de loopbaan
der overwinninge viel, deèd de kans verkeeren.
Lodewijk wilde in eene woede eene kerkvergadering
beroepen om den paus aftezetten.
Eensgezind met Maximiliaan riep hij eene vergadering
van Bisfchoppen te Pifa bij een. julius
verzuimde niet al zijn vernuft in 't werk te ftellen,
hij deedt eene kerkvergadering te Rome bij
een komen om door dezelve zijne vijanden te
banblixemen, hij wist den onftandvastigen Maximiliaan
te overreden de bijeenroeping van Pifa te
loochenen, deszelfs bisfchoppen te rug te roepen,
't gezach der kerkvergadering van Latran te erken-

LES Vit» GESCHIEDENIS. 419
kennen en aan den zoon van Lodewijk Sforza
de leenhuldiging van Milaan te fchenken. De
Switzcrs bragten den jongen Sforza naar Milaan
te rug en verdreven de Franfchen. Ten zelveri
tijde wierp Genua het juk af van Lodewijk. De
kerkvergadering van Pifa, genoopt van ftad tot
ftad te vlugten, eindigde met eene fpot-vertoo­
ning te Lijons. De kerkvergadering van Latran
dagvaarde nogthans Lodewijk XII. voor dezelve
te verfchijnen, lag deszelfs koningrijk onder een
verbod, en verklaarde dat de koning van Navar-
re, de bondgenoot van Frankrijk zijn kroon ver­
beurt had. Ferdinand, met 's pauzen bul in de'
hand, fpoedde zich om den hertog van AIba in
Navarre te zenden; en Johannes d'Albert zag
zich kort daar op beroofd van zijn koningrijk^
het welk nimmer weder aan deszelfs wettigen
erfgenaam kwam. Alle deze onweêrsbuijen wer­
den door Julius II. op een gepakt: nog een dacht-
ofl'er bleef 'er te ftraffen, te weten Lodewijk
XII, doch de deod maakte een einde van de
woede des ouden mans. Julius, in weerwil, zij;
_ner behendigheid, werkzaamheid, begaafdheden:
en der befcherming, welke hij de letteren vei-
leende, verdient geenzins den eerbied van 't na»
geflagt. 't Is waar, hij bezat de hoedanigheden
van een oppermagtig vorst; maar de menigte
ftreeken, van welke hij zich bediende, de oorlo­
gen, welke hij in perfoon voerde, en de erger­
lijke buitenfporigheden, in welke hij zich toegaf,*
Dd 3 pase^

4ao H E D E N D A A C S C H E LES VIE
pastten in 't geheel niet aan het hoofd der kerke.
Hij was niet alleen een flecht paus, maar ock
een flecht mensch.
LODEWIJK XII. was niet gelukkiger onder
den opvolger van Julius. Kardinaal Juliaan de
Medicis, die onder den naam van Leo X. de S c
.
Peters ftoel beklom, volgde de ontwerpen zijns
voorgangers. Het Milaneefche wierd nogmaal
aan Lodewijk ontnomen. Genua wierp voor de
derdemaal het juk af; de Switzers verwoestten
Burgundië, en voerden den fchrik tot aan de
poorten van Parijs; de Engelfche, verwinnaars
te Guinegate, verwoestten de noordelijke landfchappen;
Johannes d'Albert, deedt vergeeffche
pogingen om weder in zijn koningrijk te komen;
Jacobus IV. van Schotland wierd geflageu, terwijl
hij eene afwending ten voordeele zijns bondgenoots
maken wilde. Lodewijk, aan alle kanten
benard, was gedwongen zich voor zijnen vijand
te vernederen. Hij loochende de kerkvergadering
van Pifa; de Sforza's wierden bevestigt
in hunne bezittingen; Navarre bleef aan Ferdinand,
en Johannes d'Albert verloor zijn erfdeel.
Om zich wegens de balfteurigheid der fortuin te
troosten, verkleefde Lodewijk zich aan zijn volk
en lag zich toe om het zelve gelukkig te maken.
Door flechte ftaatkundigen geleid, was deze vorst
de fpeelbal zijner bondgenoten en vijanden. Eene
vooringenomenheid voor Italië kostte veel
men-

LES VIE G E S C H I E B E N I S . 431
menfchenbloed. Zijne naauwe verbindtenisfen
met de Börgia's, zijne gcftrengheid jegens Lode­
wijk Sforza, zijne wreedheid jegens twee Vene-
tiaanfche raadsheeren, om dat zij ftoutmoedig
genoeg waren eene ftad te verdedigen, welke
hun was toevertrouwt, bezwalken de deugden
van Lodewijk XII. Doch gewisfelijk is het een
trek van een goed vorst, dat hij zijne onderda­
nen nimmer bezwaarde dan in de uitterfte nood­
zakelijkheid, en dat hij liever van zijne verove­
ringen afzag dan dezelve aan te houden ten na-
deele en fchade zijner onderdanen. Toen hij
ftierf noemde Frankrijk hem den vader van zijn
volk, ook heerschte 'er bij zijn dood door 't
ganfche koningrijk een algemeene rouw.
FRANCOIS I, die zijn neef Lodewijk XII.
opvolgde, huwde aan deszelfs dochter, en nam
zijne ontwerpen aan. Deze^ vorst, de held zijner
eeuw, zag met verontwaardiging hoe het Mila-
neefche zijnen voorganger was ontwrongen ge­
worden. Hij trok onmiddelijk naar Italië, noop­
te de Hertog van Savoije hem een doortocht te
openen; verfloeg Maximiliaan die hem wilde te­
gen houden, en zegepraalde over die Jtaliaanfche
benden, welke Sforza tegen hem aanvoerde. Hij
begaf zich vervolgens naar Milaan en wikkelde
de Switzers in een gevecht nabij Marignan, een
kleen dorp in Lombardijë, daar twee dagen aan
een wanhopig gevochten wierd. De Switzers •>
Dd 3 eer-

ifiA H E D E N D A A G S C H E LES VIÏ.
eerder overmand dan verwonnen, floegen in hunnen
aftogt de Venetianen en lieten het flagtveld
aan Francois, die zegevierende Milaan inrukte.
De andere deden volgden het voorbeeld der
hoofdftad; Sforza was verplicht de oppermagt
afteleggen; de Genuefen werden op nieuw onderworpen
aan Frankrijk; Paus Leo eischte den vrede;
de fteden, aan de Venetianen ontnomen,
werden te rug gegeven; en Francois I. werd befchouwt
als de eerfte vorst van Europa.
• E N G E L A N D .
HENDRIK VII. verfchafte door zijn voorzichtig,
bewind aan Engeland eene rust, welke dat
rijk in langen tijd niet gefmaakt had. Doch de
ftreken van de hertoginne weduwe van Burgundië,
eene prinfes uit het huis van York, en die eene
doodelijke haat voedde tegen het huis van Lancaster,
veroorzaakten aan Hendrik menigmalen
onrust en ftoorde den vrede zijns rijks. De lezer
weet van welke konstenarijen zij gebruik maakte
om mededingers aan Hendrik te verwekken, eerst
Lambert Simnel en vervolgens den gelukzoeker
Perkin Warbeck, een jood van geboorte, uit
een Vlaamsch dorp. Ierland verklaarde zich ten
zijnen voordeele, en Jacobus IV, koning van
Schotland, gaf hem eene zijner bloedverwanten
de fchoone Catharina Gordon, dochter des
Markgraven van Huntlij, tot vrouwe; door de
Schotten bijgefiaan plunderde hij Norihumberland,

EES vu. G E S C H I E D E N I S . 4*3
land, joeg de hoofdftad een fchrik aan, wierd
gevolgt van een hoop misnoegden en eindigde
zijn loopbaan met het verlaten zijn's legers, toen
het zelve op het punt ftond des konings troepen
te bevechten. Hendrik, die bij deze gelegenheid
veel beleid betoonde, offerde den onfchuldigen
graaf van Warwich, de laatfte van het huis van
York, aan de vyreede ftaatkunde van Ferdinand
van Spanje op, die zijne dochter Catharina niet
wilde geven aan Arthur, prins van Wallis, dan
op voorwaarde dat men dien edelman zou doen
fterven. Arthur zelfs ftierf weinige maanden na
zijn huwelijk, en Catharina wierd de vrouw van
Hendriks tweede zoon, eene echtverbintenis,
welke oorzaak was van veele voorvallen en het
middel door 't welk de hervorming in Engeland
werd ingevoert.
HENDRIK VIII, die den throon zijns vaders
beklom, zag het zuiden van Europa in vlam en
verwoest door de haat van Julius II, van Lodewijk
XII, en van Maximiliaan en Ferdinand.
Deez' jonge koning verklaarde zich ten voordeele
des keizers, ging in perfoon naar Vlaanderen,
nam Terouane in, en won te Guinegate den
veldflag der [poren. Welhaast raakte hij met zijne
bondgenoten in onmin, maakte vrede met
Lodewijk XII, aan wien hij zijn zuster ten huwelijk
gaf, en vereenigt blijvende met Francois
Dd 4 l,

4*4 H E B E N B A A G S C H E EES VIE
I, fcheenen de beide natiën hunne vorige vijand-
fchappen en twisten vergeten te hebben.
SPANJE.
TEN zeiven tijde geraakte Spanje door de
ontdekking van de nieuwe wereld ten toppunt
van roem. Christoffel Columbus, een geboren
Genueesch, die in zijn eige land als een droomer
befchouwt, van Karei VIII. koning van Frank­
rijk met verachting afgewezen, door Hendrik
VII. uit Engeland verdreeven en door Emanuël
van Portugal op den tuil gehouden was, had,
na agt jaren aanzoek aan 't hof van Spanje bij
Ferdinand en Ifabella gedaan te hebben, ten lan­
gen lesten het goed geluk om drie kleene fche-
pen te verkrijgen, met welke hij in 't jaar 1492.
onder zeil ging van Palos, een kleene havenftad
in Andaloulie, welke door dien togt vermaard
wierd. De tegenwinden en flormen, waarmede
hij gedurende zijn reis te worftelen had, de klip­
pen en zandbanken, voor welke hij in onbevaren
zeeën moest vreezen; het vooroordeel en de angst
zijner fcheepjgenoten, welke hij altoos te beftrij-
den had, terwijl hij dikwerf 't gevaar liep het
flagtoifer 'er van te worden; de bewondering zij­
ner matroozen op 't zien der tegenvoetelingen,
welke men tot daar toe voor iets ongerijmds had
gehouden; de fchrik der Americaanfche wilden
op 't gedruis van 't Spaansch gefchut, dit alles,
zeg ik, zijn z^ken, die den lezer niet onbekent
kun-

EES vu. GESCHIEDENIS. 415
kunnen zijn. Op de te rugkomst van Columbus
in Europa veranderde de nijd en 't bijgeloof in
gevoelens van eerbied, Portugal ontving hem in
zegepraal, de deden van Spanje zonden hare ma-
giftraten hem te gemoet. Ferdinand en Ifabella
deeden hem in hare tegenwoordigheid nederzitten
bij de openbare plechtigheden, benoemden hem
tot Admiraal van 't westen en tot aanblijvend
onderkoning van alle de landen, welke hij voor-
ders mogt ontdekken. Begunstigt met hoog klin­
kende tijtels, wierd Columbus, alle de eerbewij­
zen, die men hem aandeedt, ontrukt, om op ee­
nen nieuwen togt uittegaan. Aan zijne Volkplan­
ting komende, vond hij dezelve grootendeels ver­
nielt. De ongelukkige Indianen hadden zich dur­
ven onderwinden hunne barbaarfche en wreede
veroveraars te hoonen; en de Spanjaarden uit
hunne ftad verdreven door de wilden, wier wan­
hoop hen de kracht van wapenen gegeven had,
wareh gedwongen geweest de wijk te nemen naar
't gebergte. Columbus de ongeftuimigheid der
Indianen beteugeld hebbende, wist door zijne
deugden de' gunst te winnen hunner Caciquen,
en door die genen te ftraffen, die zich veröorloft
hadden de inboorlingen te onderdrukken, her-
ftelde hij den vreede op het eiland en vestigde
'er eene nieuwe volkplanting. Columbus, on­
vermoed in zijnen arbeid, had voorgenomen zijne
ontdekkingen te achtervolgen. Hij ontdekte de
Eilanden, de Antilles geheten, drong zelfs door
Dd£ tot

4£

LES vn. GESCHIEDENIS. ^
tekende het bevelfchrift van Columbus ongenade.
Een commisfaris, uit oud Spanje naar Hispaniola
in de West-Indië afgezonden, oordeelde Colum­
bus en verwees hem ter dood; doch niet beftaan
durvende het barbaarfche vonnis ter uitvoer te
brengen, doeg hij hem in ketens en zond hem
naar Spanje over. Columbus bewees zijne on­
fchuld, verftomde zijne vijanden, maar "bleef
evenwel verfteken van zijne waardigheid van on­
derkoning. Columbus, door zoo veele blijken
van onrechtveerdigheid moedeloos geworden, be­
gaf zich weder fcheep naar de west; doch de
afgunst vervolgde hem naar Amerika en wilde
hem niet toeftaan te. Hispaniola te landen; zoo
dat hij na een jaar lijdens., verplicht was naar
Spanje te rug te komen; waar nijd en kwaad-
fp'rekenheid niet nalieten hem tot in het graf te
vervolgen. De dood van Columbus deed den
laster zwijgen, Als toen opende de menfehen
hunne oogen voor 't vernuft en de bekwaamhe­
den des grooten mans, dien zij, toen hij niet
meer was, dien billijken lof en roem fchonken,
welken zij hem bij zijn leven onthouden hadden.
Zij gaven hem eene prachtige begraafnis en be­
wezen koninglijke eer aan zijnen asch, eene ge­
ringe belooning, waarlijk, voor de gewichtige
diensten, welke hij het menschdom gedaan had.
Eene menigte Spanjaarden zette de ontdekkingen
van Columbus verder voort en ftichtte nieuwe
volkplantingen. Velasques vestigde 'er eene op
het

4^8 H E D E N D A A G S C H E EES VTE
het eiland Cuba. Necuesfa zette zich neder op
het vaste land nabij de oevers van de golf van
Dariën. Predrarias lag de grondflagen van de ftad
Panarna. Bovadilla drong tot in Floridadoor; en
Balbao, na de Zuidpool zeilende, ftevende den
ftillen oceaan dwars over en opende een weg voor
volgende zeelieden, langs welken zij de wereld
konde rondzeilen. Laten wij echter niet vergeten
optemerken dat de luister van deze ondernemingen
bezwalkt wierd door de ongehoordfte wreedheden,
welke deze zeelieden in den loop hunner
ontdekkingen bedreven. Wanneer wij de onheilen
overv. egen, welke de auri facra fames heeft
veroorzaakt; de barbaarsheid en woestheid der
Spanjaarden, en de verfchrikkelijke pijnigingen,
welken zij uitdagten om de Indianen van 't leven
te berooven, als dan ftorten wij tranen over eene
ontdekking, welke misfchien over 't geheel voordeelig
nogthans de oorzaak is geweest van den
aanwas der verdorvenheid en van de vermindering
der aandoenlijkheid van 't menfchelijke hart.
De landen van Amerika door de Spanjaarden ontdekt,
werden zeer fchielijk in eene woestenij
verkeert of behielden flechts eenige ellendige bewoners.
Bartholomeus de las Cafas, een dier
namen welke altoos van gevoelige zielen worden
gcëerbiedigt, had de edelmoedigheid om in 't
midden dier affchuwelijkheden, de gehoonde en
lijdende mcnschhcid te verdedigen, 't Is genoeglijk
te lezen welke vrome pogingen deze deugd-
za-

LES VIL G E S C H I E D E N I S . 429
zamen man deedt om door vertogen, fmeekingen
en tranen liet moorddadig wapentuig te rukken
uit de handen zijner barbaarfche landslieden; hoe
hij geftadig van de oude naar de nieuwe, en van
de nieuwe naar de oude wereld ftevende om dc
fteni van 't mededoogen in beide die werelddeelen
te doen hooren; welk eene edelaartige ftoutmoedigheid
hij bezat om de verzuchtingen van
de ongelukkige flagtöffers der Spaanfche vrekheid
te brengen voor den throon; hoe. de haat
der grooten en 't gezach der ftaatsdienaren, zijnen
ijver niet konden verflauwen welken hij betoonde
in 't verdedigen van 's menichen rechten;
in èèn woord, hoe hij moeds genoeg bezat om
voor de ganfche wereld het gewelddadig gedrag
der Spaanfche grooten jegens de arme Indianen
openteleggen. De beweeglijke taal van dezen
redenaar der menschlijkheid bragt eenige Edicten
te weege ten voordeele der ongelukkigen, doch
wreedheid en eigenbaat wisten dezelven nutteloos
te maken. De rampzalige Indianen werden niet
verlost, doch zij hadden het vermaak te zien hoe
hunne woeste onderdrukkers met onderlinge woede
malkanderen eigens beoorloogden en vernielden.
Deze verfchrikkelijke Tooneelen in Amerika,
en de geftadige verhuizingen door gierigheid veroorzaakt,
ftrekten tot eene verbazende ontvolking
van oud Spanje, en de uitdrijving der Mooren,
welke te gelijken tijde plaats had, putte dat land
geheel en al uit. Mendoza, aartsbislchop van
To-

4jo H E D E N D A A G S E H E LES vn.
Toledo, en de beruchte Kardinaal Ximenes, waren
de bèwerkers van die uitdrijving, welke verzelt
ging van de ongehoordfte wreedheden, en
gelegenheid gaf tot het inftellcn van het misdadig
Inquifitie gerechtshof, door welks vlammen
niet alleen duizende Mooren maar zelfs de gevoelige
lieden verflonden werden, die medelijden
toonden met de flagtöffers aan een barbaars
bijgeloof opgeofferd.
M E T dit alles bleef de Spaanfche monarchij
in vermogen en gewicht toenemen door 't vernuft
van Ferdinand en Ifabella. De wederverkrijging
van Rousfillon en Cerdagne; de onderwerping
van 't koningrijk Napels, de Spaanfche wapenen,
welke in beide de halfronden zegepraalden, dit
alles bragt veel toe tot den voorfpoed des konings
en der konmginne van Spanje. Doch hoe
onzeker is 'alle menfchelijke grootheid. Al die
voorfpoed en al dat fchijngeluk werd gevolgt
van bitter leed en hartzeer. Hun eenige Zoon
ftierf in den bloei zijner jaren. Hunne dochter
Ifabella, die gehuwt was aan den koning van
Portugal, ftierf in eenen niet vergevorderden ouderdom
met haren'zoon, die zoo hij brieven ware
gebleven in zijn perfoon alle de heerfchappijën
van Spanje zou vereenigt hebben. Joanna, gehuwt
aan Philippus van Oostenrijk, wierd krankzinnig
; en Catharina die naaulijks gehuwt was
aan Arthur, erfgenaam der Engelichc kroon, verloor

LES vn. GESCHIEDENIS. 431
loor haaren man en werd gehuwt aan deszelfs
broeder, die haar tot een bron ftrekte van veel
verdriet. De geboorte van Karei en Ferdinand,
de zoons van Philippus, was een tegenwigt voor
alle deze rampen; doch Ifabella overleefde die
blijde gebeurtenis niet lange. Deze vorstin bezat
eene edelmoedige ziel en een uitgedrekt vernuft;
doch' zij bezwalkte haren roem door een beneveld
bijgeloof, 't welk oorzaak was dat zij dui-
| zende onfehuldige flagtöffejs deedt ter dood brengen.
Wij zullen in geene bijzonderheden treden
wegens de onlusten, welke de dood van Ifabella
in Spanje veroorzaakte. Ferdinand was verplicht
het bewind van Castillië aftedaan aan zijn Schoonzoon
Philippus; doch de dood van dezen maakte
zeer fpoedig den daatzuchtigen Ferdinand meester
van Castilië, in weerwil der billijke eisfchen
van den zwakken Maximiliaan, die van 's vaders
| zijde grootvader was van den prins van Aflurië.
Door de bekwaamheden van den ouden Ferdinand
bleef Spanje voortbloeijen. De Franfchen
werden ten derde male uit Napels gedreven door
den grooten Gonzalva en Antonio de Leva; de
:
Venetianen werden geflagen door Raimundus van
Cordonna; Navarre werd; vermeestert door den
Hertog van Alva; de ftad Oran op de kust van
Afrika, werd door Ximenes ingenomen, die zelf
; de fchrik tót in de hoofdftad van Marokka bragt.
In 't midden nogthans van al dien voorfpoed,
ftierf Ferdinand aan eene kwijnende ziekte, en
Ka-

43a H E D E N D A A G S C H E LES VIE
Karei van Oostenrijk zag zich zeiven, in den
ouderdom van zestien jaren, meester van zijn's
grootvaders uitgeftrekte bezittingen, van de zeventien
Nederlandfche Landfchappen, en van
Franche comté; terwijl hij tevens hopen mogt
ten eenigen dage in 't bezit te komen van de
ftaten van 't huis van Oostenrijk. Hij was in
dien tijd de vermogendfte vorst van Europa.
Francois I, meester van 't hertogdom Milaan,
bereids vermaard door de Lauren, welke hij in
't veld bij Marignan verkregen had, was de eenige,
die zijn mededinger kon zijn. Hendrik
VIII, koning van Engeland, en Paus Leo X.
fcheenen beftemt om het evenwigt te houden
tusfehen Karei en Francois.
IN dat tijdvak was het belang van de voornaamfte
volken van Europa een gemengt belang
door de ftaatzucht van twee mededingers. Karel,
in de Nederlanden opgehouden, vertrouwde
het bewind van Spanje aan Ximenes, die in den
ouderdom van tagtig jaren, de wakkerheid en bek
waamiieden betoonde van eeii alleruitmunttendst
ftaatsman. Ximenes was een kerkelijk perfoom
van onbefproken zeden, van een uitgeftrekt vernuft
en van eene onvertzaagde ziel; een onomkoopbaar
ftaatsdienaar, dien het nagedacht met
den tijtel van een groot man zou vereert hebben,
ware het barbaarlche bevel door hem niet
gegeven om Navarre tot eene woestenij te maken,
in-

LES VIE G E S C H I E D E N I SS 43.3
ingevalle het niet konde blijven aan Spanje; en
indien zijn vervolgzuchtige e'n bloeddorstige ijver
niet duizende rampzalige Mufulmannen ten vlammen
had gedoerat om geene andere misdaad, dan
om dat zij onwillig waren den godsdienst hunner
vaderen te verzaken.
NA het verdrag van Noijon, 't welk hem voor
altoos met Frankrijk lcheen te vereenigen, begaf
Karei zich naar Spanje, daar hij zich door da
natie het gezach liet geven, het welk wcttiglijk
.aan zijne moeder behoorde. Het vertrouwen, 't
welk hij in de Vlamingen delde, verwekte een'
opd;:nd onder de Spanjaarden, doch hij had de
behendigheid het zelve te dillen door goede beloften,
welke hij niet voornemens was natekomen.
Terwijl hij met deze zaak bezig was,
ontving Karei de tijding van 't affterven van
Maximiliaan.
: MAXIMILIAAN* die altoos de hand had ge*
had in de onlusten van Europa, liet het keizerrijk
in groote verwarring. De hervorming maakte
ïhellen voortgang in Duitschland. Frederik
van Saxen had zich openlijk Verklaart tot befchermer
van Luther en de hervormde leer. De
twisten over den godsdienst beroerden de menfchelijke
gemoederen. De heivormers verlangden
nog duidlijker de dwalingen en den Amichristifchen
geest der Roomfche kerke aantetoouen,
Ee dc

434 H E D E N D A A G S C H E LES VIE
de Rooms-katholijken waren woedend tegen het
gene zij voor nieuwigheden hielden; en de geest
eener vrije nafporing verfpreidde zich door Eu­
ropa. In deze moeilijke tijdsomstandigheden kwa­
men de keurvorsten te famcn om een hoofd te
kiezen. Te vergeefsch ftelde Francois I. alle kui­
perijen en ftreeken in 't werk om de keizerlijke
kroon voor zich te verkrijgen; dezelve werd op­
gedragen aan Karei van Spanje. Deze voorkeur
vergramde den Franfchen koning; hij verlangde
niets zoo zeer dan zich te wreken aan zijnen
mededinger , en met dat oogmerk zogt hij Hen­
drik VIII. aan zijne zijde te krijgen. Doch Ka-
rel, die zijns vijands oogmerken bevroedde, be­
gaf zich naar Engeland, en wist door fchoone
beloften, welke hij aan den Kardinaal Wolfeij
deedt, Hendrik in zijne belangen over te halen.
— Zich van den koning^van Engeland verzekert
hebbende, ftak de keizer naar Duitschland over
om aldaar gekroont te worden. Vtrplkht Paus
Leo te ontzien, ten einde dat kerkhoofd aart zich
te verbinden, veroordeelde hij de leer van Luther
en de hervorming, doch door deze verwijzing
kreeg hij de vorsten tegen, die dezen hervormer
begunstigden. De regeering van Spanje inmid­
dels toevertrouwt zijnde aan Adrianus, Karel's
leermeester, een zwak man, barste in dat ko­
ningrijk alle de ongeregeldheden van losbandig­
heid en oproer los. De Franfchen, die niets
zoo zeer verlangden, dan zich deze beroertens
ten

LES vu. G E S C H I E D U-N I S. %M
ten nutte te maken, vielen den keizer aan dooiden
hertog van Bouillon aan den kant vaii
Vlaanderen, en zonden Lautrec in Navarre. Karel
verzuimde niet ten fpoedigden de Spanjaarden
te bevredigen door gepastte toegevenheid, en de
Lutheranen te vleijen door beloften. Hij wist
Wollëij te winnen, verzekerde zich van Leo en
toog op tegen den Hertog van Bouillon, dien
hij in weinige dagen alle deszelfs ftaten ontnam.
Vervolgens trok hij Frankrijk in en een bloedig
treffen fcheen den twist te zullen beflisfen vatt
twee geduchte mededingers, toen Hendrik VUL
zich als middelaar aanbood, doch de vleijers vari
Francois vernietigden fpoedig alle de maatregelen
des konings van Engeland, zoo dat de tweedragt
fterker werd dan ooit.
D E gefchiedfehrijvers geven een omftandig verflag
van dien oorlog, welke zoo lang, zoo bloedig
en zoo noodlottig was voor Frankrijk. Dé
fortuin keerde Francois den nek toe en deedt
hem met zware rampen worftelen. Hij verloor
het Milaneefche; Engeland verklaarde zich tegen
hem; Wolféij, die na den dood van Leo de drie
dubbele kroon geplaatst zag op het hoofd van
Adrianus, liet zich nogmaal door Karei y. vleijen
met nieuwe beloften. Venetië bleef niet langer
aan Frankrijk verbonden. De Connestabel dé
Bourbon werd een verrader en drong met Pescario
in Provencc, belegerde Marfeille en dreigde'
Ee 2 date

43Ö H E D E N D A A G S C H E LES VIE
dat hij de zuidelijke landen tot een opfland zou
wekken. Hendrik verwoestte ten zeiven tijde
Pikardiië en naderde tot op twintig mijlen aan
de hoöfdftad. In dezen hagchelijken toeftand
bood Francois eenen dapperen tegenftand aan alle
zijne vijanden; hij noopte Bourbon de vlucht
te nemen; dwong Hendrik naar Engeland wedertekeeren;
en befloot den oorlog in Italië oveitebrengen.
Zijn voorfpoed was echter van geen
langen duur; voor Pavia was hij verplicht te
zwichten voor de meerdere fortuin van Ka. el.
pe veldflag, in de vlaktens voor die ftad geleverd,
werd noodlottig voor Frankrijk. Francois
werd krijgsgevangen gemaakt en de koning van
Navarre benevens meer dan de helft van den
Franfchen adel deelden in de gevangenfehap van
hunnen vorst of bleven dood op het flagtveld
liggen.
D E Z E overwinning ontrustte nogthans des
keizers bondgenoten. De Venetianen begonnen
het gevaar te bezeffen waar mede de vrijheid
van Europa bedreigt werd. Medicis, die Adrianus
was opgevolgt onder den naam van Clemens
VII, was verfchrikt zich omvangen te zien van
's keizers bezittingen. Wolfeij ten tweede maale
te leur geftelt volgde de ingeving zijn's wroks
en vormde binnen weinige maanden een bondgenootlchap
ten voordeele van den gevangen koning.
Francois, m eene harde gevangenis van
een

LES vn. G E S C H I E D E N I S . 437
een jaar, herkreeg zijne vrijheid maar was verplicht
aftezien van de leenhuldc van Artois en
Vlaanderen, zijne eisfchën op het Milaneefche
te laten varen, cn te beloven Burgondië aan
Karei aftedaan. Hij gaf zijn beide zoons tot gijzelaars
voor 't nakomen van zijn gegeven woord;
maar op vrije voeten gedelt zijnde, betuigde hij
tegen de beloften, welke men hem ontwrongen
had, vorderde de te rug gave zijner zoonen en
nodigde Europa zich aan zijne zijde te voegen.
Hendrik verklaarde zich openlijk voor de zaak
van Francois; Clemens haalde Balie in 't belang
des Franfchen konings over, en Sforza zelfs, die
door den keizer in het Milaneefche was herflelt
geworden, verklaarde zich tegen zijnen weldoener.
De Genuees Doria, die vermaarde vlootvoogd
vocht voor Frankrijk. In Duitschland
dreigden de vorsten en andere van den hervormden
godsdienst de wapens optevatten, en de misnoegden
van Spanje waren ïtouter dan ooit. Karel
bereidde zich om dezen ftorm te verdrijven:
zijne onverfchrokkenheid hield zijne onderdanen
in bedwang; hij bevreedigde Duitschland door
zich voor een tijd naar het zelve te fchikken en
Antonio de Leijva, een zijner legerhoofden verdreef
Sforza uit het Milaneefche en maakte zich
'er meester van. Bourbon, aan 't hoofd eens
legers van gelukzoekers, plunderde het noorden
van Italië en trok naar Rome, waar hij fncuvelde,
terwijl hij bezig was een ladder te plaatzen,
Ee 2 langs

438 H E D E N E A A G S C H E EES vn.
langs welken hij de eer meende te verwerven van
d' eerde de wallen dier dad te beklimmen. Zijne
foldatcn, woedend over bet verlies van hun le­
gerhoofd, drongen met het zwaard in de vuist
de ftad in en bedreeven 'er alle de wreedheden,
welke Rome voormaals bij de plunderingen van
Alaric- en Attila ondergaan had. De Franfchen
waren op nieuw voorfpoedig. De keizerlijken
ivierden op nieuw uit Lombardijën gedreeven.
De paus wierd gered en Rome wierd vrij. Lan-
noij zelf was verplicht te wijken voor de onftui-
migheid der Franfchen, en de hoofdftad van het
Koningrijk Napels aan de zee- en land-zijde be­
legert door Doria en Lautrec, beloofde de over­
winning aan de wapenen van Francois. Dan,
eene enkele hooffche ftreek vernietigde welhaast
die fchoone hoop. Laffe hovelingen beraamden
den val van den Genueefchen vlootvoogd en wis­
ten van den ligtgeloovigen koning een bevel te
verkrijgen om hem in arrest te nemen. Doria
van dezen verraderlijken aanflag onderrigt, was
ten uitterften verontwaardigt, en bood zijne dap­
perheid, bekwaamheden, magt en fchepen aan
Karei V, die met blijdfehap dezelve aannam.
•t Gemis van.dezen enkelen man veranderde eens­
klaps de gedaante der zaken. Napels ontving
bijftand; gebrek aan lijftocht en krijgsvoorraad
vernielde de belegeraars, dit werd gevolgt van
eene pestziekte, en de dood van Lautrec voltooi­
de de vernieling der Franfchen. Doria vloog
naar

LES vn. G E S C H I E D E N I S . 4.39
naar Genua, daar hij 't volk tot opftand bragt
en zich meester van de ftad maakte. Karei gaf
hem het opperbevel over zijne vloten, overlaadde
hem met eertijtels en befchonk hem met het
oppergebied van Genua. Doria was toen ten
toppunt van menfchelijke vermaardheid en roem;
maar in ftede van zijn land te verdaven, maakte
hij van zijn vermogen geen ander gebruik dan
tot het ftillen der oproeren, 't bevredigen deihuisgezinnen
en tot het overreden der Genuezen
om eene wijze en gematigde regeering aantenemen.
Dit werk afgedaan hebbende, ontdeedt Doria
zich plechtig van zijn gezach en gaf aan de
Genuezen de vrijheid weder, welke zij nog heden
genieten.
EENSKLAPS werd in Europa de rust herftelt.
Karei fchonk vrede aan den Paus (xj) bevredigde
zich met Francois door het verdrag van Kamerijk,
en Burgondié' wierd aan Frankrijk gelaten,
's Keizers oogmerken vorderden dezen 'vrede.
Hij verlangde ten fterkften de voortgangen der
Turken te fluiten en de hervorming te vernietigen,
van welke de Landgraaf van Hesfen en de
Keurvorst van Saxen de hoofden waren. Karei,
de zaken van Italië geregeld hebbende, fpoedde
zich naar Duitschland, waar hij al zijne loosheid
en behendigheid in 't werk ftelde om de twisten
00
D e
vrede met den Paus werd gemaakt te Barcclona.
Ee 4
der

44° II E D E N -D A A G S C II E EES vn.
der Rooms -katholijke» en Protestanten te fchorslen;
hij maakte dat men zijn broeder Ferdinand
tot Roomsch koning verkoor en trok met de
ganfche magt van Duitschland tegen de Turken
op. Soliman bevond zich in Hongarijën met een
leger van Janitzaren en bedreigde Duitschland
met verwoesting. De fortuin ftond in evenwigt
tusfehen Karei en Soliman. Zij fcheenen elkanclcren
te vreezen; de Turk was eindelijk genoopt
aftetrekken. Karei verloste een gedeelte van
Hongarijën, beveiligde het Duitfche rijk en ontving
de toejuiching van Europa. Ten zeiven
tijde werd 'er veel ten zijnen voordeele verrigt
in de nieuwe wereld. Cortez. vermeesterde Mexico;
en Pizarro won het koningrijk Peru aan;
terwij 1 onverfchrokken Scheepslieden de zuidzeeën
doorkruisten en verfcheide Eilanden onderhoorig
maakten aan Spanje. De keizer zag zich dus
meester van de mijnen van Potofi en Chili van
de ipecerijen en edele gedeentens van Afia. Zijne
rijkdommen vermeerderden en alles fcheen famenteloopen
om zijnen roem en magt ten hoogden
top te brengen. Een huislijk onheil ftoorde
nogthans zijn geluk. Catharina van Arragon,
zijne moei, gehuwt aan Hendrik VIII. van Engeland,
verloor uit ftaatkundige inzichten de genegenheid
hares gemaals, die zelfs in weerzin
veranderde. De bekoorlijkheden van Anna Bullen
vermeesterden het hart diens wellustigcn
vorsts en hij zogt naar een voorwendzel om zijnen

LES vn\ G E S C H I E D E N I S . 441
nen echt met Catharina te breken, ten einde met
hare ftaat juffrouw te konnen huwen. Naaugezetheid
van gewisfe verfchaftc hem 'er eene, en
hij fidderde bij de bedenking dat hij agttien jaren
lang in bloedfchande had geleeft met zijn's
broeders weduwe. Wolfcij, om zich aan Karei
te wreken, die zijne ftaatzucht te leur gefield
had, vleide' Hendrik's voorgewende wroeging.
De Godgeleerde fchoolen door Hendrik geraadplecgt,
fielden dat een huwelijk met eens broeders
weduwe aangegaan, behoorde ontbonden te
worden. Clemcns, voor wiens gerichtshof de
zaak gebragt wierd, in onvriendfehap zijnde met
Karei, fcheen Hendrik te begunstigen, doch de
Paus, eindelijk bevredigt zijnde met den Keizer,
veranderde van gevoelens, en ftelde de uitfpraak
over de zaak van tijd tot tijd uit. Deze verwijlingen
van Rome vergramden Hendrik, die eindelijk
bevel gaf tot het beleggen van een Engelsen
Sijnode, bij 't welk Cranmer voorzat, ter
ontbinding van het huwelijk, en hij ging dadelijk
een ander aan met Anna Bullen, het welk hij
openlijk aan de wereld bekend maakte. Clemens,
door den keizer aangeport, wierp den
Vatikaanfchen banblixem op Hendrik neder, die
van dat oogenbiik af alle gemeenfehap met Rome
afbrak, zich zeiven tot hoofd van de kerk
van Engeland verklaarde, den vorm van den eerdienst
veranderde, nieuwe bedieningen gaf aan
de Bisfchoppen, de,kloosters affchafte, en alle
Ee 5 hei-

44a H E D E N E A A G S C H E LES vn,
heilige overblijfzels verbrandde. De aanklevèrs
der hervorming hoopten dat deze omwenteling
hen gunstig zou zijn, doch de eigenzinnige Hendrik,
driftig ingenomen met de leerdukken van
Rome, bragt zonder onderfcheid ter dood alle
de genen die den hervormden godsdienst omhelsden
en alle de genen die Rome aankleefden.
Zijne onverzettelijke geaartheid deedt ieder een
beven. Hij wierp de Roomfche altaren om, vergoot
het bloed van deugdzame mannen, fpeekle
met de wetten en noopte de natie zich te onderwerpen
aan zijne ongerijmde luimen en zinnelooze
beveelcn.
TERWIJL dergelijke Tooneelen in Engeland
voorvielen, nodigde Francois I. de wetenfehappen
en fraije kunsten naar zijn rijk over; gaf dezelve
de edelaartigfte aanmoediging, kweekte ze zelf
aan en deedt voor Frankrijk den dageraad aanlichten
van volgende gelukkige dagen. Dan de
pogingen van Francois om den fmaak en de
kunstöeffening bij zijne onderdanen te bevorderen,
werden bezwalkt door eene barbaarfche onverdraagzaamheid.
Hij doemde die genen ten
vure, die in 't ftuk van godsdienst zich. onderwonden
voor zich zeiven te denken. Het oorlog
wierd nogthans op nieuw aangefloken. De hertog
van Milaan deedt, tegen de billijkheid en''t
recht der volken aan, een afgezant van Francois
I. vermoorden en de Franlche koning meende de
tijd

LES vn. GESCHIEDENIS. 443
tijd gekomen te zijn om zijnen mededinger te
vernederen. Hij verbeeldde zich dat Hendrik
met hem eene lijn zou trekken. Hij had zijn
leger op eenen nieuwen voet gebragt en den
vrede te baat genomen om zijne fchatkist aante-
vullen. Karei had zich naar Afrika begeven om
J den' beruchten Barbarosfa te bevechten. Alle de­
ze omftandigheden waren Francois gunstig. Hij
verdreef den hertog van Savoije uit deszelfs fta­
ten, om dat hij zich voor den keizer had ver-
klaardt, en de dood van Sforza opende hem den
weg naar Lombardijè'n. Dan, de zaken veran­
derden eensklaps van gedaante. Karei was voor-
fpoedig in Afrika, Barbarosfa vluchtte voor hem,
en het koningrijk Tunis werd cijnsbaar aan Span­
je. Twintig duizend Christenen, die hij uit de
flavernij verloste, verheerlijkten zijnen zegepraal.
Terwijl hij over de ongeloovigen zegevierde,
bediende hij zich van allerlei ftreeken tegen Fran­
cois, liet .onder de hand krijgsvolk aanwerven,
haalde Venetië aan zijne zijde over en won Hen­
drik, wiens haat tegens Karei nogthans onver­
zoenlijk fcheen. Hij zuide zijnen vijand in flaap
door eene voorgewende bevreediging, en toen
alles gereed was, ontdekte hij zijne oogmerken,
en bedreigde Frankrijk met een algemeen bederf.
Nasfau verwoestte Pikardië en voerde den fchrik
tot Parijs. Karei zelf trok in Provence, cn be­
legerde Marfeille. De Dauphijn ftierf in 't mid­
den dier rampen, en Europa befchouwde Frank­
rijk

444 H E E - E N D A A G S C I I E LES vn.
rijk als geheel verloren. Doch 1'choon omvangen
van zoo veele onheilen, fcheen de iïandvastigheid,
onverfchrokkenheid, werkzaamheid en voorzichtigheid
van Francois met dubbelen luister.
Hij verderkte de deden, verwoestte het platte
land, beteugelde de onduimigheid zijner krijgsbenden,
ontweek het gevecht en zag zijne vijanden
door ziekten en gebrek aan levensmiddelen
vergaan, 't Was niet zonder moeite dat Karei
naar Italië te rug kwam, na de helft zijner legerbende
als mede Autonio deLeijva, zijn beste i
veldöverde verloren te hebben. In Pikardië noodzaakte
de hertog de Gulle Nasfau het beleg van
Peronne optebreeken en hij ondervond dezelfde
wending van de fortuin als Karei in Italië ondervonden
had. Francois ging openlijk een verbond
aan met Soliman en kwam magtiger te voor-
Ichijn dan ooit. Het tooneel des oorlogs werd
overgebragt in Artois, Piedmont en Catalonië,
en tic beide partijen d^den hun best om tegen
elkanderen uittemunten in verwoestingen, welke
enkel dienden om de ellende en rampen van 't
menschdom te vermeerderen. De twisten tusfehen
deze beide mededingers hielden eensklaps
op door bemiddeling van twee vorstinnen. De
Paus, Karei en Francois vcreenigden te Nice en
de Keizer en koning gaven te Aiguemortcs eikanderen
tekenen van de oprechtlle vriendfehap.
'Zij Icheencn bezield met het edeiaartigs vertrouwen:
Karei, toen hij naar Gend reisde, om de
op-

