Preek over het 4 gebod (HC zondag 38) Gemeente van de HEER ...

Preek over het 4 e gebod (HC zondag 38)
Gemeente van de HEER Jezus, gasten en luisteraars,
Geen van de tien geboden maakt in de praktijk zoveel gevoelens los als het vierde
gebod. Denk bijvoorbeeld aan het voorstel om voortaan tweede kamer verkiezingen
te organiseren op zondag. Daar zit natuurlijk iets provocerends in tegenover het
christelijke volksdeel. Maar aan de andere kant moeten wij – christenen – ons
natuurlijk ook durven afvragen hoe belangrijk zoiets nu eigenlijk is. Zou je niet mogen
stemmen als dat op zondag zou moeten? OK, dit kerkgebouw zou voor de
verkiezingen dan niet gebruikt kunnen worden. Is het eigenlijk niet ook een beetje zo
dat wij door al dat verzet (denk ook aan winkels die wel of niet open mogen op
zondag) als christenen soms de verkeerde boodschap afgeven: dat het ons gaat om
een regel.
Dat wordt nog versterkt door allerlei discussies over wat wel en wat niet mag op
zondag – een onderwerp dat de catechismus niet aanroert – zoals TV kijken, het
bekende ijsje en vroeger: reizen op zondag. Dat zijn de voorbeelden waar
buitenstaanders het eerst mee komen als je zegt dat je christen bent. Snappen
anderen eigenlijk nog wel waarom wij de christelijke sabbat (de zondag) vieren?
Begrijpen we het zelf?
Daar komt dan nog bij dat over de verhouding tussen de joodse sabbat en de
christelijke sabbat verschillend wordt gedacht. Volgens de één is de zondag als
rustdag wél, volgens de ander juist níet gegrond op een goddelijk (lees: het vierde)
gebod. Spannende vragen dus, juist rond dit vierde gebod. Alle reden om dit
vanmiddag met elkaar te bespreken. Ik wil dit doen aan de hand van verschillende
stappen door de geschiedenis. Te beginnen met wat er over de sabbat staat in het
Oude Testament, dan het Nieuwe Testament, de tijd van Jezus, die van Paulus en
vervolgens de tijd van de reformatie. En dan vandaag natuurlijk.
Maar de duivel ligt altijd op de loer. De duivel misleidt ons op twee manieren; 1) door
ons wijs te maken dat Gods geboden vandaag niet meer gelden, ook het vierde gebod
(dat is wetteloosheid, vrijblijvendheid). Voor het onderwerp van vanmiddag betekent
dit: veel mensen trekken zich niks aan van het gebod om te rusten, om de sabbat te
houden. Die invloed werkt – met vernietigende gevolgen – door in de kerk van
vandaag; 1) anderen trekken zich (in reactie daarop?) terug in een wetticistische
houding. Geloven wordt dan iets van allerlei ge- en verboden van dingen die je moet
of juist niet mag op zondag.

Maar laten we eerst de Bijbel doorlopen zodat we ontdekken wat het sabbatsgebod
nu eigenlijk inhoudt en betekent.
[dia 1] In Exodus 20:11 staat de tekst van dit gebod: ‘Houd de sabbat in ere, het is
een heilige dag. Zes dagen lang kunt u werken en al uw arbeid verrichten, maar de
zevende dag is een rustdag, die gewijd is aan de HEER, uw God; dan mag u niet
werken. Dat geldt voor u, voor uw zonen en dochters, voor uw slaven en slavinnen,
voor uw vee, en ook voor vreemdelingen die bij u in de stad wonen. Want in zes
dagen heeft de HEER de hemel en de aarde gemaakt, en de zee met alles wat er leeft,
en op de zevende dag rustte hij. Daarom heeft de HEER de sabbat gezegend en heilig
verklaard.’
Een paar dingen vallen op. In de eerst plaats dat er staat: ‘gedenk de sabbatdag’
(vert. 1951). De sabbatdag wordt hier niet nieuw ingesteld, die bestond al. 1 De
Israëliet moest deze dag blijven gedenken, dat betekent: blijven vieren. Er staat
verder dat de Israëliet dit moest doen door deze dag heilig te houden. Dat betekent:
apart zetten van de andere dagen. 2 Vooral door niet te werken zoals op de andere
dagen. Maar ook door op die dag samen te komen. 3 Welke herinnering moest de
Israëliet levend houden. Deze: dat God rustte nadat Hij de hemel en de aarde
gemaakt had.
