INLEIDING definitie paleografie = παλαιός en ... - Klassieke Kring

INLEIDING
definitie
paleografie = παλαιός en γραφή, γράφω : de wetenschap die zich bezighoudt met het
geschrift van vroegere tijden, evolutie en omstandigheden. (alle vormen van schrift en elk
materiaal)
beperking omdat:
- verschillende onderzoeksmethoden voor verschillende schriften
- andere aard (ander tekenschriftsysteem) bij elk geschrift
- andere inhoud
- zeer uiteenlopende kenmerken (door het materiaal)
dus taakverdeling:
- mycenologie (recent): alles van Mycene, ook kleitabletten in lineair B
- epigrafie: alles op hard materiaal, maar behalve steen geen dingen uit Egypte
- papyrologie: alle dingen uit Egypte (maar enkel de documentaire papyri, geen
literaire)(en geen steen => epigrafie)
- numismatiek: teksten op munten (vanaf 600 v.C., elektron, tot 500 één zijde bewerkt)
- paleografie: literaire geschriften (op papyri en perkament)
doelstellingen
- het onderzoeken en beschrijven van de geschiedenis van het griekse schrift
- het lezen en dateren van handschriften
CODICOLOGIE
codicologie = recent, ontwikkeld uit de paleografie
Dain : de manuscripten zelf, niet wat er op staat
- inventarissen van handschriften
- catalogi van catalogi
- beschrijven van het uiterlijk van de manuscripten
- inventarissen van gedateerde handschriften
- inventarissen van kopiisten
- inventarissen van verzamelaars en verzamelingen
- inventarissen van reproducties (= fotoboek)
GESCHIEDENIS vd paleografie
Bernard de MONTFAUCON (1655 – 1741) : geschiedenis van het Griekse schrift:
“Diarium Italicum” (diarium= rantsoen, dagelijkse kost) en “Palaeographia graeca”
navolgers (vanaf 1850)
- Fridericus Jacobus Bast : tekstkritiek
- Wilhelmus Wattenbach : synthese
- Edward Thompson: papyri “introduction to greek and latin paleography”
- Gardthausen : “Griechische palaeographie”
- Schubart : papyri “Griechische palaeographie”

GESCHIEDENIS vh schrift
schrift = methode om de menselijke taal vast te leggen, zichtbaar en blijvend, in de tijd
bewaard en in de ruimte verplaatst.
(een mededeling vastleggen door te krassen, tekenen of schilderen op materiaal)
I. Fasen
1. embryonaal
= geen tekens op materiaal
maar symbolen (vb. verkeerslichten, uniformen, ...)
2. pictografisch
= pictogram: het woord wordt afgebeeld, tekening van het woord
3. ideografisch
= ideogram: de afbeelding kan ook een associatie voorstellen
4. fonetisch
= een tekening stelt een klank of klankgroep voor (taalgebonden en conventioneel)
syllabisch: de tekening stelt een lettergreep voor (syllabarium)
alfabetisch: de tekening stelt een klank voor
II. Alfabetisch schrift
* oudste vormen (tweede millenium v.C.):
- de Sinaï-inscripties: ontdekt door Petrie, gedateerd 1500 v.C.
Gardiner: missing link-idee
het akrofonische principe
- het Oegaritisch schrift: spijkerschriftuitzicht, consonantenschrift, 14 de E v.C.
- het schrift van Bublos:
1. pseudo-hiërogliefisch (syllabarium) : syllabisch -> consonantenschrift
2. oud-Noord-Semitisch (consonantenschrift) : tekens ontleend aan Kreta?
* noord-semitisch consonantenschrift:
- de Ahiram-inscripties: grafinscriptie, Fenicisch, 22 tekens, 10 de E v.C.
- de Mesa‘-steen: Fenicisch schrift, Moabitische taal (oudhebreeuws), 842 v.C.
- de Karatepe-inscripties: Hiërogliefenhettitisch en Fenicisch schrift, 8 ste E v.C.
III. Oorsprong van het Griekse alfabet:
= afgeleid van het Fenicisch
bewijs:
- overlevering dat het alfabet van Kadmos komt, koning van Fenicië
(ook: Palamedes (genoemd door Stesichoros) of Prometheus (door Aischulos))
- inscripties waarin schrijven in verband wordt gebracht met de Feniciërs
- zelfde lettervormen
- zelfde volgorde
- zelfde namen
- zelfde schrijfrichting (r. n. l., boustrofedon, retrograde schrift, uiteindelijk l.n. r.)