LES vn. G E S C H I E D E N I S . 445
oproerige bewoners dier ftad te ftraffen, toog
door Frankrijk en werd in alle plaatzen, daar
hij doortrok, met alle mogelijke eer bejegent.
Karei beloofde aan Francois de leenhuldiging van
't Milaneefche, doch Francois weigerde de ver­
zekeringen aantenemen, Welke men hem aanbood.
Deze tekenen van vertrouwen waren oprecht
aan den kant van Francois, maar aan de zijde
van Karei waren dezelve flechts geveinst, want
niet zoo baast was- hij te Gend aangekomen of
hij openbaarde aan Hendrik de geheimen, welke
Francois hem had toevertrouwt, en onderrigtte
de Duitfche protestanten wegens de ontwerpen,
welke deezen onvoorzichtige® koning tegen hen
gemaakt had. 's Keizers verraderlijke handelwij­
ze deedt hunnen haat herleven, en de moord aan
twee van Francois afgezanten gepleegt door een
.van Kareis veldöverften deedt den oorlog op
nieuw ontvlammen. De tijd van 's keizers ver­
nedering fcheen nabij. Door de Turken te Al­
giers geflagen, zag hij de beide Siciliën bedreigt
dóór de vloten van Soliman en Francois. Hun-;
garijen geplondert door de janitfaren, en Duitsch­
land in vollen vlam door de worftelingen der
Protestanten om eene godsdienstige vrijheid. Ten
zelfden tijde behaalde de Hertog van Eughien
eene volkomen overwinning te Cerifojes, en 't
Milaneefche was op 't punt om in de handen
der Franfchen te vallen. Doch Karei hertteJ.de
fpoedig alle die verliezen. De troepen, welke
hij

446 H E D E N D A A G S C H E LES VIE
hij tegen Soliman zondt, en enkel verweerender-
wijze handelden, teugelden dc onftuimigheid der
Turken. Hij paaide de Protestanten met belof­
ten, delde Doria tegen Barbarosfa, deedt Hen­
drik met een magtig leger in Frankrijk komen,
en rukte zelf met een heir in Champagne. Hen­
drik nam Boulogne; Karei, na zich meester te
hebben gemaakt van S c
. Dizier, trok voorvvaards
tot aan Soisfons, waarop de Parijzenaren de hoofd-
ftad van 't rijk bij ganfche benden verlieten.
Het ontwerp, door den keizer gefmeed om Frank­
rijk te veroveren, ftond op het punt van geluk­
kig uittevallen, toen 'er een misverdand onder
de bondgenoten ontftond, 't welk dat rijk be-
hielt. Francois maakte zich deze onè'enigheid ten
nutte en nam den vrede aan van Crepi, onder
de voorwaarden, welke Karei van hem vorderde.
Francois den oorlog moede en afgemat door de
menigte nukken der fortuin zogt troost in de
fraije konsten, en eindigde zijnen wereldfchen
loop in 't midden derzelven. — Frankrijk, het
welk aan hem de herdelling van geleerdheid 'en
fmaak verfchuldigt is, heeft Francois geplaatst
in den rang zijner grootfte koningen, en hem al­
le zijne gebreken vergeven, uit hoofde van het
kostelijk gefchenk, 't welk het van dien vorst
ontving; doch daar de onpartijdige gefchiedfchrij-
ver eensgezind met 's konings bewonderaren hem
het recht laat wedervaren wegens zijne zucht
voor de konsten en wetenfehappen, wegens zijne
dap-

EES vu. G E S C H I E D E N I S . 447
dapperheid, goedhartigheid en rondborstigheid,
behoorde hij evenwel niet te verzwijgen hoe weinig
die vorst zich met de zaken des rijks bemoeide,
zijne ondandvastigheid in bet achtervolgen
zijner ontwerpen, zijne Hechte keuze omtrent
zijne gunstelingen, zijn gebrek aan zuinigheid,
de ongenade van Bourbon en Doria, zijne partijdigheid
voor Bonnivet, zijn onvoorzichtig gedrag
te Pavia, zijne onverdraagzaamheid jegens de
Protestanten, de verkooping van rechterlijke bedieningen,
door hem in zijn rijk ingevoert, en
de rampen zijns volks, het welk onder de buitengemeene
en drukkende lasten zuchtte.
N A 't overlijden van Francois fcheen alles aan
Karei de monarchij van Europa te beloven. De
i Duitfche Lutheranen verë'enigden zich ten getale
van honderdduizend, hebbende aan hun hoofd
den keurvorst van Saxen en de landgraaf van
Hesfen.' Karei tastte hen te Mulberg aan met
een min talrijk heir, en de dapperheid van den
jongen hertog van Alva maakte het meerder ge-
: tal der Protestanten van weinig nut. De keurvorst
wierd krijgsgevangen gemaakt en deszelfs
aanhang verflagen. Terwijl alles famenliep ter
l vermeerdering der grootheid van Karei, bezielde
[ de ijverzucht over zijnen voorfpoed gansch Europa
tegen hem. Engeland gaf bijftand aan de
Duitfche protestanten, de keurvorsten, het fterkst
: aan Karei gehegt, verklaarden zich voor hen,
. So-

448 H E E E N D A A G S C H E LES VIE
Soliman verfcheen in Hongarije. Hendrik II, de
nieuwe koning van Frankrijk, hernam verfcheide
fteden in Lotharingen, en de paus zelf begunstigde
heimelijk de vijanden des keizers. Het Lutherdom
zegevierde. De onderneming van Karei
tegen Metz mislukt zijnde, wierd hij te Eisleben
geflagen, en voor zijne onderdanen de vlucht nemende,
was hij verplicht voor zich zei ven een
wijkplaats te zoeken in de rotzen der Alpen.
Deze wending der fortuin 1'chrikte hem niet af;
maar door zijne kloekheid, werkzaamheid, en
vooruitzichten verfchafte hij zich fpoedig de overwinning
en den vrede. Daar na verfcheen Karei
niet weder aan 't hoofd der legers. Met de jicht
gekwelt, uitgeput door de vermoeijenisfen van
een werkzaam leven, nam hij een befluit, het
welk gansch Europa verbaasde; hij ontdeedt zich
van zijne krooneu, welke hij verdeelde tusfehen
zijnen zoon en broeder en zag naar het geluk uit
in eenen afgezonderden levenftand, waar in hij ,
na twee jaren doorgebragt te hebben in de geftrengheden
van eene godsdienstige tucht, een
leven eindigde vol onrust en beroering.
DE gebeurtenisfen van de andere koningrijken
en ftaten van Europa, gedurende dat tijdvak,
verdienen dechts eenige weinige algemeene opmerkingen.
Te Rome zien wij het hatelijk pausfehap
van Alexander VI, de onduimige regeering van
Julius II, de fchitterende dagen van Leo X, het
zwak

LES vn. G E S C H I E D E N I S . 449
zwak en minder gedrag van Adrianus VI, de
zucht van Clemens VII. voor de letteren, de
ftaatzucht van Paulus III. ter bevordering zijner
familje, ter begunstiging van Welke hij Parma
en Placentia tot vorstendommen verhief, het niets
beduidend pausfchap van Julius III, die ontbloot
was van begaafdbeden en deugd, en eindelijk dc
kortftondige regeeringen van Marcellus II. en
van Paulus IV.
DE hertogen van Savoij'c ondervonden niet
dan rampen cn waren altoos -de flagtöffers geweest
van de twee groote mogendheden, die de
wereld fchokten. De rampfpoedige Karei III.
Bet flechts een gering erfdeel na aan zijn' zoorf,
Philebert, die eenigzins fchitterde onder de helden
van het volgende tijdvak. Genua, welke
haar vrijheid verfchuldigt was aan den grooten
Doria en ten naasten bij dezelve zoude verlooren
hebben door dc ftaatzucht van Fiesco, werd alle
bare volkplantingen ontnomen, en worftelde met
moeite tegen Corfika, welk eiland thans voor
haar verloren is, Venetië wist door hare ftaatkunde,
de rampen te herftcllen, welke'het verbond
van Kamerijk haar had tocgebragt; doch
zij verloor den handel van 't oosten, en de Turken
ontnamen haar hare waardigfte bezittingen.
Florence, na zeer vreemde cn fchielijke omwentelingen
ondergaan te hebben, verviel eindelijk
tot flavernij en de Medicislëri waren volftrekt
Ff mees- -

4.50 H E D E N D A A G S C H E LES VIL
meesters van die dad, na liet overlijden van Phi­
lippus Strozzi.
ENGELAND werd gefchokt door groote omwentelingen
onder de regeering van Hendrik VIII.
Anna Bullen verloor haar hoofd op een fchavot.
Janna Seijmour, de moeder van Eduard, ftierf
in't kraambedde. Anna van Cleef werd, na eene
echtverbindtenis van zeven maanden met Hendrik,
van hem gcfcheiden. Katharina Howard eindigde
hare dagen door dc handen des gewonen fcherprechters
en Katharina Par, zou het zelfde lot ondergaan
hebben, had zij zich niet ïchrancler weten
te gedragen. Wolfeij, alle zijne bedieningen ontnomen
en met den dood bedreigt, ftierf van hartzeer.
Lord Cromwel, na 't vertrouwen van Hendrik
bezeten te hebben, werd door dien verfchrikkelijken
monarch verbannen en aan deszelfs grilligheden
opgeöffert. Fisher en Sir Thomas Mortis
ftierven op bet fchavot. Alles fidderde voor
den dwingeland. Het Parlement, bet zij uit vrees
het zij uit bloohartigheid, bekrachtigde met deszelfs
gezach de ongerijmdfte wetten en voegde
zich naar Hendriks dwaze grilligheden. Dan,
niettegenftaande het onderst boven keeren der orde
van burgerlijke en godsdienstige zaken, genoot
het koningrijk eene volmaakte rust; het
recht werd onpartijdig bedient; de Schotten werden
geflagen, en Engeland wierd buiten 's lands
befchouwt als dc mogenheid, welke het evenwigt
kou

LES vu. GESCHIEDENIS.
kon houden tusfehen den keizer cn den koning
van Frankrijk. Na 't overlijden van den geftren-
gen Hendrik, voerde de hertog van Somerfet,
oom van 's moeders zijde van Eduard VI. en
deszelfs voogd, de hervorming in Engeland in,
De drceken van Dudleij, graaf van Warvvick en
naderhand hertog van Northumberland, verniel­
den den hertog van Somerfet, zijnen weldoener,
verwierven het vertrouwen van Eduard en over­
reedden hem de kroon te laten aan Ladij Janna
Greij, ten nadeelc zijner beide zusters cn der
koninginne van Schotland. Eduard's ontijdige
dood fchcen aan dc familje van den ftaatzuchti-
gen Warwick den weg te banen tot den throon.
Zijn zoon, Lord Guildford, was gehuwt aanjan-
. na Greij, die, volgens den ïaatften uitte:den wil
des jongen prinfen tot den throon geroepen was.
Doch Maria, dochter van Hendrik VIII, wist
dc oogmerken van den regent te verijdelen. Zij
werd tot koninginne verklaart cn 'er had eene al­
gemeene omwenteling plaats in den godsdienst.
Cranmer, de voord-ander en deun der hervor­
ming, viel in ongenade en de Roomfche bisfchop­
pen wierden aan 't hoofd der Staatszaken geplaatst.
Maria huwde aan den aartshertog Philippus, zoon
des keizers, en onderlcheidde hare regeering door
de bloedigdc te recht Hellingen. De onfchuldf
ge Janna benevens haren waardigen gemaal waren
de eerde flagtöffers. De brandfrapels werden
door gansch Engeland aangcituken en de barbaar-
Ff 2 fehs

452 H E D E N D A A C S C H E LES vn.
fche ftaatsdienaars van de dweepzuchtige en bloeddorstige
Maria wierpen geleerde cn vrome mannen,
achtbare kerkvoogden, vrouwen en kinderen
in de vlammen. Laten wij een fluier halen
over deze afgrijzelijke tooneelen, welke enkel
door de wreedde dweepzucht konden worden
• voortgebragt, vooral toen die dweepzucht heerschte
in de bloeddorstige ziel van Maria.
D E uitwerkzelen der Roomfche wreedheid
werden in Schotland gevoelt onder de regeering
van Maria Stuart. Kardinaal Beatdn veroordeelde
eenen Wishart als ketter, en dat onrechtvaardig
én onchristelijk vonnis had ten gevolge de verfchrikkelijkde
wraak; de Kardinaal fchoot 'er
het leven bij in en Schotland werd ingewikkeld
in die rampen, welke meer of min heerschten in
alle de deelcn van Europa, waar het volk pogingen
deedt om het juk van godsdienstige flavernij
aftewerpeu en voor zich zeiven te denken.
SWITZERLAND was niet bevrijd van de onlusten,
welke het overige van Europa beroerden.
De hervorming kreeg voet in dat land en verbitterde
de Rooms-katholijken tegen de Protestanten.
De Kantons, welke de gevoelens van
Zwingelius niet wilden aannemen, namen de wapens
op tegen hunne broederen. 'Er viel een
bloedig gevecht voor, waar bij de Protestanten
te kort fchoten; doch Let vooruitzicht op de
ram-

LES vn. G E S C H I E D E N I S . 4^3
rampen, welke hun land bedreigden, deedt hun
gezond verftand ontwaken; de beide partijen lagen
hunne wapens neder en kwamen onderling
over een, dat elk Kanton de vrijheid zou .hebben
dien godsdienst en eerdienst te kiezen, welke
men het best achtte. Omtrent dien tijd nam Gelieve
de gedaante aan van een Gemeenebest, ontdeedt
zich van de heerfchappij hares bisfehops
en van den hertog van Savoije, nam de leerftellingen
cn kerktucht aan van Calvijn en herdelde
het zachte bewind eener volksrcgeering.
IN 't noorden zien wij nieuwe ftaten opkomen.
Albert van Brandenburg, groot-meester der Duitfche
orde omhelsde de hervorming, hield de
landfehappen, aan de ridders onderworpen, aan
zich, en lag den grondflag van het koningrijk
Pruisfen. Polen vertoont niet veel beduidende
oorlogen met Rusland en eenige' veroveringen,
als die van Mazovia en het vruchtbare Livoniè'.
Rusland wierd,beheerscht door dwingelanden, die
na dat zij de Tartaren verdreven hadden, hunne
onderdanen een ijzer juk oplagen.
VAN alle de koningrijken van 't noorden verdienen
in dat tijdvak Zweden en Deenmarken 's
lezers meeste oplettenheid. Zweden verzaakte
nogmaal het verdrag van Calmar, verbrak alle
verbintenis met Deenmarken en verhief Steno
Stur tot de waardigheid van regent van 't ko-
Ff 3 ning-

454 H E D E N D A A C S C H E LES vn,
ujrjgrijk, deze maakte zich berucht door zijne
deugden cn overwinningen. Na den dood van
dien held, wikkelde de ftaatzucht en het zinneloos
gedrag van den jongen Troll en den aartsbisfehop
van Upïal de natie in onheil en ellende.
Zij verëem'gden zich met Christiern II, den dwingeland
van Deenmarken, maakten een famenzwecring
tegen hun land en wekten alles tot een'
opftand. Te vergeefsch veroordeelde de Zweedfche
fenaat den oproerigen aartsbisfehop, ontnam
hem zijne waardigheid en floot hem in hechtenis,
dit alles bezorgde geen rust aan 't koningrijk.
'Er kwamen nieuwe ftorracn op in Zweden
; Paus Leo X. fchoot zijnen kerkdijken blanblixem
tegen de natie. Christiern, in Zweden
gerukt zijnde, verwoestte het land te vuur cn te
zwaard en belegerde Stokholm. De regent Steno,
na de troepen van Christiern geflagen en
hem tusfehen de ftad en de zee te hebben ingcfloten,
was onvoorzichtig genoeg het oor te leencn
aan vredqs voerflagen, welke Christiern hem
deedt. De Beenfchc monarch vorderde dat Gustavus
Vafa zich naar zijn leger mogt begeven om
over vrede met hem te handelen, doch niet zoo
haast was die jonge vorst, de afftammeling der
oude Zweedfche koningen, in zijne magt of hij
begaf zich naar Deenmarken. Meester van Gustavus
zijnde, maakte Christiern toebereidzelen
tot eenen nieuwen oorlog. Hij gaf het bevel
over de troepen, welke Frankrijk hem verfchaf-
te,

EES VIE GESCHIEDENIS. 455
te, aan Otho, een Duitfcher. De Deenen deeden
eene landing in Zweden. De regent verloor zijn
leven in een bloedig gevecht op het bevrozen
meir Veter, cn de natie werdt ecu prooi der
Deenen. Christiern, meester van Stokhohn en
van 't ganfche honingrijk, liet veele bisfchoppen,
raadsheeren, heeren en vrouwen van hoogen rang
ter dood brengen, en zijne foldaten, met het
zwaard in de vuist op het volk aanvallende, dee­
den dc ftraaten ftroomen van het bloed van dui­
zenden. 'Er ontbrak, flechts een enkel flagtöffer
om de woede te verzadigen des barbaarfchen
Christicrns, en dat flagtöffer was Gustavus; doch
die vorst was zijnen verweldiger ontfnapt. De
gefchiedenis levert geen belangrijker ftuk dan
de befchrijving van 't gedrag des jongen Gustaafs
in deszelfs akeligen toeftand. Een gevoelige ziel
fchept vermaak hem in zijne vlucht te volgen
van Lubce en Colmar, hem door 't leger zijner
vijanden te zien trekken op een kar met ftroo
beladen. Behouden ' in Zweden aangekomen,
wilden zijne bloedverwanten en vrienden hem
niet begunstigen, zijne leenmannen wilden hem
geen hulp verleenen, en de monnikken van een
godsdienstig gebouw, door zijn' vader geftigt,
weigerden hem een ichuilplaats; hij verborg zich
in de fchuur van iemand,'die een huisbediende
had geweest bij zijn' vader en van wien hij ver­
nam dat zijne familje door de handen des fcherp-
rechters was omgebragt. Vreezende in zijne wijk-
Ff4 plaat-s

456 H E D E N D A A G S C I I E LES VIL
plaats ontdekt te worden, begaf hij zich naar
Dalecarlië, vergezelt van een gids, die hem beroofde
en verliet. In 't gebergte omzwervende
en gebrek aan voedzel hebbende, was hij gedwongen
zich te verhuren bij een mijn-werker.
In dien ftaat werd hij gefeest van een vrouwsperiöon
en door haar gebragt tot een heer, die
eenig verlangen betoonde om' hem te dienen.
Nogmaal werd hij door een' gewaanden vriend
onderhouden cn verraadt». Een land-paftoor
verborg hem, aan dezen deelde hij zijne oogroerken
ter verlosfinge zijns lahds mede, cn deze
overreedde hem zich te vervoegen tot de boeren.
Gustavus vond dien raad goed, en verzamelde
dezelven op kersdag, ontdekte hun wie hij was,
deedt hen het befluit nemen om het Dcenfche
juk aftewerpen en ftelde zich aan hun hoofd:
Zie daar het begin zijn's voöripoeds. Met een
leger, 't welk bij aanhoudenheid aanwies, dreef
hij de Deenen uit de Zwcedfche Landfchappcn,
deedt zich tot regent verklaren, maakte zich
meester van Stokholm, wierdt door de ftaten tot
koning van Zweden gekroont, en noopte Christiern
de wijk te nemen naar Deenmarken, terwijl
Troll naar Noorwegen trok om nieuwe onlusten
aanteftoken. — Cp den throon gevestigt, wendde
.Gustavus zijnen aandacht op de bevordering van
het geluk cn den welvaart zijn's lands. Zijn hof
werd het verblijf van befchaaftheid en pracht.
Hij nodigde geleerde lieden naar zijn koningrijk
te

LES VIL G E S C H I E D E N I S . 457
te komen. Orde en 'geregeldheid werden in 't
beduur der geldmiddelen ingevoert. De troepen
werden beter geöeffent, en Zweeden nam eene
nieuwe gedaante aan. Om hem tot een waar
koning te maken, bleef 'er flechts nog eene groote
zaak te verrichten; deze was de vermogende,
rijke en oproerige geestelijkheid te vernederen,
waar toe hij het beste middel meende te zijn het
invoeren van de hervorming in zijne ftaten. Hij
ondernam deze gcwigtige omwenteling enflaagde.
Olaus Petri werdt geplaatst aan 't hoofd der hervormde
Zweedfche kerke. Deze verandering baarde
eenige beroertens, welke ten Voordeele van
Gustaaf beftuurt werden. Meester van de geestelijkheid,
vernederde hij den adel, maakte zich
zelf een onafhanglijk monarch, verklarende den
throon erflijk, het overige zijner dagen wijdde
hij aan 't geluk zijner onderdanen.
IN Deenmarken, na de zwakke regcering van
Johannis I, werd Christiern II, uit Zweden gedreven
zijnde, door Gustaaf, en fteeds aanhoudende
dc Deenen op de geweldigfte wijze te behandelen,
van den throon gebonstdoor zijne eige
onderdanen, die hem verachtten en verfoeiden.
Zijn neef Frederik, die in zijne plaats verkoren
werd, poogde te vergeefsch Zweeden te herwinnen.
Verplicht Gustaaf te erkennen, verijdelde
hij de ondernemingen van Christiern, die uit de
gevangenis ontfnapt, wederom naar de kroon
Ff 5 trach-

mgS H E E E N E - A A G S C H E EES VH.
trachtte, welke hij door zijn dolzinnig gedrag
verboren had. Troll fnenveldc in een velddag,
Christiern werd nogmaal de gevangen zijn's opvolgers,
en de edelmoedige Frederik lag zich in
zijn bewind toe om den welvaart zijner onderdanen
te bevorderen. Christiern III, die zijn vader
Frederik opvolgde, nodigde de konsten en wetenfehappen
naar Deenmarken en voerde 'er de
hervorming in.
PORTUGAL werd eiken dag meer en meer
berucht door de ontdekkingen van deszelfs Icheepslieden
cn door de veroveringen van deszelfs vloothoofden.
Gedurende dat tijdvak en onder de regeering
van den grooten Emmanuël, zeilde Vasco
de Gama om de kaap de goede hoop, drong
door in den oosterfchen oceaan, zeilde zesduizend
zeemijlen kusts af, ftcvende naar de Indien cu
kwam te Calicut aan, daar hij den naam der
Portugeczen deedt eerbiedigen; Almeidda zette
zijne ontdekkingen nog verder voort en begon
den handel, welke Egijpte verrijkt had. Alburquerque
ontdekte de uiterfie eindpalen yan Afia,
vermeesterde Malabar, vestigde Goa, vond de
Eilanden van Ceilon, Sunda en de Molukken en
zond de diamanten, paarlen, indigo en lpeccrijeu
van 't oosten naar Lisbon. Alvarez dc Cabrel,
ten zeiven tijde naar 't westen zeilende, landde
in Brafilié' in Zuid-Amerika en vestigde daar
eene volkplanting, welke op heden nog eene der
ver-

LES VII. G E S C II I E D E N I S. 455
vermogende is van alle die aan Portugal behooren.
Onder de regeering van Johannes II. bereikten
de Porttigeezen, die hunne ontdekkingen
bleven voortzetten, China en maakte dat rijk bekent
aan Europa. De vermeestering van het Eiland
Hainan, in 't midden van 't welke zij Macao
bouwden, de ontdekking van Japan, het
welk de bron werdt van eenen verbazenden handel
en het tooneel des ijvers van Francois Xavier,
verhief Portugal ten toppunt van roem cn
vermeerderde aanmerkelijk deszelfs rijkdom-:
D E jaarboeken van Turkijen leveren, in dat
tijdvak, den lezer de ontthrooning van Bajazet,
die geene bekwaamheid had om te regeeren; de
ivrede en wakkere regeering van zijnen zoon Selim,
benevens de uitmuntende overwinningen van
Soliman II, deszelfs oorlogen in Flongarijé',
Duitschland en Afrika met het huis van Oostenrijk
en zijne roemrijke verrigtingen in Afia,
D E H E R V O R M I N G .
D E oude en hedendaagfche gefchiedenis van 't
menschdom levert ons geen gewigtiger omwenteling
dan die de hervorming in 't begin der zestiende
eeuw te weeg bragt. Misleiden heeft
geene omwenteling zulk eenen algemcenen invloed
gehad op de nijverheid der natiën op de
regeering der koningrijken, dc zeden der menfehen,
den voortgang der wetenfehappen en op
de

460 H E D E N D A A G S C H E LES VIE
dc maatfehappij in 't algemeen. Dc lezer weet
reeds welk eene buitenfporige magt de pauzen
verkregen hadden in geestelijke en wereldlijke
zaken. Gansch Europa bukte onder 't juk van
Rome en fidderde op den naam van Paus. Zij,
die van tijd tot tijd zich ftoutelijk onderwonden
deze geduchte magt te weêrftaan, hadden niet
geüaagt. Keizers, koningen en volken hadden
te vergeefsch kracht, godsdienst en wetenfchap
m 't werk gepelt om hunne kluisters te verbreeken.
's Pauzen throon bleef onwrikbaar en deszelfs
vijanden waren, na vergceffchc pogingen,
verplicht zich flaven tc erkennen van den Roomfchen
doel. Onafgebroken zegepraal over de
Christenwereld fcheen het volftrckt gezach der
Pauzen onwrikbaar te vestigen. Dan, daar is
een bepaalden tijd voor alles. De Voorzienigheid
had het voor een onaanzienlijk bijzonder
mensch bewaard dezen geduchten throon aan 't
waggelen te brengen, Romens oppervorst van de
helft van deszelfs rijk te verdeken en de andere
helft te verwrikken; de menfehen optcwekken
uit dien diepen flaap, waar in zij verzonken lagen,
en hun de lamp der rede en des godsdienst
voortehouden, waar door zij de dwalingen, de
bedriegerijen en de overheerfchingen der Latijnfche
kerke zien mogten en vooral ontwaren de
ellende van hunnen flaaffchen toeftand. Luther
was de bewerker of liever het werktuig dezer
gedenkwaardige omwenteling. Geboren te EJSIC-
ben,

LES vu. GESCHIEDENIS. 461
ben, in Saxen, van geringe ouders,'wierd hij
in een klooster van Augustijner monnikken be­
itelt, 'waar hij fpoedig zich deedt ondcrfcheiden
door zijne groote vlijt in de letteröeffening, door
zijnen doordringenden geest en bóven al door
eene gemakkelijke en ftoute wijze van zich uit-
tedrukken. Hij werd tot leermeester in de wijs­
begeerte aangeftelt te Wittemberg en reeds fpoe­
dig tot den rang van hoogleeraar in de Godge­
leerdheid ter zeiver ftede, waar hij zeer veel
aanzien verwierf. Ten zeiven tijde wilde Leo X.
de prachtige S-. Pieters kerk te Rome voltooit
hebben, doch zijn fchatkist uitgeput zijnde, open­
de hij eene fchatting van aflaten. Deze werden
van Rome verzonden om in Duitschland verkogt
te worden; de Dominicanen werden met de uit-
veiling daar van belast. Nooit was 'er een zoo
fcbandelijk misbruik gemaakt van de aflaten. De­
zelve werden .openlijk als een markt-waar ver­
kogt en zelfs met de grootfte onbetaamlijkheid
in herbergen cn bierkroegen uitgevent. Men liet
ze uitroepen als hemelfche gunstftukken, welke
de kracht bezaten om de gruwelijkfte misdaden
uittewisfchen. Dit ftrekte tot aanmoediging en
vermeerdering van allerlei zoort. van ondeugden.
De boozen werden door geen vrees afgefchrikt
van 't plegen van misdaden. Hier uit is ligt op-
temaken hoe gevaarlijk dat leerftelzel ware voor
de maatfehappij, vooral in een tijd toen de ftem
van 't geweten gefraoort werd door 't bijgeloof
en

462 H E D E N B A A G S C H E LES VIE
en de rede en ware godsdienst bijna niets vermogten
tegen een zwerm van ongerijmde dwalingen.
De Augustijner monnikken, bet zij uit
een affcbuwen van dit lecrftclzel, of uit hoofde
der misbruiken, die men 'er van maakte, of
wel uit ijverzucht, gelijk zommige mecnen, kozen
Luther om te prediken tegen de aflaten en
tegen de genen, die 'er mede te koop liepen.
De jonge monnik begaaft met eene levendige
verbeelding en gewapend met den fakkel der rede
en der heilige fchrift, voer met groote kracht
van welfprekenheid uit tegen deze verderflijkc
leerftellingen, wees de ware grondbeginzels deiaflaten
aan, verkoelde den ijver der koopers en
aangemoedigt door dezen gelukkigen uitflag, ging
hij in zijne ontwerpen nog verder. Hij toonde
en tastte de overheerfchingen en dwalingen der
Roomfche kerke aan; in één woord hij rukte
den fluier af, welke deze dingen voor 't oog der
wereld bedekte: de throon der Pauzen geraakte
daar op aan 't waggelen. Leo, die, in den beghme,
Luther veracht had, begon nu verlegen
te worden wegens den voortgang van den hervormer
en dagvaarde hem voor zijn gerichts-hof
te Rome. Frederik van Saxen, die Luther bcfchermde,
verkreeg de gunst dat deszelfs zaak
onderzogt mogte worden in Duitschland. Luther
verfcheen op de rijksvergadering te Augsburg
onder een vrij geleide van keizer Karei. Kardinaal
Cajetanus, die zijn rechter was, weigerde
hem

LES vu. G E S C H I E D E N I S . 463
hem te hooien en wilde hem nopen de dwalingen,
welke hij wegens de aflaten en den aart
van 't geloof geleeraart had tc herroepen. Luther
weigerde zulks, beriep zich op eene algemeenekerkvergadering,
week heimelijk uitAugsburg
en keerde naar zijn eigen land weder, gevolgt
van verfcheide nieuwe geloofsgenoten. Tot
hier toe had Leo zich vergenoegt met bedreigingen;
dan, daar de hervorming veld won, donderde
hij zijne vervloekingen uit en verlangde
niets zoo zeer dan den genen te ftrallën, dien hij
als de oorzaak daar van befchouwde. 's Pauzen
vonnis tegen Luther uitgefproken vergramde den
hervormer des te meer; door zijnen vorst en
landsman befchermt, beriep hij zich op nieuw
op eene algemeene kerkvergadering, hieldt den
Paus voor den Antichrist, verbrandde te Wittcmberg
de bulle van uitfiuiting, tastte de geïiefdfte
leerflellingen van de Roomfche kerk aan en fprak
met verachting van hare plechtigfte kerkgebruiken.
Karei V. gaf, op verzoek van Leo, aan den
hervormer bevel van tc verfchijnen cp dc rijksvergadering
te Worms. Luther kwam, fprak
met eene ftoutmoédige befcheidenheid, betuigde
dat hij misfehien in zijnen ijver te ver gegaan
ware, maar weigerde tevens zijne gevoelens te
herroepen, ten ware men hem van derzeiver
valschheid konde overtuigen. Noch belofte noch
bedreigingen konden hem van befluit doen veranderen,
zijne onverzettelijkheid ontrustte de
Room-

4Ö4 H E B E N B A A G S C H E LES VIE
Roomfche geestelijkheid, en men doeg aan Karel
voor het voorbeeld te volgen van Sigismond,
die, in weerwil der trouw eener vrijgeleide,
Jan Hus en Hieronimus van Praag ten brandftapel
had overgelevert. De keizer, die zich niet
wilde bezoedelen met eene zoo hatelijke misdaad,
ftond aan Luther toe te rug te keerén, maar kort
daar op werd 'er in 's keizers naam en op gezach
der rijksvergadering een geftreng vonnis tegen
hem afgekondigt, waar bij aan alle vorsten verboden
werd hem lijf berging te verkenen en gelast
hem aantehouden zoo haast de tijd zijner
vrijgeleide zoude afgeloopen zijn. De keurvorst
van Saxe durfde niet beftaan hem openlijk te befchermen,
maar verborg hem in een kasteel,
waar hij zich veilig bevond voor de woede zijner
vijanden, tijd had zijne gevoelens bij een te fameien
en aan zijne leerftellingen eenen behoorlijken
vorm te geven. De leerftellingen der Roomfche
kerk wierden het eerst door hem aangevallen;
hij erkende Hechts twee Sacramenten, de
Doop en 's Heeren avondmaal, befehouwende
het overige als uitgedagt door eigenbelang, en
aangenomen door bijgeloof. Hij verwierp de aanroeping
der heiligen, niet alleen als nutteloos,
(naar als afgoderij; de gebeden voor de afgestorvenen
merkte hij aan als een ftrik voor de geloovigen;
het vagsvuur als eene ongerijmdheid
door de baatzucht der kerkdijken verzonnen, en
de oorbiegt als eene bclachlijke plechtigheid.
De

I
EES vit. GESCHIEDENIS* $6$
De leerftukken van de medezelfftandigheid, het
rechtveerdiginakcnd geloof en de voorbefchikking
waren zijne begunstigde ftellingen. Van de leer­
ftukken ging hij over tot het beduur der kerke.
Hij hield ftaande dat de Paus buiten het ftift van
Rome geen gezach had; dat het rechtsgebied der
I bisfchoppen enkel gegrond is in de keur der
J Christenen. De meeste kerkelijke onderfcheidin-
gen befchouwde hij als het uitwerkzel van ker­
kelijke dwinglandij. De rijkdom der geestelijken
handelde hij als eene misdadige overheerfching.
Hij toonde aan dat de ongehuwde ftaat een bron
was van veelvuldige misbruiken; en dat de gods­
dienstige geloftén, waar door het huwelijk belet
word, ftrijdig zijn met den aart van 't Euangcli-
um.' Hij ontfloot de kloosters, maakte dat de
Priesters huwden, en nam zelf eene Katharina
Bore, een non, tot zijne wettige vrouw; maande
de vorsten aan de hand te leggen op den rijk-
! dom der geestelijkheid, een gedeelte daar van
aan zich te houden en het overige te bedreden
aan 't ftichten van Collegien en gasthuizen, ter
i aanmoediging van vlijt en nijverheid en tot het
herdeden van openbare wegen. Zulke redelijke
en prijswaardige oogmerken zetten den keurvorst
. van Saxe meer dan ooit aan hem te belchermen.
Van dien tijd .af had Luther het genoegen zijne
leerftellingen te zién omhelzen van zijn land, het
welk tevens de hervorming aannam. Van Saxe
gingen zijne gevoelens over naar Hesfc, welk
Gg land

4.6Ö H E E E N D A A G S C H E ' LES VIE
land benevens een groot gedeelte van 't noorden
van Duitschland insgelijks hervormt werd. Een
groote menigte Discipelen ondèrfteünde zijne pogingen,
Melanchton, een der fraaiftc vernuften
van zijn tijd, was de voornaamfte fteun der Lutberfche
hervorming en bragt aan dezelve veel
achtbaarheid toe door zijne kundigheid en gematigdheid.
Ten zeiven tijde verfpreide vrome en
ijverige lieden dc hervormde leerftellingen door
Europa. Bucer bragt dezelven in de keizerlijke
fteden aan den Rhijn, en Olaus in Zweden deszelfs
geboorteland. Welk een zegepraal voor
Luther de helft van Europa zich te zien ontdoen
van het Roomfche juk, geheelc koningrijken zijne
gevoelens te zien aannemen, terwijl een. vermogenden
aanhang hem kwam raadplegen cn eerbiedig
zijne uitfpraken aannemen! welk een roem
voor dezen hervormer; dc wereld verandert, de
gemoederen der menfehen verlicht, het eerfte
Christendom herftelt en de heilige fchrift aan
een iegelijk ten gebruike gegeven te hebben, en
vreedzaamlijk te fterven te midden zijns huisgczins,
zonder vrees, zonder wroeging.'
HET karakter van den vader der hervorming,
't welk zoo uitmuntend wel gemaald is door eenen
vermaarden gefchiedfehrijver, zal ik, voor
mijnen lezer, hier laten volgen. Luther ftierf in
zijne geboorteftad Eislcben, aan eene ontfteking
in de maag, in het drie en zestigfte jaar zijns
ou-

LES vri. G E S C H I E D E N I S . 467
ouderdoms. Daar deze groote hervormer het
middel was, van 't welk de Voorzienigheid zich'
bediende in het te weeg brengen dezer aanmer­
kelijke en gelukkige omwenteling, vind men in*
de afbeelding zijns karakters eene treffende te-
• gendrijdigheid, naar mate het zelve door vijah-
: den of vrienden wierd afgemaald' De eerden,
• gebelgt over zijn gedrag en dol van woede te
zien hoe hij, met een opgeheven hand, alle de
. gronden van hun geloof en de voorwerpen vari
> hunnen eerbied en van hunne liefde omverwierp,
j hebben hem niet alleen de onvolmaaktheden erf
gebreken van den mensch, maar alle de hoeda­
nigheden van een vriend des fatans te last ge*
legt. De anderen, hem befchouwende als dc
hcrdeller der Christelijke vrijheid, waren zo'o'
i vol van een dankbare bewondering, dat zij heirï
meer dan menfchelijke volmaaktheden hebben
tocgeé'igent cn zijne daden ten naasten bij met
dezelfde verrukking befchouwde als alleen aan
die van Jefus Christus, de propheten en aposte­
len toekomt. „ 't Is uit zijn eigen gedrag, niet
„ uit den vergrootten lof of de verzwaarde be-
! „ rispingen zijner tijdgenoten, dat de tcgenwoor-
„ dige eeuw haar oordeel over hem moet velleriV
te Zijn ijver in 't aankleven van 't gene hij -voor
4, waarheid hield; zijne onverschrokkenheid in 't
„ verkondigen dier waarheid; zijne bekwaamhc-
„ den, zoo natuurlijke als verkregene, om de-
- fa zelve te verdedigen cn zijne onvermoeide vlijt
Gg 3 a is!