De sabbatdag onderhouden betekende dus eigenlijk: beseffen dat het leven niet jouw
prestatie is, maar door God gegeven en gemaakt. Het is een eigenlijk een antiverslavingsdag.
Dat laatste kan je ook lezen in [dia 2] Deut. 5:15. Daar wordt als motivering bij het
vierde gebod vermeld: ‘Bedenk dat u zelf slaaf was in Egypte totdat de HEER, uw God,
u met sterke hand en opgeheven arm bevrijdde. Daarom heeft hij u opgedragen de
sabbat te houden.’ De Israëlieten moesten terugdenken aan de slavernij – die periode
van 400 jaar waarin ze maar door en door moesten gaan – en Gods redding daaruit.
God zegt nu in het vierde gebod: mensen die bij Mij horen die mogen niet opnieuw in
slavernij. Die mogen niet maar door en door gaan. Die mogen (!) rusten.
1 O.a. Exodus 16:23.
2 Het wordt niet met zoveel woorden gezegd, maar het betekende mogelijk ook dat de Israëliet zich rein moest
houden, bijv. afzien van de (sexuele) omgang. Zie R.D. Anderson, Gedenk de sabbatdag, noot nr. 2
(http://katwijk.gkv.nl/anderson/nl/index.html)
3 Leviticus 23 vers 3: ‘Zes dagen kun je werken, maar de zevende dag is het sabbat, een dag van volstrekte rust,
die je als heilige dag samen moet vieren.’

Als je maar doorgaat en doorgaat dan verdwijnt vanzelf ook het besef dat het leven
genade is: dat God het heeft gemaakt. Niet jij. Dat je mag leven vanuit rust: Gods
Geest werkt alleen in mensen die ophouden zelf te presteren. Die leven vanuit de
rust die God geeft. Die Gods Geest laten werken ín hen.
[dia 3] In Exodus 31 (vers 12-17) kan je lezen dat de sabbat een teken van het
verbond tussen God en Israël was, een dag om ‘adem te scheppen’.
De sancties op overtreding van het vierde gebod waren zwaar. [dia 4] Wie de sabbat
schond, moest ter dood gebracht worden. 4 Waarom zou dat zijn? Naast het 2 e gebod
waarschuwen de profeten ook – met name – tegen overtreding van het 4 e gebod. Je
zou kunnen zeggen: door het leven tussen de volken die God niet dienden stonden
twee geboden onder druk: het verbod om God te dienen d.m.v. beelden en het
gebod om rust te houden. God zegt: Ik wil niet dat jullie mij vereren zoals de andere
volken hún goden vereren (d.m.v. eigengemaakte beelden) en werk je niet kapot.
Zoals de andere volken doen voor hun zogenaamde goden.
Ik zei net dat de sabbat het teken van het verbond tussen God en mensen genoemd
wordt. Als je de sabbat schendt, maak je de hele relatie met God kapot. Overtreding
van het 4 e gebod is eigenlijk overtreding van de hele wet. Voor vandaag betekent dat:
als je niet leeft vanuit de rust die God geeft, wordt elk gebod jouw prestatie. In plaats
van een geschenk van God.
[dia 5] Een voorbeeld om dit duidelijk te maken, uit de profeten: ‘Wanneer je je
voeten rust gunt op sabbat en geen handel drijft op mijn heilige dag, wanneer je de
sabbat als een dag van vreugde ziet, de dag van de HEER als een heilige dag, wanneer
je hem in ere houdt door niet je gang te gaan, geen handel te drijven of zaken te
bespreken, dan vind je vreugde in de HEER. Ik zal je laten rijden over de hoogten van
de aarde en je laten genieten van het land dat ik je voorvader Jakob in bezit heb
gegeven. De HEER heeft gesproken! ’ 5
Komen we bij het Nieuwe Testament. [dia 6 – leeg scherm] Wat opvalt is, dat God
zijn volk in het Oude Testament vooral waarschuwt tegen wetteloosheid. In het
Nieuwe Testament moet Jezus de Farizeeën waarschuwen tegen wetticisme. De
grote lijn van het sabbatsgebod is deze: God gaf zijn volk een dag om te rusten. Om
ons te leren te leven vanuit die rust. Om adem te happen, een anti-verslavingsdag.
4 Exodus 31:14-15.
5 Jesaja 58 vers 13-14.

Wat was er nu gebeurd in de loop van de tijd? De joden waren (in Jezus’ tijd) de
sabbat gaan gebruiken, niet als een geschenk van God maar als een geschenk aan
God: een prestatie van mensen. Zij waren wetticistisch geworden in hun
onderhouding van het 4 e gebod.
