Zedenangst. Het verhaal van Oude Pekela - History of Social Work

eurtenis zo'n grote opschudding heeft kunnen veroorzaken. De veronderstelling
dat er toch meer gebeurd moet zijn. ligt voor de hand: waar rook is. is
vuur. Maar hiennee wordt miskend dat de gebeurtemssen in Oude Pekela zich
afspeelden tegen de achtergrond van een m het hele land toegenomen angst
voor seksueel misbruik van kinderen, en niet in de laatste plaats voor misbruik
door handelaren in kinderporno. Deze tzedenangst', een vaak latente angst voor
een zelden tastbare bedreigIng van fundamentele bestaanszekerheden, is een
lamtvat dat maar een klem vonkje nodig heeft om tot ontploffmg te komen.
Zulke explosies nemen de vorm aan van massahysterie, die Zich ook rond Oude
Pekela heeft voorgedaan. Fred Mulder, rechercheur bij de Gronmgse gemeentepolitie,
afdeling Zedenzaken, heeft dit als volgt onder woorden gebracht:
"Ik geef u op een bnefje: als ik morgen hier in Grolllngen een Oude Pekela
wil hebben, dan kost me dat drie uur. Eén wijk helemaal op de kop. Want
dan ga ik naar de SChool toe. En dan vertel ik die leraar, liefst van de kleuterklas.
dat er ontucht gepleegd is met een hele hoop kinderen in de klas.
Dan geef ik u op een briefje dat dat op het eind van de dag al zo is. Zo werkt
dat namelijk." 180
Iemand die als autonteit wordt beSChouwd, wordt geloofd. De zedenangst
krijgt een tastbaar object om zich op te riChten: de veronderstelde ontuchtplegers.
Een kettmgreactle van geruchten en vermoedens komt op gang, waartegenover
nuchtere beschouwmgen welmg meer kunnen UItrichten. In Oude Pekela
waren het twee huisartsen die de zaak op gang brachten. De burgemeester
van Oude Pekela, AJ. Smidt, vertelt hierover:
Doel
"Wat wij op dat moment niet goed ingeschat hebben, is dat er door het echtw
paar Jonker met een gigantische mzet contmu ouders werden bezocht en bewerkt.
Er zijn verhalen - en daar zijn getuigen voor - van mensen waar Jonker
kwam en, alsof hij de politie is, zeI: 'op baSIS van mijn onderzoek IS
Jullie kind ook betrokken.' En die ouders zeiden: 'nou Ja, en wanneer moet
dat dan geweest zijn?' Toen en toen:, zei Jonker, waarop de vader zel: 'dat
kan helemaai met. Dat kind was de hele dag bij me. Ik was met m'n oprit bezig.
De hele dag was hij bij me.' Waarop Jonker ZIch omdraaide en weggmg
en bij de deur zei: 'en toch was hij erbij betrokken!" 180
Het IS niet de opzet van dit boek net raadsel van Oude Pekela te ontrafelen. Dàt
was de taak van politie en justitie. Zij hebben inderdaad na drie dagen onderzoek
het tmlsdrijf kunnen oplossen. Maar het verdere onderzoek, aangewakkerd
door de massahysterie en politieke dlUk van bovenaf, duurde nog bijna
anderhalf jaar. Het was een politieke schijnvertomng waar politie en justitie
12
welrug controle meer over hadden. Los van het feit dat er flin.k: wat gemeensChapsgeld
aan werd verspild, leidde het tot de sociale ontwrichtIng van Oude
Pekela en tot ongerustheid en spanmng m het gehele land.
Nu het justitieel onderzoek IS afgeSloten kan men afstand nemen van de gebeurtenissen
en iS een reconstructie mogelijk. De bedoeling van dit boek IS te
beschrijven hoe mensen in de zaak Oude Pekela reageerden op de aantijgingen
en ontkenningen, en tevens om te laten zien hoe de formele en mformele mformatiestromen
vonn gaven aan de IJerichtgeving. Het tracht aan te tonen hoe
angst het menselijk waarnemen en denken vervonnde. De vraag wordt gesteld
hoe het mogelijk was dat een onbeduidende gebeurtems zotn wijdverspreide
massahystene teweeg kon brengen. De bevindingen van politie en justitie op
zich zijn voor deze analyse van ondergeschikte betekems.
In gevallen van massahystene blijken de feiten muners een heel kleine rol te
spelen. Of kinderlokkers en pornografen al dan met actief zijn geweest, IS van
wellug invloed op de manier waarop mensen reageren. We zIen dit in een aantal
bijna identieke gevallen, zoals de Haarlemse affaire (hoofdstuk 7) en de affaire-VenhUIzen
(hoofdstuk 13), waar seksuele activiteiten tussen volwassenen
en kinderen werden ontdekt, maar waar de mythevorming weinig aandacht
scnonk aan wat er in werkelijkheid was gebeurd. In a! deze gevallen zien we
dezelfde vonn van massahysterie als m Oude Pekela. De meeste reacties waren
gebaseerd op wat de mensen dachten dat er gebeurd was, of wat zij dachten dat
er gebeurd zou kunnen zijn. of wat zij wilden geloven.
Bronnen
De gedachten en motieven van mensen zijn natuurlijk met direct toegankelijk
voor wetenschappelijk onderzoek. Datgene wat gezegd en gedaan is tijdens de
affaire Oude Pekela, voorzover vastgelegd, is nu echter openbare infonnatie.
De media speelden een belangrijke rol bij het verkrijgen van verklaringen en
bij het regIstreren en rapporteren van de gebeurtemssen. Er bestaan nog andere
documenten, zoals bneven, rapporten en politieke verklaringen. In de lOOp van
het vooronderzoek voor dit boek zijn urenlange mterviews op de band opgenomen.
Deze vonnen eveneens een concreet archief. Al deze documenten te zamen
vannen het ruwe matenaai voor de in dit boek beschreven analyse.
Dit project zou minder mteressant geweest zijn als het geleid zou hebben tot
een eenvoudige compilatie van het materiaal en het navertellen van de zaak
Oude Pekela. Dit boek beoogt meer. Het biedt namelijk een theorensch kader
en een interpretatie van het matenaal. De 'zedenangsttheone: en de rol die massahysterie
in dit verband speelt, vonnen het fundament dat gebruikt zal worden
om de tegenstrijdige verklanngen van de ldnderen, hun ouders en de ambtenaren
van Oude Pekela te interpreteren. Deze theone IS gebaseerd op de theorie
van de moral panic van Stanley Cohen (1972).
Het plaatst ook de meningen van intellectuelen en de bemoeIenis van bepaalde
13