4

EES VIE GESCHIEDENIS. 469
„ buiten zich zelve, met eene drift, welke zwak-
„ ker gemoederen verbaasde, of vreemd voor-
„ kwam aan lieden in geruster omdandigbeden.
„ Door eenige zijner prijswaardige hoedanighe-
„ den tot uitterdens te brengen, ging hij ibm-
„ tijds de palen van 't goede te buiten en maak-
„ te zich fchuldig aan daden, welke hem aan
„ berisping bloot delden. Het vertrouwen, welk
„ hij in de gegrondheid zijner gevoelens ftelde,
„ verfchilde weinig van verwaandheid; zijn moed,
„ om die gevoelens ftaande te houden, kwam
„ nabij vermetelheid; zijne ftandvastigheid om
„ van dezelven nimmer aftegaan, was weinig
„ minder dan hoofdigheid, en zijn ijver, om zij-
„ ne tegenpartijen te wederleggen, grensde zeer
„ digt aan woede en onbefchoftheid. Gewoon
„ alles der waarheid te onderwerpen, vorderde
„ hij denzelfden eerbied voor haar 'van andere
„ menfehen, en niets aan hunne zwakheden of
1, vooröordeelcn toegevende, voer hij met ver-
„ achting uit tegen alle de genen, die niet dag-
„ ten gelijk hij. Toen men zich tegen zijne leer
„ verzette, viel hij alle zijne tegenftreevers aan
„ met even veel woede, zonder zich aan rang
„ of verdienste te ftoren. Hij ontzag zelf de
„ koninglijke waardigheid van Hendrik VIII. noch
„ de begaafdheden en geleerdheid van Erasmus
„ niet, maar bejegende hen even ruw en onbe-
„ fchoft als hij Tetzel of Ecoius gedaan had.
„ Dan, deze onbetaamlijkheid, aan welke Lu-
Gg 3 ther

4?o H E B E N B A A G S C H I LES VIE
„ tlier zich fchuldig maakte, moet niet geheel
-„ aan zijnen driftigen aart worden toegefchreven;
„ zij was gedeeltelijk het gebrek zijner eeuwe.
„ J3ij een ruw volk, onkundig van die grondre-
J? gelen, welke, door gedurig de hartstogten van
„ elk in "t bijzonder tegen te gaan, dc maat-
„ fchappij befchaven en de zeden verzachten,
„ waren alle twistgeichillen heftig en fterk en
„ zij drukten, in hunne natuurlijke taal, zonder
,, de minste bedaardheid of ingetogenheid te la-
„ ten blijken, de beweegingen uit, die zij ge-
„ voelden. Dewijl in dien tijd alle werken van
„ geleerde lieden m 't Latijn opgedclt werden,
„ waren zij door het voorbeeld der beste fchrij-
„ veren in die taal gewettigt, hunne tegenftree-
,', vers met den fchamperden moedwil te bejegc-
„ nenl daarenboven klinken alle onbetaamlijke
en ruwe uitdrukkingen in eene doode taal zoo
„ fcherp niet als in eene levende, waar van de
„ bijzondere toonvallen en Ibrcekwijzcn gemcen-
zamcr zijnde ook cnbefchofter voorkomen.
„ WANNEER men iemands karakter wil op-
,, maken, dient men hem te beöordcelen naar de
beginzels en grondregels zijner eeuwe; want
?, alhoewel deugd en ondeugd in alle tijden de-
„ zelfde zijn, de zeden cn gewoontens verande-
„ ren nogthans onophoudelijk, 't geen ons in 't
„ gedrag \-an Luther als zeer berispelijk voor-
?, komt, ergerde zijne tijdgenoten niet. liet wa-
„ ren

LES VIE GESCHIEDENIS. 471
„ ren zelfs eenige dier hoedanigheden, welke wij
„ thans gercedelijk laken, die hem juist gefchikt
„ maakten het groote werk te volvoeren, het
„ welk hij durfde ondernemen. Om het mensch-
„ dom, dat in onkunde en bijgeloof gedompeld
„ lag, optcwekkcn, en de woede der dwceperij,
„ die de magt in handen had, té bedtijden, was
„ een hevigen ijver en een onverfaagt karakter
„ noodig. Zachte uitnodigingen zouden noch ter
,, ooren gekomen zijn noch aangefpoort hebben
„ die genen die geroepen werden. Een bemin-
,, nelijker maar min wakkere geest dan die van
„ Luther zou de gevaren ontzien hebben, die
„ Luther durfde tarten en wist té boven te ko-
„ men. Omtrent het einde van zijn leven, zag
„ men, fchoon zijn ijver of zijne begaaftheden
„ niet zichtbaar verminderden, zijne lighaams-
„ kwalen toenemen, zoo dat hij daaglijks geem-
„ lijker, oploopener en ongeduldiger werd, wan-
„ neer hij' wierd tegengefproken. Hij had het
„ genoegen den verbazenden voorfpoed zijnes
„ ijvers te beleven, een groot deel van Europa
„ zijne leer te zien omhelzen en de grondvesten
„ tc zien waggelen van den pausfelijken throon ,
„ voor welken de grootde monarchen gefiddert
„ hadden; dit maakte dat hij zich niet kon wc-
„ derhouden blijken te geven van waan cn eigen-
„ liefdeken hij zou, indedaad, meer dan mensch
„ hebben moeten zijn, indien hij, zonder deze
„ zwakheden te laten blijken, de groote dingen
Ge 4 »• had

47* H E B E N D A A G S C H E LES VIE
„ had konnen befchotiwen, welke door hem wa-
„ ren te weeg gebragt." (y)
't Is natuurlijk te veronderdellen dat toen de
Europafche Christenen ontflagen waren van het
flaaffche juk van Rome, en bevonden dat zij
voor zich zeiven mogten denken, zij, met be­
trekking tot belpiegelendc leerftellingen van den
godsdienst, alle niet eensgezind konden zijn. In­
dien dezelfde denkbeelden onderfcheiden indruk-
zels maken op de menfchelijke gemoederen en
geene twee perfonen volkomen eveneens denken,
noch dezelfde onderwerpen in het zelfde gezicht­
punt befchouwen, hoe veel te meer moet zulks
dan het geval zijn met de gevoelens en denkwij­
ze der menigte, en dit 's ook de reden waarom
onze hervormers over fommige leerftellingen van-
het Christendom zoo verfcbillend dagten en waar­
om zich verfchillende gezindheden in 't begin
der hervorming op deden. Dan, hoe verdeelt de
hervormers ook onder clkandcren waren in zaken
van weinig aanbelang, allen nogthans kwamen
daar in overeen, dat zij het pauzelijk gezach
verwierpen. Zwinglius, leera'ar te Zurich, in
Zwitferland, fchoon hij de hervorming omhels­
de, verwierp evenwel de medezelfftandigheid,
hij loochende dc daadelijke tegenwoordigheid in
't nacht-
fy) Historie der Regeering van Karei V. vijfde deel bladz.
9Ï—97-

LES vu. GESCHIEDENIS. 473
't nachtmaal, befchouwde de leer van 't recht-
veerdigmakende geloof als een gevaarlijk gevoe­
len', hield de verdienste der goede werken, wel­
ke ons wezenlijk nuttig maken voor onzen even­
mensen, ftaande, cn ging zelfs zoo verre van
te beweeren dat Socrates, Aristides, Cato en al­
le groote mannen der oudheid niet onwaardig
waren de hemelfche gelukzaligheid te genieten.
De voorbefchikking kwam hem voor als een leer-
ftuk ftrijdig met de rede, met den godsdienst en
met de goede zeden. In andere ftukken was hij
het met Luther eens en hij omhelsde diens ge­
voelens wegens de tucht en 't beftuur der ker­
ke. Het grootst gedeelte van Zwitferland naai
het ftelzel van dien hervormer aan.
JOHANNES Calvinus, geboren in 1509.' te
Noijon, in 't zuiden van Frankrijk, kwam kort
daar aan te voorfchijn en kan gerangfehikt wor­
den onder de vermaardfte hervormers. Hij ftem-
de met Zwinglius overeen in 't verwerpen der
medezelfftandigheid en de daadelijke tegenwoor­
digheid, maar verfchilde van hem in 't ftuk van
het verdienstelijke der goede werken. Hij hield
met Marthinus Luther de leerftellingen van het
zaligmakend geloof en van de voorbefchikking
ftaande, maar verfchilde van hem in zijne denk­
beelden wegens het kerkbeftuur, en was voor
een volksbeftuur, dat is, dat alle Christen leer­
aars gelijk zijn in rang en in gezach. Hij be-
Gg 5 werk-

0A H E B E N B A A G S C H E LES VII.
werkte eene gedenkwaardige omwenteling in Gerieve,
waar hij geëerbiedigt wierd als een apostel
en gehouden voor den grondlegger van dat Gemeenebest.
Volgens 't gevoelen van zommigen
is de dood van Michiel Servetus, die om ketterij,
te Geneve, openlijk verbrand wierd, in welk
bedrijf Calvinus een voorname rol ipeelde, een
onuitwischbare vlek voor den naam en voor de
gedagtenis diens hervormers. Ieder verftandig
bewonderaar van Calvijn moet het fmerten dat
hij reden gegeven hebbe hem om zijnen vervolgzuchtigen
geest met eene zwarte kool te tekenen.
Wij, die tot een verlichter eeuw behooren, zijn
overtuigt dat niets onbillijker noch godloozer zijn
kan dan iemand om eenige van deszelfs gevoelens
te ftraffen of te pijnigen. Doch zulke eene
edelmoedige cn billijke denkwijze, zoo overeenftemmende
met dc rede cn den Christelijken godsdienst,
was voor tweehonderd jaren geenzins de
heerfchende. Men was toen ter tijd van begrip
dat gevoelens, welke vijandig fchcenen te zijn
met den godsdienst, aan den lijve moesten geftraft
worden, om die reden hebbe men den dood
van Servetus eerder te wijten aan dc dwalingen
van den tijd, in welke Calvinus leefde, dan aan
Calvijn zeiven. (z)
LE-
it) Derhalven zijn de vervolgingen en wtfedheden der Roomsen-
Citholijien tegen dc Protestanten, enkel te wijten aan de dwa­
lingen van dien tijd. Vcnc.lc;.

LES vu. G E S C H I E D E N I S . 475
LELIUS Socinus en deszelfs neef Faustus namen
de godsdienstige gevoelens aan van Servetus,
ftrekten dezelven noch veel verder uit en
verkondigden die alomme, zij verbanden alle
godsdienstige verborgenheden, ontkenden de verzoening
van Jefus Christus voor de zonden en
wilden de Christenen geheellijk onderwerpen aan
het licht der rede, zij waren de dichters der gezindheid,
welke men Socinianen noemt.
DE doopsgezinden, die al mede in dat tijdvak
te voorfchijn kwamen, wilden in de maatfehappij
eene volkomene onafhanglijkheid in geestelijke
en wereldlijke zaken invoeren. Hunne verachting
voor den kinderdoop gaf den naam aan 'die
gezinte, welke beftond uit het geringfte zoort
van menfehen. Zij zagen met verontwaardiging
de kleenfte hoop den rijkdom en het aanzien des
levens genieten cn de vruchten rapen van den
arbeid der armen, die alleen den last droegen
der maatfehappij. Gelijkheid was bij hen het
woord. Twintig duizend van dit misleide volk
met vuur en met het zwaard gewapend poogden
die onderfcheidingen te vernietigen, welke de
overeenftemming en het geluk der maatfehappij
uitmaken. Faustus en Muncer, geboortig van
Saxen, die dit Gefpanfchap in Westphalen vestigden,
wierden opgcvolgt door Jan van Leiden,
een kleermaker, die, ftrijdig met zijne eigene
grondbcgmzcls, tot koning gemaakt werd door
zij-

476 H E D E N D A A G S C H E EES VIE
zijne aanhangers. Hij veroverde de ftad Munster,
verwoestte Duitschland en wierd gedood door
die edelen, wier tijtels en aanzien hij verlangde
te vernietigen. Wie zou hebben kunnen denken
dat uit deze onzinnige gezindheid de kwakers
zouden voortkomen, wier grondbeginzels dezelfde
waren? zij zogten namentlijk eene natuurlijke gelijkheid
te vestigen. Maar welk een onderfcheid
in hunne zeden! Geene gezindheid had ooit meer
afkeer van alle geweldenarij dan die der kwakers;
lijdfaamheid, liefdadigheid en gematigheid
zijn de beminnelijke hoedanigheden welke zij
bezitten.
W A N N E E R wij zoo veele hervormers in onderfcheide
landftrceken en bijkans ten zeiven tijde
zien opkomen tegen de kerk van Rome, is
het zeer natuurlijk te vragen, door welke beweegredenen
zij aangefpoort werden? De vooröordeelcn
van vijanden en dc te groote drift van
vrienden en bewonderaaren, houden de waarheid
verborgen en maken het moeilijk die te kennen.
Waren onze cerfte hervormers heilige en vrome
mannen eeniglijk bezield met het oogmerk om de
fchreeuwende misbruiken, welke zoo veelvuldig
in de Christen kerk waren ingeflopen, te verbeteren
en was het eeniglijk hun verlangen om onder
de Christenen het Euangelium in deszelfs
eerfte zuiverheid te herftellen.? De Protestanten
verzekeren het; maar lees de fchrijvers van de
Room-

LES vu. G E S C H I E D E N I S . 477
Roomfche kerkgemcenfchap; zij fchildcren de
Protestanten af als monflers, die door een geest
van trotsheid en losbandigheid aangezet werden
om alles wat de godsdienst eerwaardig had,
te vernietigen. Wie van beiden fpreekt hier de
waarheid? Drift en blinden ijver zien niet dan
uitterflens. Wij moeten naar waarheid oordeelen,
oprecht en redelijk handelen zonder ons te
laten vervoeren door drift of vooroordeel, ten
minsten behooren wij ons oordeel optefchorten
indien wij bevreest zijn gezwaaid te worden door
de eene of het andere. Uit het gedrag der bewerkers
van de hervorming is het klaar dat derzeiver
beweegreden goed was, dat zij uit overtuiging
en met oprechtheid handelden. De gewigtigde
belangens van 't Christendom toegedaan,
hadden zij geene andere bedoeling dan de
Christenen derzeiver dwalingen te doen zien e«
hen te rug te brengen tot den waren eerdienst
van God en tot die vrijheid, met welke Christus
ons heeft vrij gemaakt. Doch onze hervormers
waren menfehen en des onderhevig aan menfchelijke
zwakheden, 't Is zeer mogelijk dat de ijver
van Luther en Calvijn verzelt ging van eenige
trotsheid, eigenzinnigheid en zelfsbelang. Misfchien
wel dat zij in den beginne het niet in de
gedagten hadden zoo ver te gaan als zij deden.
Opgewakkerd door den goeden uitflag hunner
onderneming, heeft de eerzucht mogelijk deel
genomen .in hunne ontwerpen. Het kloosterleven
en

478 H E D E N D A A G S C H E LES VH.
en de ongehuwde ftaat fmaakten Luther niet,
zulks kan wel eene beweegrede geweest zijn,
welke hem aanzette daar tegen te prediken. Uit
het ganfche karakter en gedrag dier beide her-
vormeren blijkt nogthans dat zij bekwaamheden
bezaten overeenkomstig het werk welk zij onder­
namen, ook behoorden de Protestanten altoos
met bewondering en erkentenis aan hun te ge-
denkeu.
CALVIJN was een man van onberispelijke zeden,
eenpaarig in zijn beroep en handel, en een
uitmuntend redenaar, zoo dat welke gebreken ook
fommige menfehen mogen vinden in zijne gevoelens,
zij evenwel deze trekken van zijn karakter
moeten goedkeuren. Zwinglius, alhoewel van
verfchillende begrippen, was zuiver en oprecht
in zijne bedoelingen. Zijn leerftelzel word van
veele gehouden meer overeenkomstig tc zijn met
dc rede cn beter gefchikt om die genen te winnen,
wier geaartheid en neiging met de zijne
ftrooken. — Melanchton was een man van uitgeftrekte
kundigheid en van een allere.rwaardigst
karakter, wanneer wij zijn fchriften lezen, kunnen
wij niet anders dan dezelve hoogachten, en
wanneer wij zijn levensgedrag befchouwen moeten
wij hem noodwendig beminnen.
DE zeer groote voortgang der hervorming is
aan veele oorzaken toe te eigenen. De verbazen-

LES vn. G E S C H I E D E N I S . 479
zende misbruiken der Roomfche kerke; de gis­
ting in de gemoederen der menfehen, die maar
pas uit een ftaat van barbaarsheid waren opgeko­
men, dc algemeene nuttigheid van de leerftellin­
gen der hervorming, de herleving der geleerd­
heid, de uitvinding der drukkonst, de geest van
onverdraagzaamheid, welke de aanhangers van
Rome bezielde, het karakter der Pauzen van dien
tijd, de fchriften van Erasmus, in welke hij de
dwalingen en Spoorloosheden zijner eige kerke
ten toon ftelde, dit alles bragt veel toe tot den
fhellen voortgang der hervorming en was het
middel in den weg der Voorzienigheid om het
kolosfus beeld der pauzelijke magt ter nederte-
;Werpen. De vervolging, van dewelke men zich
als van het eerfte middel bediende om de her­
vorming te fluiten, deed eene tegenftrijdige uit­
werking. Francois I, Karei V, Hendrik VIII
en deszelfs dochter Maria bragten door hunne'
bloed-plakkaten en ijslijkc geftrengheden mis­
leiden ruim zoo veele nieuwbekcerden tot den
hervormden godsdienst over als de geleerdheid
van Luther, de welfprekenheid van Melanchton
en de redeneerkunde van Calvijn. De menfche­
lijke ziel bied altoos tegenftand aan alle gewe­
tensdwang. De kroon van 't martelaarfchap is
roemrijk, en geene folteringen zullen iemand af-
fchrikken, die bij zich zeiven bewust is dat hij
voor eene goede zaak lijd. De aanklevers der
Roomfche kerk wonnen weinig bij de kerkverga-

4go H E D E N D A A G S C H E EES VIÏ.
dering van Trente. De Protestanten, die ernstig
hadden aangedrongen op eene algemeene kerkvergadering,
wilden zich niet houden aan de uitfpraak
van die van Trente. Zij zeiden, dat de
Paus door deszelfs legaten en ftreeken alle hare
befluiten geregeld had, en dat men meer had
acht gegeven op tijdelijke zaken en wereldfche
belangcns dan op de belangens van den godsdienst.
Het fchandelijk tafereel, door Vader
Paulus, een Venetiaan, gefchetst van de Trentfche
kerkvergadering, billijkt dc klagten der hervormden
tegen die vergadering. Bij alle de reeds
wemelde oorzaken mogen wij opmerken dat de
voorname en hoofdoorzaak van de hervorming,
die oorzaak, aan welke al het overige moet toesekent
worden, was het opperbefluur van het
Goddelijk wezen, de overtuiging daar van zal de
Protestanten altoos aanzetten het genot dier onwaardeerbare
zegening dankbaarlijk te erkennen.
GEVOLGEN DER ONTDEKKING VAN A-
MERIKA EN DE INDIEN.
DE ontdekking van Amerika en dc Indien opent
een ruim veld voor den mensch, die gewoon is
wijsgeerige bedenkingen te maken. De koopman;
die zijnen rijkdom uit Indië of uit de nieuwe
wereld haalt, de gelukzoeker, die zijn fortuin
in die landen gemaakt heeft, zullen zonder
bedenken verzekeren dat de ontdekkingen der
Portugeezen en van Columbus van het uiterde
ge-

LES vn. GESCHIEDENIS'. IÉ!
gewigt vóór Europa geweest zijn en nog zijn,
Doch de wijsgeer, dié zich door geen eigenbelang
en vooroordeel laat wegliepen * onderzoekt
of deze ontdekking wezenlijk van nut geweest
zij voor Europa en Voordeelig voor 't menfchelijk
gedacht. Iiij laat zich niet verleiden door fchóon*
fchijnende redenen van die genen, die ftout weg
verklaren dat Europa aan de ontdekking van
Amerika en van den vaart naar dé Oost-Indien
om de kaap de goede hoop, haren koophandel
en befchaafdheid verfchuldigt is. Zulke ftoutc
gezegdcns zijn bij hem vérdagt. Het Gefchicdboek
leert, ons dat de koophandel en de maatfchappijlijke
gemeenfchap in Europa fterk aan
het toenemen waren reeds voor den tijd der
Spaanfche en Portugeefche ontdekkingen. — Zou
zonder die ontdekkingen Europa in zulk eenen
bloedenden ftaat hebben kunnen zijn als het thans
is? 't Is waar het geld zou zoo overvloedig niet
zijn, maar de behoeftens van de menfehen zouden
minder wezen dan ze zijn. Eene vermeerdering
van gemunt geld is gunstig voor de weelde
en de weelde vermenigvuldigt onze behoeftensi
Zou 'er niet meer evenredigheid zijn tusfehen
het arbeidsloon en den prijs der levensmiddelen?
zonder deze ontdekkingen zouden de hulpmiddelen
in tijd van oorlog niét zoo overvloedig' zijn.
Maar zouden 'er geen minder oorzaken aanleiding
geven tot oorlog, en zuu de wezenlijke fterkte
eener natie niet grooter zijn,- als zij minder ver-,
Hh fpreid

48a H - E D E N D A A G S C H E LES VIL
fpreid ware en zulke verafgelegene bezittingen
niet te verdedigen hadde? Het kan evenwel niet
ontkent worden dat de togt langs de kaap dc
goede hoop groot voordeel heeft toegebragt aan
den algemeenen koophandel van Europa. De
Arabieren, die op Indië handel dreven, beurden
flechts een gedeelte van den winst, dien de Europanen
thans geheel genieten. Doch, door hoe
veele misdaden wierd dat voordcel gekogt? De
volken van Europa om de bezittingen te behouden,
welke zij met geweld ontnamen van de natuurlijke
eigenaren, hebben menigmaal in Amerika
malkanderen door het zwaard vernielt en in
Afia malkanderen wreedelijk bevochten; terwijl
de ongelukkige Indianen niet vrij bleven, maar
berooft en vermoord wierden door baatzuchtige
en onmenfchelijke veroveraars. Zijn deze ontdekkingen
niet voordeelig voor de Fabrieken van Europa?
Wat zou 'er van onze Fabrieken worden
zonder het vertier onzer goederen in Amerika en
de Indien? De menigte takken van koophandel en
manufacturen verfchaffen aan millioenen menfehen
een eerlijk en deftig beftaan. Nijverheid en bevolking
nemen toe, en deze zijn de rijkdommen
der natiën. Het volk van Europa is nijverder
geworden en gevolglijk gelukkiger; want nijverheid
verfchaft niet alleen rijkdom maar geneuchte.
De zaken aldus belchouwt zou de ontdekking
van de nieuwe wereld en van de Indiën nuttig
geweest zijn voor 't menfchelijk gedacht. Doch,
wan-

LES vu. G E S C H I E D E N I S . 483
wanneer wij te rug zien op de geweldige en onrechtveerdige
middelen, van welke de Europanen
zich bedienden om volkplantingen aanteleggen in
afgelegene landen; wanneer wij nagaan de wreedheden
en imaad, waarmede-de ongelukkige volken
dier landen door de Europanen behandeld
zijn en nog behandeld worden; wanneer eene
fnoode baatzucht in ons nog niet verdooft hebbe
alle menfchelijk gevoel, en wij ernstig en bedaard
den beestachtigen handel befchouwen, welke
menfehen, die zich Christenen noemen, met
het leven hunner evenmenfehen drijven; hoe dé
rampzalige Afrikanen van derzeiver geboorteland
weg gerukt naar Amerika gevoert en aldaar tot
flaven verkogt en genoodzaakt worden landen te
bebouwen, welke door hunne tijrannifche meesters
overheert zijn en op de onrechtvaardigfte
wijze bezeten worden, als dan bloed ons hart en
wij kunnen ons niet weerhouden Vasco de Gama
cn Columbus te verwenfehen. Wat baat de rijkdom
des ganfehen werelds, wanneer om dien te
verkrijgen de rechten van den mensch en alle
billijkheid met voeten vertreden worden? Mogt
het volk van Europa, menschlijker, billijker eri
verlichter geworden, afzien van de grondregels
dier wreede ftaatkunde, welke het tot hier toe
volgde, en aan de inboorlingen van elk land,;
welk het in bezit heeft, de geheiligde rechten
te rug geven, welke deze van de natuur ontvin
gen! — Europa is befmet met eene walgelijke
Hh i kwaal,

484 H E D E N D A A C S C I I E LES vn.
kwaal, welke zij voor de ontdekking der nieuwe
wereld niet kende, eene kwaal, welke het gevolg
is van fnoode omhelzingen. Sommige
fchecpsgezellen van Columbus waren 'er van aangetast
en door hen wierd deze befmetting in Europa
overgebragt. Dit imet, het welk de bronnen
des levens vergiftigt, is het voortbrengzel
van Amerika, gelijk de kleene pokken, een ander
groot kwaad, tot ons uit Afrika' gekomen
zijn. In de verwoestinge der Veneriiche ziekte
zien wij de ftraf van een onwettig vermaak. De
landen van Europa zullen van die kwaal niet bevrijd
worden ten zij hare bewoners keren matig
en kuisch te zijn; eene hervorming, welke wij
Godsdienstlijk wenlchen!
WAS Amerika bekent voor den togt van Christoftel
Columbus en langs welken weg is dat wereld-deel
bevolkt gewerden? Dit zijn vragen,
wegens welke verfcheide gisfingen cn ftelzels gemaakt
zijn. De ouden meenden dat 'er een zoodanig
wereld - deel aanwezig ware. Het ftelzel, 't
welk de zon in het middenpunt van onze wereld
plaatst, wierd in veele oude wijsgeerige fchoolen
geleeraart. De kundige lezer weet dat zoodanig
een ftelzel ons natuurlijk brengt tot de veronderftelling
dat 'er tegenvoeters zijn. Dit gevoelen
had aanklevers ten tijde van den heiligen Augustinus;
want die kerkvader beftrced het met zeer
flechte bewijsredenen. Deze waarheid wierd in
de

LES VIE G E S C H I E D E N I S . 485
de agtfte eeuw veroordeelt; een bewijs dat fommigen,
zelfs in die duistere eeuwen, 'er geloof
aan gaven, fcboon alles toen nog maar op gisfing
deunde, 't Is niet waarfchijnlijk dat de oude
zeevarende zonder behulp van 't kompas, en daar
zij het in hunne togtea flechts langs de kusten
hielden, het hebben durven wagen dien grooten
oceaan dwars over te fteken, welke de beide wereld-deelen
van eikanderen fcheidt. Wat aanbelange
het Atlantifche Eiland, van 't welk Plato
gewaagt, het zelve was enkel een verzinzel van
zijn eigen vernuft. Dus moet al de roem dier
ontdekking toegeëigend worden aan de kundigheid,
onverfchrokkenheid en den ondernemenden
geest van Columbus, in weerwil van alles wat
de nijd wist uittedenken om hem van dien roem
te berooven,
VEELE fchrijvers hebben zich afgeflooft om
uittevinden langs welken weg Amerika het eerst
bevolkt wierd; doch hunne verfchillende ftelzels
verichaffen geene genoegzame overtuiging om
alle twijvelingen deswegens wegtenemen. Dit
vraagftuk kan misfchien niet opgelost worden,
of, zoo 't mogelijk zij dat men het zelve oplosfe,
kan zulks alleen gefchieden door de ware
wijsbegeerte.
R E G E E R I N G ,
DE flavernij nam onder de natiën van Europa
Hh 3 ofr

A36 H E D E N D A A G S C H E LES VU.
ongevoelig en langzamerhand plaats. Juist de­
zelfde middelen, van welke men zich bediend
had ter bewaringe van de nationale vrijheid,
ftrektcn ten langen leste ter vernietiging van de­
zelve. Onder hoedanigen regeeringsvorm de men­
fehen ook leeven, hebben zij altoos de billijkfte
reden om voor de overheerfchingen der uitvoe­
rende magt bedugt te zijn. Zoo die magt erflijk
zij, gelijk in monarchijën, zal iederheerschzuch-
tig vorst zijn best doen om zijne voorrechten te
vermeerderen. Indien die magt flechts bepaalt
zij voor 't leven of voor eenen zekeren tijd, ge­
lijk in eene verkiezelijke monarchij of Gemeene­
best, zullen vorst, magidraatsperïbonen of aanzie-
nelijke fttmilicn, verkoren tot het uitöcflenen van
't hoogde gezach, eerder zoeken hun gezach te
behouden dan het zelve te vermeerderen. Dus
hebben wij, door dit ganfche tijdvak, het huis
van Oostenrijk ongevoelig kluisters zien fmeden
voor Duitschland en zijn best zien doen om het
keizerlijk gezach erflijk te maken in dat huis.
Maximiliaan, door de wijze op welke hij de
krekzen verdeelde, heeft den weg gebaant tot
deze onderwerping. Deszelfs klecnzoon Karei V,
wiens denkbeelden ruimer waren, zette dat werk
(beller voort, en zou liet ten einde hebben ge­
bragt, ware dc hervorming niet in 't midden ge­
komen. De keizer evenwel niettegenltaande de
pogingen der Protestanten, door 't huis van Saxen
te vernederen en eene gedurige tweedragt te do­
ken

EES vir. G E S C H I E D E N I S . 48?
ken tusfehen de onderfcheide takken van dat
huis, toen hij het keurvorstendom overbragt op
den jongen broeder; de keizer, zeg ik, ondermijnde
de vrijheden van het Duitfche lighaam en
bereidde de ketens waar mede zijne opvolgers
het kluisterden.
SCHOON in Frankrijk de grenzen van het koninglijk
gezach ruimer uitgezet waren, bleef de
uitwendige vertooning van vrijheid nog fland
houden. De adel bleef nog eenige voorrechten
genieten: door de lager rangen in den ftaat te
vereenigen, konden zij den voortgang van de
willekeur tegen houden of ten minsten vermindeyn.
Doch onder Francois L verloren de edelen
hun vermogen, hij vernietigde hunne rechten en
dit verrigt hebbende, viel het niet moeilijk de
lager rangen te vernederen.
NIEUWE fchikkingen tot het ligten van krijgsbenden
en derzeiver onderhoud, maakten het leger
afhanglijk van den throon. De geestelijkheid
wierd onderworpen door de vernietiging der pragmatique
fanctie, waar [door de hooge bedienden
van de Gallikaanfche kerk verplicht waren bevorderingen
te zoeken bij den koning. Het verkoopen
van bedieningen, ingevoerd onder de regeering
van Francois I, gaf' eenen verfchrikkelijken
fchok aan de openbare vrijheid ert dit beginzel
van bederf, het welk de ganfche Masfa
Hh 4 be-

H E D E N D A A G S C H E LES VIT,
befinette, onder dc opvolgers van Francois verder
uitgeftrekt wordende, vernielde in Frankrijk
alle de denkbeelden van eene volks - regeering.
DE Engelfchen fcheenen het groote voorwerp
Van alle hunne vorige worftelingen uit het oog
verloren te hebben. Engeland verloor deszelfs
nadrukkelijke kracht. Hendrik en Maria traden
de vrijheid van 't volk met de voeten. Het Parlement,
tot hier toe de handhaver en wreker van
de rechten der natie, was niets anders dan het
lafhartig werktuig van de onrechtvaardigheid en
de wreedheden zijner meesteren.
ZWEDEN, Spanje, Florence, Milaan waren
in dat tijdvak natiën, die bundeling gehoorzaam­
den aan hare monarchen. De vrijheid fcheen de
wijk te hebben genomen naar Zwitferland en
Geneve.
'ER had geene aanmerkelijke omwenteling
plaats in 't zuiden van Europa. Karei V. was
zijn groot vermogen fchuldig aan zijne verbindtenisfen,
welke hij wist te handhaven: maar wie
weet waar deze daatzuchtige vorst zou geëindigt
hebben indien Francois I, Soliman en Luther in
zijn tijd niet geleeft hadden. Trouwens de ftaatkundigc
kennis, welke toen ter tijd in Europa
toenam, zou in daat zijn geweest om zijne ftaatzucht
palen te ftellen. De andere mogendheden
be-

Ï-ES VII. G E S C H I E D E N I S . 489
bezeften de noodzakelijkheid van een ftaatkundig
evenwigt. Wat toch zou 'er van de vrijheden
van Europa zijn geworden, zonder het kloek gedrag
van Hendrik VIII. en van Venetië, na den
veldflag van Pavia"?
W E T G E V I N G .
DE wetgeving wierd dagelijks volmaakter,.
Bijna alle de ftaten van Europa voerden uitmuntende
fchikkingen in, door welke alle oude misbruiken
hervormt Wérden. Bijzondere gefchiedenisfen
bevatten een omftandig verflag van dea
voortgang der rechtsgeleerdheid in Duitschland,
van de nuttige wetten, welke vastgeftelt werden
ïn de bulderende regcering van Hendrik VIII,
van de wijze bcveelen, welke in Frankrijk te
voorfchijn kwamen, doch welken het kwaad niet
konden heelen door 't verkoopen van bedieningen
veroorzaakt. Anthonij Duprat, die de verkiezing
in 't begeven van rechtsbedieningen affchafte,
het eenige middel om bekwame en brave
magiftraten aan eene natie te bezorgen, en
die meende dat hij het recht om vonnis te vellen
kon verkoopen, was oorzaak van de vernedering
der Franfche natie.
Z E D E N .
OPPERVLAKKIGE verftanden, die flechts
op bijzonderheden het oog Haan, zonder acht te
geven op de groote keten der gebeurtenisfen,
Hh 5 be.

j-cjo H E D E N D A A G S C H E EES VIE
beweeren: dat de zeden van Europa, gedurende
de zestiende Eeuw, jftreng, onmenichelijk en
wreed waren. De bloedige te rechtdeliingen,
gewettigt door 't bijgeloof, benevens de aflchu-
welijke wreedheden in Amerika geöeffent, fchij­
nen dat denkbeeld te billijken. Maar laten wij
het geheele menschdom niet bcöordeelen naar de
barbaarsheden van eenige weinigen. De trotfche
vermeesteraars der nieuwe wereld waren groo-
tendeels gelukzoekers, die door de wetten van
Europa in den band gehouden, in afgelegen lan­
den den ruimen toom vierden aan die wreede ge-
neigtheid, welke zij in hun geboorteland niet
konden involgen. Zij waren meest alle het uit-
fchot der Spaanfche natie, 't Zou derhalven on­
rechtvaardig zijn een gansch volk de misdaden
aantewrijven dier weinige bijzondere perfonen.
Niet dat wij het afgrijzen zoeken te verminde­
ren, welke deze tooneelen van wreedheid natuur­
lijk in tedere en deugdzame harten verwekken.
Niemand kan de fchraapzucht en barbaarschheid
van de Spaanfche veroveraars van Mexico en Pe­
ru billijken; noch de valfche en wreede ftaat­
kunde van 't Spaanfche hof, het welk om die
rijke landftreken te behouden, millioenen onnoo-
zele en weerlooze inboorlingen cm hals liet
brengen. Wij worden met verontwaardiging ver­
vult, wanneer wij lezen hoe veel bloed door de
dweeperij vergoten wierd. Doch wij konnen te­
vens niet nalaten te bedenken dat 'er in de da­
gen

EES VIE G E S C H I E D E N I S . 491
gen van Columbus eene gelukkige verandering
plaats greep in het verftand en in de zeden der
menfehen. Hij moet blind zijn, die niet duidelijk
ziet dat de barbaarfche oorlogen verminderden,
't Verraad was zoo gemeenzaam.niet, men
maakte minder gebruik van 't vergif, 'er hadden
minder omwentelingen plaats, en de invloed van
't bijgeloof nam merkelijk af. De gewijde throon
der Pauzen, die naar welgevallen de Christen
wereld onderst boven keerden, wierd bijna gedoopt,
't Is waar de pauzelijke magt offerde in
volgende eeuwen nog onfchuldige flagtöffers op;
dan, fints den tijd der hervorming heeft de pauzelijke
doel niet langer een vrijplaats geweest
van waar het bijgeloof de verecnigde pogingen
van licht en rede kon trotferen.
ZEEVAART EN KOOPHANDEL.
ZEEVAART en Koophandel, welke de volks­
rijkdommen vermeerderen, degen in dit tijdvak
tot een hoogen trap van volmaaktheid. De Phe­
niciërs en Carthageniënzers onder de ouden, en
de Venetianen onder de hedendaagfehen, hadden
nooit zulke floute en vermaarde zeevaarders als
Columbus, Balbao, Almeida, Sebastiaan Cabot,
Vasco de Gama en Albuquerque waren. Zoo
veele ontdekkingen deden den koophandel bloei-
jen en den geest van nijverheid in Europa herle­
ven. Sevilië en Lisfabon wierden de ftapelplaat-
zen der wereld. Spanje en Portugal bezaten meer
geld

49Ü H E D E N D A A G S C H E EES vn.
geld dan alle de andere natiën van Europa. Nog-
thans verminderde die beide koningrijken geda-
dig fints de ontdekkingen van Amerika en de
Indien. De oorzaken daar van zijn de ondeug­
den, welke gemeenlijk te veel weelde vergezel­
len, deze bedierven alle de Handen en ontze­
nuwden den nationalen geest. Verbijstert door
de menigte hoopen gouds, welke zij uit hunne
mijnen trokken, verwaarloosden zij den akker­
bouw en den landarbeid de zekerde bronnen van
den welvaart van alle daten. Hunne rijkdommen
hebben hen arm gemaakt en hunne traagheid
heeft andere natiën verrijkt.
WETENSCHAPPEN, FRAAIJE LETTEREN
EN SCIIOONE KONSTEN.
D E Wetenfehappen maakten een ftellen voort­
gang in de zestiende Eeuw. De rechtsgeleerd­
heid bloeide bijzonderlijk in Italië en Frankrijk.
In de ontleedkunde deedt men groote ontdekkin-
kingen. Vesfalius van Vlaanderen belchreef alle
de groote en kleene vaten van het mcnlchelijk
lighaam. Een Italiaansch ontleedkundige maakte
eenige nuttige ontd«kkingen in het Zintuig van
't gehoor, en Felloppius van Modena in het fa-
mendel der voortteeling. De geneeskunde is veel
verichuldigt aan Linacer, die den kardinaal Wol-
feij, zijn vriend, overhaalde het eerde genees­
kundige kollegie te bouwen, 't welk in Enge­
land beftond. In Spanje giste de ongelukkige
Mi-

EES vn. G E S C H I E D E N I S . 493
Michiel Servetus den omloop van het bloed.
•Fernel en Sijlvius gaven in Frankrijk geneeskundige
lesfen, welke van duizende aanhoores bijgewoont
wierden. In Italië ontdekte Rogier Carpo
het ware geneesmiddel tegen die Verfchrikkelijke
ziekte, welke de levensbronnen van 't menschdom
aantast, en de beruchte Tracastor was de
vermaardfte natuurkundige van zijne eeuw. De
ftookkunde werd. met eenen goeden uitflag beoeflent.
De Zwitfer Parafcelfus verbeterde die
wetenfchap niet door , zijne• proeven, maar de
vlaamfche van Helmont maakte eenige nuttige
ontdekkingen in dc fcheikunde.
GESNER, een Duitfcher, beöeffende de natuurlijke
Hiftorie en heeft ons eene verhandeling
nagelaten over de dieren. Tufchius, uit Beijeren
heeft de oeffening der kruidkunde in Europa
hernieuwt en zijne befchrijving der planten word
nog geacht. Ilernendez, een Spanjaard, die, tegelijk
in de natuurlijke .hiftorie en plantkunde ervaren
was, heeft de dieren cn planten, welke
aan America bijzonder eigen zijn, befchreven.
Copernicus van Thorn, in Polen, leeraarde het
ware Samenftel van de waereld. Waker, een
Duitfcher, bemerkte de ftraalbuiging van't licht,
Werner bepaalde de graden der fchuinsheid van
de Zonneweg-lijn; en Francois Fernel onderwond
zich den aardbol te meten. De Wiskonst wierd
al mede niet veiwaarloost; Commendin, een Itali-

494 H E D E N D A A G S C H E LES vn.
liaan, Tonftal, een Engelschman en verfcheide
anderen waren uitmuntende wiskundigen. Dit tijdvak
bragt insgelijks eenige goede gefchiedfchrijvers
voort, tc weten Guicciardini, Machiavel,
Bembo en Sleidan. Eene menigte letterkundigen,
te veel om alle optenoemen, verfchenen in het
tijdvak het welk wij thans befchouwen. Julius
Sorliger, Sir Thomas Mortis, Erasmus, zijn namen
in het gemeenebest der letteren vermaard.
De Italiaanfche taal wierd door veelcn verbetert,
vooral door den onfterdijken Ariosto. De letteren
wierden met eenen goeden uitflag, die zelfs
verbazend was beöeffend in Engeland, Frankrijk
en Spanje, niet alleen door geleerde mannen,
maar ook door vrouwen van hoogen rang.
ITALIË was de zetel der fchoone konsten in
de zestiende Eeuw. Bramante d'Urbino maakte
het bedek van de S C
. Peters kerk te Rome. Michei
Angelo Bonarota verhief de hoepel op dat
grootsch gebouw, de doutheid en fmaak van
welke den aanfehouwer met verwondering treffen.
Die \ erheven konstenaar bouwde verfcheide fraije
kerken, prachtige paleizen en lag veele bctooverende
lusthoven aan. Alle de fteden van Italië
werden verfraait döOT mannen van fmaak en bedreven
in de fchoone konsten; de bouwkunde
bereikte groote volkomenheid. Dezelfde Michel
Angelo gaf met zijn beitel , regelmatigheid,
fchoonheid en zoodanigen vorm als hij verkoos
aan

EES vn. G E S C H I E D E N I S . 495
aan het marmer en deed de werken van Praxiteles
en Phidias herleven, terwijl een ander konstenaar
het koper bezielde en aan het zelve den
indruk gaf van de fijnfte gelaatstrekken.
D E zestiende Eeuw zag vier vermaarde Italiaanfche
fchilderfchoolen. Michel Angelo prijkte
te Florenze. Zoo volkomen kundig in 't fchilderen
als in de bouw- en beitelkonst, gaf bij
aan 't doek een kracht van uitdrukking, een leven
en geestdrift bijzonder eigen aan hemzelven.
Zijne leerlingen zoogen zijnen geest in en deeden
eer aan een' zoo grooten meester. Titiaan
en Tintoret praalden in de Venetiaanfche fchool,
cn Coreggio in die van Lombardijè'. Raphaël,
evenwel, maakte de Romeinfche fchool nog berugter.
Zijne fchilderdukken ontvouwen eene netheid
van tekening eene rijkheid van orde, eene
juistheid van uitdrukking en eene verhevenheid
van gedagten, welke in de werken van andere
fchilders niet gevonden worden. Hij droeg de
palmtak weg en heeft misfehien niemand, die.
hem in zijne konst evenaart. Hij heeft verfcheide
groote mannen gevormt, die zijne mededingers
werden. Vlaanderen had eenige goede konstenaars.
Heemskerke, Jan van Leidèn en van Horleij
zijn namen, die, in de gefchiedenis der
fchoone konsten, zeer bekent ftaan. Holbein, de
leerling van Albert Durer, maakte zich vermaard
in Duitschland; naar Londen uitgenodigt, verrijk-

496 H E D E N D A A G S C H E EES VIE
rijkte hij die ftad met verfcheide uitmuntende
.fchilderftukken. Hendrik VIII. was zijn patroon
en befchermer. De fmaak voor de fchoone kons­
ten veripreidde zich van Italië' door Europa. De
konstenaars van dat land wierden van veele vors­
ten onderhouden, beloont en geëert en door hun­
nen arbeid week het Gottiesch vernuft uit de
voornaamfte Steden van Europa, daar deszelfs
plaats vervult werd met het vernuft der Grieken
en Romeinen.
AGT-

£,EJ vm. GESCHIEDENIS; AJL
A G T S T E L E S .
Godsdienst. — Gezindheden. — Rijks-omwentelt*.
g e ! 1. _ Regeering. — Wetgeeving. — Werktuig,
iijke ionsten. — Wetenfehappen. — Wijsbegeerte.
— Fraaije Letteren. — Schoone konsten.
GODSDIENST.
VA N het midden der zestiende Eeuw af tot
aan het begin van de zeventiende Eeuw, dat is» '
van den dood van Karei V. tot dien van Eliza-
beth en van Hendrik den grooten van Frankrijk,
.wierd een groot gedeelte van Europa door too­
neelen van verwarring cn bloed gedingert en ver­
woest. Godsdienst was het voorwendzel; dan,
het is verkeerd aan het Christendom kwalen te
verwijten, welke het gevolg waren van de voor-
oordeeleu, hartstochten en belangens der men­
fehen. Nogthans greep een geest van razernij,
woede en onverdraagzaamheid alle de partijen
aan. De zinneloosheid der dweepzucht werd
losgelaten cn bezielde beide Protestanten en
Roomsen-katholijken. Gemeenzaam geworden
met het denkbeeld van burgerlijke en godsdiens­
tige verdraagzaamheid; door ondervinding g eleeraart
hoe voordeelig hare uitwerkzelen zijn
voor de maatfehappij, kunnen wij, die onze verft
ïicÊ