Wat doet Jezus dan? [dia 7 – titel] Hij maakt duidelijk dat alle regels die de Farizeeën
hadden bedacht rond de sabbat verkeerd zijn. Dat doet Hij door het gebod om te
rusten in perspectief te zetten. Jezus noemt 3 voorbeelden van dingen die voorrang
hebben boven de stipte onderhouding van de sabbat. [dia 7.1] God vindt
barmhartigheid belangrijker dan offers en de stipte onderhouding van ceremoniële
wetten. 6 M.a.w.: Jezus maakt duidelijk al zou je op sabbat met geen vinger je
computer aanraken, maar je doet het vanuit de verkeerde motieven, het help je niks.
[dia 7.2] En Jezus maakt ook duidelijk dat zijn levensreddende werk (denk aan de
genezing op sabbat) belangrijker is dan het houden van de sabbat. Net zoals je op
sabbat natuurlijk ook best je zoon of dier uit een put mag halen. Nood breekt wet. 7
[dia 7.3] Ook het tempelwerk heeft voorrang boven het sabbatsgebod. 8
Jezus maakt dus (opnieuw) de betekenis van het 4 e gebod duidelijk. [dia 7.4] De
sabbat is geen prestatie van mensen. Maar een geschenk van God: als je bij God
hoort, mag je leven vanuit de rust die God geeft.
We gaan iets verder in de geschiedenis. [dia 8 – leeg scherm] We lezen in de Bijbel
trouwens nergens dat de joodse sabbat wordt afgeschaft of vervangen door
christelijke sabbat. In de eerste tijd blijven de joodse sabbatdag én de zondag (1 e dag
van de week) zonder problemen naast elkaar bestaan. Ook Jezus onderhield de
joodse sabbatdag. Later, onder invloed van veel strijd met de joden (zie de brief aan
de Galaten!) werden die dagen duidelijker van elkaar onderscheiden en van elkaar
afgebakend.
De eerste dag werd steeds meer de christelijke sabbatdag (onze rustdag) 9 zoals de
zevende dag de joodse sabbat was en is. Dat is niet alleen maar toevallig gebeurd
zodat we nu zouden kunnen denken dat de joodse sabbat eigenlijk de echte sabbat is
en de christelijke sabbat alleen maar een menselijke instelling. Het heeft o.a. te
maken met iets heel belangrijks dat Paulus schrijft in Kolossenzen 2 [dia 9]:
6 Matteüs 12:7.
7 Lucas 14:5.
8 Matteüs 12:5.
9 Hoewel de joodse sabbat nergens met zoveel woorden wordt vervangen door de christelijke sabbat, bevestigde
o.a. Jezus zelf de betekenis van de dag van zijn opstanding. Bijvoorbeeld door na zijn opstanding op de eerste
dag van de week aan zijn leerlingen te verschijnen.

‘Laat niemand u iets voorschrijven op het gebied van eten en drinken of het vieren
van feestdagen, nieuwemaan en sabbat. Dit alles is slechts een schaduw van wat
komt – de werkelijkheid is Christus.’ (vers 16-17)
Dit is een belangrijke tekst. Er blijkt namelijk uit dat christenen niet verplicht zijn de
joodse sabbatten en feestdagen te houden. De hele feestkalender van de joden was,
schrijft Paulus, maar een schaduw van de werkelijkheid: Jezus.