IV. Problemen om Grieks weer te geven met Fenicisch schrift
(bedoeld voor een Fenicische taal met andere klanken)
- tekort aan vocalen
- overbodige consonanten
V. Aanpassingen:
- de overbodige consonantentekens worden gebruikt voor de vocalen
- ander gebruik van consonantentekens:
vb. ζ wordt geschreven met de I (zajin) (I als Z)
σ wordt geschreven met M of Σ
samek als ksi
namenverwarring
Aanvullingen:
- complementaire tekens chi, phi, psi en theta
- teken voor h, in niet-aspirerende gebieden gebruikt voor lange e (-> eta)
opm.: wau, koppa en M verdwijnen
VI. Plaatselijke alfabetten:
Kirchhoff, ‘Studien zur Geschichte des griechischen Alphabets’ -> kleuren
- groen: Kreta, Thera en Melos (geen complementaire tekens, maar omschrijvingen)
- donkerblauw: Klein-Azië, Korinthe, Argos, Megara + de eilanden vd Egeïsche zee (Ω)
- lichtblauw: Athene, Aegina, Sikuoon en de noordelijke cycladen (Naxos, Paros, Keos)
- rood: Peloponnesos, Euboia [en mss ook Rhodos (Guarducci, Kirchoff: donkerblauw)]
opm.: donkerblauw en lichtblauw = oostelijke type
groen en rood = westelijk type
VII. Plaats van overname
Monogenese v/h Griekse alfabet: eenvormigheid, zelfde aanpassingen:
Traditioneel: Griekse haven met Fenicische handelaars vb. Cyprus, Rhodos, Kreta
Recent: N-Syr. stad Al Mina = internat. handelskol. (9 de E v.C.) (Ποσιδήιον, Herod.)
VIII. Datum van overname
Carpenter-principes (p. 30)
2 de helft 8 ste E v.C. (Nestorbeker, Dipulon-οἰνοχόη – 730)
=> 800 v.C.

SCHRIJFBENODIGDHEDEN
I. Schriftdragend: waarop = substraat
1. goud en zilver :
gouden boeken als wijgeschenk, orfische tabletten
2. brons
- wetten, verdragen, besluiten
- diplomata militaria = codices in metaal
3. lood:
‘plumbea volumina’, plooibaar, niet-oxiderend
- vervloekingsplaatjes (κατάδεσμος, κατάδεσις, defixio)
- orakelvragen
- brieven: oudste brief (privé) = 6 de E v.C. (-> μολυβδίνην ἐπιστολήν)
- literair, vb. Hesiodos ‘werken en dagen’ op een loden plaat (= μόλυβδον)
4. tin, ivoor en glas
5. steen:
(marmer = leukolithos)
6. klei :
tabletten, vazen -> potscherven
7. bladeren (folia) : - palmbladeren
- olijfbladeren: Syracuse πεταλισμός (τὸ πέταλον = blad)
Athene ἐκφυλλοφορία (τὸ φύλλον = blad)
8. bast:
liber, libri (vooral lindebast: φιλύρα, σανὶς φιλυρίνη)
9. hout:
τὸ δελτίον, ὁ πίναξ, τὸ πινάκιον, ἡ σανίς
witgemaakt: album, tabula dealbata
opm.: Soloons wetten opgetekend op draaiende houten tafels (οἱ ἄξονες, αἱ κύρβεις)
10. was-tafeltjes:
houten tafeltje bestreken met was: witgemaakt en zwarte was er over, krassen met stift
aan elkaar vastgemaakte wastafeltjes = caudex, codex, codicillus
wastafeltjeskoerier (brieven) = tabellarius
11. linnen:
linteus, lintei libri
12. Papyrus:
Cyperus papyrus Linnaeus (Linné) : papyrusblad vervaardigd uit het merg
omstreeks 3000 v.C. al gevonden in graf
Koptisch ‘papurro’= het koninklijke, het aan de koning toebehorende
1100 v.C.: papyrus -> Fenicische stad Bublos
verband papyrus (Gr.: βύβλος, βίβλος)- Bublos: zie cursus p.39
verspreiding van papyrus in Griekenland: vanaf de 6 de eeuw
laatste papyrusgebruik: 1100
13. dierenhuid: (ἡ διφθέρα)
= duurzaam
gelooid, en aan één zijde bewerkt om beschreven te worden
gebruikt door de Egyptenaren, de joden, de Perzen en de Ioniërs