H E D E N D A A G S C H E EES VUT.
lichte eeuw bekeven, niet bezetten hoe menfehen
tot zulke buirenfporigheden konden ve.voert woeden
enkel om befpiegélende gevoelens. Geweldige,
bloedige en algemeene vervolgingen door
openbaar gezach te bekrachtigen, komt ons ongelooflijk
voor. Waarom waren de Christenen
van de zestiende eeuw niet overtuigt dat de godsdienst
een band van verëeniging en geenzins een
werktuig van tweedracht behoorde te zijn? Dat
dezelve het bijgeloof behoorde te verbannen, de
dweepzucht ontwapenen en geenzins de menfehen
aanzetten om malkandcren den hals te breken.
Deze waarheden, welke ons zoo klaar en duidelijk
voorkomen, waren zulks niet tweehonderd
jaren geleden. De heilige rechten van 't gewet
ten wierden toen nog niet begreepen. De dierbare
vrijheid van voor ons zclven te denken,
die vrijheid, welke den mensch als aankleeft,
was geheel en al onbekent. De Christenen hadden
geen denkbeeld van de verdraagzaamheid;
zij verftonden zelfs het woord niet, ten minsten
in den zin in welken wij het thans verdaan.
Wat toch kon daar de rede van zijn? Laten wij
beproeven een behoorlijk antwoord op deze vraag
te geven.
ONDER de oude heidenen, wier goden talrijk
cn plaatzelijk waren, fchijnt dc verlcheidenheid
van gevoelens wegens het voorwerp van hunnen
eerdienst nooit oorzaak geweest te zijn van eeni-

EES vm G E S C n i E D È N Ï §. 4 Q£
mgc verbittering en minder nog van godsdienstoorlogen.
Door godsdienstige eer te bewijzen
aan eene godheid loochenden zij het beftaan en
*t vermogen niet van andere godheden; en dé
godsdienstige plechtigheden van het eene land
waren niet onbeftaanbaar met die van een ander;
Hunne verfchillende begrippen in 't ftuk van
Godsdienst bragten dus geen geest van tweedragt
voort. Onderlinge verdraagzaamheid en vreede
heerschten onder de heidenen mettegenftaande dé
menigte hunner goden en de eindelooze verfcheidenheid
van hunne godsdienst-plechtigheden;
Maar toen de predikers van 't Euangelium aan
de wereld het opperwezen aankondigden als het
eenige voorwerp van godsdienstige aanbidding erf
aan de menfehen den vorm voorfchreven van eenen
eerdienst, het meest overeenkomstig met zijne
natuur en volmaaktheid, waren alle degenen,
die deze leer omhelsden, gehouden den eerdienst
der heidenen te befchoUwen als ongerijmd èri
goddeloos. Van daar dat de eerfte Christenen
hevig uitvoeren tegen de afgoderij en de menfehen
vermaanden aftezien van eenen eerdienst
roegebragt aan wezens, die geene goden zijn; ef!
alleen eer te bewijzen aan den God van hemel
en aarde. Doch toen het Christendom de godsdienst
was geworden van het Roomfche rijk, óp
bevel van Conftantinus, en een onnoemlijk getal
menfehen reeds bekeerd was, bleven 'er evenwel
nog veele gehegt aan den ouden eerdienst. Dé
li 2, oir-

goo H E D E N D A A G S C H E LES vm.
onverzettelijkheid dezer laaiden, die het heidendom
niet wilden va-zaken, benevens de blinden
ijver der Christenen, baarde een geest van vervolging.
De heidenfche keizers hadden de Christenen
vervolgt en de Christenen de magt in handen
gekregen hebbende, wierden vervolgers op
hun beurt, in ftede van de genen, die heidenen
waren gebleven, te winnen door zachtheid en
overreeding, wapenden zij het wereldlijk gezach
tegens hen en wilden hen tot het Christen geloof
dwingen.
ONDER de Christenen zelfs ontttonden twisten.
De gefchillcn over veele geloofs artijkelen
vermeerderden, en tegen de ketters werden dezelfde
geftrengheden gebruikt als men gebruikt
had tegen de ongeloovigen en afgodendienaars-
Elke partij zogt zich de magt te verzekeren van
den burgerlijken magidraat. Van daar dat dc
Christenen openlijk elkancleren vervolgden. Om
een einde te maken van deze ergerlijke verdeeltheden
en tevens om aan hunne eige ftaatzucht
tc voldoen, kwamen de Bisfchoppen van Rome
voor den dag met de onfeilbaarheid, welke hun
het recht gaf om de geloofs artijkels te verklaren
en over alle geloofs gefchillen volkomen uitfpraak
te doen. Hoe ftout en onbillijk deze aanmatiging
ware, wisten de pauzen dezelven ten hunnen
voordeele te doen gelden bij die genen, wier
ligtgeloovigheid 'er niet eens aan twijvelde. Mis-
fchien

EES vnr. G E S C H I E D E N I S . 5 O R
ibniea hielden zij het voor noodzakelijk een gerichtshof
te hebben, het welk uitfpraak doen
kon over alle godsdienst-twisten. Hoe 't ook
zij, het hulpmiddel was erger dan de kwaal.
Indedaad, godsdienst-oorlogen namen derzeiver
oorfprong uit een verfchil van gevoelens óndei
de Christenen en uit gebrek aan Christelijke liefde.
Maar, wat was het gevolg van de opperhoofdigheid
der pauzen? onkunde en verwaarloozing
van alle plichten en deugden. De Christenen
waren gedwongen zich te onderwerpen aan
alles wat dit gewaande onfeilbare gerichtshof
verordende. De minste twijveling werd als eene
misdaad befchouwt en de wraak bedreigde altoos
het hoofd van den genen, die niet op zijn hoede
was.
EUROPA had veele eeuwen dit juk van wil­
lekeurig gezach gedragen. Niemand durfde in
twijvel- trekken waar dat gezach op deunde.
Doch, toen de hervorming plaats nam,, was het
algemeen gevoelen, dat zij, die in bezit waren
van den echten godsdienst geweld mogtèn gebrui­
ken om deze dwaling uitteroeijen f»; en daar el­
ke gezindheid meende de waarheid aan hare zijde
te hebben, wilden zij alle 't genot hebben van
de voorrechten daar aan verknogt, De Roomsch-
katholijken, deunende op de btfllsfingcn van ee­
C») Zis The cayékdatt téSei National ani folctnn league
li 3
nen

£02 H E D I N D A A S S C H E LES vinnen
onfeilbaren rechter, twijfelden niet of het
recht was aan hunne zijde, en bragten het openbaare
gezach te berde tegen alle invoerders van
nieuwigheid. De Protestanten, niet minder overreed
van de waarheid hunner leerc, waren even ,
ijverig om de vorsten, die tot hunnen aanhang
behoorden, overtehalen die genen te ftraffen, die
zich vermeten durfden den voortgang hunner gevoelens
te fluiten. Veele onzer hervormeren Heten
dus een te vervolgzieken geest zien, en gebruikten
fomtijds die zelfde foort van ftraf tegen
hunne tcgenftanders, van welke de kerk van Rome
ziel. bedient had tegen de genen, die hare
overheerfchingen wederftonden.
HET Lutherdom maakte geenen grooten voortgang
na den dood van deszelfs ftichter. Dc leerftellingen
en kerktucht van Calvijn kreegen de
overhand onder de hervormers. Veele vermogende
vorsten van Duitschland voegden zich naar
den eerdienst van den apostel van Geneve. Engeland,
Schotland, de Protestanten van Frankrijk,
de zeven verëenigde Nederlanden omhelsden
het Calvinistendom. In Engeland behield
Elizabcth, bij 't aannemen der leerftellingen
van Calvijn een goed gedeelte van de uiterlijke
Vertooning der Roomfche kerke; bijzonderlijk
de onderfcheiden rangen onder de geestelijkheid,
om dat zij veel op had met dc pracht en meende
dat de ordes van aartsbislchoppen, bislchoppen
enz.

lts vnx. G E S C H I E D E N I S . 503
enz. in de kerk, van welke zij het opperhoofd
Was, alle hare onderdanen gehoorzamer zou maken.
Van daar dat wij in de kerk van Engeland
bijna het zelfde kerkbedier vinden als in die van
Rome, benevens een groot gedeelte van hare
plechtigheden. De ijverige Protestanten ontkennen
dat deze koningin door eenige menfchelijke
beweegreden wierd aangezet tot het invoeren van
't Calvinistendom in hare daten. Overtuiging en
de kracht der waarheid, zeggen zij, oveneedde
haar de hervorming te omhelzen. Dit is de taai
van onbedagtzamen ijver. Doch de gefchiedenis
neemt zulke vooröordeelen niet aan, zij houdt
de waarheid in 't oog en oordeelt naar daadzaken.
Het Gefchigtboek ftelt de vermaarde Elizabeth
aan ons voor, als geboren uit een huwelijk,
't welk door de helft der Christenen voor
onwettig wierd gehouden, haar recht tot de kroon
was door haar's vaders bevelfchrift, het welk jn
eene algemeene vergadering der natie bevestigt
was, aan eene zijde geftelt. 't Is waar, de laatfte
uiterfte wil van Hendrik fcheen dat recht te
herftellen; doch dc twijvelingen wegens de wettigheid
harer geboorte werden niet weggenomen.
Onder de regeering hares broeders had een vermetel
befche.mer eene poging gedaan om haar
aan zijne ftaatzucht opteöfferen. Dat gevaar ontkomen,
liep zij nog grooter gevaar onder de bij*
geloovige Maria, die door dweep- en ijverzucht
aangezet wierd om Ehzabcth te mishandelen.
li 4 Te

504 HEDENBAAGSCHE LES VHÏ.
Te onrecht befchuldigt, had men haar in den
Tower opgefloten, daar zij meer dan eens gevaar
liep haar leven te verliezen. In dien toeftand
verzachtte zij hare rampen door haar verftand te
verrijken met kundigheden. Het volk, 't geen
in Maria geene dier hoedanigheden kon vinden,
welke in Elizabeth uitblonken, was grootelijks
gehegt aan deze laatfte, doch 's volks liefde en
genegenheid voor Elizabeth, ftrekte eeniglijk om
hare zuster nog meerder tegen haar te vergrammen,
ook zou zij gewisfelijk het flachtöffer zijn
geworden van Maria's haat, had Philips, uit
ftaatkundige inzichten, dien barbaarfchen flag
niet wederhouden. Alle deze rampen namen een
einde bij 't overlijden van Maria. Elizabeth,
den throon van Engeland beftegen hebbende,
zag haare onderdanen in twee partijfchappen verdeelt,
die malkanderen vijandig waren. De Katholijken,
die in den raad het bewind hadden en
de hooge ambten van den ftaat bekleedden, fcheenen
de vermogende te zijn; daar de hervormden,
die door de dwingelandij en onverdraagzaamheid
van Maria waren gedrukt geworden, geen'kracht
altoos fcheenen te hebben. Zij waren, nogthans,
de talrijkfte en over 't geheel was de natie de
hervorming toegedaan; misfehien dat Elizabeth
zelve onverfchillig was omtrent de Roomschkatholijke
en Protestantfche leerftellingen en eerdienst.
Doch het was noodzakelijk zich tot een
van beiden te bepalen. Zij overwoog derhalven
wel-

f ES vin. GESCHIEDENIS. 50^
welke van beiden het meest met haar belang als
vorstin ftrookte. Hare vrienden waren de fteun-
zels geweest van de hervorming en veele van
dezelven waren ter dood gebragt. Hare vijanden
hadden het pausdom gefchraagt en bevordert.
De Roomsen-katholijken hadden altoos de wet­
tigheid van hare geboorte ontkent cn twijvelden
gevolglijk aan de gegrondheid van haren tijtel
tot de kroon: om die reden moest haar bijzonder
belang haar doen befluiten tegen Rome en zoo
moest ook haar karakter. Trotsch van aart zag
zij met verontwaardiging gekroonde hoofden ne-
derbukken voor de voeten van den Roomfchen
paus. En hoe kon zij, daar zij wraakzuchtig
was, de bullen van uitfluiting vergeten, welke
tegen haren vader waren uitgedondert? naijverig
wegens haar gezach Imertte het haar te zien hoe
in hare ftaten een aantal geestelijken gehoorzaam­
den aan den Roomfchen ftoel. Men heeft gezegt
dat Elizabeth tot dè Deïsten behoorde, dat is
tot het gevoelen van die genen, die flechts in
een eenig opperwezen gelooven en alle openba­
ring, buiten de inwendige van 't geweten, ver­
werpen. Indien dit zoo ware moest zij te meer­
der de voorkeur geven aan eenen godsdienst, die
minder verborgenheden had cn meer met de rede
ftrookte. Het belang van den ftaat voegde zich
bij alle die bedenkingen. Elizabeth telde wijze-
lijk eene voorzichtige zuinigheid onder de deug­
den van een oppervorst. De verbazende rijkdom
li 5 der

go6 H E B E N D A A G S C H E tBs vtiit,
der geestelijkheid, waar mede zij hare fchatkist
kon vullen, moest onder haren aandagt vallen.
Daar zij de bevolking befchouwde als de bron
van den welvaart der natiën en wist dat de ongehuwde
daat der geestelijkheid dien welvaart
vermindert, moest zij de hervorming, welke aan
elk kerkelijkcn toeftaat een vrouw te hebben, in
een gunstig licht befchouwen; zij moest de kloosters
houden voor de pest van de maatfehappij,
van den ftaat en van de nijverheid. Deze redenen
waren over genoegzaam om haar te doen
overhellen tot het omhelzen van den hervormden
godsdienst. Zij hield nogthans hare gevoelens
verborgen tot dat de heerschzuchtige Paulus IV.
hare onderwerping met verachting afgewezen,
hare geboorte als onecht behandelt, haar bevoleH
had van den throon afteftaan, en hare kroon in
zijne eige handen had geplaatst, om over dezelve
naar welgevallen te befchikken. Deze onbefchaamdheid
van den Paus vergramde Elizabeth
ten hoogften; zij brak alle vei bintenis met Rome
en verklaarde zich openlijk voor de hervorming.
Dc Catholijke godsdienst werd door het Parlement
verbannen. Het godsdienstig geftigt van
hare zuster werd tot aan de grondvesten geflegt,
en den tijtel aannemende van opperhoofd der
Engelfche ke.ke, ontwierp zij eenen bijzonderen
vorm van Godsdienst, dien zij ook vestigde. Zij
nam dc leerftellingen aan van Calvijn, maar behield
een gedeelte van de oude kerkplechtighe-
deni

&ES vin, G E S C H I E D E N I S . 507
den; overtuigt, ongetwijyelt, dat een uitwendigen
luister den godsdienst achtbarer maakt in de
oogen van deszelfs aanklcvers en hen fterker verbind
aan deszelfs grondregels.
ONAFHANGLIJKIIEID en eene harde geftrengheid
waren de hoofdtrekken van het Calvinistendom
in de zestiende eeuw. De reden
daar van was dat die godsdienst ingeveert wieid
door lieden, die vijanden waren van alle weelde
en dertelheid het zij uit grondbeginzel het zij
dat hunne levenshand hen niet toeliet daar aan
deel te nemen; door lieden, die vijanden waren
van 't kerkelijk vermogen, welks geftrengbeid
zij ondervonden hadden. Overtuigt van de valschheid
der door de kerk van Rome gewettigde
leerftukken en bezielt met ijver, predikten de
Protestanten krachtdadig tegen dezelve. Ja, zoo
afkeerig waren zij van paperij, dat zij, in eene
vervoering van drift, eerder dan van waren ijver,
de kerken beroofden van derzeiver verderfden,
den kerkendienst affchaften, de kruisbeelden vernielden,
de priesterlijke gewaden van een fcheurden
en alle onderfcheidingen, welke de gewoonte
van veele eeuwen had vastgedelt, vertrapten.
De toomelooze woede der Calvinistifche hervormers
voerde hen veel te ver en de gevolgen
daar van zijn nog te betreuren. Hadden zij zich
gedragen als redelijke menfehen, dan zouden 'er
verfcheide deftige gebouwen en fchoone fchilder-
ftuk

508 H E B E N D A A C S C H E EIS vnr 4
Hukken in wezen zijn gebleven. Het was onder
dien vorm dat bet Calvinistendom in Holland,
Zwitferland, Schotland en Frankrijk wierd inge-
voert. In de ttvee laatfte koningrijken ging de
hervorming verzelt van veele beroertens. De
Franfche Protestanten, het lijden moede, en dooi­
de wreedfte behandelingen gedwongen tot uiter-
ftens te komen, befloten zich van de eerde ge­
legenheid te bedienen om hunne vervolgers we-
derdand te bieden cn te duiten. De gedrenghe-
den der Inquifitie, welke de kardinaal de Guife
tegens hen gebruikte, zonder acht te geven op
ouderdom, kunne of ftand; de dood van Anna
du Bourg een magiftraatsperfoon, eerbiedwaardig
om zijne kundigheid en braafheid, die behandelt
wierd als de flechtfte misdadiger, eeniglijk om
dat hij de hervorming omhelsde, bragt de be­
ruchte famenzweering van Amboife voort, zoo
noodlottig voor duizende Protestantfche heeran,
die met de uitvoering daar van belast waren, en
welke het leven zou gekost hebben aan Condé,
had de dood van Francois de gedaante der zaken
niet doen veranderen. In den aanvang der regce­
ring van Karei IX. was de ijverzucht van Catha­
rina de Medicis tegens dc Guifen den Protestan­
ten gunstig. De onderhandeling te Poisfij, bij
welke Beza den kardinaal dc Guife in 't ftuk
van redenbewijs zoo ver overtrof, bezorgde hen
de vrijheid van geweten en gelijke voorrechten
als de Catholijken genoten doch djt vermeerderde
flechts

EES vni. GESCHIEDE.NIS. 509
flechts de haat van de Guifen, die der Protes­
tanten ondergang zogten. Zij hadden zendelin­
gen in alle de deelen van het rijk, die het volk
deden gelooven dat de Catholijke godsdienst,
onder eene zwakke regeering, in groot gevaar
was. De konnestabel Montmorenci, de maar-
fchalk van S c
. André en Antonij van Navarre,
een zwak vorst, wierden tot de zijde van dc
Guifen overgehaalt. Deze drie heeren vormden
een drie-manfchap en verbonden zich plechtiglijk
den Roomsch-katholijken godsdienst te befchcr-
men tegen deszelfs vijanden en tegen alle de on.
derncmingen van den throon. Van dat oogenblik
af raakten de gemoederen der menfehen aan 't
gisten; haat en tweedracht wierden door 't gan­
fche rijk aangeftookt en alles aangewend om ee­
nen burger-krijg te verwekken, terwijl de beide
Guilën flechts haakten naar eeiae gelegenheid om
de Protestanten tot het opvatten der wapenen te
dwingen. De moord aan zestig hunner te Vasfij
gepleegt, bragt htt, door de faamgefpannenen
zoo lang gewenschte tijdftip, voort. Condé, de
voorftander der hervormden, cischte van het hof
de ftra£ van eene zoo gruwelijke misdaad, doch
Catharina, de haat vreezende der Catholijken,
weigerde recht te doen. Condé, verwoed over.
deze weigering, nam de wapens op en noodigdc
zijnen aanhang zich bij hem te voegen. De ad­
miraal de Colignij fpoedde zich naar dien prins;
d'Andelot en de kardinaal van Chatillon, des ad-
mi-

510 H E S E N S A A S S C U I IÉS viir.
miraals broeder, kwamen met de Protestanten
van la Beauce; de brave la Noue was het hoofd
der Bretonnen en. Rohan geleidde de hervormden
van dc zuidelijke landfchappen. Het Catholijke
leger werd geboden door den Connestabel en den
hertog van Guife; en het eerde gevecht viel
voer in de vlaktens van Dreux, daar met alle
de woede van godsdienstige dweepzucht geftre-
den wierd. De lafhartige moord, aan den hertog
van Guife te Orleans gepleegt, ftuitte den voort­
gang der Catholijken. De vrede van Moulins
herftelde de Protestanten in derzeiver voorrech­
ten en het rijk kwam weder in rust. De her­
vormden, te vreden met de vrije oeffening hun­
nes godsdiensts, gedroegen zich als dille vreed-
fame burgers, en getrouwe onderdanen en ver-
zogten verlof om mede optetrekken en Havre de
Grace te gaan heroveren, welke plaats door de
Engelfchen was verrast geworden. Doch de
wantrouwende ftaatzucht van Catharina de Medi-
cis verwekte wel rasch nieuwe ftormen. IJver-
zuchtig over Condé, gelijk zij geweest had over
de Guife, trachte zij hem te vernederen door de
Protestanten te onderdrukken, die dezen vorst
grootelijks toegenegen waren. Zij ving aan de
Protestanten derzeiver rechten te benemen in
.welke deze maar onlangs waren herftelt gewor­
den cn zulks wierd fpoedig gevolgt van bloedi-
gen hoon! Zij verzogten om recht en wierden
afgewezen, de geweldige behandeling tegen de
her-

LES vin. G E S C H I E D E N I S . 511
hervormden eindigde in eene openlijke vervol­
ging. De onrechtveerdigheid en trouwloosheid
van 't hof noopte de Protestanten wederom de
wapens aan te grijpen. Condé en Colignij blie­
zen alarm en 'er ontftond een' nieuwen burger­
krijg. Een bloedig gevecht, niet ver van S (
.
Denis, vermeerderde de verbittering der beide
partijen. De trouwlooze Catharina zuide de Pro­
testanten in flaap door den vrede van Lon - Jume-
aü. Gewoon de geheiligde eeden te fchenden,
zond zij hare lijfwagt af om Condé aantehouden.
De oorlog werd op nieuw begonnen en ftroomen
bloeds werden in Frankrijk vergoten. De Calvi­
nisten waren verzwakt door 't verlies van Condé,
die in koelen bloede gedood wierdt na 't gevecht
bij Jarnac, en door hunnen nederlaag te Mont-
eontour. Colignij, aan 't hoofd van Duitsch
krijgsvolk, beurde zijnen aanhang op en noopte
Catharina de wet te ontvangen van de Protes­
tanten. Van toen af aan vatte Catharina, die te
vooren zich onverfchillig getoont had jegens alle
godsdienstige gezindheden, e'enen onverzoenlijken
haat op tegen het Calvinistendom, en maakte een
ontwerp om de Protestanten uitteroeijen, het
welk zij ter uitvoer bragt door middel van de
verfchrikkelijkfte trouwloosheid, welke ooit ge-
oeffend wierd. Colignij, in den raad toegelaten,
en den jongen koning van Navarre te huwen aan
de zuster van Karei IX, verwijderde van de
Protestanten alle wantrouwen. Zij hielden de
be-

51Ü H E B E N D A A Ü S C H E EES VIH;
bevreediging of verzoening voor oprecht en bleven
in dat noodlottig vertrouwen tot dat die
verschrikkelijke S r
. Barthels moord hen ontwaakte.
Is het te verwonderen dat de Protestante»,
na deze helfche flagting alle hoop op een beter
lot varen lieten? Montauban gaf het teken tot
•wraak, Sancerre volgde het voorbeeld, en Roebelle,
de voornaamfte wijkplaats geworden van
de Protestanten, wierd verdedigt met eene dapperheid,
waar van weinige voorbeelden waren.
Een verdtag ten voordeele der hervormden fchorsfte
alle vijandelijkheden. Karei IX, die in den
ouderdom van vier en twintig jaren ftierf, wierd
opgevolgt van Hendrik III, verkoren koning van
Polen. Niet zoo haast bevond hij zich op den
throon of hij viel de Protestanten aan; doch na
eene mislukte onderneming tegen eene zwakke
vesting, maakte hij vrede met hen. Deze vrede
wierd fchielijk verbroken door den Franfchen
koning, die, bij verrasfing, zich verraderlijk
meester gemaakt hebbende van Monbrun, het
hoofd der Calvmisten in Dauphiné, hem ten galge
veroordeelde, ftelde Hendrik van Guife aan
»t hoofd zijner legers tegen de Protestanten, die
geboden werden door Hendrik van Navarre;
wierd ijverzuchtig op den hertog van Lottharingen
en maakte eensklaps een einde aan de vijandelijkheden
door e.nen vreede, fchandelijk
voor hem en tot eer ftrek kende aan de hervormden.
Vervolgens werd het verbond aangegaan,
cn

EES VIII. G E S C H I . E D E N i s . 51;
en de dweepzucht, bezielt door eene onbegrensde
ftaatzucht, tot de grootfte buitenfporigheid
gedreven. De fteeds onrustige geest van Catharina
van Medicis, de ftaatzucht van de Guifen
en de blinde ijver van de Catholijke geestlijkheid,
dwongen de Calvinisten met weerzin de
wapens op te vatten en oorlog te voeren. Dit is
klaar uit eene gevolgtrekking van hidorifche
daadzaken. Van daar dat de wakkere Ia Notie,
wanhopende zijne plichtmatigheid aan den koning
te doen ftrooken met het gene hij den hervormden
godsdienst en de Protestanten fchuldig was,
den dood zogt in den ft rijd, fchoon hij, in fpijt
van zijne heldhaftige razernij, belet wierd zijn
leven weg te werpen. Colignij, die zijn dierbaar
en doorluchtig leven verloor door het zwaard
van lafhartige moordenaren, beftuurde de Franfche
raadsvergaderingen door zijne wijsheid, vermeerderde
de zeemagt en den koophandel van
Frankrijk en lag dc eerfte gronden van dat ftaatkundig
ontwerp, het welk door Hendrik IV. tot
volkomenheid werd gebragt. Rosni, Mornaij,
Florent Chretien waren Protestanten van groote
kundigheid, en van het achtingwaardigst karakter.-
Frankrijk bragt nooit deugdzamer mannen
voort.
DE leerftellingen en kerktucht van Calvijn
wierden in Schotland ingevoert, in weerwil van
de bewind-voerende magten, cn dit was, gelijk
Kk jjj

H E B Ï N D A A 6 S C H Ï LES vnx.
in Frankrijk, de oorzaak van verwarring en beroerte.
De Schotten reikhalsden naar eene godsdienstige
vrijheid, vatten een Herken afkeer op
tegen het pausdom, en het onrechtveerdig vonnis
van kardinaal Beaton ter uitvoer gebragt aan
Hamilton en Wishart, verfchafte hen eene gelegenheid
om hunne verlangens te voldoen. Zij
offerden Beaton op aan hunne wraak en plantten
den ftanderd der hervorminge. Veele van den
adel, vijanden van de koninginne moeder, Maria
van Guife, toen regentesfè van Schotland, voegden
zich bij hen. Men zond om Johannes Knox,
die de leerftellingen en tucht van Geneve had
ingezogen; hij keerde naar Schotland weder en
wierd hoofd van de hervorming.
D E koningin regentesfè poogde in Schotland
de hervorming te beletten; zij zondt om krijgsvolk
naar Frankrijk, doch het Parlement noopte
haar die troepen naar huis te-zenden, zoo dat
zij haar oogmerk niet kon bereiken. Het Protestantendom
won veld, de Catholijke godsdienst
wierd vernietigt en de leerftellingen en tucht van
de Schotfche kerk gefchoeit naar den leest van
Geneve (b). ^
D E
(!>) De herrorming wierd niet volkomen gevestigt in Schotland
tot aan de redering van Jacobus VI, toen de koning, de adel
ïn de overige zijner onderdanen tot een verdrag kwamen, de
nationale conventie genaamt, bij welk verdrsg zij zich verbonden
het pausdom uitteroeijen en den uationalen godsdienst naar hei
f hn der hervorming in de plaats te ftellen.

LES virt G E S C H I E D E N I S , 5x5
DE Schotfche hervormers hadden een haat tegen
het geloof en den eerdiénst van'de Roomfche
kerk, en hunne ijver ter verdelging van beiden
liet zich fterk zien. Zij waren niet alleen overtuigt
van de dwaling dier kerke wegens dc leer,
maar zij meenden zelfs hare eerdienst zoo befmet
te zijn, dat alles wat daar toe behoorde moest
vernietigt Worden. Hier van overreed, voerde
hun ijver hen te ver buiten de palen van gematigtheid,
en hunne daden waren meer die van
verwoede dweepers dan van hervormers. Zij be-,
toonden geen eerbied voor 't gene groots en achtingswaardig
was, noch maakten eenig onderfcheid
tusfehen 't gene wezenlijk tot den godsdienst
beboert cn tusfehen 't gene enkel een bijvocgzel
was: alles wierd verworpen. Om deze gcweldadigheden
te heiligen, voerden zij fchriftuurtextën.
aan bekragtigt met voorbeelden van mannen onder
de joodfche huishouding, als 't gedrag van
Knehas, die een vorst van Israël en een Midianltinne
doodde; dat der Israëliten, die de ingezetenen
van Canaan uitroeiden; van Samuël, die
eenen ongeloovigen koning in drukken hieuw;
van Jehu, die de koninglijke huisgezinnen van
Israël en Juda door 't zwaard ombragt. Hefr
blijkt des dat de Schotfche hervormers in goeden
ernst overtuigt fcheënen, dat het hun plicht
Ware door alle mogelijke middelen alle die genen
te verdelgen, die in 't ftuk van godsdienst anders
dagten dan zij; dat het de verdicnstelijkfte daad
Kk .2 4fj-

5i6 H E D E N D A A G S C H E EES VIM.
in 't oog van God ware, de item der natuur te
faiooren, alle rangen en maatfchappijën op eenen
gelijken voet te brengen en vooral kerken, alta­
ren, fchilderftukken enz. te verbrijzelen en te
vernielen. De grondbeginzels van Calvijn in den
ftrengften zin opvattende, vernietigden zij alle
kerkplechtigheden, befchouwden de onfchuldigfte
uitipanningen als misdadig en het dulden van de
geringde kerkregels van Rome als een verfchrik-
kelijk gruwel. Zij namen eene norfche en ftijve
-houding aan, fpraaken in bedektelijke woorden,
die weinig overeen kwamen met den waren zin
van de leer en voorfchriften des Christendoms,
en even als de Catholijke priesters gedaan had­
den, maakten zij misbruik van de ligtgeloevig-
heid van 't gemeen. Dan, ter verfchooning van
liet gedrag der Schotfche hervormeren, mogen
wij de tijden bijbrengen in welken zij leefden;
deze waren duister in vergelijking van de onzen.
De Christenen waren toen ontbloot van een edele
denkwijze, en daar die ontbreekt worden grove
verkeerdheden en wreedheden begaan onder den
naam vau hervorming. Zij waren zoo geweld,g
verbittert tegen den Catholijken godsdienst, dat
«zij meenden niet genoeg te kunnen doen tot des­
zelfs vernietiging, ook lieten zij zich in hunne
drift door niets weerhouden: de meeste buiten-
fporigheden wierden daarenboven bedreven door
"t flechts gemeen, 't welk in alle deszelfs daden
nooit acht geeft op redelijkheid en billijkheid.
DE

ÜES vnr. GESCHIEDENIS. 515
De Protestantfche en Catholijke kerken wier-
den ten zeiven tijde beroert door twisten over
de voorbefchikking en genade. Baius, een,
Roomsch Catholijk godsgeleerde van Leuven,
maakte een leerftuk op uit de fchriften van den
heiligen Augustinus, 't welk alles toekent aan
de genade, en niets laat aan de menfchelijke
vrijheid. Deze leer wierd te Rome veroordeelt,
en de twist, daar uit ontdaan, bragt in dien tijd
niets van aanbelang voort. ; Aan den anderen
kant vormde Molina een Spaanfche Jefuit, een
leerftelzel, het welk te veel aan de vrijheid gaf
en alles aan de genade ontnam. De Dominicanen
omhelsden gretiglijk de leer van Molina en ver­
dedigden die. Boekdeelen bij boekdeelen wierden
'er gefchreven en te Rome wierden veele famen-
komsten gehouden om deze duistere punten uit-
teziften. De twisten waren lang en werden met
zeer veel hitte en verbittering beftuurt. Paus
Paul V. maakte een einde aan deze twistgedin­
gen, welke niet te beficchten waren, om dat ze
zaken behelsden, die door 't menfchelijke ver»
ftand niet tc bereiken zijn.
DE Calvinisten waren over het zelfde onder­
werp met eikanderen verdeelt. Jacobus Armini-
us een Hollandsch godsgeleerde, een man van
een zachte en liefderijke geestgeneigtheid, kon
het leerftuk der verwerping, zoo als het door
Calvijn geleerüart wierd, niet verduwen. Hij
Kk 3 fcgs

518 H E Ï 5 E M W A A G 5 C I I E LES VI1E
begreep boe gevaarlijk het ware God te vertoo­
rn als een dwingeland, die behagen fchept in
Je ellende zijner fchepfelen. Volgens zijne be-
o-inzels is God een tederhartig vader, die alle
menfehen bemint en genoegzame genade verleent
om hen ter zaligheid te geleiden. Bezielt met
menfehen liefde, poogde Arminius de onverdraag­
zaamheid zoo wel uit de kerk als uit den daat
te verbannen. Hij kon het denkbeeld van eeu­
wigdurende ftraffen niet overeenbrengen met dat
van de goddelijke barmhartigheid. Dit zijn ge­
voelen wierd door veele tegenftreevers weder-
fproken. Gomar, zijn voornaamfte vijand, be­
hield de overhand; de leerftellingen van Armini­
us wierden veroordeelt en die van Calvijn door
het Sijnode van Dordrecht aangenomen. Deze
fcheunng der Protestanten was toen ter tijd een
2aak, welke enkel de kerk betrof; maar de lezer
zal in 't vervolg zien dat dezelve een zaak van
ftaat wierd, dewelke het gemeenebest op den
rand van deszelfs ondergang bragt.
STAATSOMVV E.N TELINGEN.
HET tijdvak, thans onder onze befchouwing,
vertoont* den lezer groote omwentelingen in Eu­
ropa. Dc gedenkwaardigfte van dezelve is die
welke in de Nedei landen voorviel. 'Er is geen
volk noch tijdvak, welks gefchiedenis eene ver-
" azeuder omwenteling oplevert dan die, welke
boorte gaf aan het Gemeenebest der Nederlan-

EES VMÏ. GESCHIEDENIS. 'J?\A
den. Wat' is 'er dat zucht tot vrijheid gepaart
met nijverheid niet kan 'bewerken? Een zwak
cn arm volk fchudde het juk af van den mag-
tigften en rijkften vorst, die toen in Europa
heerschte. De voornaamfte oorzaak van deze
•wonderbare omwenteling was de bijgeloovige
willekeur van Philips II, koning van Spanje.
Die vorst, die naar het bloed dorstte der ket­
ters, wilde de wreedheden der Inquifitie in
Vlaanderen uitöeffenen aan de ketters als in
Spanje. De hervormde leerftellingen hadden vee­
le begunstigers gewonnen in de Nederlanden en
Philips verlangde niets zoo zeerdan zijnen zwaar-
moedigen en blocddorstigen ijver ten toon te
fpreiden. Philips ftelde met goedkeuring van
Paus Paulus IV. dertien nieuwe bisdommen aan.
Deze aanftelling gefchiedde met oogmerk om het
geweten tc kwellen en de lasten des volks te
verzwaren. Margareta, de natuurlijke dochter
van Karei V. en weduwe van den hertog van
Parma, was gouvernante van de Nederlanden en
had ieders liefde gewonnen door haar zacht en
billijk beftuur. Doch, fchoon voor 't uitterlijke
bekleed met de- opperde magt, fpeelde zij flechts
eene ondergefchikte rol, dewijl zij verplicht was
zich te fchikken naar den raad van kardinaal
Granvclle, aan wien Philips het ganfche gezach
had toevertrouwt. Deze onmenfchelijke en wree­
de ftaatsdienaar maakte nooit onderfcheid tusfehen
ftaatkunde en trouwloosheid, noch tusfehen ijver
Kk 4 cn

520 H E B Ï N D A A G S C H B LES Vlli.
en onverdraagzaamheid. Lieden van hoogen rang
behandelde hij met verachting, fnuikte de nijverheid
en den koophandel door ongerijmde bevelfchriften,
en ftrafte de geringde overtredingen
als waren ze de grootfte misdaden. De trotfche
onverzettelijkheid van dien vreemdeling vergramde
de Vlamingers. Zij klaagden, doch het hof
van Spanje, in ftede van aan hunne klachten
het oor te leenen, zond ftrenge beveelen, die het
kwaad vermeerderden. Men gebood hen de bcfluiten
der Trentefche kerkvergadering te gehoorzamen
en men gebruikte geweld om dezelven te
doen in acht nemen, dit verhaastte den opftand.
WILLEM van Nasfau, prins van oranje en
graaf Egmond, beide edelen van doorluchtige
geboorte en verdiensten, ftelden zich aan 't hoofd
der onderdrukten. Granvelle meende de misnoegden
te vcrlchrikken'door 't vestigen van de Inquifitie
in de voornaamfte fteden van Vlaanderen.
De barbaarsheden van dat gerechtshof, de nieuwe
bisdommen, de pogingen om het geweten te
dwingen, afpersfingen en ftraföeffeningen zetten
de Protestanten aan tot eenen opftand. Ziende
dat men geen acht gaf op hunne verzoek fchriften,
ondernamen zij zich zeiven recht te verfchaffen.
In ftede van de Vlamingers ter nedertezettcn
door zachte middelen verkoos Philips
zijn eige geneigtheid te volgen en zond den
Hertog van Al va, aan 't hoofd van een leger,
•aar

LES vin. G E S C H I E D E N I S . 521
naar de Nederlanden. De graven van Egmond
en Hoorn, die zich niet naar Duitschland wilden
begeven met den prins van oranje, wierden
fchielijk aangehouden. De woeste hertog van
Al va vulde alle gevangenisfen op, liét galgen
en fchavotten oprichten en dak branddapels aan,
welke, overal affchrik verwekten. Philips pleegde
wegens deze verrichtingen raad met de Inquifitie
van Spanje, en dat gerechtshof bepaalde dat
alle de ingezetenen der Nederlanden, eenige weinige
uitgezonden, afvalligen, ketters en fchuldig
aan hoog verraad waren, bijzonderlijk de edelen,
die een fmeekfehrift ingelevert en openlijk-klagten
ingebragt hadden tegen de heilige Inquifitie.
Op die uitfpraak werden Egmond en Hoorn te
recht geftelt en hun bloed vermengt met dat van
veele andere flagtöffers. Voorzeker konden de
Protestanten der Nederlanden niet dan met haat
ingenomen zijn tegen de Catholijke kerk en tegen
den monarch, die den Hertog van Alva met deszelfs
bloedig gerechtshof op hen afzond om de
ijsfelijkfte wreedheden te pleegen, een vrij volk
met onbillijke belastingen te drukken, en die geweldadigheden
te dekken met den fluier van
Godsdienst. Wie kan gelooven dat gedurende
de vijf jaren, welke de Hertog van Alva het bewind
had in de Nederlanden, agttien duizend
menfehen ter dood gebragt wierden om ketterij?
En evenwel niets is waarachtiger; ja, de vervolger
zelf roemde 'er op.
•K.E-

fraa H E D E N D A A G S C H E EES VEE
REQUESENS, de opvolger van Alva, deedt
vergeeflche pogingen om het ftandbeeld der vrijheid,
het welk de Vlamingen hadden opgerigt,
omver te halen, te vergeefsch deedt hij hun
een aanbod van alle hunne bezwaren weg te nemen
; zij wilden 2ich niet verlaten op de beloften
en goedertierenheid van een trouwloos koning.
Misfchien zou Requefens, die groote begaafdheden
en deugden bezat, de zaken hebben kunnen
herdellen, zoo niet zijn dcod de omwenteling
verhaast had. Don Jan van Oostenrijk, de verwinnaar
der Turken te Lepanto werd met volmagt
afgezonden om hen buiten de vrijheid van
geweten alles toeteftaan. Liever zoude ik mijn
kroon verliezen, zeide Philips, dan htm die vrijheid
verkenen. Decze nieuwe bewindsman gebruikte
in 't eerde zachte middelen, doch de
geestdrift van vrijheid cn de zucht om wccrw.aak
te oeffenen hadden zich volkomen meester gemaakt
van alle dc gemoederen. De prins van
oranje nam die gelegenheid waar om de beruchte
verëeniging van Utrecht te vormen en de omwerteling
volkomen te maken. Hij cleedt de
Staten Generaal bijeenkomen in den Haag, die
Philips H. vervallen verklaarden van deszelfs
recht cn gezach, als hebbende, tegen eed en
plicht aan, de voorrechten zijns volks gelchonden.
De opftand van de zeven vereenigde Landfchappen
is« te wijten aan de barsheid en 't bijgeloof
van Granvcllc, de gettrengheid van Phi-

• LES vin. G E S C H I E D E N I S . • • R,»
lips, de ftrafIieid der Inquifitie en de wreedheden
van den Hertog van Alva. 't Vernuft van
Willem van oranje, de krijgskunde van deszelfs
zoon Maurits en de bijftand door Elizabeth verleent,
deden dien opftand welgelukken. In één
woord, de vrijheden der zeven vereenigde Nederlanden
wierden gevestigt op eenen onwrikbaren,grondflag,
door de ftandvastigheid, 't geduld,
de onverzaagtheid en de nijverheid van de eerfte
Gemeenebestgezinden.
x
OP het eerfte gemor, waar toe de vervolging,
de ellende en wanhoop de Vlamingen noopten,'
wierden zij befchuldigt van ongehoorzaamheid en
muiterij. De geftrengfte beveelen wierden tegen
hen afgekondigt. Volgens de Inquifitie moest
men noodwendig een ieder verdelgen die gelooven
durfde dat God geen brood, dat God geen
wijn is, en geen zeven Sacrementen wilde erkennen.
Hoe ware het mogelijk dat menfehen, die
zoo geweldig gefoltert werden om bcïachgelijke
en ongerijmde gevoelens, zulk een drukkend juk
konden beminnen? Hoe konden zij gelooven dat
'er eenig behoorlijk verband ware tusfehen hen
en hunne verdrukkers? 'i i s geenzins te verwonderen
dat dwingelanden de zulken voor wederfpannigen
doen doorgaan, die moeds genoeg
hebben om hunne ketens te verbreeken. De
ftaatzucht fmoort bij hen de ftera der natuur.
Maar 't is te verwonderen dat men fomtjjds een
edel-

£$4. H E D E N D A A G S C H E LÉS vtm
edelmoedig, vrij volk de buitenfporigheden ziet
goedkeuren van willekeur; en misnoegen ziet
toonen om dat buiten hen ook anderen Vrij zijn,
ja zelfs medewerken om de kluisters te fmeden
voor hunne medemenfchen (c). De volken on­
derwerpen zich fomtijds geduldig aan het juk.
't Ontbreekt hen dikwijls aan die dapperheid,
welke den dood verkiest voor de flavernij. Daar
is een tijd dat zij dwingelanden gehoorzamen en
haten; doch wanneer voor 't kwaad geen hulp­
middel meer is, wanneer hun beftaan verflonden
wordt door wanfchepzels, die hen van alle de
deelen hunner vrijheid berooven en hun niets
overlaten dan flavernij en kluisters; als dan we­
ten zij hoe hunne verdrukkers te vernielen; dan
breekt de burger-krijg uit, welke verborgen be­
gaafdheden te voorfchijn brengt en onbekende
hulpmiddelen fchept, dan ontftaan 'er ongemeene
menfehen, die zich waardig toonen over hunne
medeburgers te gebieden. Ongetwijvelt is zulks
een verfchrikkelijk middel, 't Is een tijd van
bloed en verwarring, welke aan rijken of ftaten
geweldige fchokken geeft: Doch het geneesmid T
del
(c) De grondbeginzels en gevoelens vervat in zeker Blaauw-
boekje over de omwenteling van eene naburige natie, niet lang
geleden uitgekomen, en de talrijks menigte bewonderaars van 't
zelve, toonen duidelijk, dat zij, die op hunne eige vrijheid
doffen, onkundig zijn van de rechten van den mensch, of uit
baatzuchtige bcginzcls niet geerne zien dat andere volken die
rechten even zeer genieten als zij.