Dat betekent voor óns iets heel belangrijks. Namelijk dat de zondag geen naar de 1 e
dag van de week verplaatste joodse sabbat is. Want de sabbat als ceremonie (dat is
schaduw) met al haar verplichtingen is voorbij, vervuld in Jezus Christus. Alle regels
en ceremoniële voorschriften die de joden op de 7 e dag van de week verplicht
moesten houden, hoeven wij niet meer te houden. Wij hoeven ons op die dag niet
ritueel rein te houden (d.w.z: geen geslachtsgemeenschap hebben, geen dode
mensen of dieren aanraken, enz.). 10
Het betekent óók dat de zondag voor ons niet een verkapte joodse sabbat mag
worden. D.w.z., een dag die beheerst wordt door ceremoniële wetten. Wij hoeven
niet – op straffe van de dood – de televisie uit te laten, al het werk te laten liggen,
thuis te blijven als er tweede kamerverkiezingen zouden zijn op zondag. Een zondag
wordt niet heilig door geen TV te kijken of door niet naar het strand te gaan. Paulus is
hier heel duidelijk over. Als je zo heilig wilt worden, dan ook de andere
sabbatswetten! 11
De sabbat als ceremoniële verplichting is voorbij. Nu de werkelijkheid gekomen is,
moeten we ons niet langer bezig houden met de schaduwen. Wat op zondag niet
heilig is, is dat door de week ook niet. En andersom natuurlijk. Om wat iemand doet
op zondag of niet mag niemand in de gemeente veroordeeld worden. Zoals de joden
dat deden bij Jezus en zijn leerlingen. [dia 10 – leeg scherm]
Wat betekent het vierde gebod dan voor ons en voor onze zondag? Heb ik nu het 4 e
gebod afgeschaft en de zondag gedegradeerd tot een instelling van mensen? Voor
alle duidelijkheid: het is niet aan mij om aan Gods geboden iets af te doen of daaraan
toe te voegen.
10 Ook zijn de sabbatsjaren en extra sabbatten voor ons niet verplicht. Vgl. verder ook Paulus in het vervolg van
Kol. 2: ‘‘Raak dit niet aan, proef dat niet, blijf daarvan af’ – het zijn menselijke voorschriften en principes over
zaken die door het gebruik vergaan. Dat moet allemaal voor wijsheid doorgaan, maar het is zelfbedachte
godsdienst, zelfvernedering en verachting van het lichaam; het heeft geen enkele waarde en dient alleen maar tot
eigen bevrediging.’ (vs. 21-23)
11 Galaten 5 vers 4: ‘Als u probeert door God als een rechtvaardige te worden aangenomen door de wet na te
leven, bent u van Christus losgemaakt en hebt u Gods genade verspeeld.’

Gods wetten zijn goed, en heilig 12 en gelden ook vandaag nog. 13 Het 4 e gebod geldt
ook vandaag nog – misschien wel actueler dan ooit! De vraag is alleen hoe. De
betekenis van het 4 e gebod is, volgens de catechismus, dat je leeft uit Gods Woord,
de sacramenten gebruikt, God aanroept en de armen barmhartigheid bewijst. Dat je
leeft vanuit Gods rust, te beginnen op zondag. De zondag heiligen is dus geen doel op
zich, dat doen we om te leren alle dagen te sterven aan onszelf en op te staan in
Christus zodat zijn Geest ons regeert.
De sabbat houden betekent dus: ophouden zelf te werken en rust nemen zodat God
door zijn Geest in jou kan werken. Alle dagen van je leven! Te beginnen op zondag.
Want hoe heilig je nu de zondag? Maar op één manier: door 1) samen 2) naar de kerk
te gaan. In de kerk tot rust komen. Dat is heel concreet: werk, school, deadlines,
opdrachten, commissies, e-mail en dossiers laten liggen voor wat ze zijn. Niet omdat
je daardoor heilig wordt, maar om ruimte te maken om met de gemeente God te
ontmoeten in de kerk.
De sabbat houden, dat is: Gods Geest in je laten werken. Te beginnen in de kerk. Het
is wel de vraag of we dat ook zo beleven, juist in de kerk. Heel vaak wordt ook ons
kerkewerk opgejaagd door de eisen die wij daaraan stellen. Tot in de eredienst aan
toe. Het is van belang dat de zondag opnieuw een rustdag wordt. Te beginnen in de
kerk. Dat wij rusten, tot rust komen, luisteren, opladen. In plaats van presteren. Dat
eredienst opnieuw: service wordt, bediening. Als je de zondag / de kerkdienst écht zo
beleeft, dan wordt vanzelf elke dag een rustdag. Een dag die je met een voldaan
gevoel mag afsluiten. Een dag die gezegend was omdat God door zijn Geest in jou
werkte.
De discussie over de vraag of de christelijke sabbat een menselijke instelling of een
instelling van God is daarom deels een non-discussie. Waarom? Omdat de
sabbatsrust alle dagen verplicht is op grond van het 4 e gebod, te beginnen op zondag,
in de kerk. De catechismus zegt: als wij ophouden zelf te werken en beginnen ruimte
te maken zodat God in ons kan werken – en dat doe je vooral op zondag in de kerk –
dan begin je de eeuwige sabbat in dit leven!
