Zedenangst. Het verhaal van Oude Pekela - History of Social Work

groeperingen en somnuge moraalridders in een helder daglicht. Vrijwel alle
kranten schreven ten tijde van de zaak Oude Pekela over de affaire. Daar waar
een vergelijking kon worden getrokken met de berichtgeving in NRC Handelsblad,
Trouwen De VolksJcrant, waren de sensatIonalisertng en verdraaiing van
feiten bij somnuge andere kranten heel duidelijk. In een poging de gelleurtenissen
te reconstrueren, is bij voorkeur gebruik gemaakt van citaten en feiten
zoals deze aoor de Iletrouwbaardere bronnen, zoals NRC Handelsblad, werden
gepubliceerd of waar dezelfde mformatle in meer dan één bron werd gevonden.
Veel Citaten Uit De Telegraaf en Vrij Nederland lieten zien hoe de pers
kans zag een collectieve mytlJ.e te ontketenen. Hoewel al het matenaal op sleutelwoorden
werd geanaiyseerd en m de data base is ingevoerd, werd uiteindelijk
maar een Iletrekkelijk klein percentage voor dit boek gebruikt (zie bijlage
1).
TOCh IS dit boek ook een compilatie. Hoewel het matenaal natuurlijk werd geselecteerd
en opnieuw geordend, kan het beSChouwd worden ais een archief
van de affaire Oude Pekela, gezien door de ogen van de pers. Het verhaai van
Ouae Pekela gaat met over kinderlOkkers. Er wàren naruelijk geen kinderlokkers.
Het is een verhaal over wat mensen vertelden en hoe de pers dit voor het
publiek 'bewerkte'. In het boek zijn veel citaten opgenomen waardoor de lezer
dichter bij de oorspronkelijke bronnen komt.
Onderstroom van angst
Ouae Pekela is geen op ZIChzelf staand geval, maar één enkele gebeurtems In
een grotere maatschappelijke Ilewegmg. Uitbarstingen van massahysterie, zoals
in Oude Pekeia, worden begrensd door tijd en ruimte. De theorie van de zedenangst
daarentegen heeft betrekking op maatschappelijke en massapsychOlogische
processen die zich over een iangere penode uitstrekken. Ze poogt te
verklaren welke factoren ten grondslag liggen aan de angst die achter massahystene
schuilgaat. Zedenangst kan het beste worden omschreven als een onderstroom
van angst, die de menselijke waarneming verdraait en van tijd tot
tijd tot uitbarstingen leidt. Anders gezegd: ae hystensche uitbarstingen vormen
de bedrijven van het toneelstuk dat 'Zedenangst' heet.
Met zedenangst wordt met bedoeld dat mensen bang zijn voor .zeden, maar dat
zij bang zijn voor het verlies van g6eae zeden. Gesteld kan worden dat zedenangst
een blijvend kenmerk is van cuituren met een moreel zelfbewustzijn. Nadat
de mens, zoals beschreven door Rousseau, zijn primitieve onschuld had
verloren, ging hij op zoek naar algemene regelS die de grens moesten aangeven
tussen acceptabel en met-acceptabel gedrag. Daardoor ontstond echter tevens
de angst voor overschrijding van deze grenzen en voor de sociale ontwrichtmg
die daar naar verwaChting door zou ontstaan. Dit is natuurlijk een vereenvoudigae
voorstelling van zaken. In grote lijnen echter loopt de tendens om steeds
meer grenzen, waarden en normen vast te stellen en sneller bepaalde zaken ais
14
afwijkend te bestempelen. parallel met de ontwikkeling van een geletterde
'bourgeoisie; en het streven naar een burgerlijke leefwijze.
Met de opkomst van de 'kleine burgerij', die steeds meer maatschappelijke Invloed
krijgt, wordt het streven naar fatsoen en onberispelijkheid in het dagelijks
leven steeds belangrijker. Afwijkend gedrag vormt aaarbij een bedrelgmg
voor de orde en regelmaat, die kenmerkend waren geworden voor de 'bourgeOISIe',
en wordt eerder opgemerkt. Naannate de de strijd voor rust en orde
bewuster wordt, neemt de angst toe.
Die angst komt m goiven. In iedere golf manifesteert ZIch een nieuwe bedreigmg
in de vorm van afwijkend gedrag of een afwijkende ideOlOgie. Zo'n golf
breidt ;ZICh langzaaru uit en het afwijkende gedrag wordt het voorwerp van de
collectieve fantasieën. De oude mythen, die de volkSduivel van een eerdere
golf beschrijven, worden opnieuw verteld en aangepast en vormen zo het kader
voor de nieuwe volkSdUlvel.
Het McCarmy-tijdperk In de Veremgde Staten IS een bekend voorbeeld van een
dergelijk proces. In die periode werden de commumsten Ilestempeld als volksduivels.
Er werd hetzelfde over hen verteld als eeuwen daarvoor over heksen.
Zij werden ervan verdacht grote netwerken te bezitten die tot ver over de nationale
grenzen reikten. Zij werden als een grote bedreiging voor de maatschappij
gezien. In wezen echter werd de Amerikaanse maatschappij veel meer bedreigd
door haar eigen angsten dan door de communisten. Maar slechts weIDlg
mensen zagen dat in die tijd.
Een voorbeeld van de hedendaagse volksdUlvel is een volwassene die de grenzen
van maatschappelijk geaccepteerd gedrag met kInaeren overschrijdt door
seksuele relaties met kinderen aan te gaan. Een reclasseringsambtenaar van
Parkhurst Prison, Engeiand, maakt gebruik van beelden uit de anticommurustische
mythe wanneer hij steit dat pedofielen "net als terroristen, cellen m al
onze grote steden vormen"- i De formule van zedenangst uit vonge decennia
herhaalt ZIch in de huidige zedenangst m Engeland rond homoseksualiteIt en
pedofilie.
In Iedere golf van zedenangst VOltrekt zich een groot aantal processen. De
volksduivels mogen dan verschillend zijn, de processen blijven aezelfde. Bij
nadere analyse van het mechanisme van de zedenangst blijkt dat de gezamenlijke
overtUlgmg, die de grondslag voor de angst vormt. door de latent aanwezige
ongerustheid wordt gevoed en zich Ulteindelijk ontlaadt door uitbarstmgen
van massahysterie en een collectIeve verstandsverbijstering. De mythe groelt
slechts langzaam: soms in een aantal jaren, soms ook IS er een generatIe oflanger
voor nodig. Maar uitemdelijk leidt mythevormmg ertoe dat mensen gaan
geloven lil de meest verbazmgwekkende. dOCh totaal ongefundeerde beweringen.
Dit proces van mythevorming gaat met kleine stapjes. maar met Iedere
stap WOrdt het Ileeld van ae volksdUIvel bedreigender en de neiging om te reageren
op de volksdUlvel die men meent waar te nemen, groter. Elke stap is er
één dichter bij de waan en legt de basis voor het nemen van de VOlgende.
15