Ï.ES VIïE G E S C H I E D E N I S ;
del is fomtijds noodzakelijk, dewijl zonder het
zelve dc vrijheid niet verkregen kan worden.
Eene natie, die gedrongen word bij 't verbreken
van 't maatfchappijlijk verdrag, hare onvervreemdbare
rechten te herkrijgen, verrigt wonderen van
moed en dapperheid. De vrijheid zelve kan
wonderen uitwerken. De vrijheid zegepraalt over
de natuur; doet dc dorre rots eenen rijken oogst
leveren; geeft de akelige woestenij een lieflijk
aanfehijn; verlicht den nederigen hutbewoner,
en verfchaft hem meer kennis en fcherpzinnighei'd
dan aan den trotfehen hof-flaaf. Te vergeefsch
bedienden de Spanjaarden zich tegen de Hollanders
van alle de middelen, welke de oorlog en
de konst opleveren, van alle de wonderen van
gedult en onverfchrokkenheid; de zucht voor de
vrijheid was Kerker dan die allen, en kwam alïe
hinderpalen' te boven. Met de eene hand wierpen
zij dijken op om dc zee te duiten, en mtt
de andere verjoegen zij de Spanjaarden, die hen
naar den zeekant dreeven. Zij bouwden 1'chepen,
welke zij met koopgoederen belaadden, en
rustten anderen uit op welke zij aan Philips twee
duizend mijlen ver van Europa de heerlchappij
des^ koophandels en der bezittingen der Indien
betwistten.
't Is waar, zonder den magtigen bijftand, wel­
ken Elizabeth hen gaf, zouden zij misleiden de
LI on-

ga6 H E D E N B A A G S C H E EES VIIE
onafhanglijkhcid niet verworven hebben (d) v:r-
raade Elizabeth, door 't onderfteurien der Nè-
derlandercn, de rechten der volkeren? Behoorde
zï] wel deel genomen te hebben in die twist?
Had zij het recht om zich tot rechter op te wer­
pen wegens de onrechtvaardigheden door Philips
begaan? De begunstigers van het willekeurig ge­
zach
(d) Kan men het eenen magtjgen bijftand-lieten, dat zij den
Heer Lumei, admiraal van dc vloot der Watergeuzen, gebood
hét anker te ligten en Duins te verlaten? Dat, toen men om
bijftand een gezantfchap naar Engeland afzond niet de voordee.
-ligllc aanbiedingen, welke Elizabeth verlangen kon, zij den ge­
zanten alleen, troosteüjke woorden gaf, om te beletten dat meir
zich in de armen van Frankrijk wierp ? was bet een magtigen
bijftand van haar, dat zij dc Duitfche troepen van Hertog jan
Kazimir betaalde, die tot hulp der Nederian'den kwamen, daar
zij zulks dealt om dat zij ongaarne zag dat men den Hertog
van Anjou tot befchcriner der Nederlanden riep? kan men het
eenen magtigen bijftand noemen, dat zij zich verplichtte öooo
man te onderhouden voor de Nederlanden onder een Engelfchen
veldöverften, haren ftedehotidcr, welker kosten na 't fluiten van
den vrede binnen vijf jaren moesten vergoed worden onder ver­
panding van eenige fteden, die met Engelsen krijgsvolk beziet
wierden, terwijl het berichtfehrift van haren f.cdchouder inhield,
naauwkeurig onderzoek te doen of het vermogen der (laten zoo
groot ware, dat zij met hunne eigen middelen konden befchermt
worden? kortom al het nut, 't welk Leicester aan dc Republiek
toebragt, beftond in eenige weinige krijgsbedrijven, welke echter
niet lang daar na, toen zijne Engelfchen in Gelderland en Qver-
ijsfel met den vijand famenfpanden, van grooter fchade gevolgt
wierden. Daarentegen bragi bij alle ftaat aken in de uiterfte ver­
warring, zaaide gedurig verdeeldheid onder de Provinciën om ze
tegen clkandercn aantebitzen enz. Zie de opkomst en bloei van
de Republiek der vereenigde Nederlanden. VERTALER.

EES VÏIE GESCHIEDENIS. gif
zach zullen ongetwijvelt de koningin van Enge­
land wraaken? Met behulp van valïciie redeka­
velingen zullen zij befluiteh, dat volken, die vrij
en onafhanglijk zijn, ïehoon de daden van liet
eene onwettig zijn, de andere nogthans verplicht-
zijn die te dulden, wanneer die daden hunne eige
volkome rechten niet benadeelen. Volgens dat
grondbeginzel handelde Elizabeth niet wel met
de Nederlanderen in derzeiver opftand te ondcr-
fteunen. Dan, zoo wij de zaak in haar ware
licht befehouwen, zullen wij ons gedwongen vin-
,den toetcftaan dat het gedrag van Elizabeth niet
alleen ftrookte met gezonde ftaatkunde, en de
geheiligde wetten van 't menschdom, maar zelfs
dat zij de rechten der vorsten niet fchondt. Het
gezach van Philips over de Nederlanden was
bepaalt en geregeld door grond-wetten. Wat
billijk recht of tijtel kon die vorst op de regee­
ring voorwenden toen hij alle die vastgeftelde
en hem voorgeschreven bepalingen overlchreden
had? was de Zwdtferiche natie verplicht hem te
gehoorzamen? zou dezelve zich niet verzet heb­
ben tegen zijne onrechtveerdige en willekeurige
handelwijze? verbrak die vorst door 't lebenden
van alle de wetten der conftitutie 't verdrag niet
door 't welk de Vlamingen aan hem verbonden
waren? De Nederlanders wierden door de daad
van hunnen oppervorst vrij, en konden hem niet
anders befehouwen dan- als een overkeerlcher dis
hen zogt te onderdrukken* en ook werkelijk OJH
LI % der-

5a8 H ï ï i K U A « i « H i LESVIII.
derdrukte. — Wat is het wezenlijk oogmerk der
famenleeving? Is het niet het onderling geluk
van allen? Is het niet met dat inzicht dat ieder
burger een gedeelte van zijne rechten en vrijheid
afftaat? zou de maatfehappij gebruik maken van
haar gezach om zich en alle hare leden over te
geven aan de befcheidenheid van een woedenddwingeland?
Neen, dit zal zij niet. En verder
nog, indien de maatfehappij een gedeelte harer
leden onderdrukt, heeft zij met dus te doenbaar
recht verbeurt. Derhalven wanneer de maatfehappij
aan den eenen gezach geeft, is het met deze
uitdrukkelijke voorbehouding, dat de oppermagt
daar van gebruik zal maken tot behoud en niet
ten nadeele van de ondergefchikten. Indien de
oppermagt regeere als dwingeland, dan vernedert
zij zich zelve, word eene openbare vijandin, tegen
wie het volk zich verzetten en aan wie het
gehoorzaamheid weigeren moge. Dit waren de
gronden, op welken de algemeene daten van
Holland Philips vervallen verklaarden van deszelfs
gezach over hen. Goddelijke cn menfchelijke
wetten, zeggen zij in die vermaarde Acte,
zoo dikwijls gefchonden met betrekking tot ons,
bevinden wij ons wéder geplaatst in onzen natuurlijken
ftaat van vrijheid, gerechtigt een nieu«
wen vorst te kiezen, ten einde die ons regeere
overeenkomstig onze voorrechten, vrijheden en
vrijdommen.
D*

EES vnr. GESCHIEDENIS. gz 9
DE Nederlanders, in het bezit van hunne eerde
rechten wederkeerende, wierden eene onaf*
hangelijke natie, die verbintenisfen kon aangaan
met naburige ftaten. De koningin van Engeland
derhalven door befcherming te verleenen aan die
opkomende Republiek, maakte gebruik van een
recht dat vast is aan elke vrije natie of aan den
oppervorst die dezelve verheelt. Overheerfchers
en zij wier belang het is, de overheerfching te
begunstigen, zullen altoos fchreeuwen, wederfpannigheid,
wederfpannigheid, wanneer een volk
zich ongeneigt toont om zich onder een ijzer juk
te krommen, en moeds genoeg heeft om zich op
zijne natuurlijke rechten te beroepen, en zij zullen
die natie trouwloos heten, die aangefpoort
door belang of door beweegredenen van menfchelijkheid,
dat volk in zijne edele worftelingen
de hand bied. Doch al dat geroep kan de itemder
natuur niet fmoren, noch immer de beginzels
van natuurlijke vrijheid uitwisfeheh; beginzels,
het menfchelijk hart ingegrlft; beginzels, aan
welke de dwingelanden zelf gedwongen zijn hulde
te doen; beginzels, geheiligt in de gefchiedenis
van Europa, door 't voorbeeld der Zwitferg
en der Nederianderen; in één woord, beginzels,
welke door het voorbeeld van de Noord -Amerikaanfche
volkplantingen nog treffender en duidelijker
gemaakt zijn,
WIJ hebben ons, misfehien, te lang opgehou-
LI 3 den

$$o H E B E N E A A G S C H E LES vin,
den met de omwenteling der vereenigde Landfehappcn;
doch omwentelingen, welke de vrijheid
vcrfchafien aan ganfche volkeren, maken 't
belangrijkfte gedeelte der gefchiedenis fit. In
dezelven zien wij daven tot vrije menfehen worden,
bij 't veranderen van meesters, de vrijheid
vestigen op onwrikbare gronddagen. Dwingelanden
zijn vijanden van de rechten van 't menschdom,
zij haten de omwentelingen en alle dc genen
die dezelve begunstigen. — Maar, zullen wij
de oppervorsten vleijen, zelfs dan wanneer zij
hunne onderdanen behandelen als eene verachtelijke
kudde, wier leven en eigendom geheel het
hunne is. Moeten wij altoos deernen en met
eerbied betooncn aan magtige en onrechtveerdige
mannen, die over den dam der wet heen fpringen,
welke te zwak is om hen te weêrftaan, of
die in de wetten zelve zekere en verfchrikkelijke
middelen vinden om die rechten te lebenden,
welke zij behoorden te handhaven?
DE omwenteling, wcikc in Portugaal, een
Wingewest van Spanje, voorviel, was het gevolg
van gemcene oorzaken. De vermetelheid van
Sebastiaan, die in de vlaktcns van Alcacar Zuivir
verdagen wierd, met eene menigte van den
Portugeezen adel, gaf aanleiding tot die gebeurtenis.
De onbekwaamheid van kardinaal Hendrik,
die buiten ftaat was de rampen van deij
ftaat tc weeren en de twisten tc beüisfen, welke
de

LES vin. G E S C H I E D E N I S . 531
de toekomstige opvolging tot de kroon veroor­
zaakte, verhaastte de omwenteling, die ten lan­
gen lesten voltooid werd door de groote meer­
derheid van Philips en de begaafdheden van den
hertog van Alva. Te vergeefsch namen de Por­
tugeezen, die zeer afkeerig waren van 't Spaan­
fche juk, een befluit ten voordeele van Antonio,
dien zij kroonden. Door den hertog van Alva
in iederen veldtogt geflagen, waren zij gedwon­
gen zich te onderwerpen aan den overwinnaar.
Hoe konden zij een monarch wederftaan, die de
beste veldöverften en 't beste voetvolk van Eu­
ropa had? De grenzen van Portugal hadden noch
hoofden nog magt om wederftand te bieden. De
inwendige ftaat van 't koningrijk was te zeer \ er-
waarloost, fmts dien tijd dat de Por ugeezen
volkplantingen hadden afgezonden naar ve:ai^,e-
legene landen, en zich bezig hielden met het
uitbreiden van hunnen koophandel. Dan, deze
omwenteling baarde geene verandering in het
ftelzel van Europa. Dezelve was enkel noodlot­
tig voor de Portugeezen, die al de geftrengheid
gevoelden van het willekeurig gezach onder de
dwingclandfche regcering van den wreeden Phi­
lips.
BIJ 't overlijden van Elizabeth wierden de
kroonen van Engeland cn Schotland vereenigt in
den perfoon van Jacobus I, zoon van Maria Sm­
art. Dc beminnelijke doch ongelukkige Maria,
LI 4 doch-

53* H E D E N B A A G S C H E LES vnr.
dochter van Jacobus V, koning van Schotland,
en tijdgenoote van Elizabeth, mededingftcrs in
godsdienst en fchoonheid, was in alles minder
dan Elizabeth, uitgezondert in de onweêrftaanbare
bekoorlijkheden van eenen beminlijken perfoon;
aan het hof van Frankrijk opgevoed, had
de Schotfche koningin een fmaak en zeden ingezogen,
geheel verfchillende van die harer eigene
natie. Bij *t affterven van baren eerden gemaal,
Francois II, kwam zij naar Schotland te rug,
juist toen de hervorming in dat koningrijk wierd
ïngevoert. Jong, vrolijk, een liefhebder van
vermaak, ftonden de geftrenge zeden der Schotfche
hervormeren baar grootebjks tegen. Dweepzuchtig
•Rowiiiich-katholijk, kon men haar niet
overhalen haaren eigen godsdienst en dien der
natie te veranderen.
B IJ haar tweede huwelijk huwde zij aan Hendrik
Stuart, Lord Darnleij, een man van geringe
bekwaamheden. De zwakheid en gevoeligheid
van Maria's hart, waren de oorzaak van hare
onheilen. Zij kreeg een weerzin in haren gemaal,
en David Rizzio, een Italiaansch muzijkant,
wierd haar gunsteling. Rizzio wierd in de
tegenwoordigheid der koninginne vermoord, en
haar gemaal, op wiens aanhitzing die moord gepleegt
werd, verloor kort daar op het leven,
zoo als men dagt niet zonder medeweten en toeftemming
van deszelfs gade, alzoo zij naderhand
huw-

LES vin. G E S C H I E D E N I S . 533
huwde aan 'Bothwell, dien men veronderfteldc
de moordenaar te zijn van haren man.
DE Schotten gebelgt over 't onvoorzichtig
gedrag van Maria, namen de wapens op, en haren
aanhang overwonnen zijnde, was zij gedwongen
haren throon afteftaan aan haren zoon en een
regent te benoemen. Zij benoemde den graaf
van Murraij, haren natuurlijken broeder. Bezeffende
dat zij verkeert had gehandelt in 't afdaan
der teugels van de regeering, poogde Maria zich
weder in 't bezit der kroon te dellen; dan, de
nederlaag bekomen hebbende, was zij verplicht
naar Engeland te vluchten. Elizabeth ontving
haar, in 't eerfte, op eene edele wijze; maar
kort daar op gaf zij haar te verftaan, dat daar
men haar openlijk befchuldigde met de moord
aan haren man gepleegt, het noodzakelijk ware,
zich zelve te zuiveren en dat indien zij onfchuldig
wierd bevonden, zij zich gerust konde verlaten
op de befcherming van Elizabeth. Maria
betigtte den graaf van Murraij en deeze befchuldigde
Maria. Wie eigenlijk de moordenaar van
Lord Darnleij geweest zij, blijft nog onbedist;
want na al het geene de gefchiedichrijvers deswegens
opgegeven hebben, is die daad nog niet
ten genoege der wereld opgeheldert.
MARIA wierd de gevangene van Elizabeth en
bleef zulks tot dat zij haar hoofd verloor. Men
deedt

534 H E D E N D A A G S C H E LES VIIE
deedt verfcheide pogingen om haar in vrijheid
tc ftellen; doch alles wat men daar toe onder­
nam mislukte en brouwde het bederf van die
genen, die 'er de hand in leenden. Eindelijk
werd Maria, na eene agttien jarige gevangenis,
verhoord en ichuldig bevonden aan eene famen-
fpanning tegen Elizabeth, veroordeelt en ont­
hoofd op-den ao Februarij 1587. Zij ging den
dood te gemoet met eene godvruchtige gelaten­
heid en eene kloekmoedige ziel, en gedroeg zich
in dat akelig tijdftip als iemand, die niet bevreest
is om te fterven. Maria was bij haar affterven
vijf en veertig jaaren oud, en evenwel, zoo als
zeker gel'chiedichrijver verhaalt, ontdekte men,
bij 't afvallen van haar hoofddekzel, dat hare
hairen grijs waren, 't gevolg van droefheid en
eene langdurige gevangenis (e). De dood van
Maria zal altoos een vlek blijven in 't karakter
van Elizabeth.
DE verëeniging der beide koningrijken had
invloed op bet ftelzel van Europa, en de vcr-
eenigde kracht van beide maakte Groot-Brittanje
tot eene overwegende magt. De eerfte oorzaak
van deze omwenteling is ongetwijvelt toetefchrij-
ven aan het recht van opvolging, 't welk de na­
tuur aan Jacobus Stuart had gegeven, 't Gedrag
nogthans van Elizabeth hielp grootelijks om de-
(e) Zie RoisERTsoN Gefchiedenis VUB Maria.
zel-

LES VIIE GESCHIEDENIS.
zelve tc weege te brengen. Door de koningin
van Schotland in eene lange en harde gevangenis
opgedoten te houden, beroofde'zij haar van de
middelen om haren zoon te onderwijzen. Het is
zeer waarfchijnlijk dat Maria Stuart, ware zij
vrij geweest, hem zoude opgebragt hebben in de
gronden van haren eigen godsdienst. In dat ge­
val zoude hij niet aangenaam zijn geweest aan
dc Engelfchen, die de hervorming waren toege­
daan, en zijn godsdienst zou onoverwinnelijke
hinderpalen in den weg gezet hebben tusfehen
hem en den throon. Dan, Elizabeth, door haren
grooten invloed op de regeering van Schotland,
en door Maria in Engeland gevangen te houden,
maakte dat de genen, die met de opvoeding van
Jacobus belast waren, hem gevoelens inboezem­
den overeenkomstig de grondbeginzels van den
hervormden'godsdienst, en baande hem den weg­
rot de kroon. De verëeniging der drie koning­
rijken was eene gebeurtenis, naar welke Eliza­
beth zeer verlangde. Doch zij beminde den zoon
van Maria Stuart niet. Niet alleen wilde zij hem
niet voor haren opvolger erkennen; maar zelfs
weigerde zij hem bijftand te verkenen tot het
dempen van eene famenzweering door fommige
Catholijke Lords gevormt, aangehitst door den
"koning van Spanje. Het fchijnt dat Elizabeth de
ziel ware van de beruchte famenfpanning door
den graaf van Gowrij beraamt, om zich meester
te maken van den Schotfchen koning. Het was
flechts

gcif, H E D K H D A A G S C H E EES VIH.
flechts in hare laatfte oogenblikken dat zij hem
tot haren opvolger benoemde.
HUNGAÏUJE wierd in dit tijdvak een wingewest
van Oostenrijk. Terwijl de groote Solijman
dat rijk befchermde, deeden de vorsten van het
Oostenrijkfche huis vergeeffche pogingen om zich
in 't bezit daar van te ftellen; doch na Solijmans
dood verleenden deszelfs opvolgers, die verwijfde
en bedurven vorsten waren, flechts eenen zwakken
bijftand aan de Hungaren, zoo dat Hungarijën
in de handen viel van de Oostenrijkers.
Eene andere oorzaak werkte insgelijks mede om
de Hungaren van hunne vrijheid te berooven,
deze was de te groote uitgeftrektheid van derzeiver
rechten en voorrechten. Te veel vrijheid
is bijna altoos nadeelig aan die genen, die dezelve
genieten, om dat de zulken maar zeldzaam
'er geen misbruik van maken. Dit misbruik
brengt tweedracht en partijfehappen voort. Een
ftaatzuchtig en ondernemend nabuur maakt zich
een aanhang en eindigt met zich meester te maken
van hun land en met hen tot dienstbaarheid
te brengen.
HET willekeurig gezach was de oorzaak van
de onlusten, welke Rusland drukten. Boris
handhaafde zijne overheerfching door 't plegen
van groote misdaden. Zich zeiven gehaat gejnaakt
hebbende bij de natie, reikhalsden de
Mn 2-

its vti.il GESCHIEDENIS- 5 5?r
Müskovitefs naar eenen vërlosfér. Een jong for­
tuinzoeker, een Pool van geboorte, zich het al­
gemeen misnoegen ten nutte makendé, matigde
zich den naam aan van Demetrius, die door Bo-
ris was vermoord geworden, Bijgedaan door ee­
nige Poölfche edelen, drong hij in Rusland, en
maakte zich aldaar eenen magtigen aanhang, die -
hem op den throon plaatste. Doch naauwlijks
was hem zijne ftoutmoedigheid gelukt, of zich
blindeling latende leiden door de Polen, fchafte
hij den Griekfchen godsdienst af, voerde den
eerdienst der Roomfche kerke in, vernietigde de
oude gebruiken, gaf alle bedieningen van den
daat aan vreemdelingen en rugfteunde alle der­
zeiver knevelarijen en geweldenarijen. Mosccuw
was vol roovers en moordenaars. De Rusfen,
woedende over eene dwingelandij wrceder dan
die van welke zij verlost waren geworden, poog­
den een zoo drukkend juk aftewerpen; zij ftelden
Zuski* een hunner landslieden aau hun hoofd,
vielen op den overweldiger aan, drongen in des­
zelfs paleis; en de valiche Demetrius wierd door
verfcheidene wonden om 't leven gebragt. Zu*ki
verkreeg de kroon tot belooninge, doch welhaast
kwam een andere Demetrius te voorfchijn, die
onderdeund door Sigismond, koning van Polen,
de hoofdftad naderde met een geducht heir. Zus-
ki fmeekte den Zweeden om bijftand, die met
ijver hem poogde te verdedigen. Zoo dat het
noorden ontrust wierd door dc twist van eenen
Mm he.

gjS H E B E N B A A C S C H E LES vn*.
bedrieger. Dus brengt een willekeurig gezach
altoos bloedige omwentelingen voort. Om dat
oppermagtige vorsten, wier wil een wet is, noodwendig
dwingelanden worden, en hunne onderdanen'
als dwingen toevlugt te nemen tot geweldige
middelen, welke meest altoos noodlottig zijn voor
eene natie, wanneer dezelve geen kracht genoeg
heeft om hare vrijheid te vestigen en te verzekeren
; want den eenen dwingeland van den throon
te bonzen om eenen anderen tc krooncn, vermeerdert
flechts de rampen van een volk.
DE onvoorzichtigheid van §igismond beroofde
hem van Zweeden, zijn val is eene gewichtige
les voor alle koningen, die daar uit behoorden
te leeren dat de fcepter niet 'veilig is in hunne
handen, wanneer zij die zwaaijen om dwang te
oeflenen over de gewetens hunner onderdanen.
HET einde der zestiende eeuw levert ons gewigtige
veranderingen in de koninglijke familié'n
van Europa. De Stuarts namen de plaats van
dc familie van Tudor, die fints Hendrik VII.
Engeland geregeerd had. De tak van Valois,
die op den throon van Frankrijk was, vair de
regeering van Philippus VI. af, dat is een tijd
van twee eeuwen en eene halve, eindigde in
Hendrik III, en d:e van Bourbon volgde op in
den perfoon van Hendrik IV. De afdammelingen
der Jagellons, na tweehonderd jaren geregeerd te
heb-

LES vin. G E S C H I E D E N I S . 535
hebben, eindigden in Sigismqnd II. en fints dieri
tijd is de throon van Polen verkiesbaar geweest
en door onderlcheide familiën bezeten geworden
(O-
R E G È E R I N G .
EENE onbepaalde heerfchappij nam plaats in
alle de ftaten van het huis van Oostenrijk. De
Oostenrijkfche vorsten wierden gedreven door
eenen geest van willekeurigheid, dien zij overal,
waar zij het gebied voerden, deeden gevoelen.-
In Spanje, Italië en de Nederlanden, in Duitschland,
Bohemen, Hongarije en Amerika bakte
alles voor het oppermagtig gezach.
ENGELAND wierd bijna eene volftrekte 1110narchij
onder de regcering van Elizabeth. Die
vorstin was ten uiterften naijverig wegens haar
gezach. Haar goed huishoudelijk beduur en de
matigheid harer uitgaven, waren minder te danken
aan hare genegenheid voor het volk, dan
aan hare vrees van afhanglijk te worden van het
huis
CO Rusland, Oostenrijk en Pmïsfen hebben niet lang geleden
onder zich een groot gedeelte van Polen verdeelt. De tegen­
woordige koning van Polen poogde, na die verdeeling, het Pool-
fch'e volk vrij en de kroon erflijk te maken in het huis tan
Saxen; doch dat ontwerp werd vernietigt door Rusland cn Pruis-
fen, die op nieuw een gedeelte van dat rijk onder zich verdeel­
den, waar uit de tegenwoordige omwenteling oniiftaan is, welker
jevolaen noj niet te voorzien zijn.
Mm 2

540 H E D E N D A A 6 S C H E LES VUT.
huis der gemeentens door 't vragen van groote
onderdandgelden. De oprichting van het hoogé
hof van Commisflê, het welk zij eene geweldoefTende
magt toeftond, hare bekrachtiging gegeven
aan de gocddunkelijke befluiteu van de Gefterndc
kamer; de brieven van irftfluitenden handel,
waarmede zij hare hovelingen begunstigde,
zijn zoo veele blijken van haare willekeurigheid.
Eenige Puriteinfche leden van 't Parlement,
durfden klagten inbrengen over deze kwellingen,
doch het was met gevaar van hun leven. Zij
gaf die gemeentens dikwijls te verdaan zich niet
te bemoeijen met het gene hun niet aanging;
dat zaken van ftaat en godsdienst boven hunne
bevatting waren. Zij zeide: dat daar noch hare
bevelen, noch het voorbeeld hunner medeleden
de dwaasheid, laatdunkcnheid en trotsheid van
fommigen hunner hadden konnen fluiten, zij verplicht
zijn zoude toevlugt tc nemen tot eene andere
zoort van tuchtiging. Wie zou kunnen gelooven
dat deze taal geduldig wierdt aangehoort
van de meeste leden? Ja, 't geen fterker klinkt,
is dat men in 't Parlement ftaande hield dat het
koninglijk gezach niet moest betwist, niet onderzogt
ja zelfs niet bepaalt moest worden; dat de
opperheerfchers van Engeland, oppermagtige vorsten
zijnde, eene zoort van Godheid waren; [dat
het te vergeefsch ware de koningin van Engeland
te willen verbinden aan wetten of inzettingen,
dewijl zij uit kracht harer ontflaande magt, de-
zel-

LES vin. GESCHIEDENIS. 541
* zelve verbreken konde wanneer baar zulks be­
haagde. Deze ftelregels begunstigde de over-
heerfching of willekeur. De meerderheid der
Engelfche natie had vergeten dat de oppermag-
tigheid oorfpronglijk berust bij het volk en bij
ieder bijzonder perfoon van het zelve, dat het
de overdragt en verëeniging van alle de rechten
der bijzonderen in den perfoon des oppervorsts
is, welke hem zoodanig maken en wezenlijk de
oppermagt voortbrengen. 't,Is derhalven onwaar
dat het bewind, het welk geheel en al geplaatst
is- in de hand van eenen enkelen, geen anderen
grondflag zoude hebben dan de wil diens enke­
len. De vastftelling van een oppermagtig gezach
is buiten kijf volftrekt noodzakelijk ter handha-
vinge van de goede orde, de rust en 't behoud
van 't menschdom. Doch God te ftellen voor
de onmiddelijke bron van de oppermagt der ko­
ningen, zulks is een gevoelen, het welk enkel
gegrond is op vleijerij; want te zeggen dat dc
oppermagtigheid enkel afhanglijk is van God en
geene menfchelijke toeftcmming behoeft, is het
ware middel om de vorsten willekeurig te maken.
De Puriteinen waren het eenigfte volk in Enge­
land, die een juist begrip hadden van de vrijheid,
zij deden krachtig hun best om gefchikte Parle-
ments leden te kiezen, en ter handhavinge van
de rechten van den mensch, vreesden zij niet
zich de verontwaardiging van Elizabeth op den
ials te halen. Zij bleven voortgaan het dierbare.
Mm 3 vonk-

^% H E D E N D A A S S C H E LES vin.
vonkje der vrijheid te bewaren, het welk zij
ontfleken hadden en het welk in de twee volgende
regeeringen grooter geworden zijnde, de
menarchij en kerk verteerde, pit welker asfche
de tegenwoordige conftitutie ontdond, beter gefchikt
voor 't geluk der maatfehappij. Elizabeth
vernietigde alle de rechten van 't volk met betrekking
tot bet bewind, uitgezondert het artijkel
der onderflandgelden. Doch die bekwame vorstin
maakte door 't yerflaven der natie, de kluisters
van 't volk aangenaam, om dat zij door dezelven
Engelauds roem en geluk bevorderde.
ONDER de regeering der kinderen van Hendrik
II. cn vooral onder de laatfte raakte in
Frankrijk alles onderst boven. Het ganfche koningrijk
was in denzelven toeftand als toen de
zwakke afftammelingen van Karei den grooten
derzeiver uitgeftrekte ftaten in eene menigte
vorstendommen verdeelden. Men onderwierp zich
niet langer aan 't gezach; 't geweld beflistte alles,
en de bijgeloovigheid wapende dc handen
van een iegelijk. Uit deze regeeringloosheid
wrong Henarik IV. eene ware monarchij; misleiden
was 'er nooit een VOlkomener, nog een
beter regeeringsvorm. Hendrik was volftrekt
meester van het uitvoerende gedeelte der regecring
en van de magt om zijne onderdanen goed
te doen; deze zelfde koning verzamelde de natie
wanneer 'er wetten te maken waren, raadpleegde
met

EES VIII. " G E S C M I E V
D E N I S. $43
met haar als met zijn huisgezin, ea befloot niets
zonder^ hare toedemming. Misfchien handelde
geen koning ooit overeenkomstiger deze waarheid
dan Hendrik deedt, dat de opperde magt hem
was toevertromvt geworden, eeniglijk tot veiligheid
van den ftaat en tot geluk van 't volk; dathet
hem «iet vrij ftond in 't bewind der alge-meene
zaken, zijn eigen genoegen en bijzonder
Voordeel te behartigen; maar dat alle zijne inzichten
en handelingen moesten ftrekken ter bevordering
van het welvaren van den' ftaat en het
heil van 't volk, het welk aan zijne zorg watf
.overgelaten. Doordrongen van deze wijze ftelrcgels,
bragt Hendrik IV. zeer fpoedig orde trï
overvloed in 't koningrijk te rug, om dat de
begrippen en maatregels zijner regeering recht
en billijk waren. Wie kan in gelukkiger tijden
en onder een beter famengefteld bewind zulk'
eene regeering aantooncn? Een Fransch fchrijver
heeft op eene bevallige wijze de dagen zijner
jeugd en den ftaat van Frankrijk onder Flendrik"
IV. gefchetst. Bij 't lezen ..van die befchrijving
herinneren wij ons de gulde eeuw der Dichteren,
en waarlijk zoo ooit die eeuw in Frankrijk beftont,
het was toen Hendrik IV. dat koningrijk
regeerde. „ Het denkbeeld, 't welk mij van die
„ tijden bijblijft, verfchaft mij nog heden het
„ aangenaamst genoegen (zegt de Abt de Ma-
„ rolles). Ik herinner mij de fchoonheid der
„ velden, mij dunkt dezelve waren vruchtbarer
Mm 4 „ dan

544 H E D E N D A A G S C H K EES VHÏ.
„ dan zij federt geweest zijn; de weilanden
groener, en de boomgaarden leverden meer
M ooft. Niets kon vrolijker zijn als de muziek
„ der gevederde Chooren; 't geloei der kudden,
en 't gezang der herders. Het vee zwierf
„ veilig in de beemden herom, de landman be-
„ bouwde zijne akkers en oogstte zijne granen in
„ zonder bekommert tc zijn dat men hem de
„ vruchten zijns arbeids zoude ontnemen. Zijn
w ftulp was zindelijk en rein, hij had overvloed
van voedzel en diep zonder*" vrees van ontrust
„ te zullen worden. In zijn ganfche gelaat zweef-
„ de de glimlach van weltevredenheid. De lucht
„ weergalmde van 't geluid zijner doedelzak,
„ fluit of fchalmeij. De vrolijke Land-dans
„ hield aan tot aan den nacht. Zij klaagden
„ toen niet als thans over de menigvuldige druk-
„ kende belastingen, een ieder betaalde gewillig
„ zijn fchot en lot." Zoodanig was het einde
der regeering van Hendrik IV, het einde van
veel geluk en de aanvang van veel leed voor dc
Franfche natie; toen een woedend dweeper dien
vorst moordadig van 't leven' beroofde.
W E T G E E V I N G .
DE wetgeeving der ouden was zeer eenvoudig;
om dat iedere natie altoos den grond bewonende»
op Welke zij befchaaft was, en ieder in 't bijzonder
een' gemeenen oorfprong hebbende, dezelfde
gevoelens en zeden had; en deze gevoelens

EES vm. GESCHIEDENIS. gtf
lens waren flechts de uitdrukkingen van zetre­
gels, naar welken ieder ftedeling oordeelde wat
voegzaam en gefchikt voor hem zijn zoude; om
dat de conftitutie gevormt was naar mate de vor­
dering der befchaving en enkel uit een ftelzel
van gevoelens beftond door 't volk aangenomen
ter handhavinge van deszelfs vrijheid en veilig­
heid. Wetten, zeden, begrippen, godsdienstig
geloof, burgerlijke conftitutie alles ftrekte onder
hen tot het zelfde einde. Dusdanig was het niet
geftelt met het volk van 't hedendaagfche Euro­
pa. Elke natie was famengeftelt uit veele onder-
fcheidene zoorten van volken. Grieken, Romei­
nen, Joden, Arabieren, Barbaren verfchilden ie­
der in hunne wetten zeden en gewoontens. De
zeden, begrippen en gewoontens, 'welke bij de
Barbaren de plaats van wetten hielden, waren
enkel een verward mengzel van ongelijke en te-
genftrijdige deelen. Uit welke ftof was de rechts­
geleerdheid der Europanen- famengeftelt? Uit
willekeuren voor eene andere foort van regcering
en voor andere zeden gemaakt. Gewoontens van
onderfcheidene volkplantingen, door 't geval ver­
eenigt, wetten door Justiniaan gegeven aan vol­
ken zoo ver van dezelven verwijdert en gevoe­
lens als de tusfehen ruimte van tijd welke hen
van een fcheidde, de beflisfingen van rechtsge­
leerden cn de gewoontens van gerechtshoven;
fommige wetten, het voortbrengzel van onkunde
en barbaarsheid; fommige fchikkingen, door ftaat­
zucht

$4,6 H E D E N D A A G S E HE LES VIH.
zucht of door inzichten van eene oogenblikkelijke
ftaatkunde voorgefchrevcn. Hoe ware het moge­
lijk, zeg ik, dat zulke ruwe doffen eene goede
wetgeving konden leveren? En nogthans wierden
in het tijdvak, het welk wij thans befehouwen,
groote verbeteringen in de wetgeving gemaakt.
Frankrijk had nooit een onduimiger, dweepach-
tiger, wreeder en bedorver regeering ondervon­
den dan die van Karei IX; en evenwel was het
onder die regeering dat dc wetgeving van dat
land tot meerder volkomenheid kwam dan dezel­
ve bevorens geweest was. Zulks was het werk ,
van den kanfelier de FHopital. Hij deedt de
ftem der rede en der billijkheid gehoor verkrij­
gen in 't midden der ftormen, wcike door de
ftaatzuchtige- en godsdienstige-ijlhoofdigheid ver­
wekt waren. Deezc grooten man trachtte den
magiftraat in deszelfs waardigheid en magt tc
herdeden, door 't vernietigen der veilheid en
bedorvenheid; dc geestelijkheid tot de zeden der
cerfte Christenen te rug te brengen; den vrede
te handhaven tusfehen beide partijen, die tegen
eikanderen verbittert en in 't harnas waren; de
wetten te doen heerfchen in 't midden van' den
burgerkrijg, en de menichebikheid te doen ze-
,gepraalen over de dweeperij. Deeze man beftreed
dc ftaatkunde van 't Roomfche hof, de trouw­
loosheid van Philips II, de zwakheden van Karei
IX, dc onftandvastigheid van Katharina de Medi-
cis, de llreekcn van den kardinaal van Lottha-
rin-

EES vin. G E S C H I E D E N I S . ^
ringen, de begaafdheden en den roem van den
herrog van Guife, den oproerigen geest der groo­
ten, en de vrekheid van 't hof. Buiten ftaat
zijnde om het beginzel, waar uit de rampen van
den ftaat voortvloeiden met wortel en al uitte-
roijen, trachtte hij den voortgang daar van te
verzwakken en optcfchorten. Wij kunnen van
de bedorvenheid der zestiende eeuw oordeelen
uit de fchandelijke misbruiken, welke ü'Hopital
gedwongen was met wetten tegentegaan. De on­
kunde van de ware beginzels der wetgeving moet
toen zeer algemeen zijn geweest, daar deze: groo­
ten man verplicht was alle wanordes te verhel­
pen door bijzondere wetten, in ftede van ;in een
ftelzel van goede wetten Eenvoudige middelen tc
vinden om eensklaps al het kwaad te fluiten.
Deze wetten van 1'Hopital, welke de hartstochten
of het eigenbelang van vermogende menfehen aan
te veele banden lagen, wierden fpoedig vernie­
tigt: enkel eene weinige, welke ftrekten ter be­
vordering van 't heil der natie, zonder de groo­
ten gevoelig te benadeclen, liet men onherroepen
ftandhouden. Deze deugdzaméa man onderging
de onwaardigfte behandelingen; zijne ftandvastig-
heid werd beftempelt met den naam van eigen­
dunkelijkheid, zijne ijver voor de gerechtigheid
noemde men een geest van wederwraak, zijne
kloekmoedigheid om de vrijheden van zijne me­
deburgeren te verdedigen, verraad tegen den
koning; zijn verdraagzamen geest, ongodsdiens­
tig-

548 H l B ï N B A . A C Ü H ï LES VIH,
tigheid; zijne groote inzichten, eene neiging tot
nieuwigheden; zijne mcnschlijkheid en liefde
voor 't menschdom, eene romaneske wijsbegeerte.
Hij wierd verbannen, onttrok ,zich der wereld
, en vond in letterkundige nafporingen troost
voor zijne fmert over de rampen van zijn ongelukkig
land. De dichtkunde, die 't vermaak was
•geweest zijner jeugd en eene ontfpanning in den
drang der openbare bezigheden, verlustigde hem
in zijnen ouderdom. Zijne brieven zijn vol van
eene verhevene en troostrijke wijsbegeerte, zij
ademen haat tegen onderdrukking en bijgeloof en
eene zucht voor geleerdheid en rust. Hij beféhouwt
'er de groote bedieningen in als groote
plichten, die men te verrigten hebbe, cn fpreekt
van zijne ballingfchap, als van iets, het welk
hem het middel verlchafte om de zoetigheden
v r m e e n ftil leven te fmaken; beklaagt zijnen
koning en weent over zijn land. Vier jaren bad
hij vrij en onafhanglijk in zijne afzondering geleeft,
toen.de S