De zondag wordt dan, en dat is een quote van Calvijn, een ‘toren’ waarop we eens
per week omhoog kunnen klimmen om zicht te krijgen op God en zijn werk. Een dag
waarop je samenkomt om belijdenis te doen van je geloof, om zijn Naam aan te
roepen, de sacramenten te gebruiken.’
12 Romeinen 7 vers 12: ‘Kortom, de wet zelf is heilig en de geboden zijn heilig, rechtvaardig en goed.’
13 Romeinen 3 vers 31: ‘Stellen wij door het geloof de wet buiten werking? Integendeel, wij bevestigen de wet
juist.’ Zie voor de vraag hoe God(s Geest) de wet gebruikt: Heidelbergse Catechismus, v/a 115.

Voor de duidelijkheid en tot slot: wat heeft het sabbatgebod dus met onze
zondagsrust te maken? Wat ís zondagsrust? Daarover hebben de kerken op de
synode van Dordrecht al iets moois gezegd [dia 11]:
‘Deze dag moet zo aan de godsdienst gewijd worden, dat men daarop rust van alle
slaafse werken […] alsook van alle ontspanning die de godsdienst belemmert.’ 14
God geeft ons een speciale dag om te genieten van de rust met Hem: rust om naar de
kerk te komen. Het is mooi als ook anderen die rust ook in acht nemen (winkeliers,
stemlokalen). Laten we voor die rust opkomen, maar verplichten kunnen we ándere
mensen niet. Niemand wordt heilig door op zondag geen ijsjes te verkopen. Of door
niet te stemmen op zondag. Maar je kunt wel zélf besluiten om het geld op die dag
niet te laten rollen. Als een getuigenis dat de rust die je van God krijgt voor jou
belangrijker is dan handel en geld verdienen. Maar verplicht is het niet. Als je maar
tot rust komt, in de kerk.
Laat dus maar zien dat jij die rust dus wel neemt. Op zondag, door naar de kerk te
gaan. En dat je daarom ook ‘s maandags geestelijke rust hebt. Dat je een geheim hebt
waar iedereen naar op zoek is (mindfullness, yoga, meditatie) dat jij dat hebt: rust,
harmonie, balans. Hoe? Doordat je in de kerk verzoend bent met God. Wees er maar
duidelijk over op je werk. Dat jij dáárom niet meegaat in het circus van werk en
vermaak, dat nooit halt houdt.
Het vierde gebod blijft altijd in het nieuws. [dia 12 – leeg scherm] Zoals ook in het
Oude Testament. Want onze hele vierentwintig-uurs-economie vloekt met het
christelijke leven. Net als dat van Kanaän. Iedereen denkt dat hij of zij het zelf moet
maken. En als dat niet lukt ben je een looser, een mislukkeling.
Zo niet bij God. Bij Hem is je leven gelukt nog voordat je begon met één vinger uit te
steken. Op de eerste dag van de week al. Als je nog niets hebt gedaan. Toen je in de
kerk opnieuw verzoend werd met God. Toen je zijn zegen ontving. Een dag waarop je
Jezus mag ontmoeten:
14 De Nationale Synode van Dordrecht 1618-1619 stelde met betrekking tot de kwestie van sabbat en zondag zes
regels op, die onder ons een moreel gezag genieten. Deze regels luiden als volgt: 1. In het vierde gebod is iets
ceremonieels en iets moreels; 2. Ceremonieel is geweest de rust van de zevende dag na de schepping en de
strenge onderhouding van die dag, die het joodse volk in het bijzonder was opgelegd; 3. Moreel is het dat een
zekere en vastgestelde dag voor de godsdienst bestemd is, met daarvoor zoveel rust als voor de godsdienst en de
heilige overdenking daarvan nodig is; 4. Nadat de sabbat van de joden is afgeschaft, moeten de christenen de
zondag plechtig heiligen; 5. Deze dag is sedert de apostelen in de oude christelijke kerk altijd onderhouden; 6.
Deze dag moet zo aan de godsdienst gewijd worden, dat men daarop rust van alle slaafse werken (uitgezonderd
die werken die uit liefde en de tegenwoordige noodzakelijkheid voortspruiten), alsook van alle ontspanning die
de godsdienst belemmert.

‘Kom naar Mij, jullie die vermoeid zijn en onder lasten gebukt gaan. Dan zal ik jullie
rust geven. […] Dan zullen jullie werkelijk rest vinden.’ Hier krijg je een zacht juk en
een lichte last. 15 Dat loopt ook op maandag een stuk makkelijker. [amen]
15 Matteüs 11:28.