EES VIH. G E S C H I E D E N I S . 549
ftrekte geleerdheid, grootclijks gêëerbiedigt vaiE
alle partijen: Achillcs van Harlaij, een voorbeeld
van ftandvastigheid en ftiptheid in het waarnemen
van alle plichten 5 benevens nog verfcheide ande­
ren, die veel toebragten tot het verbeteren der
rechtsgeleerdheid, cn die hun land tot ccre ftrek-
ten. Ook was het in Frankrijk alleen niet dat
de rechtsgeleerdheid bloeide; andere volken had-.»
den insgelijks hunne geleerden in de burgerlijke
wetten. Pancirollus in 'Italië, en Hottman in
Duitschland, zuiverden hunne landen van den
drek cn het gebrekkige der wetten. In Engeland.'
waren de beide Bacons, van welken de'eene
veele jaren de zegels hield met groote toejui­
ching, terwijl dc' andere veel licht verfpreidde
over de wetten en dezelve aanmerkelijk verbe­
terde. - • . ,
K O O P H A N D E L .
OP 't einde der zestiende eeuw veranderde de
koophandel van middenpunt. De Portugeezen,'
Onder 't juk van Spanje geraakt, wierden verdo­
ken van de voordeden hunnes handels. Verplicht
deel te nemen in de oorlogen van Philips zagen
Zij den ondergang hunner volkplantingen. Lisbon
en SevffHè" hielden op de voornaamfte markt­
plaatzen des koophandels tc zijn. De Engelfchen
en Nederlanders kwamen in 't bezit dier fchat-
ten, welke de Spanjaarden en Portugeezen zich
lieten ontglippen. Elizabeth was overtuigt dat
Nn dc

55° H l B l N Ï A A C l C H E LES VIIÏ.
de koophandel de krachtdadigftc fteun is eener
natie; ook ftelde zij, gedurende hare regcering,
alles te wsrk om denzelven te vermeerderen en
uittebreiden. Zij moedigde hare onderdanen aan
fcbepen ter walvisch-vangst naar Groenland uittezenden,
pelterijen van Archangel te halen;
ij voor van de kust van Afrika, en goud te zoeken
in Mexico en Peru. Onder haar beduur
wierd de volkplanting van Virginili aangelegt.
Wakkere zeelieden, door wijze wetten aangemoedigt,
lagen de gronddagen van dc Noord-Amerikaanfche
koloniën. Drake, de eerfte Engelschman,
die een togt rondom de wereld deedt,
kwam naar zijn geboorteland te rug met eenen
kostelijkcn buit. Lancaster drong in Brazilië door
en plunderde de rijke ftad- van Fernambuco.
Raleigh, Hawkins en Norris verweldigden verfcheide
fcbepen in dc Zuid-zeeën, waar bij zij
onnoemlijke fchatten verkrecgen. Cavendish, bij
zijne te rug komst in Engeland, zeilde in een'
zoort van zegepraal den Theems op; zijne foldaten
en matrozen waren in zijde gekleed, de zeilen
zijner fcbepen waren van Damast en de topmast
pronkte met eene goudlakenfche vlagge.
Elizabeth was de ziel van deze togtcn, door
welke de Engelfchen kundige zeebouwers en met
dien geest van koophandel en fchcepvaart bezielt
werden, welke hen, fints dien tijd zoo geducht
maakte voor andere natiën van Europa. Engeland,
fchoon maar zeer weinige fchepen hebbende

Lzs vin. G ï i t H i i B i K i i , ggi
de in ,'t begin van Elizabeths regeering, wierd
binnen weinige jaren eene der eerfte zee - mogendheden.
De rijkdom, welke uit den koophandel
fpruit, gaf een nieuw leven aan alle de deelen
van 't bewind, en London had toen burgers, die
in rijkdommen monarchen evenaarden, 't Was Sn
dien tijd dat Gresham een Engelsch kööpman aan
deszelfs koninginne tweemaal honderd duizend
ponden fterlings ter leen gaf, op eigen kosten de
koninglijke beurs bouwde, twee groote kerken
herftelde, een gedeelte van de ftads wallen vernieuwde
eh vijf gasthuizen ftichtte. De Nederlanders,
die de Engelfchen navolgden, wierderi
binnen korten tijd derzeiver mededingers. Tot
geene der Spaanfche havenen toegelaten wordende,
lag hunnen Europafchen handel aan banden;
iii dien toeftand befloten zij deszelfs middenpunt
in Afia te plaatzen. De Nederlandfche Oost-Indifche
maatfehappij wierd toen opgeregt, Welke!
aanvangelijk uit eenige weinige niet zeer rijke
kooplieden beftaandé, die maar weinige fcheperi
konden uitrusten, binnen korten tijd in ftaat waren
aanzienelijke vloten te wapenen. Vermogen
met nijverheid gepaart hebbendé, tastten zij de
Spanjaarden en Portugeezen aan, namen hen bijna
alle derzeiver bezittingen aan geene zijde vaii
den Ganges af en maakten zich meester van deri
handel der Specerij - Eilanden. Gèftadige arbeid ,"
een taai gedult, de ftrcngfte bczuining vermeerderden
den bron van welvaart cu bezorgden aari
Nn 3 ter J

$ 52 H l B ï N B A A t S C H E LES Vin.
verfcheide bijzondere .perfonen de grootfte rijkdommen,
welke in 's Lands féhatkist te rug
vloeijende, Holland eene der eerfte mogenheden
van de wereld maakten. Op het zien des koophandels
kreegen de zaken van dat Gemeenebest
eene gansch andere gedaante. De Nederlanders
namen vijftig duizend foldaten in foldij over tegen
Philips III, gaven onderftandgelden aan verfcheide
vorsten, zagen Afiatifche vorsten cijns aan hun
betalen en ftelden in Europa Wetten aan de natuur.
Zij wierpen dijken op om den oceaan te
beteugelen, groeven eene menigte vaarten, veranderden
moerasfige gronden in vruchtbare beera'
den, dorpen wierden in groote fteden, en hutten
in paleizen verandert. De koophandel bragt alle
die wonderen voort. Frankrijk was toen ter tijd
nog geene handeldrijvende natie. Hendrik IV.
en Sulli zouden hunnen aandagt op den koophandel
gevestigt hebben, hadden zij langer mogen
regeeren. Zij deeden nogthans alles wat met
mogelijkheid kon gedaan worden. De volkplanting
van Canada wierd aangelegt, verfcheide
handwerken ^ wierden in Frankrijk ingevoert en
alles kondigde de geboorte des koophandels aan,
toen een arme ellendeling een einde maakte van
een leven het welk zoo noodzakelijk was om den
welvaart en 't geluk eener groote natie te bevorderen.

LES vm. G E S C H I E D E N I S . $ 5 I
W E R K T U I G L I J K E KONSTEN.
W E T E N S C H A P P E N .
DE handwerktuiglijke konsten, welke drie '
eeuwen lang in Vlaanderen en vooral in Mechelen,
Ghent en Antwerpen gebloeit hadden, verdwenen
op het gezicht van den Hertog van Alva
en van de Inquifitie en namen de wijk naar Frankrijk,
Engeland en Holland. De meeste wetenfehappen
werden gedurende dat tijdvak verbetert,
de geneeskunde alleen bleef ten naasten bij dezelfde;
de geneesheeren van dien tijd verkozen
liever bjj de oude voorfchriften te blijven dan
eenige veranderingen te maken in 't oeffenen
hunner kunst.
GANSCH anders was het gelegen met de wiskundige
wetenfchap, deze maakte groote vorderingen
door 't verbeteren van de ftelkunde en 't
gebruik daar van in de meetkunde. Francois
Viete, te Fohtenaij in Poitou geboren, eén vermaard
wiskundige, bragt de leer der oplosfinge
veel verder daa dezelve ooit geweest was; in 't
oplosfcn van voorftellingen in de ftelkunde maakte
hij gebruik van letters in ftede van cijfergetallen,
hij maakte de meetkunde gemaklijker,
vlugger en beter gefchikt voor famengeftelde berekeningen.
TWEE oppennagtige vorsten waren de befcher-

|54 H « » * M B A A C « C M E ERJ VTH.
fchermefs cn voorftanders van die genen, die
met eenen goeden uitdag de ftarrenkunde beoeffenden.
Willem, Landgraaf van Hesfen, befchonk
de zulkén, die zich op die wetenfchap
toeleidden niet alleen met gunsten maar maakte
die wetenfchap tot zijne begunstigde ftudie. Hij
maakte een lijst op van de vaste darren, bouwde
te Casfel een plat om ftarrekundige waarnemingen
te doen, en was onvernioeit in 't doen van
waarnemingen. Joost Bijrge de medgezcl in zijnen
arbeid verbeterde de toen gebruikelijke werktuiglijke
gereedfchappen. Verfcheide ftarrenkundigen
muntten in die wetenfchap uit, doch Tijcho
Brahé dak hen alle de loef af. Indedaad zijn
ftelzel komt in geene vergelijking met dat van
Copernicus, doch de menigte verfchijnzelen door
hem ontdekt, zijne waarnemingen wegens de maan
en komeeten vorderen onze bewondering en erkentenis.
Frederik II, koning van Deenmarken,
was lang zijn vriend en befchermer; voor hem
bouwde hij het waarnemings plat te Uranienburg.
Dan, menfchelijke vriendfehap is zelden beftendig.
Frederiks genegenheid veranderde en Tijcho
Brahé begaf zich naar Duitschland, waar hij eenen
nieuwen befchermer vond in keizer RudolpJi,
deze onttrok hem al mede zijne vriendfehap en
Tijcho ftierf in ballingfchap te Praag. Het Telescoop
of verrekijker wierd uitgevonden omtrent
het begin der zeventiende eeuw en de uitvinding
daar van was enkel toevallig» De kinderen van
een

EES VÖf. G E S C H I E D E N I S . 555
een Hollands werktuigkonstenaar, al fpelendc,
twee brilglazen aan de beide einden van een koker
plaatzende, waren verbaast de voorwerpen
nader aan 't gezicht te brengen en grooter te
zien worden. Getroffen over deze nieuwigheid
fchreeuwden zij het uit en bragten het nieuws
aan den vader. Deze overwoog de zaak met aandagt
deelde zijne, denkbeelden aan zijn vrienden
mede die hem voerders hielpen in het toeftellen
van den eerden verrekijker.
M AU ROL rj co deedt de gezichtkunde herleeven
door zijne verhandeling over licht en fchaduw.
Andere gezichtkundigen bedienden zich van
's mans denkbeelden ter verbetering dier konst;
en de vermaarde Anthonius de Dominis deedt
eenige uitmuntende ontdekkingen in die wetenfchap
door zijne bcfpiegeling over den regenboog.
De befchouwelijke kennis der werktuigkunde,
meer dan tien eeuwen in Europa onbekent, wierd
omtrent denzelfden tijd weder te voorfchijn gebragt
en de werktuiglijke krachten behoorlijk be^
toogt en geftaaft,
W i j t B E c i i m i .
TIJDEN van duisterheid en onkunde zijn der
ware wijsbegeerte ongunstig. Wanneer het vooroordeel
invloed heeft op het gemoed, en men
zich laat medeflepen door ongerijmde Hellingen,
gelijk 't geval was voor de hervorming ca voor
Nu 4 da

556 H l H M I A A t J C H Ï Ï-Ï.S vm,
de herleving van de geleerdheid in Europa, weigert
het zelve gehoor te geven aan de ftem der
rede. 'Dan, in weerwil der pogingen van het
bijgeloof cn der gewelddadige uiterftens van de
dweeperij, was de voortgang der wijsbegeerte
verbazend fnel. Alle de (tanden in de maatfehappij
begonnen bet oor te leenen aan de waarheid.
De kanièlier dc 1'Hopital maakte dat derzeiver
ftem gehoprt wierd in het heiligdom des
rechts; Sir Philippus Sidneij boezemde het hof
van Elizabeth fmaak in voor de waarheid, terwijl
Petrus Ramus, een hoogleeraar te Parijs,
Biet onvermoeiden ijver worftelende tegen de
yooröordeelen van zijnen tijd, alle moeite deedt
om dezelve aan de hoogefcholen van Frankrijk
intevoeren. Geftadig bloot geftelt aan vervolgingen,
om dat hij de menfehen aanmaande raad te
plegen met hunne rede en voor zich zeiven te
denken, verloor hij zijn leven in den S'. Barthels-moord.
Bodin, in zijn boek over een Gemeenebest,
ontvouwde de grondbeginzels der
wijsbegeerte en wees de wederzijdfehc rechten
aan van vorsten en onderdanen. Hij leeraarde
zijne beginzels openlijk op de hoogcfchool van
Qxford, doch de kwaadfprekenheid deedt al wat
zij kon om zijnen roem te bevlekken. Montagne,
de Socrate* zijner eeuwe, deed in zijne proeve
zedekundige nafporihgen en leverde op eene bevallige
en vernuftige wijze een echt tafreel van
het' menfchclijk hart, hem vertoonende zoo als
hij

J,ES vnr. C I J C H I Ï S Ï H I I , ^
hij waarlijk is. Onkunde en laster fpraken fmadelijk
van dien wijzen man en vervolgden hem.
Behoorden de zulken, die den mensch verlichten
en hervormen niet met alle tekenen van eerbied
en erkentenis behandelt te worden? ongetwijvelt
behoorden ze, doch hej tegengefteide is deor alle
eeuwen heen hun lot geweest.
L E T T E R K U N D E .
DE gefchiedenis beflaat een der voornaamfte
vakken in de befchaafde geleerdheid. De volken
van Europa hadden tot dien tijd. nog geenen goeden
gefchiedfchrijver voortgcbragt. De Engelfchen
bewonderden Cambden in deszelfs befchrijving
van Brittannië en in die van het leven van
Elizabeth. De Franfchen preezen de lezenswaardige
gedenkfchriften van Mont-Luc, in weerwil
van derzeiver flechten ftijl; die van Brantome,
van zoo veel waarde om'hunne eenvoudigheid;
Sullijs-fchriften, welke overvloeijen van gezonde
ftaatkunde en groote ontwerpen. De Satire Menippée,
waar in de ondeugden en belagchelijke
dwaasheden van de faamenfpanners zoo fterk afgebeeld
worden; de gefchiedenis der burger-oorlogen
in Frankrijk, door Davila een Italiaan, en
die van den onfterflijken Thuanus. In Portugal
verwierf Oforius roem als Gefchiedfchrijver door
zijn Leven van den grooten Emmanuèl. . Hungarijë
bragt Sambuccus voort, die eene betere gefchiedenis
van zijn land fchrcef dan iemand te voren
Nn 5 g e.

55o H t B I N D A A K S C H ï LES VIH,
gedaan had. Olaus, een Zweed, ontwarde de
jaarboeken van de oude bewoners van 't noorden.
Onuphtius vervolgde in Italië, de levens der
Pauzen te befchrijven door Platinus begonnen;
doch deze gefchiedfchrijver, die 's pauzen loontrekker
was, verdient flechts weinig geloof. Baronius
gaf zijne jaarboeken en Turcilinus zijne
proeve over de Algemeene Historie in 't licht,
doch tot zijne eeuwige fchande maakte hij geene
de minste verfchooning voor den moord aan de
Protestanten gepleegt. En, om van geene anderen
gewag te maken, Pancirollus in zijne fcherpzinnige
verhandeling de Rebus inventis et depcrtidis,,
befchrijft de uitvindingen der ouden, welke
door den tijd verloren zijn, en de ontdekkingen,,
der hedendaagfchen aan de ouden onbekent.
*t BEOEFFENEN der talen maakte een voornaam
gedeelte der letterkunde uit. De Latijnfchc
taal wierd in dat tijdvak het meest beöeffend.
'Er verfcheen een ganfehen hoop uitleggers en
aantekenaars. Cafaubon, Justus Lipfius, en Jofeph
Scaliger verwierven veel vermaardheid door
hunne arbeidfame nafporingen en nuttige ontdekkingen.
Bodleij maakte zijnen naam onfterflijk
door de kostbare boekerij, welke hij naliet aan
de hoogefchool van Oxford. Amijot verhief zijn
naam door zijne vertaling van de Levens van
Plutarchus; Muret door het zuivere Latijn zijner
redenvoeringen; en Beza door zijne groote bedree-

HBS vm. 6 Ï I Ï H H D Ï K Ü , $£ 9
dreevenheid in 't Grieksch cn Latijn. O wen,
een Engelschman, maakte eene verzameling van
Puntdichten. In één woord, George Buchanan,
van Dumbartonfhire, in Schotland, muntte boven
alfe de Latijnfche dichters van zijnen tijd uit.
Zijne uitbreiding over de Pfalmen, zijn gedicht
over den Hemelkring, zijne herders- en lier-zangen,
welke met de werken van Horatius mogen
mededingen; zijne gefchiedenis van Schotland,
het Latijn van Livius nabij komende, zijn altoos
bewondert geweest en zullen immer bewondert
worden van lieden, die eenen kiefchen fmaak en
wezenlijke letterkunde bezitten; doch men verwijt
hem een ongetrouw gef'chiedboeker te zijn
en het karakter van Maria Stuart verongelijkt te
hebben in haren tegenfpoed, daar hij in de dagen
hares voorfpoeds haar overbodig geprezen
had.
DE levende talen van Europa wierden niet
met denzelfdcn goeden uitflag beöeffend. De
Engelfche taal was ruw en niemand had toen ter
tijd nog beflaan haar zoodanig te befchaaven als
zij konde gedaan worden. Engeland bezat evenwel
twee uitmuntende dichters; Spencer, wiens
herderszangen overvloeden van fchitterende verbeelding,
kiefche gedagten en zoetluidenheid, cn
de onflerilijke Shakefpear, de dichter der natuur
en de geliefkoosde dichter der Engelfchen.
Dx

H E B E N D A A G S C H E T.T.i VIK,
D E taal der Franfchen was niet beter befchaaft
dan die der Engelfchen, hunne profa was flechts
eene barbaarfche brabbeltaal. In de Dichtkunde •
hadden zij nog niet geflaagt; want fchoon hunne
dichters Treurfpelen, herderszangen en liederen
hadden voortgebragt, waren echter alle die Hukken
veraf van volmaakt te zijn. Van alle de
Franfche vaarzemakers verwierf Ronfard den
grootften roem door zijne klinkdichten, lierzangen
en herderszangen. Deze wierden gezongen
door Maria Stuart en Karei IX. en de lijkreden
over hem nitgefproken door den beruchten Perron.
De Franfchen noemden hem den Prins der
dichteren. Hij moge de veornaamfte derzelven
in Frankrijk zijn geweest; maar hij komt in geene
vergelijking bij Shakefpear of Spencer.
IN Spanje kwamen op het einde van de zes­
tiende eeuw verfcheide voortreffelijke dichters te
voorfchijn, door welken de Spaanfche taal aan­
merkelijk befchaaft wierd. Vernuftige en geleer­
de Spanjaarden behandelden allerlei foort van
Dichtkunde, en fommige hunner Hukken zouden
de vermaarde dichters der oudheid niet onwaardig
zijn.
D E Italiaanfche taal kon toen roemen op eenen
dichter, die alle zijne tijdgenoten ver te boven
ftreefde. Op den naam van Tasfo herinneren wij
ons zijn onfterflijk dichtftuk •jcrufakmme Libcrata
alt

LES vi». G E S C H I E D I N I J. 561
als mede zijnen Amintas een meesterftuk van
herderlijke dichtkunde en naar de meening van
veelen,-volmaakter dan zijn Verlost Jerufalem.
Omtrent: denzclfden tijd maakte Annibal Caro
eene vertaling van Virgilius en van Lucretius in
Italiaanfchc vaarzen. Verfcheide andere fchrijvers
verbeterden de Italiaanfchc raai door hunne
werken in profe.cn vaarzen.
F R A A I J E K O N S T E N ,
ITALIË bleef nog geftadig het verblijf der
fraaije konsten. De vermaarde Palladio bouwde
een fchouwburg te Vicenza, welk ftuk van Eu­
ropa bewondert werd, ook verfierde hij die ftad
met de fchoonheden der bouwkunde. De beitel­
kunst bleef nog te Florence blóeijen, en Rome
was altoos in 't bezit der voortreffelijkfte fchil­
ders. De Venetiaanfche fchool handhaafde nog
fteeds haren roem. Titiaan en Tintoret fchoon
reeds bedaagd bleven hunne konst oeffenen en in
dezelve onderwijzen. Veele uitmuntende fchilders
wierden door de lesfen dier groote mannen ge-
vormt, van welke Paulus Caliari van Verona dc
voornaamfte was. Deze fchilder gaf aan zijne
Hukken dat fchoone en echte Colo'riet, welke
dezelve van zoo veele waarde maken. De drie
Caraccio's vermeerderden den roem der Lombar-
dijfche fchoole, door dc wijze lesfen, welke zij
over de fchilderkonst' gaven en door de uitvoe­
ring van 't gene zij onderwezen. Deeze fchool
bragt

$6% H E D I N D A A G S C H E LES m
bragt veele vermaarde konstenaars voort, van
welken niemand tot grooter volmaaktheid deeg
dan Guido. Zijne fchilderftukken vertoonen eene
juiste evenredigheid, eene aangename houding,
die edele, aandoenlijke en bevallige gedagten
welke niet misfen kunnen te behagen aan, ieder
die eenigzins een kenner in de konst is.
DE Vlaamfche fchool deeg boven het middelmatige
en bragt eenige vermaarde konstenaars
voort. Het fchilderen van landfchappen, gefchiedenisfen
en afbeeldzels kwam tot groote volkomenheid
in Vlaanderen, en Ehhaimers nachtftukjes
worden nog bewondert.- Vorcnius Otho gaf
eenen nieuwen vorm aan de fchool van Antwerpen
en verzekerde zich eenen duurzamen roem
door 't voorbereiden van den grooten Rubens.
De graveerkonst wierd met eenen goeden uitdag
beöeffend in alle die fchoolen, want de vordering
van de eene konst dient als prikkel ter vordering
in eene andere; elk is even naijverig om uittejnunten
en door dat middel verkrijgen de konsten
een hoogen trap van volmaaktheid.
ENGELAND kon niet roemen op een' éénigen
uitmuntenden konstenaar; doch Frankrijk bezat
eenen voortreffel ijken beeldhouwer in Germain
Pilon, en twee ervaren bouwkonstenaars in Lodewijk
de Foix, die den toren van Bourdeaux
bouwde en in Philibert dcLerme, die Parijs verfier-

LES ' -XE GESCHIEDENIS. 563
fieide met geregelde gebouwen, Fontainebleau
verfraaide, de Louvre voltooide en de Thuillerics
begon.
DE konsten, wetenfehappen en fraaije letteren
moesten in het tijdvak, het welk wij thans bezig
zijn te befehouwen, noodwendig bloeijen, om
dat de meeste oppervorsten van Europa, dezelven
niet alleen befcïiermden, maar zelf* ook beöeffcnden.
Catharina de Mcdicis boezemde hare ganfche
familje een fmaak in door de konstcn. Haar
zoon beminde en beöeffehde de letteren. Haar
dochter Margareta befchermde dezelven. Maria
Stuart leerde de Griekfche en Latijnfche talen,
ftelde even gemakkelijk iets in vaarzen en in'
prpfa op en was de vriendin van de geleerdheid
en de konsten. Frederik II. hielp Tijcho Brahé
in het doen van waarnemingen op Uranienburg.
Sixtus V. en Clcmens VIII. achtten het zich een
plicht alles aantemoedigen en te begunstigen wat
ftrekte om het mcnfchelijk verftand te verheffen
en te verderen. Philippus II. vergat zijne ftatighcid
bij Moro. De hertog van Parma verkeerde
gemeenzaam met de Vlaamfche konstenaaren. De
Landgraaf van Hesfe oeffende zich met eenen
goeden uitflag in de ftarrenkunde. K ej z e r R u.
dolph hield zich meer op met de wetenfehappen
dan met de ftaatkunde. Hendrik IV. beminde
en koesterde eiken tak van menfchelijke kennis.
Weinige tijdvakken vertoonen ons oppervorsten,*
die

g64 H E O E N D A A C S f c H E LES VHS.
die meer doorkneed waren in de regeering-kun­
de dan Philippus II, Elizabeth, Hendrik IV.
en Sixtus V, en legerhoofden bekwamer in
krijgskunde dan de Hertog van Alva de mark­
graaf de S". Croix. De hertog van Parma, Spi-
nola, Willem en Mauritz van oranje, Condè,
Coligni, de Guifen, de Birons, Esfex, Mont-
joij, Drake cn Sidneij. —
NE*

EES lx. G E S C H I E D E N I S . 565
N E G E N D E L E S .
Omwentelingen. — Regeeringen. — Godsdiensten. —
Zeevaard. — Koophandel. — Wijsbegeerte. -—
Wetenfehappen. — Zedekunde. — Letterkunde. —1
Fraaije Konsten.
O M W E N T E L I N G E N .
ïy E Gefchiedenis vertoont den lezer fchier niets
anders dan omwentelingen. Sommige, fnel en
verwoestende, verwekken de verfchrikkelijkfte
ftuiptrekkingen in de koningrijken, daar ze voorvallen:
andere, ichoon langzamer en gevolgt van
geene zoo ijslijkc uitkomsten, zijn nogthans in
derzeiver gevolgen niet minder noodlottig voor't
geluk der maatichappije. Weinige tijdvakken leveren
ons een grooter aantal omwentelingen dan
dat der zeventiende eeuwe.
E N eerftelijk, de Spaanfche monarchij, welke,
een halve eeuw te voóren dreigde alles inreflokken
en kluisters te fmeden voor gansch Europa,
wierd grootelijks gekortwiekt, met eene doodelijke
kwijning gedagen en was manlijks in ftaat
zich te verdedigen tegen de aanvallen van deszelfs
naburen. Zeven Ncderlaudlche landlchap-
O o pen

*6$ H E D E N D A A G S C H E LES EX.
pen wierden van dat groote lichaam geheel afgefcheiden.
Portugal en de daar van afhangende
ftaaten hadden het juk afgefchud.' Catalonie zogt
onaf hangelijk te worden. De wapenen van Frankrijk
bevonden zich in de Nederlanden en de
meeste volkplantingen wagtten alleenlijk de aannadering
eenes viiands, om van meester te veranderen.
Welke toch waren de oorzaken van
zulk een verbazend en fnel verval? Een oppervlakkig
onderzoeker, die flechts op de gebeurtenisfen
acht geeft, zal die oorzaken meenen te
vinden in 't vernuft en in de ftreeken van Bicaelieu.
Maar hij, die bekwaam is de zaken
dieper in te zien, zal bemerken dat die omwenteling
het noodzakelijk gevolg was van de inwendige
gebreeken, welke reeds vcor langen de
Spaanfche regeering ondermijnden;. hij zal befpeuren
dat de ontvolking van het land, het verwaarloozen
van den akkerbouw, de onbedrevenheid
in de konsten, wanorde in de geldmiddelen
benevens de geftrengheid van 't bewind noodwendig
die doodelijke kwijning voortbragten,
welke ten naasten bij twee eeuwen lang bpanje
knelden en nog' dagelijks knellen.
D E ontvolking in Spanje, was in de eerde
plaats te wijten aan de gedurige oorlogen tus­
fehen de Christenen en de Mooren. De aanhan­
gers van 't Christendom en 't Mahomedaandom
zogten enkel malkandercn te vernielen. Spanje
was

EES lx. GESCHIEDE.NIS, ktj
was gedurende agt eeuwen een flagtveld, —
Welk een verbazend verlies voor de nakomeling-'
fchap! naaulijks beftond die oorzaak niet meer
of de ontdekking van Amerika verfchafte eene
andere. De gouddorstige Spanjaarden begaven
zich met ganfche hoopen naar deze nieuwe be­
zittingen, waar door het moederland ontvolkt
werd. Menigvuldige uitwijkingen moeten nood­
wendig de bevolking verminderen.' 'Er bleef
nogthans aan Spanje een hulpmiddel over. 'Er
bevonden zich in dat rijk tagtigduizend afftam-
melingen van de oude Mooren, die meest ge­
bruikt wierden tot den akkerbouw. Deze nijve­
rige menleken werden door derzeiver wetten
weérhouden naar Amerika te trekken. Zij namen
nooit deel in den oorlog en hunnen godsdienst
was der yoortteeling gunstig, Deze dierbare on­
derdanen konden de bevolking van Spanje in
ftand houden en vermeerderen; doch Philips III
hen, bij den aanvang zijner regeeringe uit zijn
koningrijk verdreeven hebbende door een onftaat-
kundig en wreed plakkaat, verloor daar door een
agtfte gedeelte der onderdanen van Spanje. E12
eindelijk, het groot getal kloosters, welke men
uit hoofde eener blinde godsvrucht geloofde niet
talrijk genoeg te kunnen zijn, was de laatfte
golf, in welke het menfchelijk gedacht wierd
verzwolgen.
» T
A het uitdrijven der Saraceenen werd de
O 0 3 Land-*

5Ö3 H ï U N B A A G J C H E EES- ÏX.
Landbouw in Spanje geheel verwaarloost. De
Spanjaards ziende dat zij in weinig tijd groot
fortuin konden maken in Amerika of de Indien,
waren natuurlijk geneigt een konsr teverfmaden,
van welke de winsten of voordeden a!u.c> lang-
zaam en bepaalt waren. Met biijdicbap wierpen
zij eenen verveelenden en moeilijken ai beid van
den hals af en voerden onder zich een barbaarsch
en ichadelijk vooroordeel in, bet weik een land­
arbeid als verachtlijk befchuuwerde, den akker­
man een afkeer in boezemde vour den land­
bouw en eene traagheid voortbragt nadeelig voor
de zeden en het Welzijn der natie. De regeering
had dit vooroordeel moeten tegengaan, door ecr-
tijtelen te hechten aan den boerenfrand en alles
in 't werk moeten dellen om dc trotsheid der
natie optewekken. Doch zij liet dat vooroordeel
grond winnen en moedigde het als 't ware aan
door de kloosters te vermenigvuldigen. Het was
natuurlijk te verwagten dat de akkerman, die de
monnikken geëerbiedigt en gelukkig zag, geen
oogenblik in bedenken zou nemen een werkzaam,
afgezondert en veracht leven te verwisfelen tegen
een gemakkelijker en hoog geachter ftand.
ZUCHT tot gemak en eene verachting voor
den landbouw bragt een afkeer voort van de
werktuiglijke konsten. De traagen en trotfehen
Spanjaaid zou zich ontëeit gedagt hebben bij 't
cmhelzen van ecnig handwerk. Ja dezelfde on-
ge-

xzs ix. G E S C H I E D E N I S . 56*9
ge. mde d n' wijze deed hen eenige der beminnelijkfte
konst^n gering achten; en evenwel
n oêst hunne zucht tot vermaak en ijdele glorie
voldaan worden. Wat was het gevolg daar van?
Z(j wa en genoodzaakt toevlucht te, nemen tot
vreemden, die eenen uitlporigen prijs ftelden op
alles waar mede zij hen geriefden; het goud van
Spanje gii g in andere handen over en de Amerikaan.che
mijnen wierden bewerkt om de Engelfchen,
Franichen en Hollanders te verrijken,
• DE omwandeling van geld in Spanje niet langer
plaats hebbende, de handwerken verlaten en
de akkers onbebouwt blijvende, moest daar uit
noodwendig wanorde ontdaan in de geldmiddelen.
Ter ichraging eener zoo groote monarchij werden
aanzienlijke belastingen vereischt; maar, hoe
konden die met mogelijkheid gegaart worden van
eene niet talrijke natie, die arm was? Daar uit
ontdond het verval der fcheepsraagt; de derktens
waren decht bezet en de troepen werden
flecht betaalt, om dip reden dienden de Spaanfche
foldaten met weerzin, zij waren bühne bevelhebbers
ongehoorzaam en ontfloe aen zich-zeiven
gemaklijk van den dienst.
A L L E die oorzaken verzwakten, op eene na­
tuurlijke wijze, de Spaanfche monarchij; zoo dat
indien wij het willekeurig gedrag der Spaanfche
koningen 'er bijvoegen, wij ons niet langer zuh
Oo 3 te»

H E D E N D A A S - S C H E EES IX.
len verwonderen over de omwenteling welke 'er
op volgde. Wanneer onderdanen met voeten ge­
treden worden van hunne vorsten, wanneer zij
gedwongen zijn de grilligheden zijner ministers
te eerbiedigen, als dan is een ftaat nabij deszelfs
"einde. Wanneer bewindslieden trotsch zijn, on­
derdrukken, en gewelddadig handelen mag het
volk hen voor een korten tijd vreezen, maar van
vrees liaan zij ligt over tot haat, van haat tot
morren, van morren tot opftand. De lezer heeft
bereids gezien, dat dit oorzaak was van de
fcheuring der Nederlandfche Provinrien. De op­
ftand van Catalonie ontftond uit dezelfde bron.
Olivares hield niet op de belastingen te vermeer­
deren en het volk te dwingen door krijgsgeweld.
Het misnoegen wierd algemeen. Een bende boe­
ren naar Barcelona gaande ontmoette aan de ftads
poorten eenige foldaten, die hen op 't platte
land mishandelt hadden: op het zien dier onder-
gefchikte dwingelanden ontftak de haat weder in
't hart der landlieden; zij lieten zich door weder*
Wraak vervoeren, vielen op hen aan, doodden
eenige derzeiver en floegen de anderen op de
vlucht. Door dezen eerften goeden uitflag aau-
gemoedigt, en bevreest van geftraft te zullen
^ worden over het gepleegde, traden zij de ftad
ihven noodigden de burgers zich bij hen te voe­
gen s om hunne onderlinge verdrukkers te verja­
gen. Het vuur van opftand verfpreid zich in
een oogcnbbk door de ganiche ftad. Zij trekken
raar

£ES IX. GESCHIEDENIS. 571
raar 't Paleis des bevelhebbers, breken door de
lrifwagten heen, cn hij, verplicht zijne'veilig­
heid tc'zoeken in de vlucht, word tot aan den
zee-oever vervolgt en verfcheide wonden toege-
bragt: De wederfpanmiingen loopen daar op
door de dad, vermoorden alle de genen die zij
als vijanden befehouwen, en in eenen enkelen
dag omdoet Barcelona zich van 't juk van Phi­
lips. De vlam verfpreidde zich fchielijk door
de Provintie, welke alle verbintenis met den
Spaanfchen monarch verbrak en onder 't bewind
kwam van Lodewijk. De opftand der Catcloniers
gaf geboorte aan eene gewichtiger omwenteling.
Het was voornaamlijk in Portugal dat de Spaan-
fchc-ftaatsdieriaar zijn will keurig gezach oefTende.
De hertogin van Mantua, fchoon onder konin­
gin, genoot alleen de eerbewijzen aan hare plaats
verknogt. Het ganfche gezach was in de handen
van VasconceJIos, een befpiedér, door Oliv'ares
gebruikt, de bedienaar zijner geftrengheden, de
belagende opmerker van de woorden en daden
der grooten en de onderdrukker van het volk.
De Portugeezen verfoeiden Vasconcellos cn haak­
ten heimelijk naar eenen verloifer. Johannes van
Braganza ftont hoog in de achting van 't alge­
meen, en alle oogen waren op hem gevestigr.
'Er wierd eene famenzweering aangegaan, en In
weerwil der verfpiederen van Vasconcellos, vcr-
wisfelde Lisbon in eenen enkelen dag geheel van
meester enkel ten kosten van het bloed van twee
O 0 4 O N„

H E D E N D A A G S C H E EES IX.
cngelukkigen. Johannes van Braganza zag zich
dus binnen een enkel jaar in 't bezit van al wat
voorheen aan zijne voorouders had toebehoort.
De adel, de geestlijkheid, monnikken, burgers
en het overige van 't volk vereenigden zich allen
om hunne dwinglanden te verdrijven. Spanje
ondervond toen hoe moeilijk het ware om langen
tijd een volk onder 't juk te houden, het welk
enkel de ijzere hand des onderdrukkers gevoelde.
D E Z E L F D E oorzaken van verval bedaan nog,
fchoon misfehien niet in denzelfden graad, 't Is
echter te hopen, dat 'er eerlang eene gelukkige
verandering inoge plaats hebben. De wijsbegeerte
is in die gelukkige landftieek doorgedrongen;
de flem van waarheid en rede en de rechten van
't menschdom beginnen bij de Spanjaarden in
aanmerking te komen. De vernietiging van het
geduchte gerechtshof der Inquifitie zou eene gebeurtenis
van groot aanbelang zijn voor Spanje.
De aanmoediging van de letteren, de konsten,
handwerken, den koophandel en den landbouw
zou kracht geven aan hun bewind en nadruk bijzetten
aan den traagen Spanjaard.
Di jonger tak van 't huis van Oostenrijk, 'in
Duit«c/iland gevestigt, fcheen de meerderheid van
tnagt te erven, welke de oudde tak verloren had.
Kort na het begin der zeventiende eeuw bezat
hetj^tien jaren lang, eene meerderheid, welke
Eu-

EES ix. G E S C H I E D E N I S . 573
Europa ontrustte. Gedurende dien tijd deedt het
hof van Wenen alles voor zich zwichten; de
belangens der Christen wereld waren ondergefchikt
aan de bewegingen van dat hof. Ferdinand
II fcheen de meerderheid van zijn huis onwrikbaar
gevestigt te hebben. De Turken ontrustten
zijne grenzen niet langer; Hongarijën, 't
welke vergeefiche pogingen deedt om deszelfs
voorrechten weder te krijgen, wierd flaaffcher
behandelt dan ooit; de veldflag van Praag had
de magt van Bohemen geheel vernielt, en dat
koningrijk was genoodzaakt de goedertierenheid
des ovenwinnaars aftefmeeken. De Duitfche Catholijken
kromden zich voor derzeiver opperhoofd.
Wat aanbelangt de Protestanten,'fommige
van dezelven waren vluchtende, en fommige
waren verbannen; anderen durfden ter naauwer
nood heimelijk. haken naar de vrijheid. Christiern
IV, koning van Deenmarken, aan 't hoofd
van 't Protestantfche verbond, vermogt niets op
den keizer. Bij-elk gevecht gedagen door Walftein
of Tillij, was Ferdinand op den rechten
weg om de vrijheden van Duitschland te vernietigen.
Doch, toen het lot der Piotestanten wanhopig
fcheen, veranderde een enkel man, in
eens, de gedaante der zaken in dat gedeelte van
Europa. Ferdinand, gedrongen, verwonneni
overftelpt door den grooten Gustaaf Adolf fdien
hij veracht had) ontbloot van alle zijne overheerfchingen,
aangetast in zijne erflanden, be-
Oo 5 ven-

574 H E D E N D A A G S " C K E EES ix.
vcr.de voor dc veiligheid zijner hoofdftad, onderging
eene vernederende ommekeer van omhandigheden,
zijne overwinningen en zegepralen
veranderden in nederlagen en tegenfpoed. Het
hof van Wenen betwistte niet langer den voorrang
van magt, naauüjks durfde het naar eene
gelijkheid ftaan. Zweden vervong de plaats van
't huis van Oostenrijk, doch het behield dien
voorrang flechts gedurende het leven des Zweedfchen
helds. Toen Gustaaf in de vlaktens van
Lutzen fteuvelde, eindigde Zweden de beflisfer
te zijn van 't lot van Duitschland en.keerde bij
trappen tot zijne vorige geringheid weder. Zoo
waarachtig is het, dat de verheffing of vernedering
eens volks, dikwijls van eenen enkelen man
afhangt. Na zijn dood wierd Frankrijk de gebied
voerende mogenheid van Europa, een tijtel
van weiken dat rijk fints Karei den grooten was
verfteken geweest.
D E omwentelingen, welke gedurende de zeventiende
Eeuw in Engeland plaats hadden waren
gedeeltelijk toetefchrijven aan het wangedrag van
"t huis van Stuart; De rechten van den mensch
waren toen nog niet behoorlijk bepaalt, en Jacobus
I, die geloofde dat zijn magt gegrond was
op can jus diyinum, deed alles wat hij kon om
het Parlement in dat zelfde gevoelen te brengen.
De voorrechten van zijn huis waren dikwijls in
zijn mond, doch wierden niet" door zijne daden
cn-

LIS IX» G ï J C H I E D E N I S . 575
onderfteunt. De Puriteinen ncgthans dagten
ganscli anders dan Jacobus, en wederftonden 011-
verzaagt de indringingen van de kroon. De re­
geering van Jacobus I was vreedzaam maar niet
loflijk. Geregeerd door zijne gunstelingen ver­
vreemde hij de genegenheid der Engelfchen van
zich, en bedrogen door de hoven van Wenen
en Madrid, verloor hij dien invloed in de zaken
van Europa, welke zijne voorzaate zoo wel had
weten te handhaven. Had Jacobus de bekwaam­
heden van Elizabeth bezeten, de keurvorst van
de Paltz, zijn fchoonzoon, zou niet van deszelfs
ftaaten zijn berooft geworden.
ENGELAND vertoonde tien jaren lang een
allerbloedigst en verbazend fchouwfpel. De ge­
fchiedenis levert ons voorbeelden van onderda­
nen, die tegen hunnen koning- opdonden, den-
zelven ontthroonden en om 't leven bragten,
maar Karei I is het'eenige voorbeeld van een
koning, die wettiglijk verhoort,door zijne onder­
danen veroordeelt wierd en op een fchavot het
hoofd verloor. Niets dan de floutmoedigheid
van C|orawel durfde in den naam van het leger
en van 't volk eisfehen, dat men Karei moest
ftraffen voor ai het vergoten bloed in de burger­
oorlogen, en dat men vervolgens eenen anderen
regeeringsvorm moest aannemen. Dit voordel
wierd verworpen met afgrijzen door het Parie-
ment, het-welk nog eenen zekeren eerbied bleef
be-

576 H E D E N D A A G S ' C H E EES IX.
behouden voor den perfoon des koungs. Zijn
rang was onfchendbaar en geheiligt door de wetten.
Cromwel was ten vollen overtuigt dat zoo
lang het huis der Lords beftond en de Presbyterianen
magt bleven behouden in het huis der
gemeentens, het niet mogelijk zijn zoude zijne
oogmerken te bereiken. — Zijn leger voerde onmiddelijk
den koning weg en geleidde hem naar
Windfor. Na dien togt kwam Cromwel binnen
London, daar hij honderd vijftig gemeenen het
lagerhuis deedt ruimen en ten langen lesten de
bloedige bill tegen den ongelukkigen Karei deedt
doorgaan. Het huis der Lords verwierp desniettegenftaande
dezelve met verontwaardiging en
bleef onverzet elijk zonder zich door beloften of
bedreigingen te laten overhalen. De independenten
verklaarden toen dat de wetgevende magt
eeniglijk behoorde aan de gemeentens, om dat
het oppergezag oorfpronglijk bij het volk berust.
Uit deze onzuivere, lage en dweepachtige gezindheid,
wierden honderd vijftig commisfarisfen
verkoren om een gerichtshof ter verhooringe van
Karei te vormen. Te vergeefsch trilden de fteeden
en graaffchappen van Engeland en drie koningrijken
van Europa bij de oprichting van dat
gerechtshof. De ingezetenen van London gaven
duidelijk hun afgrijzen van deze maatregelen te
kennen; de Presbijteriaanfche bedienaars voeren
in hunne Predikaatfien uit tegen het godloos bedrijf,
te vergeefsch deeden de Schotten de la*
ven-

EES ix. G E S C H I E D E - N I S . 577
vendigfte betuigingen. De Staten generaal der
vereenigde Nederlanden lieten door hunne afgezanten
onder het oog brengen, hoe deze daad
een fchande zou zijn voor de hervorming; het
baatte niets dat de Engelfche edelen hun leven
aanboden om bet leven hunnes konings te behouden;
de prins van Wallis, de hertog van York
en de prins van Oranje boden aan van hun recht
op de kroon aftezien: alles was vruchteloos; noch
de nederige fmeekingen der koninginne, noch de
drangredenen van den Franfchen gezant konden
den ongelukkigen Karei behou.'en. De fchijnheilige
en ftaatzuchtige Croniwel benoemde eenen
der rechters, moedigde zijne medegenoten
aan door zijne aanfpraken, door zijne beloften,
door zijne ingevingen, door zijne verrukkingen
en zelfs door zijne traanen; terwijl Fairfax het
volk in ontzag hield dóór geweld van wapenen,
cn Peters, de grootfte dweeper van alle de Independenten,
van den kanfel de rechtveerdigheid
van 's konings dood verklaarde. Dus was de
ijver der Puriteinen voor burgerlijke en godsdienstige
vrijheid, en de ftaatzucht van eenige
bijzondere perfonen eene der oorzaken van de
ramplpoedén van Karei I. Men kan evenwel
niet ontkennen dat de verkeerde gevoelens des
konings en de gebreken in zijn bewind zeer veel
tot zijn onheil toebragten.
HIJ begon zijne regeering met een blind ver-
trou-

578 H E B Ï N D A A G S C I I I LES C&
trouwen te ftellen in Buckuigham, die zulks onwaardig
was. Hij toonde ee::e verachting voor
de wetten door onregelmatige geldheflhigen. Hij
had weinig eerbied voor de vrijheden der Engelfchen:
hij was te gedienstig jegens de genen,
die hem omringden: hij haatte dc Parlementen
en weigerde langen tijd dezelve te doen bij een
komen: hij was onverdraagzaam, en niemand kan
met billijkheid hem verfchoonen wegens zijne
vervolging van de Presbyterianen, op de aanhitzingen
van den fchijnhehigen Laud. Deze waren
de gebreken van Karei, en dezelve moesten
noodwendig de harten zijner onderdanen van hem
verwijderen. Een algemeen misnoegen veripreidde
zich door Engeland, en in dat tijdftip zelve
wikkelde hij zich, op flechte aanraading, in
moeilijkheden met de Schotten over eenige godsdienstige
plechtigheden. Ook lag hij te onvoorzichtig
de wapenen neder, welke hij met zoo
veel trotsheid had opgenomen tegen de Schotten.
Hij toonde groole--zwaKheid tot rechters tusfehen
hem en zijne onderdanen te kiezen, zoodanige
andere onderdanen, die even zeer te cnvreden
waren over zijne regeering. Zijne toeftemming
tot den dood van Lord Strafford verhaastte zijnen
val. Deze misdadige gedienstigheid, welke de
ftoutheid zijner vijanden vermeerderde, ftrekte
insgelijks om het de genegenheid zijner hovelingen
te ontnemen. Gedurende het eerfte jaar van
het langdurend Parlement was zijn gedrag enkel
ee-

LES ix. G E S C H I E D E N I S . gjfp
eene herhaling van misftappén. Wanneer hij toe-
vlugt nam tot de wapenen om daarmede zijne
wederfpanmge onderdanen tc beteugelen, was hij
te flap. 't Is waar hij toonde eene heldhaftigheid
in den krijg: maar 't is niet mogelijk uittedruk-
ken en te bewimpelen welk een blind vertrouwen
hij ftelde in verraders, die hem de gelegenheden
benamen pm met zekerheid te zegepralen; hoe
hij zich in de armen der Schotten wierp, die
hem haateden; hce onbegrijplijk ligtgeloovig
hij was met betrekking tot Cromwel; hoe hij
de vlucht nam naar 't Eiland Wight, het welk
zijne vijanden in bezit hadden; en eindelijk, welk
eene ontijdige onverzettelijkheid hij betoonde ten
aanzien van de bïsfcheplijke regeering. Zijn gan­
fche leven beftond uit zwakheden en mihf&ppen;
alleenlijk in zijne laatfte' oogenblikken gedroeg
hij zich heldhaftig en wijs.
IEDER gevoelig mensch kan niet zonder aandoening
op het einde van Karei I- te rug zien.
Het hart word teder wanneer wij dien monarch
befehouwen voor deszelfs rechters en op het
fchavot. Geleid door foldaten, die hem wreedelijk
befchimpten, zien wij hem voor een onbillijk
én fpot-gerichtshof verfchijnen en onbezweken
dc Majesteit van zijnen rang in de tegenwoordigheid
zijner rechters handhaven. Met eene edele
trotsheid vraagt hij, waar is het huis der
Pairs, 't welk zoo wezenlijk behooit tot de war?
,> ? 'ver.'

5Sb H E D E N D A A G S C H E EES tg.
vertegenwoordiging van de natie? Hij weigerd
te antwoorden uit vreeze, dat hij zulks doende,
de conftitutie mogt verraden. Hij vestigt zijn
oo* bedagtzaam op den afgezonderden hoop ellendelingen,
die gereed ftaat om hem van 't leven
te berooven, hij 'laat geen den minsten fchijn
van vrees, geen teken van wraakzucht blijken;
integendeel met eene gelukkige mengeling van
ftandvastigheid en zachtmoedigheid, bewilligt hij
zijn gedrag te rechtveerdigén voor een wettig
gerichtshof. Het gerichtshof van Cromwel, zonder
acht te geven op iets van Kareis zeggen,
vind hem fchuldig aan Gerichtsverachting en veroordeelt
hem om het hoofd te verliezen als een
verrader, dwingeland cn moordenaar. Gedurende
de drie dagen, welken tusfehen zijn doodvonnis
cn de te recht (telling verliepen, toonde Karei
zich waarlijk groot. Zijn bedaard en bezauigt
gedrag, de wijzen raad, welke hij zijne kinderen
gaf, &
de last, onder welke hij den Prins van
Wallis lag, om zijnen docd niet te wreken; zijn
n-efprek met den brsfehop van London; zijne
vermaningen aan het volk, zijn zoo veele trekken,
welke wij niet kunnen nalaten te bewonderen.*
Nogthans terwijl wij het ongelukkig lot
van Karei Stuart betreuren en toeftemmen dat
hij het flagtöffer was van de woede der dweeperïj
en van de afgerichtfte huichelarij, welke ooit
beftond, moeten wij erkennen, dat zijn dood,
fclioon onrechtvaardig, wreed en onwettig eene
ge-

EES IX. G E S e H 1 E B E N I S. jgjj'
gelegenheid verfchafte om eene dier waarheden
te ontvouwen, welke voor 't menschdom van 't
uiterde belang zijn; te Weten: dat de koningen
aan het volk rekenïchap fchuldig zijn van hun
gedrag; dat zij de wetten behooren te eerbiedigen,
welker handhavers zij zijn; en dat wanneer
zij het verdrag lebenden, het welk hen tot vorsten
beftemt, alle verplichtingen aan de zijde
Van 't volk ophouden; de perfoon des konings is
dan niet langer geheiligt, hij treed in den rang
der burgers om geoordeelt te worden naar de
wetten, welke hij gefchonden heeft.
TERWIJL wij hier ipreeken van de omwenteling,
welke Karei I tot het blok bragt, achten
wij het noodig ook iets te zeggen wegens Cromwel,
die 't hoofd dier omwenteling was. Veelen
hebben zijne welfprekenheid hoog üitgeba-
2uint, nogthans blijkt uit zijné aanfpraken niet
dat hij een redenaar geweest hebbe. Alle zijne
redevoeringen zijn een mengelmoes van flechte
redeneeringen, van grillige gedagten, fchoolmeesterlijke
aanhalingen en kinderachtige uitdrukkingen.
In weerwil nogthans van deze gebreeken,
wist hij door zijne vertoógen 't vertrouwen te
winnen der gemeentens En om die reden, ën
om dat de meeste leden dweepers waren, bediende
hij zich, wanneer hij hen aanfprak, van
dien toon van inblaazing en van eene geheimzinnige
wartaal, welke hen behaagde eö over-
Pp haal"

58a H E D E N D A A C S C H E EES IX.
haalde. Dan, indien Cromwel de hoedanighe­
den eens redenaars niet bezat, kunnen wij hem
die van een legerhoofd niet weigeren.. Dc me­
nigte veldllagen, door zijne begaafdheden zoo
wel als door zijne dapperheid gewonnen; de fnel-
heid zijner veroveringen, dc vlijt, wcike bij in
zijne optogten betoonde; Engeland, Schotland
en Ierland in keer weinig' tijd. door hem ondcr-
gebragt, zijn zoo veele proeven zijner .krijgskun­
digheden. Wanneer wij hem belchouwen als het
hoofd eener partijfchap, «mtdekken wij de ver-
bazendde hoedanigheden. Wij zien een gering
bijzonder mensch" in daat om zich zelv' tien jaren
lang meester te maken van alle de raacflagen
van een verlicht Parlement; om het middenpunt
te worden, waarin alle, partijen, dooj^eigenbe-
lang'of haat,verdeelt, te famen kwamen; om
twecdragt tc zaaijen tusfehen den koniflg en het
Parlement, zonder eenige mogelijkheid om de
vlam tc blusfehen, welke hij heimelijk had aan­
geblazen; om die belde magten, welke hij on­
verzoenlijk gemaakt had, te nopen de wapens op
te nemen; en zoo veel invloed in het leger te
verkrijgen als hij had in 't huis der gemeentens;
cm tot 's konings bederf gebruik te maken van
het Parlement; en om heimelijk in die vergadering
een' kabaal te voeden, welke t'ceniger tijd de­
zelve moest, verdroijen, alle de bewegingen van
die kabaal te béftuuren, ten laatden het mom
afteligten en de bloeddorstige Independenten te
ge-

EES ix. G E S C H I E D E N I S . 58$
'gebruiken om Karei op het fchavot te brengen; dc.
monarchij te vernietigen, de Pairs te verdrijven
, de.gemeentens te onderwerpen, de dweeperij der
Independenten in de plaats te ftellen voor de
*• Vrijheid / daar na dezelve te vernietigen en onder
eenen "nieuwen ïchoon fchijnenden tijtel zich den
volftrektften monarch te niaken, die ooit op den
throon van Engeland'verfcheen: ik zeg, wanneer
wij het oog daan op zulk een verfchijnzcl, dan
moeten wij Cromwel erkennen voor den doorflepenften
cn fchrandeiften famenzweerdcr die in de
jaarboeken der wereld voorkomt. Als öppermagtig
vertoont de gefchiedenis hem aan ons als een
eenvoudigen despoot, die zich zedig en wijs gedroeg;
die de orde hcrffelde, welke hij verbroken
had; die Engeland tot rust brngt en gelukkig
maakte; die zijne natie voorbereidde'om naar de
heerfchappij der zee te ftaan en alle mogenhederi
van Europa deed verlangen in verbindteais met
hem te zijn.
D E omwenteling, welke Karei II tot den
throon zijner voorvaderen verhief, was der Engelfchen
zeer aangenaam. De driften der menleken
waren bedaard en' zij konnen thans koelzinnig
te rug zien op voorleden tijjden. . De verfchrikkelijkheden
eenes burgerkrijgs eu de regeeringloosheid,
welke onafscheidelijk daar aan vast
is; het eigendunkelijk geaach door Cromwel gcoeffend
onder den tijtel van Protector; de pnhei-
P p a Ier*

5$4 H E D E N D A A G S C H E
T K S
len van een krijgsbewind, dit alles fpoorde de
natie aan om tot haren ouden iegeeringsvoïm
wedertekceren. De Episcopaten en de Presbyte­
rianen voegden zich famen om Karei te verzoeken
koning van groot Brittannië te willen zijn; dóch
de Independenten, wier grondbeginsels Gemeene-
bestgezind waren, toonden zich afkeerig van de
herdelling. 't Begin zijner regcering was als van
een' vorst, die zijn volk bemind en deszelfs ge­
luk bevordert; doch eene onbegrensde zucht tot
gemak en vermaak leidde-hem fcfaïelijk van den
regten weg af; van daar de ongenade van Lord
Clarendon, één der bekwaamde ftaatsdienaren,
op welke Engeland ooit kon roewen; van daar
dat Karei, om zijne uitfporigheden te kunnen
goedmaken, een begiftigde wierd van Frankrijk.
Dc hovelingen volgden het voorbeeld hunnes
vorsts; de losbandigheid had de overhand, en
alles wat heilig was, wierd met fpotternij en
kleinachting behandelt. Daar hij in zijne grond­
beginzels onverdraagzaam was en zich leiden liet
door lieden, die vijanden waren van de vrijheid,
wilde hij dat alles zich zcu fchikken naar den
eerdienst van de kerk van Engeland; en de ge­
moedelijke weigering der Disfenters ftelde hen
bloot aan eene geftrenge behandeling. De bedie­
naars zijner eigendunkelijkheid beboetten, ker­
kerden, pijnigden en lieten veele lieden ter dood
brengen, eeniglijk om dat zij voor zich zei ven
verkozen te denken en God te dienen naar hunne
wii-

LES ix. GESCHIEDENIS. 585
wijze. London wierd na Kareis komst tot den
throon bezogt door twee groote rampen. De
pest fleepte zevenentagtig duizend menfehen weg,
en een brand vernielde ten naasten bij twee der­
de van de ftad. Doch deze rampen maakten geen
indruk op den koning, hij bleef zich zelv' ver­
lustigen ; eene Franfche meestres, Franfche zeden
en Fransch geld beftuurde alles aan 't hof.
JACOBUS, de tweede van Engeland en de
zevende van Schotland, volgde zijn' broeder Ka-
rel .II op. Terwijl hij nog hertog van York was,
hadden de gemeentens gepoogt hem te verfteken
van den throon, uit hoofde van zijnen gods­
dienst; doch de bill van uitfluiting ging in het
huis der Lords niet dóór. 'Er wierd gezegt dat
Karei, om de verlangens zijns broeders en zijner
meesteresfen te voldoen, te Rome als roemsch
katholijk ftierf, fchoon hij onder zijne regeering
duidelijke blijken- had gegeeven dat zijne grond-
beginzels noch katholijk noch protestantsch, maar
geheel vrijgeestig waren. Jacobus deed openlijk
belijdenis van den Catholijken godsdienst, en bij
zijn geloof in de leer van Rome voegde hij ee­
nen dweeperachtigen geest en eenen woedenden
ijver. Een ontwerp gevormt hebbende om zijne,
onderdanen te bevredigen met den atholijken
godsdienst, begon hij zulks te bewerkftelligen.
zoo rasch hij den throon had beklommen. Doch
Jacobus was voor dien taak niet gefchikt; zijn
Pp 3 volk

586 H E Ï * I N B A A G S C M E LES IX.
volk had een grooten afkeer van het pausdom
en de wijze, op welke hij zich gedroeg, was
zoodanig dat het argwaan begon te krijgen, cn
hen op hunne hoede deed zijn. Hij handelde al
aanftonds als of hij bereids zijn doel bereikt had.
De nuntius van den Paus en Jefuitfcbe priesters
lieten zich openlijk ten hove zien; hij liet-zeven
bisfchoppen, die zijne ontilaande magt niet wilden
erkennen, gevangen zetten; beroofde London
cn andere fteden van derzeiver voorrechten, en
verkrachtte de wetten met opgeheven hand. Hij
gedroeg zich zoo onvoorzichtig, dat de pausgezinden
zelf over hem tc ontreden waren. Paus
Innocentius XI, geen kans ziende om dan Catholijken
godsdienst gevestigt te krijgen door de
ondernemingen van Jacobus, wilde, om die reden,
den Jefuit Peters', des konings biegtvader,
niet begunstigen met een kardinaal** hoed. De
doorflepen en ftaatzuchtige Peters, die niets zoo
zeer wenschte dan opperbisfehop van Engeland
tc zijn, verhaastte zijns meesters bederf. De
openlijke pogingen van Jacobus om de burgerlijke
en godsdienstige conftitutie den bodem inteflaan,
wekten dc natie cp tót het nemen van
maatregelen, die zulks verhoedden. Zij, die hun
vaderland alles goeds toewenschten, vereem'gden
zich cn zonden afgevaardigden naar den Prins
van Oranje om hem naar Engeland te nodigen.
William nam de uitnodiging aan, maakte alles
gereed tot zijnen togt, en landde te Torbaij,
den

EES ÏX. G E S C H I E D E N I S . 53;
den 5" November 1688, en Jacobus, van 'elk
verlaten, liet de kroon varen en week naar
Frankrijk.
DIE omwenteling was bet tijdperk van waare
vrijheid voor Engeland. De natie, vertegenwoordigt
door haar Parlement, verkreeg de bill der
rechten voor het volk, bepaalde.de grenzen van
de zop lang betwistte voorrechten van de kroon,
cn aan den Prins van Oranje voorgcichreven
hebbende de voorwaarden, naar weiken hij zoude
regeeren, koos zij hei» tot'koning tc famen met
zijne gemalinne Maria, dochter van Jacobus II.
Van dien tijd af was die vorst in Europa enkel
bekent bij den naam van'Willem den derden,
verlosler des Britfchen volks. — Jacobus II, nog
hertog van York zijnde, gaf, jn den oorlog met
de Hollanders, menigvuldige blijken van zijn
dapper gedrag als zeeman en van zijne kundigheid
in zee-zaken. De koninglijke zeemagt van Engeland
wierd zeer veel verbetert door de uitgedrekte
kennis, welke hij cn zijn broeder in de
fcheeps - bouwkunde beiaten. Hij kende het n&tU
onaal belang cn ware hij geen dweeper in zijnen
godsdienst geweest, zou hij een zeer goed koning
hebben kunnen zijn. Zijne ongerijmde cn onverdraagzame
grondbeginzeis overreedden hem ftrijdig
tegens zijn eigenbelang te handelen; met
recht zeide daarom dc aartsbisfehop vanRheims:
Pp 4 m

j88 H E D E N D A A & S C H E LES IX.
ifetf ffltf»,

JE.ES ix. G E S C H I E D E N I S . 589
nielen op het minste misnoegen hem tot wiens
befcherming zij aangeftelt waren.
R E G E E R I N G E N .
DE regeeringsvorm van Duitschland was vast-
geftelt door het verdrag van Westpha'en. Onder
de Otto's was dezelve eene wezenlijke monarchij.
Onder de vorsten van het huis van Swaben,
wierd het keizerlijk gezach in zekere bijzonder­
heden wat meer gefnuikt en in veele anderen
wat meer afhang'lijk; alles was verward onder
den rampfpoedigen Ferdinand II en onder zijne
kinderen. Hunne rampen bragten eene dadelijke
regeeringloosheid voort. Het volk verloor zijne
vrijheid en het opperhoofd zijn' magt. De kei­
zers van het huis van Oostenrijk volgden eenen
anderen regel van gedrag. Zij wisten de orde
allengskens te herftellen, en nadruk bij te zetten
aan 't gezach van den throon. De magt van het
hoofd des rijks in de handen van Karei V wierd
verbazend vermeerdert en deze ervaaren ftaatkün-
dige had een fchetst aan zijne opvolgers nagela­
ten, 't welk hen eigendunkelijk fcheen te moeten
maken. Ferdinand 1I, met deszelfs nagedacht,
volgde' getrouwelijk dat ontwerp en deed groote
fchreden tot een willekeurig gebied, zonder den
minsten tegenftand te ontmoeten, om dat hun
zacht beftuur het Duitfche lichaam belette eenig
argwaan te voeden wegens hunne oogmerken.
Een willekeurig bewind vestigde zich ten langen!
Pp S les-

$grj H s B E N D A A G S C H B EES Et.
lesten in Duitschland, door de onbuigzame ftandvastigheid
van Ferdinand II, toen de wapens van
Gustavus en 3c ftaatkunde van Richelieu in weinig'tijds
het werk van veele eeuwen vernielde,
en dien regcerings-vorm voortbragt door 't verdrag
van Westphalen vastgcftelt. Sints dien tijd
is Duitschland eene vergadering van oppervorsten
en vrije fteden ten algemeene voordeele vereenigt.
De onderfcheide leden van 't Duitfche
lichaam zijn door algemeene wetten verbonden,
en de keizer, die 'er dc voorzitting heeft, is enkel
de uitvoerder van den wil der natie.
OxENsfiiRN, de ftaatsdienaar van Zweeden
en d'Avaux, der Franfchen gcvolmagtigde waren
de voorname onderhandelaars van dat verdrag.
Doof voor de aanzoeken des keizers raadpleegden
zij eeniglijk de belangens der Duitfche ftaaten.
Hun gedrag was openhartig en ongedwongen en
zij gebruikten geene dier uitvluchten, geene dier
ftreeken, geene dier bedriegerijen, welke maar
te dikwijls met den naam pro;,ken van ftaatkunde.
Volgens dat verdrag heeft de keizer, die
fteeds verkooren word, geen recht om de oude
wetten te veranderen of nieuwe te maken. Deze
magt behoort aan de gezamcntlijke rijksvergadering
, aoo wel als het vermogen van oorlog te
verklaaren, gemeene belastingen te bevelen en tc
bepalen, en om een vorst, die wederfpannig mogt
zijn, in den rijks-ban te dóen. 'Er wierd beflo-
* i ten

MES ix. Cr e s e M i s D * N i s. 5:91
ten dat in 't vervolg ieder vorst, elke vrije ftad,
wanneer zij zulks goed dagten, vcrbintenislën
mogten aangaan, vrede maken en zelf» oorlog
verklaren, mits het belang van het algemeene
bondgenootfehap door die daden van oppermagtigheid
niet benadeelt wierden. Bij dat verdrag
wierden de Catholijke, Lutberfche en Calvinistifche
toegelaten. Eiken ftaat kon zoodanigen
godsdienst verkiezen, welke hem het best geviel.
Niemand, buiten den keizer en dc drie geestelijke
.keurvorsten, was verplicht den eerdienst der
Roomfche kerk te omhelzen. De vorsten, die
van hunne ftaatcn waren berooft geworden, wierden
herftclt; het palatijnfchap van den Rhijn
wierd gegeven aan den zoon van Frederik, dc
laatste koning van Bohemen, en 'er wierd een
achtfte keurvorstendom opgeregt ten • voordeele
van Maximiliaan van Beijcren. Sommige Bisdommen
wierden wereldlijk verklaart om genoegen
te geven aan de Prutestantfchc vorsten en
om den ijver- te belconen, welken zij voor de
algemeene zaak hadden laten blijken. Het grootfte
gedeelte van den Elfas wierd aan Frankrijk
afgedaan en Zweden kreeg Pomeren met de hertogdommen
van Bremen en Verden. Dat beruchte
Verdrag blijft fteeds het fondament van de
Duitfche conftitutie en de grondflag der rechten
van een gedeelte van Europa.
IN Frankrijk ontving de regeering, gedurende
de

59» HïStHBAAtsesE Ï,ZS \x.
de zeventiende eeuw, den vorm, dien liet federt
bleef behouden tot aan de laatde omwenteling,
te weten den vorm van eene voiftrekte monarchije.
Het leenbèftuur verdween. De Algemeene
ftaten hielden op en met dezelven verdween
de fchaduw der vrijheid, welke door die vergadering
nog was behouden geworden. Richelieu
vernederde de edelen cn beroofde hen van 't
vermogen om hunne lèehonderhoorige te drukken,
doch ten zei ven tijde ontnam hij het volk de
vrijheid van morren en klagen. Hij maakte Lodewijk
XIII tot een willekeurig monarch. Mazariti,
het plan van Richelieu volgende, klonk
de ketens der flavernij nog vaster aan één en
ftelde Lodewijk XIV in ftaat om eigendunkelijk
te heerfchen. 'Er bleef toen langer geen magt,
die tegen de magt van de kroon opwoog, en de
onderdanen van die uitgeftrekte monarchij hingen
:1 af van dc genade van een willekeurig
\ irst. Ongevoelige zielen, die met genoegzame
en onaf hangelijke middelen verre van 't hof en
van deszelfs talrijken ftoet leven, mogen dezen
regeerings-vorm houden voor den gelchiktften ter
verkrijging en bevordering van het heil eener
natie, om dat de algemeene rust 'er het uitwerkzel
van fchijnt; maar lieden, die eene aandoenlijker
ziel en in hun karakter nog eenige kragt
behouden hebben, 't zij zij de flagtoffers van
dwingelandij of enkel de getuigen 'er van zijn,
kunnen in ztdk eene regeerings-vorni niet anders
zien

s-as ix- G s. s e H i x. D E N i' SJ 593
zien dan fchande, de vernedering van alle deugden
en de ontëering van 't menlchelijk genacht.
Het zwaard des dwmgeiands zweeft geftadig over
het hoofd van ieder onderdaan. Zij die de vrienden
zijn van de rechten van den mensch, moeten
wenfehen dat de tegenwoordige omwenteling
in Frankrijk ten voordeele'der vrijheid zegeviere
over alle tegenkantingen; dat eene verlichte natie
een wetboek make van billijke en gegronde wetten,
en op eenen onwrikbaren grondflag zodanigen
regeerings-vorm' vestige het best berekend
ter bevordering en beveiliging van 't algemeene
heil.
IN Engeland was omtrent het midden der zeventiende
eeuw alles in verwarring. De lezer
heeft eene volksregeering dc monarchale regeering
zien opvolgen en de volksregeering de plaats
zien ruimen voor regeeringloosheid. Alle de
rechten van den mensch en alle de deelen van
een goed bewind wierden onderst boven gekeeit
en de fchim van een Gemeenebest voor een oogenblik
uit de overblijfzels van den throon en
ftaat geboren. Dan deze ftuiptrekkingen, hoe
verfchrikkelijk ook, waren misfehien noodzakelijk,
dewijl de Britten buiten dezelven, geen vrij
volk zouden geworden zijn, ten minsten ware
deze fchokken de middelen door welken de beste
ftaatsgefteldheid, welke tot nog toe op aarde gezien
is, wierd voortgebiagt.
[DE

594 H l B I N B A A C t C R E Eis E,
[DE vorderingen, welke in die eeuw het Ge­
meenebest der zeven verecnigde Landfchappen
maakte, waren fhel en fchitterende. Deszelfs
vrijheid verzekert zijnde door den vreede van
Westphaalen, wierd die Republiek van dag tot

LES ix. G E S C H I E D E N I S . 5*5^
vaardijvaarders te verbranden en London de uitterdc
fchrik en verlegenheid aantejagen. Deze
ftoute cn veel gewaagde ftap, welke de Engelfchen
geenzins verwagt hadden, deedt deze laatften
den vrede van Breda tekenen, welke voor
Holland zeer voordeelig was, alhoewel men 'er
bij overeen kwam dat de Hollandiche fchepen
als voren de vlag zouden ftrijken voor de Engelfche
konings Ichepen.
DEZE daat van grootheid, waar in de Nederlandfche
Republiek zich toen bevond, verwekte
eenige onrust tusfehen de Stadhouders- en Gemeenebest-gezinden;
twee hunner ftadhouders,
Maurits én Willem de tweede, zich meer gezach
hebbende willen aanmatigen dan hun toekwam,
ontftonden daar uit beroertens, welke het hoofd
kostten aan den fchranderen vaderlandfchen en
eerlijken Oldenbarneveld, en de gevangenis op
Loevedein aan den vermaarden Huig dc Groot
en aan andere voorname mannen van de Republiek;
deze geweldadigheid was .oorzaak van de
vernietiging der ftadhoudedijke bediening, doch
uit deze vernietiging fprooten andere beroertens,
welke aan de vermaarde de Witten, de fchranderfle
ftaatkundigen van dien tijd, een rampzalig
uiteinden baarden, wordende zij beiden door het
gemeen, het welk de partij van oranje aankleefde,
wreedelijk vermoord,.
DE

£96 H E D E N D A A G S t H E JLÊS f&i
DE factiën, welke uit die onlusten voortkwamen,
bragten de zeven vereenigde Provintiën op
den oever van derzeiver bederf. Lodewijk XIV
koning van Frankrijk, gehoont over het drievouwdige
verbond, welk hij meende het werk
der Republiek te zijn, verklaarde aan dezelve
het oorlog in 167a, in minder dan twee maanden
werden verfcheiden harer provintiën door hem
verovert, en misfchien waren de Nederlanden
een wingewest van Frankrijk geworden, zoo niet
Spanje, Brandenburg, Deenmarken en de keizer
tot hare hurp waren toegefchoten; in dezen
hachelijken toedand van zaken wierd de ftadhouderlijke
waardigheid herftelt in den perfoon van
Willem den derden van Oranje; de vreede van
Nimwcgen herdeldc de Republiek in hare oude
bezittingen, doch de hulp, welke de algemeene
Staten verleenden aan den nieuwen ftadhouder
om hem tot koning van Engeland te verheffen,
berokkende aan de Republiek eenen nieuwen
oorlog met Frankrijk, welken oorlog in 't jaar
1697 eindigde door den Rijkwijkfche vreede.
WAT de Zwitferfche Republiek aanbelangt,
dezelve zogt, na hare vestiging, niets zoo zeer,
dan in vreede te leven met hare naburen. Vergenoegt
met het heil, 't welk zij fmaakte, bemoeide
zij zich in genen deele met de algemeene
zaken van Europa. Deze wijze ftaatkunde word
nog heden van de Zwitfchers gevclgt; ftiile aan-
fchou-

LES J*. G i S C H I Ï J ï f i l j ' fe&i
59/
fchouwers der onlusten, welke Europa beroeren
blijven .zij de zoetigheden des vredes fmaken en
maken zich de twisten hunner naburen te nutte
door 't geld, het welk zij van dezelven trekken
' voor de foldaten, die zij hen leveren.] (*)
G O D S D I E N S T E N .
D E vreede der Roomfche kerk wierd bij aanhoudenheid
geftoort door ijdele beipiegelingen
De pauzen geloofden den ftorm gedilt te hebben,
welke de twisten over de vóorbefchikkinè
verwekt hadden. Het delzel van den'Jefuit Mohna
was vrij flerk aangevallen geworden. Die
twist fcheen bevredigt te zijn, toen Janfenius,
bisfehop van Ipcien denzelven deedt herleven en
door zijne begaaftheden daar aan een nieuwe
kracht gaf. Hij had de fchriften van den Heiligen'
Augustijn met bijzondere oplettenheid doorlezen cn
meende in dezelven doffe gevonden te hebben ter
wederlegginge der gevoelens van Molina. De tegenftanders
van Jain'ènius verzettede zich tegen
deszelfs ftelzel om dat het God verbeeld als een
ftreng en grimmig wezen, wiens goedertierenheid
zich enkel bepaalt tot een kleen getal van uitverkorenen,
terwijl zijne rechtvaardigheid, zonder mededoogen,
ontelbare dagtöffers treft. Zij bragcen
tegen hem in dat alle de goddelijke beloften,
welke vergifnis verkondigden aan ^én.mensch,
CO Eijvoegzel van dea Vertaler.
Qq
. door

593 H E D I H S A A C S C H : LES ts.
door zijn ftelzel vernietigt wierden; dat Hij van
de menfehen zoo veele werktuiglijke wezens
maakte, van welke fommigen door hunne hartstochten
voortgefleept wierden tot liet begaan van
onvermijdelijke misdaden en tot eene ellendige
ftraf, welke zij niet verdienden; terwijl anderen
door genade verheven wierden tot gedwongen
deugden en tot een geluk, het welk zij niet
waardig waren; dat derhalven in zulke gevallen
alle vermaningen niets kunnen uitrechten, Janfènius
erkende de Waarheid van fommige dier
gevolgtrekkingen, dan, ter rcchtveerdigïng van
die geftrenge noodlottigheid der menfehen nam
hij zijn toevlucht tot de erfzonde. Janfènius
voerde zijn ftelzel met zeer veel omzichtigheid
in, hij voorzag dat het zelve veel beroeringe
zoude verwekken. Op zijn fterfbed onderwierp
hij zijne ftellingen aan de oppermagtige uitfpraak
der pauzen. De Jefuiten veroordeelden zijne
leer, overlaadden die met vervloekingen en maakten
vijf ftellingen op, welke geheel ftrijdig daar
tegen vvaaren. Zulks, vleiden zij zich, zou het
ftelzel van Janfènius geheel vernietigen. De
Janfeniiten waren op hunne hoede en wilden
niet rechtftreeks. die veröordeeling tegenfpreeken,
gij zeiden, eeniglijk, dat de Jefuiten een ingebeeld
wezen bedreden, dat zij Janfènius niet wel
begreepen hadden en hem om die reden dwalin'
gen verweten, welke in deszelfs ftelzel niet te
vinden waren. Dan, wat ook de oorzaak van
die

EES ÏZ. G E S C H I E D E N I S . 59(5
die twist geweest zij, dezelve had naderhand
verfchrikkelijke gevolgen in Frankrijk. Sommige
van de genen, die men in Engeland den naam:
geeft van Methodisten, fchijnen Janzenisten te
zijn, terwijl andere de volgers zijn van Molina.
IN 't midden dezer geestelijke verwarring,
welke in Engeland heerschte, in het tijdvak,
het welk wij thans bezig zijn te befehouwen,
kwam 'er eene menigte van godsdienstige gezind­
heden voor den dag met grondbeginzels en Z£*
den, welke den ervaren lezer niet kunnen onbe-
kent zijn. Zonder van die allen in 't bijzonder
te fprecken, zullen wij enkel een woord zeggen
van de kwakers, die van eene zeer dweeperach-
tige gezindheid, waardoor zij in den beginne
zich kenfehetsten, in 't vervolg de uitmuntendfte
wierd om hare geftrenge deugden.
Gaon.CE Fox, een handswerkman, geloofde
dat het Christendom misvormt was in de grond-
ftellingen en' in 't gedrag van alle godsdienstige
gezindheden. Hij meende in haar allen te zien,
dat haare ligtgeioovigheid zich hersfenfehimmige
grondbeginzelen liet voorfchrijven door gierigheid
en trotsheid. De wet der natuur fcheen hem toé
niet minder gefchonden te zijn. Het tafereel der
maatfehappij trof hem met afgrijzen. Hij zag
met verontwaardiging dat .eenige weinige men­
fehen in 't bezit waren van alles, rijk ttmdèt
Q q a Ir-

6öö H ï ï ï N B A A C S C H I LES IX,
arbeid, trots op hunnen rang en goederen, baldadig
en geweldig in 't uitöeffenen van magt,
terwijl de menigte, zuchtende onder zwaren arbeid
en armoede, bloot gedelt was aan verachting
en met voeten getreden wierden van die
dwingelanden, die zij ten zeiven tijde vleiden
met uitfporige en onverdiende tijtels. Hier uit
befloot hij dat waan en bedrog 't gebied voerden
op aarde, dat hier beneden niets te zien is. dan
twisten, krakeelen, procesfén, trouwloosheden,
moordenarijen en oorlogen, waar in duizende
menfehen goedsmoeds malkanderen flagtten. Daar
Fox met een gevoelig hart geboren was, en eene
warme verbeelding bezat, troffen hem deze kwalen
te flerker en drongen hem naar middelen
omtezien om dezelve te verminderen. Zijn brein
werd allengskens verhit en het leed niét lang of
hij was volkomen overreed dat de hemel hem
gezonden had om het Christendom in deszelfs
eerfte zuiverheid te herftellen en de rechten deina
uur te doen herleven. Hij maakte zijn famenftel
op uit het Euangelie. Hij wilde eene volmaakte
gelijkheid invoeren onder de geloovigen
en geene zogenaamde bedienaars van den godsdienst
hebben, om dat, zeide hij, zij zich eene
misdadige meerdeiheid aanmatigen over 's menfchen
geweten. Te vredelievend om zich van
het minste geweid te willen bedienen tot het omverwerpen
der va-tgeftelde regeéringsvormen in
t".e wereld, leeraarde hij eeniglijk en gelastte zijne

LES ix. GESCHIEDENIS. 6OI %
ne aanhangers alle menfchelijke waardigheden,
met zoo veel zorge te vermijden als ftaatzuchti-
gen befteedden om die te verkrijgen. Hij wa5
ten uitterften gebelgt over die ijdele tijtels, naar
welken de ftervelingen zoo ijverig haken, terwijl
zij denken daar door verhevener wegens te wor­
den ; over de algemeene gewoonte van tot éénen
te fpreeken als tot veelen; over de hovaardij in
de kleeding en over de pracht der kleederdragt;
van daar zijn afkeer van galonnen, borduurzel
en knoopen, welke hij meende dat tot geen ge­
bruik ftrekten. Hij verbood zijne discipelen al­
lerlei Ibort van eedzweeren en vooral van zich
in den krijgsdienst te begeeven; hij gebood hen
eene onbegrensde liefdadigheid te oeffenen, uit
overtuiging dat zulks oneer de menfehen de treu­
rige ongelijkheid van middelen zou vernietigen.
Ten aanzien van den uiterlijken eerdienst wilde
George Fox eeniglijk, dat een kleen aantal ge­
loovigen bp zekere dagen zou famcnkoiuen, dat
één hunner een gedeelte van het Euangelie zou -.
voorlezen met eene verdaanbare flemme, dat daar
na de ganfche vergadering in flilte het gelezene
zou overpeinzen; of dat een enkelen, indien hij
daar toe eene inwendig aandrijving gevoelde eene
godsdienstige redenvoering zoude doen. Fox zich
zelv' 'overgevende aan geestdrijvende droomen,
begon te gelooven dat hij begiftigt was met ee­
nen voorzeggende geest, en dat eene llerke
lichaams aandoening, of eene heilige béving het
Ql 3 te-

. go3 H E D E N D A A G S C H E EES IX..
teken was van inblazing. Zijne discipelen namen
de vrome dwaasheid aan., van welke de lpreekeK
onder die gezindheid nog niet geheel vrij zijn.
De diepe aandagt der kwakeren in hunne vergaderingen
verhit het brein, zij krijgen eene beroering
die natuurlijk is aan .de zintuigen wanneer
het verftaud in een diep gepeins te lang blijft
ingefpannen op één onderwerp. ' De dweeperij
vermeerdert deze trilling der vezelen nog cn van
daar diè beroering in 't lichaam, van welke die
gezindheid den naam verkreeg van kwakers of
beevers. Fox haalde ten platten lande veele lieden
tot zijne gevoelens over. Zijne gezindheid
kwam uit de laagte op en kreeg fpoedig toegang
in de deden. Cromwel vervolgde haar, om dat
hij het oorlog beminde cn* de deugd vreesde.
Doch de kwakers waren onverzettelijk. Baliingfchap,
gevangenis, pijniging vermeerderden flechts
hun getal. Onder de regeering van Karei II omhelsde-
William Penn, de zoon van een vermaard
Admiraal, openlijk het kwakerdom en gaf 'er
den invioed aan van zijnen rang en middelen.
Deze tweede grondlegger dier gezindheid verkreeg
voor zijne medegenoten .eene vastigheid in
Noord-Amerika, welke naar hem Penfilvanië ger.aaait
wierd.
D E twisten wegens den godsdienst bragten in
de zeventiende eeuw burger-oorlogen voort in
Frankrijk, Duitschland, Holland en Engeland;
doch

EES ix. G E S C H I E D E N I S . 60%
doch in de twee eerfte landen was de godsdiens;
enkel een voorwendzel, de ftaatkundigen Ipeelden
'er de grootfte rol ih. 't Is waar Richelieu
tastte de Protestanten van Rochelle aan; maar
immers onderfteunde hij dezelve in 't Duitfche
rijk met alle magt? Gustavus was de verdcdige^
der hervormden, doch zijne vermogenfte en zekerfte
bondgenoten waren de Franfchen en deze
waren Roomsch- Catholijken. De godsdienstige
burger-oorlog; welke Holland beroerde, was
flechts kort van duur. Dweeperij had denzelven
verwekt en de heerschzucht deedt dien voortduuren.
De dweeperij was in Engeland de oorzaak
van dien barbaarfchen oorlog, welke tien jaren
bleef aanhouden, de drie koningrijken van het
eene einde tot het andere in vlam zette en in
het bloedigfte en onrechtveerdigfte treurfpel eindigde,
het welk-ooit in Europa vertpont wierd.
De menigte rampen, door het bijgeloof veroorzaakt,
hebben ongetwijvelt de oogen der volken
geopend, doch zij behoorden nog op hunne hoede
te zijn. De dweeperij is nog niet geheel verbannen
van de aarde en de heerschzueht nog
minder. De laatfte opftand in London ftrekt ten
bewijze dat het geenzins onmooglijk zij het volk
in bewéging te brengen door het geroep, de
Godsdienst is in gevaar (g), wie weet welke gevol-
( £>Het plunderen er. vernielen' van den eigendom der Disfenters
K Biraingbaiu, onlangs voorgevallen, is eea ander bewijs.

ÓC>4 H ï B I N B A A C S C H ï LES IX,
volgen die opftand zoude gehad hebben, zoo de­
zelve in ftede van eenen George Gordon een an­
dere Cromwel aan 't hoofd gehad hadde!
S C H E E P V A A R T E N K O O P H A N D E L .
D E Engelfche fcheepvaart, welke zoo fterk
gebloeit had onder Elizabeth, verflapte niet on­
der jacobus L De oorlog- en koopvaardij - fcbe­
pen namen aanmerkelijk toe. Konstenaars wier­
den door dien vorst aangemoedigt, en de fcheeps-
bouwkunde tot volmaaktheid gebragt. Virginic
wierd bevolkt, en nieuw-Engeland wierd de me-
dedinge.- van die pas ontloken volkplanting. De
Bermudes, welke voor 't eerst bewoont wierden ,
ftrekte tot eene nuttige markt-plaats voor de
Icheepen, die van 't eene halve rond naar 't an­
dere zeilden. Onder Karei I bloeide de zeevaart
nog fterker. De verafgelegen Volkplantingen wa­
ren talrijker. De Engelfchen begonnen op Groen­
land te varen en kennis te krijgen aan 't voordeel
der walvisvangst. Het was onder 't gunstig op­
zicht van Karei Lr dat de kooplieden, die op de
Oost-Indien handelden, zich in maatfehappij ver-
eenigden, en het Eiland Bombaij een rijk kantoor
van de Engelfchen wierd. De Presbyterianen.
door den vorst vervolgt, begaven zich naar de
nieuwe wereld, en het is aan die uitwijkingen
dat Boston hare grootheid verfchuldigt is. De
Episcopalen en Catholijken op derzeiver beurt
door de Presbyterianen vervolgt, toen deze de
magt

magt in handen hadden, z a g e n insgelijks naar een
wijkplaats om, en Marijland wierd door hen beplant.
In de algemeene omkeering der Conftitutie
wierden veele heeren voor hunne landgoederen
verfteeken. In dien toeftand lagen zij zich
«et vlijt toe op den handel, en vonden daar in
de middelen te rug, die zij verloren hadden.
Hun voorbeeld vernietigde een vooroordeel, het
welk tot hier toe beftaan had, dat de koophandel
eene natie verlaagt. Dus waren de bloedigfte
bedrijven voor de Engelfche zoo veele bronnen
van voorfpoed. De zeemagt van Engeland, onder
Cromwel, was geducht voor alle de zeemogendheden
van Europa; niemand durfde 0 1 1 J
flnft de Engelfche vlag hoonen. De koophandel
nam mede toe onder Karei den II e n d e v ] o f e„
van Engeland waren een portuur voor die van
Holland.
HET was voornamentlijk in Holland dat gedurende
dat tijdvake zeevaart en koophandel
bloeiden De Hollanders zeilden overal heen
naar de kust van Africa, waar zij zich meester
maakten van het ijvoor, het ftofgoud en den da
venhandel na dat zij de Portugeezen gedeeltelijk
van de kust van Guinea verdreeven hallen; "
de kaap de Goede hoop, daar zij eene vastigheid
gakten, en van daar oostwaards vurende, nlaaken
zij zich meester van Mauritius, veroverden
Udon, verjoegen de Engelfchen van Amboma,
S over-

écó H E B E N D A A G S C K E tzs rx.
overweldigden het grootfte gedeelte van Java,
maakten de koningen van dat Eiland cijnsbaar,
bouwden Batavia en kwamen in 't bezit van den
handel en de Ipecerijen van Indien. Vervojgenp
ontdekten zij de zuïdlanden en nieuw Holland en
(levenden toen noordwaards om pelterijen van
Yesfo te haaien. In Japan wisten zij looslijk
voor zich zei ven de uitzondering van eene ge­
ftrenge wet te verkrijgen, volgens welke geene
andere Europdche natie vergunt wierd op dat
rijk te handelen \ en door 't kruis met voeten te
treden, verzekerden zij zich zelv' een uitfluitend
voorrecht van Postelein, zijdeftoffen, diamanten,
«cn goud van de Japanneefche te koopen. In de
westelijke zeeën waren zij niet minder voorlpoe-
dig.. Zij deelden de winsten der Groenlandfche
walvischvangst en maakten zich bijkans geheel
meester van de haringvislërij langs de kusten
van Europa. In Noord-Amerika namen zij Nieuw-
York. ba Zuid - Amerika verwoestten zij Brafilië
en plunderden S«. Salvador. 'De handel van
Koppenhagen, Antwerpen, Hamburg.en de an­
dere Hanze-fteden vloeide door hun kanaal
waardoor Amfterdam de vermaardfte ftad des
werelds wiercl. Zij zegepraalden op zee en hun­
ne Tromp en de Ruiter voerden een bezem van
de top der groote mast ter aanduiding van hunne
meerderheid op zee.
IN Frankrijk ging de finaak voor zeevaart en
koop-

izs n.. G E S C H I E D E N I S . 6*07
koophandel, door Hendrik IV en Sullij verwekt 3
verlooren onder het regentfchap van Maria da
Medicis. De ftad van Rochelle alleen had een
2eemagt, welke die van 't overige van 't rijk
overtrof. Lodewijk XIII was verplicht Hollandfche
oorlogfchepen te huuren om die van Rochelle
te bevechten. Richelieu floeg geen behoorlijke
acht cp de zeemagt en koophandel van
Frankrijk. Niet dat zulks te wijten ware aan
zijne onkunde v/egens derzeiver belang als wel
aan zijne ontwerpen tegen het huis van Oostenrijk,
welke hem daar van aftrokken., 't Was
evenwel gedurende zijn bewind dat de Franfchen
meester wierden van Martinique en Guadeloupe.
Colbert, de ftaatsdienaar van Lodewijk XIV,
beoogde het verbeteren van den koophandel en
.dc zeevaart, doch zijn dood en de oorlogen, in
welken Lodewijk XIV zich meestal gewikkeld
zag, beletten dat zijne bedoelingen het behoorlijk
c-evols: niet hadden. De handel en de handwerken
bloeijen meest in vrije ftaaten, zoo-als Engeland
en Holland. Frankrijk was eene voïftrekte
monarchij, des kon de koophandel in dat rijk
niet tieren, dewijl dezelve 'er eene vrije lucht
ontbeerde. Daarenboven benadeelde de onverdraagzame
geest van Lodewijk XIV grootelijk*
den handel en de handwerken zijnes koningrijks.
De herroeping van het Edict van Nantes, waar
door duizende Protestanten uit Frankrijk verbannen

5oR • li E » E N » A A 6 5 Ü » E tES ï*.
nen wierden, verbande ten zelve tijde die. konster],
welke der natie nuttig en voordeelig waar.
W I J S B E G E E R T E .
DRIE verheven, voortreffelijke en fcheppendü
vernufren, vuuriglijk verlieft op de waarheid en
moeds genoeg bezittende om haar aan de menfehen
voortedragen, wierpen ten langen lesten
de altaren der vaïjèhe wetenfchap, van welke
men Aristoteles voor den dichter hield, om verre
cn gaven geboorte aan de ware wijsbegeerte.
Engeland, Frankrijk en Italië leverden ieder een
dier groote mannen aan wien de wereld zoo veel
Verplichting heeft.
FRANCOIS BA CON, de zoon van een uit,
muntend' kanièlier van Engeland, na zeer langde
godfpraak van den geheimen raad en van het
Parlement der natie geweest te hebben, na door
zijn duord ingeni vcrdand den doolhof der wetten
ontwikkelt en zijn vaderland bekooit te hebben
door zijne welfpreekcnheid; na onder de regecring
van Jacobus I bevoordert te zijn geworden
tot zijn's vaders waardigheid, wierd befchuldigt
van de fchandelijkfte misdaad, 't verkoopen
van 't recht, en afgezet van zijn ambt door een
vonnis, 't welk hem ontëerde; en tevens veroordeelt
tot eene boete welke hem bedierf. Dit
ongeval gaf hem een weerzin voor bedieningen,
rijkdom en de eérüjtekn van dit leven, hij zocht
zijn

t£S IX. [ G E S C H I E J £ N I J,
zijn troost in de wijsbegeerte, 't Was in zijne
afzondering dat hij, de oudheden van zijn land
nafporeode, den oorfprong van deszelfs wetten
vond, het kenmerk der hartstochten ontwikkelde
in eene zedelijke proeve , en de verftandigftè
ftaatkundige grondbeginzels ter nedèrftélde. Doch
het is vooral in zijn werk, betijteld Origo Scientiarum:
dat hij getoond heelt een wijsgeer te
zijn. In het zelve vinden wij een wondei baar
tafereel van 's menfehen kennis betrekkelijk de
drie vermogens van de ziel, geheugen, verbeelding
en rede. Uit die drie bronnen leid hij de
konsten en wetenfehappen af. In dat bewonderenswaardig
werk zien wij hem, zonder verwarring,
aanduiden de verfchiilenhcid dier weténithappen
en konsten, welke van elkandeien
onderlcheiden zijn, en het verband bepalen van
die, welke vereenigt zijn; de waarheden ontdekken,
welke in elk dier wetenfehappen plaats
hebben, de daar ingedopen dwalingen, en waar
wij in de nafpooringen van dezelven op te letten
hebben; opgevende de ' werktuigen , gereedfehappen
en al het benoodigde om ons in
ftaat te ftellen tot het ontduieren dier waarheden,
d :e zich duister voordoen en tot welker kennis
wij enkel door proefnemingen kunnen 'ge; aken.
In één woord, ieder letterkundige weet hoe veel
de wetenfehappen te danken hebben aan denvermaarden
Bacon, en voornaamhjk hoe ui gebreid
zijne uitzichten waren met betrekking tot proef-
on-

6ïO H E D E H B A A 6 3 C H Ï tZó IX.
ondervindelijke wijsbegeerte. Hij was het, die
alle de wegen aanwees, welke tot grooter ontdekkingen
leiden; hij was het, die duisterlijl:
het groot geheim der natuur, de vet der zwaarte
kracht vooripelde, naderhand door den onflerflijken
Newton ontwikkeld. De wijze door hem
aangeftipt, welke niets voor de beguicheling deiverbeelding
laat, ftelde vernuftige lieden in ftaat
om fnelle voortgangen te jnaken in de natuurlijke
wijsbegeerte, om dat zij nader bij de waarheid
kwamen door dcif leidraad der proefneeming de
eenige (gidfe, welke ons tot de waarheid kan
leiden.
IN Frankrijk had Descartes den roem dat hij
de fchim der wijsbegeerte, welke de fchool veele
achtervolgende eeuwen geëerbiedigt had,
dwong te verdwijnen. De wijsgeeren van zijnen
tijd wendden voor de natuur uitteleggen door
hulp van zekere verborgene hoedanigheden, doch
hunne verklaring kon zijn'onbekrompen, fcherpzinnigen
cn ondernemenden geest niet voldoen.
Door ingefpannen denken ontdekte hij rasch dat
de wijsbegeerte van zijne eeuw niets anders was
dan eene opëenftapeling van dwalingen; dat al
de kennis, welke hij tot dien tijd verkregen had,
flechts een valsch licht was om hem te misleiden;
dat een' buitenfporigen eerbied voor aangenomen
gevoelens den voortgang der waarheid
vertraagt had. Hij was overtuigt, dat wij, door
't blin-

Ï.E5 IX. G E'J C H I I Ö t; N I ï. 611
't blindeling aannemen van eens anders gevoelens,
gevaar loepen de gedadige fpeelpop te zijn
van begu 'chelingen en de begunstigers van valsheid.
Dit ter nedérgeftelt hebbende als een eerfte
grondbeginzel, befloot hij in twijvel te trekken
alle de denkbeelden, welke hij van het oogenblik
zijner geboorte af ontvangen had en dezelven
geftreng te onderzoeken. Als toen ftelde
hij tot eerde grondbeginzel vast, dat wij niets
voor waarheid moeten aannamen dan 't geen
blijkbaar is, dat is, dat wij onze toeftemming
tot eene duirreden moeten opfchorten, tot dat
de waarheid van dezelve bewezen zij. 't Is dit
wijsgeerig twijvelen, bet welk eene omwenteling
in 's meniehen yerftand voortbragt. Wij zullen
Descartes niet langs zijnen geheelen wijsgeerigen
weg volgen; een breedvoerig verflag van zijns
werkingen en dwalingen behoort niet tot een
werk als dit'(h}. Wij zullen enkel opmerken
dat de ftoutheid van De^cart ;s in alle zielen wierd
ingedrukt, dat de verborgen hoedanigheden verbannen
wierden, dat derzeiver plaats Vervangen
wierd door de ftoutmoedige geneigtheid van raden
te willen geven van alles; dat zijne fchitte-
1
ren«
(h) Dc nederduitfclie lezer, die een volledig verifcg verjanja
Van 't vernuft en dc wijsbegeerte van Descartes, leeze de fcl.-oo-
ne Lofrede voor dien wijsgeer, door w.;ke de beer Thomas den
prijs behaalt heeft bij de Franfche Academie in 't Jaar 1765.
Dezelve is in 'i nederUuitsth venaalt, uitgegeven door L. 1
A,
tirleabergh Boekhandelaar te Deventer. (Vertaler.)

611 H E » E N » A A C S C « E EES r»;
rende hersfenfchimmen niet gcvaalijk waren, om
dat hij zelf bewijsredenen aan de hand gaf om
ze te wederleggen; want wij worden door hem
geleert ons geloof niet te vestigen op het woord
van eenen anderen, alle gezach te verwerpen en
onze toeftemming te geven alleen aan de rede
en blijkbaarheid.
IN Italië gaf Galileo, niet gelijk Descartes r
zich over aan verhevene gisfingen en fchitterende
onderdel lingen, hij vergenoegde zich niet gelijk
Bacon den weg aantewijzen welken de wijsgeer
moest volgen. Hij gaf zelf het voorbeeld»
Hij ging van de eene waarneming tot eene andere,
vermeerderde geftadig de proefnemingen, redeneerde
uit dezelven en fpoordp alle de geheimen
der natuur op. Ook deedt hij de gegrondfte
ontdekkingen, en fchiep (om dus te fpreeken)
de proefondervindelijke wijsbegeerte.
DOCH Sir Ifaac Newton was de eerfte, die
de groote wet der natuur ontdekte en bewees,
dat volgens die wet alle de ftofdeelen tot een
middenpunt hellen, en dat daar door alle dc hernelfche
lichaamen in derzeiver loop gehouden
worden. De aart eigenichappen en uitwerkzelen
van het licht waren voor zijn tijd niet regt bekend,
en worden door hem ten volle beichreeven
en verklaart in zijne Optica. Zijne natuurlijke
wijsbegeerte is alzins waar cn zodanig als
te

LES ix. G E S C H I E D E N I S . 6t§
te voren aan de wereld onbekent was; en z :
jne
wiskundige beginzels, gegrond op berekeningen
van oneindigheden, zijn misfchien de uiterfte po-»
ging van de meetkunde. Dan, zeer waari'chijm
lijk zou Engeland niet hebben kunnen roemen op
eenen Newton, ware hij niet voorgegaan gewor»
den van eenen Bacon, Descartes, Galileo en
Mercator. De ontdekkingen van dien verwonderlijken
(ik had bijna gezegt ingeblazen) man,
verlichtte en moedigde veele groote meetkundigen
en natuurlijke wijsgeeren aan, die, door 't
aannemen zijner beginzels en door 't volgen van
zijn plan de kennis der natuur tot groote volkomenheid
bragten; onder deze waren de ükmuh*
tendde Bradleij en Halleij: de laatfte van welken
een reis ondernam met oogmerk om de miswijzingen
van de kompasnaalde over alle deelen
van onze wereldkloot aantewijzen en te bepalen.
D A N , twee dier wijze mannen ontvingen de
belooning niet welke hunne nuttige arbeid en
uitmuntende ontdekkingen verdient hadden. In
ftede van hen hulde te doen, met tijtels te vereeren,
met ftandbeelden voor hen opterichten en
eene belooning in geld te ichenken, wieiden zij
vervolgt en overgelaten aan haat, nijd en laster.
Descartes zou in Holland bijna het llagtöffer geworden
zijn van den haat en den laster van Voetius,
een befaamt Protestants godsgeleerde en
predikant te Utrecht. In zijn eigen land was hij
Rr fchier

EES ix. G E S C H I E D E N I S . 6Ï$
vangenis, daar hem geftadig befpieders omringden;
Zoodanig is hel lot geweest en zal het immer
zijn van hun, die zich boven de onkunde en
vooröordeelen verheffen van de eeuiv, in welke
zij leven. De beker van Socrates, de ketens van
Anaxagoras, de vlugt en 't vergif van Aristoteles,
de rampen van Heraclitus, de razende laster
jegens Gerbert, de fmeekende verzuchtingen van
Roger Bacon, de ftorm jegens Petrus Ramus
verwekt, en de dolken die hem afmaakten, zijn
zoo veele gedenkftukken, welke de gelchiedcnis
bewaart ten bewijze dat het verkondigen vart
nieuwe waarheden de laatfte misdaad is, welke
door eene bevooroordeelde wereld vergeven Word,,
Men zou denken dat in eene verlichte eeuw lieden
van vernuft minder bloot moesten ftaan aan
vervolging; dan, dc ondervinding bewijst het tegendeel;
dezelfde noodlottigheid blijft ben altoos'
bij. Indien menlchen van beroemde begaaftheden
en deugden buiten den gewonen trant lchrijven,
kunnen zij verzekert zijn van gelastert en vervolgt
te zullen wurden van onkundigen, van rijmelaars
en van bekrompen verftanden, en deze
maken den grootftcn hoop uit en misfehien het
vermogendftc gedeelte der maatfehappij. —
W E T E N S C H A P P E N .
DE wetenfehappen door de fakkel der wijsbegeerte
verlicht namen een verheven en hiellc
Vlucht. De wiskunde was gelcjkkig beoefend
Rr s fcni

6l6 II E D E N B A A G S C II E EÈS IX.
en verbeterd geworden in de zestiende eeuw;
doch de uitvinding der rekentallen door Napier
van Merchiston; de meetkunde van ingebeelde
ondeelbareh, door Cavalier!; het l.rekenkundig
werktuig van Pascal; de eïgenfchappen van het
rolrond, door Roberval verklaart; de befchouwelijke
kennis van de raaklijnen, door Fermat;
die van vergelijkingen, door Ariof; de toepasfing
van de Helkundige ontbindingen door Descartes
volkomener gemaakt, en zijne uitmuntende befchouwing
van krommelijnen, gaven aan de wiskundige
wetenfehappen eene Volmaaktheid, welke
zij tot dien tijd nog niet bereikt hadden.
IN de ftarrekundc wierden, gedurende de zeventiende
eeuw, veele fraije ontdekkingen gedaan,
't Was Galileo, die met behulp van het
Telescoop, 't welk hij veel verbeterd had, het
ftelzel van Copernicus op eenen vasten voet
plaatste en de waarheid daar van bewees door
eene reeks van waarnemingen; hij was het, die
door het rigten van het telescoop naar de hcmelfche
lichamen de wachters ontdekte vau Jüpiter
en in den melkweg eene opeenftapeling van ftarren
zag, welke men te voren niet onderfcheiden
had; hij ontdekte en meettc zelfs de bergen in
de maan, giste dat 'er meiren en bosfchen in
waren, nam 'er luchtverfchijnzelen in waar gelijk
san die van ons halfrond en maakte uit het eene
en andere op dat de maan van dezelfde aart en

LES EX. GESCHIEDENIS. 617
gedaante ware als onze aarde. Deze groote man
verloor zijn gezicht, dan, zijn ijver verflaau.de
daar door geenzins. Een zijner leerlingen nam
zijnen arbeid op zich, ging tien jaren daar in
voort en deelde aan hem de uitkomst mede. Ga-
lileo deedt in zijne gedenkfchriften de bedenkin­
gen ftellen, welke de medegedeelde waarnemin­
gen van zijnen leerling hem inboezemden. In
Duitschland betrachtte de groote Kepler den weg
der dwaalfterren, bepaalde den vorm van haren
loopkring, wees de wetten aan van hare omwen­
telingen, giste de wenteling van de zon op haren
as en haar werking op de dwaalfterren en die
der dwaalfterren op haar en zag gedeeltelijk den
invloed, welke dat lichtend lighaam op hetvloe.
den der zee heeft. Ten zeiven tijde bemerkte.
Kircher de vlakken op de fchijf der zonne* en
Skeiner bepaalde den tijd van haare omwenteling
om haar zelve. Alfonfo Eorelli, Petrus Gaslën-
di, Christoffel Huijgens, Casfini en verfcheide
andere uitmuntende mannen maakten nuttige ont­
dekkingen en verbeteringen in de wiskunde en
fterrekunde gedurende de eeuw, welke wij bezig
zijn te befehouwen»
GALILEO was insgelijks de herfteller der
werktuigkunde. Hij zelv' dagt werktuigen uit
ter betooginge der wetten van de verfnelling der
hemelfche lichaamen: hij bepaalde de krommelij-
nen, welke de bomben doorloopen cn ftelde de
Rr 3 be

6i8 H E D E N D A A G S C H E LES IX.
beginzels vast van de beweging der flingeruutr
werken. Castelli, de leerling van Galileo, ontvouwde
eene gegronde leer wegens de beweging
van loopend water. Torricelli verwierf onfterflijken
roem door zijne vermaarde proeven van
een buis gedompeld in een vat met kwik gtvult;
eene proeve, welke hem in ftaat ftelde om de
zwaarte der lucht te ftaven en geboorte gaf aan
den barometer. De luchtpomp, door Otto Guericke
uitgevonden, maakte de proeve op de lucht
gemakkelijk.
D E gezichtkunde wierd veel verbetert door
Kepler, die het gebruik van 't oogvlies aanwees,
het beftaan betoogde dier beelden in het ondergedeelte
van 't oog en op welke wijze dezelven
daar afgebeeld worden, hij verklaarde de wetten
der ftraal buigingen en bepaalde daardoor de rede
van een helder en duister gezicht; ftelde telescoopen
toe, welke volmaakter waren dan die
van Galileo. Eindelijk kwam de groote Newton
tc voorfchijn, die de wetenfchap der gezichtkunde
nafpoorde en door zijne ontdekkingen en wijze
van behandelen dezelve tot hare tegenwoordige
volmaaktheid bragt.
T W E E grondftellige geneeskundige waarheden
Wierden in de zeventiende eeuw ontdekt, te we­
ten : de omloop van het bloed en de ongevoelige
of onmerkbare ukwademing. De eerfte dier waarhe-

EES ix. GESCHIEDENIS. 6I
heden wierd weder levendig gemaakt door Her-
veij, die moeds genoeg had, om al 't gefchreeuw
en de verwijtingcn te verachten van onkunde en
nijd. Zijn lecrftelzel is waar en alle natuurkun­
digen hebben het zelve omhelst. De. tweede
wierd geleeraart door Sanctorius, die het geduld
had die waarheid te bewijzen door proeven aan
hem zeiv' genomen. De ontleedkunde wierd ins­
gelijks gelukkig aangekweekt en leende haren
bijftand ter meerdere bevordering der heelkunde.
Z E D E K U N D E .
D E zedekunde was lot daar toe enkel een on-
doorgrondelijken baijerf geweest. Eenige wijze
mannen ondernamen de duisterheid wegtenemen
onder welke dezelve bedolven lag. Hobbes ftel­
de een verkeerd beginzel ter neder, 't Is in de
daad niet waar, dat de ftaat der natuur een ftaat
van oorlog zoude zijn. Evenwel ontdekken wij
onder zijne dwalingen groote waarheden. Har-
rington had, in zijn Oceana, het ontwerp ge-
fchetst van een volmaakt gemeenebest, gelijk,
dat van Plato. De ongevallen en het treurig uit­
einde van Karei I gaven aanleiding tot eene van
de gewigtigfte vragen wegens de rechten eens
konings en die van deszelfs volk. Men wilde
weten of het volk, wettig vergadert, het recht
hebbe deszelfs monarch te oordeelen, aftezetten
en zelfs te verwijzen? Saumaife nam de zaak der
koningen op zich, maar verdedigde die met arm-
Rr 4 har«

óao H S B E N B A A C S C H E LES IX.
hartige drangredenen. De berugte Milton, die
zich dc zaak des volks aantrok, liet de zaak
even onbewezen. Grotius was de fchrijver, die
de vraag ophelderde, bij wie dat recht berustte?
dit deed hij voornaamlijk in zijn vermaarde boek
over het recht van oorlog en vrede; en Puffen -
dorf in zijn boek over de plichten van een mensch
en burger. Locke heeft dezelfde vraag insgelijks
onderzogt en beredeneerd; doch de volkome nafpeuring
van de rechten van den mensch, welke
dk rechten zijn, en in wie dezelve berusten,
was bewaart voor de fchrijvers van den tegenwoordigen
tijd. Voor den tijd van Locke had
de wereld flechts eene verwarde kennis van de
denkbeelden en werkingen der menfchelijke ziel.
Die verlichte man zuiverde de fchoolen van derzeiver
drek, en befchreef in zijne Proeve over
het menfchclijk verftand, de vermogens, krachten,
begrippen en werkingen van het verftand,
op eene wijze, volkomen overeenkomstig met
den aart en den toeftand van den mensch. Die
verhandeling bevat eene menigte waarheden duidelijk
verklaart cn ten vollen betoogt; waarheden,
zonder welker kennis de mensch zich zelven
nog niet zou kennen.
G E S C H I E D E N I S .
DE oudheden der kerkelijke gefchiedenis wierden
geleerdebjk en oordeelkundig onderzogt door
Morin, Sirmond, Bochart en Dupin, De burgerlij-

LES ïsr. G E S C H I E D E N I S . foi
•lijke gefchiedenis wierd ontward door Vosfius,
Marfham, Heiniius en Meurfius. Selden las den
grieklchen Almanak op de marmerbladen van -
Paros door Arundel te Oxford overgebragt. De
tijdrekenkunde wierd nagefpoort door den Jefuit
Petau en den aartsbislchop Ufher. — Mariana
fchreef de gefchiedenis van Spanje; Mezerai en
vader Daniël die van Frankrijk; Clarendon in
zijne gefchiedenis van de burger-oorlogen liet
aan Engeland een gedenkduk na van de rampen
van Karei I, wiens vertrouweling hij geweest
had. Warms gaf een getrouw vei dag van Ierland
zijn vaderland; en Strada fchilderde de omwentelingen
van Holland. [Pieter Cornelisz. Hoofd,
Michiel van lsièlt, Pieter Bor, Everard van Reijd
en vooral Huig de Gioot waren alle voortreffelijke
Nederlandlche gefchiedfchrijvers van dien
tijd.]
L E T T E R K U N D E .
IN Italië'begon die fijne letterkundige fmaak,
welke tot dien tijd zich in de Italiaaniche Poëzij
onderfcheiden had merkelijk te verminderen.
Het gemaakte of ftijve van Marini vervong de
edele eenvoudigheid van Tasfb. Evenwel zijn
Tasfoni's zegel-roof en Boccalini's Parnas-Hof
dichtftukken in den waren klasfifchen trant op-
geftelt. In de Spaanfche dichtkunde heerschte
dezelfde valfche fmaak als in Italië. De poëzij
van dat land was enkel eene verfameling van
Rr 5 ge-

ö'cs H E D E N D A A G S C H E LES IX.
gedwongen beelden en ©ngemeene uitdrukkingen,
Lodewijk van Gongora bragt dezen gebrekkigen
fchrijftvant uit Italië. De Tooneelftukken van
Lopez de Vega zijn zeer onregelmatig, en flechts
fommige plaatzen in dezelven verdienen onze bewondering.
In 't onrijm liet dit algemeene bederf
van fmaak zich niet minder bemerken. De
Spaanfche profa-ichrijvers bragten eenige Romans
voort en niets anders. Doch het vernuftige en
oorfpronglijke hekelfchrift van Michiel Cervantes,
zoo wel bekend bij den naam van Don
Quichot is een werk, waar in het belachhjke
tot volmaaktheid gebragt is.
IN Engeland beöeffende Waller de dichtkunde
met een goeden uitflag. Cowleij wierd bewonderd
om de kieschheid en eenvoudigheid zijner
gedagten. De hekel - dichten van Donn zijn vol
van de kracht en 't vuur van Juvenalis. Denham
maakte het Dichtftuk Coopcrs - Heuvel; Fairfax
vertaalde Tasfo en Harrington Ariosto. Ben
Johnfon hervormde het Tooneel en Milton fchiep
zijn onfterflijk Dichtftuk het Paradijs verloren.
Drijden bezat een vernuft voor allerlei zoort van
Dichtkunde, deszelfs werken zijn natuurlijk en
fchitterende tevens, vol vrolijke luimen, krachtig,
vol vuur en ftout. Geen Engelsch dichter
is misl'chien gelijk aan Drijden, en geen der uuden
overtreft hem. Zijne vertaling in vaarzeu
va»

E/ES ix. G E S C H I E D E N I S . 64.3
van Virgilius overtreft Pope's vertaling van Homerus.
D E Franfche Akademie, door Richelieu in
Frankrijk opgerigt, ftrekte om 't regelmatige der
Franfche taal te bepalen. De eerfte Akademisten
nogthans verbeterden dezelve weinig. Balfac
fchiep het onrijm cn gaf aan het zelve deftigheid
en welluidenheid. Voiturc, in weerwil van zijnen
gemaakten ftijl, verachtte de Franfche taal
door dezelve verfcheide bevalligheden toetevoeger.
Zij wierd verfraait djor den natuurlijken
en kiefchen ftijl van S c
. Evremond; door de vertalingen
van d'Ablancourt, door de Romans van
d'Urfé en door de redevoeringen van Catau.
Malherbes ging voort de Franfche poëzij te befchaven.
Maijnard daagde in het fneldicht, 't
geen een zoort van minnelied is. Racans herdersdichten
gaven ons een denkbeeld van 't eenvoudige
landleeven; de taal is gefchikt voor Zijn
Onderwerp en zijne gedagten zijn eenvoudig en
kuisch. De pogingen van Rotrou en anderen
konden voor het Franfche tooneel geen roem
verwerven. Flet was voor 't vernuft van Corneille
bewaart in eens de uitterfte grenzen der
Tooncelkonst te bereiken, zijne vijanden te befchamen
en de aanfehouwers te betooveren. De
Cid, de Horatiusfen, Cinna en fommige zijner
andere Toneelftukken befasten de voortreffelijkheid
van 't Franfche Tooneel en bedekten Corneil-

624 H E B E N B A A G S C H E LES IX,
neillé met roem. Racine volgde, en eenige zijner
Treurrpelcn zijn dc beste, welke de Franfchen
hebben. ( Molière muntte uit in het blijlpel
en Boileau in het Hekeldicht.
F R A IJ ï K O N S T E N.
GUIDO enAlbano bleeven in Italië voortgaan
met het vormen van nieuwe leerlingen, en Sal-
vator Rofa en anderen onderfteunden den roem
der fraije konstèn.
D E Vlaamfche fchool bezat Rubens; van Dijk,
de leerling van Rubens muntte uit in 't portraitfchildercn
en alle zijne fchilderijen zijn meesterftukken;
Rembrant, wiens betoverende kleuren
alle de genen verbazen die zijne ftukken zien;
en nog veele anderen wier namen berucht zijn in
de gefchiedenis der fraije konsten.
D E Franfche fchilder-fchool maakte eene fchit-
terende vertooning in de zeventiende eeuw.
Vouët begon in aanzien te komen en vormde
fcholieren, die hem voorbij dreefden. Du Fres-
Hoi, Mignard, Bourdon, le Brun, le Sueur,
Pousfin verwierven een grooten naam in de fchil-
derkonst en betwistten den palm aan de meest
vermaarde Italiaanfcbe meesters.
IN Brittannië muntte Inigo Jones, een Deen,
in de bouwkunde uit; en Sir Christopher Wren
fcragf

LES IX. G E 5 C H I E » E N I S.

C%6 H E D E N B A A & S C H E LES rx.
ren, en toen het niet langer in hun vermogen
was zulks te doen, wierden de konsten en we­
tenfehappen herboren hrde vijftiende en zestien­
de eeuw, en bragten licht en kennis met zich.
Toen begonnen de menfehen te denken en te
handelen als redelijke wezens, 't Is nogthans te
betreuren dat het oorlog in ieder tijdvak gewoed
heeft, ten nadceie en ter verwocstinge van 't
menfchelijke gedacht. De ftaatzucht van eenen
willekeurigen, de ftreeken der kabinetten, de
haat en nijd der natiën hebben zelfs in beichaaf-
de tijden, de aarde met rampen overladen. —
Mogen de ftervelingen niet langer den 'geesfel
des oorlogs gevoelen! mogen in deze verlichte
eeuw godsdienst en geleerdheid eene liefderijke
en deugdzame gencigtheid aan de menfchelijke
ziel mededeelen! wanneer men het Christendom
behoorlijk heeft leeren kennen en men acht geeft
op deszelfs voorfebriften, wanneer de billijke
gevoelens van de rechten van den mensch indruk
maken op het menlchelijk gemoed, dan zuilen
vrijheid cn geluk, algemeen de overhand verkrij­
gen, cn ieder mensch zal zijnen evenmensch be­
handelen gelijk hij van zijnen evenmensch zal
wenfehen behandelt te worden. Maar helaas!
voor het tegenwoordige zijn 'er flechts weinige,
vergelijkender wijze gefproken, verlicht, wijs
en toegevende; de grootfte hoop is nog onkundig
onverdraagzaam en dwaas.
DE

7
EES ix. G E S C H I E D E N I S . ÖZ
DE zeden der maatfehappij tc verbeteren en
aantekweeken en het geluk der menfehen te bevorder
"li daat zeer veel in dc macht van hun,
die in 't bewind zijn; en zoo zij zulks niet doen,
verdienen zij den naam niet van overheden. Dc
ondeugden, 't is waar, zullen zich geftadig laten
Beat, en he' bijzonder eigenbelang zal het algemeen
welzijn tegenwerken; maar indien eene
verlichte en wellamengeftelde regcering ondernoeme
de ondeugd te hervormen en in toom te
houden; indien men eenvoudige 'en onzijdige
wetten met kracht en menfchelijkheid doet werken;
indien de middelen en pogingen, welke
ftrekken om een volk te onderwijzen en ftaande
te houden behoorlijk aangemoedigt worden; indien
deugd en nuttige begaaftheden eene billijke
achting verwerven; indien de leden van een' ftaat
door eene verftandige en deugdzame opvoeding
bekwaam gemaakt worden voor de verfchillende
posten, welke zij 't eenigen tijde ftaan te bekleeden;
indien de jeugd niet verfpilt word in die
zdndige najagingen, welke het bederf eener natie
zijn, durven wij verzekeren dat roem en geluk
het gevolg daar van zuilen zijn in alle de deelen
der wereld daar men dezelve zal uitöeffcnen.
D E gefchiedenis behoorde derhalven de men­
fehen te leeren alles aantewenden om die kwalen
te verwijderen, welke voor de maatfehappij vcr-
derflijk zijn; om de gebreken van het bewind
weg

628 H E B E N B A A t S C H E LES IX,
weg te nemen, het bewind zelfs te verbeteren
en het algemeen welzijn te vestigen op eenen
goeden grondflag. Zij behoorde de Geestelijkheid
te leeren de deugd en 't geluk der Christenen
te bevorderen door eene goede leer en een
o-oed voorbeeld. Zij behoorde alle menfehen te
leeren dat de volmaaktheid niet te vinden zij in
dit leven; dat goed en kwaad te famen gcfnengt
zijn; dat ' wij geduldig behooren te verdragen
wat niet te verhelpen is, cn dat wij ons geftadig
behooren toëteleggen om dc maatfchappijlijke
plichten te vervullen in vrede te leven met allen
en aan allen en iegelijk wel te doen. Wij bevorderen
ons eigen welzijn, wanneer wij te raden
gaan met het welzijn van onzen naasten.
NA den lezer on 1
er 't oog gebragt te hebben
de menigte dwingelanden, die de wereld onderdrukte,
de méhigte dolzinnigen, die dezelve verwoestte,
de menigte dweepers die bedrogen
wierden', zou men Vragen kunnen van wat nut
voor 't menschdom geweest zijn, de veröverin-

EES rx. GESCHIEDENIS. 6"aO
gen, hunne ftaatkunde, deze verdwenen alle met
hun. De geweldige fchokken, welke zij aan de
wereld gaven, hebben naaulijks een fpoor ach­
tergelaten. Wij flaan het oog met oneindig meer
genoegen op de ontdekkingen van Vasco de Ga-
ma en van Colorabus, op de zectogten van Ma-
gellan en Drake, op de groote veranderingen
door Luther en Calvijn te weeg gebragt in hét
ftaatkundige en godsdienstige van Europa, op den
arbeid van Copcrnicus en Tijcho Brahé, van
Kepler en Galileo, op dc werken van Bacon,
Descartes, Newton en Locke; de voortbrcngzels
van Tasfo, Shakespcar, Ben- Johnfbn en Drijden,
van Corncille, Raphael cn Michel Angelo. De
iïudie van godsdienstige waarheden, van konsten
en wetenfehappen en fraije letteren, hebben een'
gezegenden invloed op het hart cn brengen duur­
zamer vruchten voort dan de gémeenzaamfte
kennis met overwinningen, ftaatkunde en ftreeken
van vorsten en ftaatsmannen.

Bij den Drukker dezes, zijn mede gedrukt,
de volgende Werken van Smaak.
G. DUWBAK het Kerkelijk cu Wereldlijk Deventer.
Tweede Deel. In Folie.
H. BLAIR Lesfen over dc Redekunst en fraaije Weeteufchappen.
Uit het Engelsen. 3 Deelen. ïn 8vo.
J. PRIESTLEIJ Letftn over de Gefchiedkïöde en Algemeene
Staatkunde. Uit het Eögelsch. a Deelen. In 8>'°.
DE PAUW Wijsgeerige Befpiegelingea over de Grieken.
Uit het Franich. 2 Deelen. In 8 • J
.
E. J. GiiEvc ültima Capita Likiri Jobi;'nenvpe Cap.
XXXVIII. — XLII pars, ad Greecvm Verfionem receafitt,
notisque iöftructa. A-jcedit Tracutus de metris
Hebrai'cii prefcrtim Jobaeis, Pars II. Complectens
Cap. XL, XLI, & XLII: 1-6. et Libtllum de Metriï.
In 4;-.
BIBLIOTHECA CLAssic.v fivc Lexicon Manur.le quo
nomina propria pleraaue apud Scriptorus Graecos &Romanos
maxime Clasficös Obvia ffiustrahtpr. In 8**.
J. J. G. SCHELLER Aanleiding tot eene Taal- cn Oordeelkundige
Verklaaring van de Schriften der Ouden ,
en tot eene gepaste navolging van Cicero. Uit het
Hoogdmtsch. Iu 8-o.
J. J. G. SCHELLER Beknopte Latijmehe Spraakkunst,
of Grammatica voor de Scholen. Uit het Hoogduitsch.
In •'o. •..
J. G. RÖCHLING Handleiding tot de Syntaxis der La- '
tijnfcae 'Taai, Yoigends de Spraakkuude van Schel/er.
Uit het Hoogduitsch. In 8»'°.
H. BOSSCHA Initi* Lectionis Seholasticae, of Eerfte
Ltesoeffeningen voor de Latynjche Schooien. In 8v°.
LÏES-LESJES voor Kinderen van Drie Jaaren.
T * * D R U K K E R I J E V A N
JUR.RI AAN PHILIP DE LANGE.