14. Perkament:
= kan aan beide zijden beschreven worden
herkomst/oorsprong: volgens Plinius en Varro ontstaan in Pergamon
bereiding: in kalkoplossing om te rotten, gesmart, gehaard en gevleesd (= onthaard en
van vlees ontdaan – weggeschraapt), reiniging in kalkbad, opgespannen, gedroogd en
met puimsteen en krijt glad en wit gemaakt.
(vleeszijde is wit/grijs/grijswit, haarzijde is geelachtig)
palimpsesten: in melk geweekt, afgesponsd, afgeschraapt en met puimsteen bewerkt.
15. Papier:
herkomst/oorsprong: 105 n.C. door de Chinees Ts’ai Lun
ontwikkeling: Arabieren kenden het al in de 7 de eeuw
rond 800 in Bagdad overschakeling van papyrus op papier
rond 900 papierproductie in Kaïro en Damascus
(charta Damascena)
opm.: Griekse benaming voor papier = βαμβύκινον, βομβύκινον
afgeleid v.d. Syr. stad βαμβύκη
of van ‘zijderups’ (βόμβυξ)
Oosters en Westers papier:
Verschillen: zelfde grondstof (vlas), maar andere lijm: plantaardig stijfsel
dierlijke gelatine
riblijnen, kettinglijnen
Westers = watermerk (ontstaan einde 13 de eeuw, oudste gekend: 1282)
kader met verschillen tss. Oosters en Westers papier: zie cursus, p. 47
II. Schrijfinstrumenten: waarmee
1. Stift
uit ijzer, brons, ivoor of been
bewaard in koker (graphiarium)
-> wastafeltjes
2. Rietpen
Egyptenaren: penseel op papyrus
Grieken: rietpen (ὁ δόναξ, ὁ σχοῖνος, canna) = schuin afgesneden riet
vanaf 3 de E v.C.: calamus (κάλαμος) = gespleten riet
bewaard in koker (calamarium)
3. (Ganzen)veer:
vanaf de 4 de E n.C.
τὸ κονδύλιον, ὁ κόνδυλος, penna
4. Bronzen pen
5. Inkt:
- donker: roetinkt (μέλαν τρύγινον of ἐλεφάντινον): met gom vermengd
sepia-inkt (atramentum, σήπω= doen verrotten)
galnootinkt: roestkleurig
vitrioolinkt: vitriool bij galnoten en water, soms wijn of azijn; groenachtig
- gekleurd: rood (μελάνιον κόκκινον, minium, rubrica; door een ἐρυθρογράφος),
purper (enkel voor de keizer; κιννάβαρις, sacrum encaustum)
goud (enkel op perkament), zilverschrift (enkel op gekleurd perkament)
6. Andere:
inktpot (setje: voor rood en zwart; μελανδόχον, atramentarium), spons, liniaal, stift,
puimsteen, passer, mesje, κυκλομόλυβδος

VORM VAN HET BOEK
I. Rol
De papyrusrol
minstens tot de 4 de E n.C. in gebruik
ὁ τόμος = rol (bestaat uit 20 vellen papyrus, 2 tot 5 m lang)
τὰ κολλήματα = de bladzijden, de vellen papyrus
τόμος συγκολλήσιμος = samenhorende documenten aaneengekleefd tot een superrol (23m)
ὁ ὀμφαλός, umbilicus = stokje om op te rollen
κέρατα, cornua = schuine uitsteeksels aan het stokje om de rol vaster aan te spannen
τὸ ἐπίγραμμα = de titel die op de buitenkant vd rol in verticale richting wordt genoteerd
ὁ σίλλυβος = etiketje met titel bevestigd aan de buitenste rand vd rol
τὸ κιβώτιον = houten kistje waarin een aantal rollen (vb. werk van 1 auteur) bewaard werd
ἡ διφθέρα/ἡ φαινόλα, toga, paenula = perkamenten koker
ἐλίττειν/ἀν- = met de linkerhand dichtrollen/ met de rechterhand openrollen
ἡ σελίς = kolom
ὁ χάρτης = een onbeschreven rol
II. Codex
= gevouwen en aan elkaar gehechte bladen, beschermd door een band
Romeinse uitvinding
overgang rol – codex: einde 1 ste E n.C. – t.e.m 3 de E n.C. (pugillares membranei)
rol verdrongen door codex: 4 de E n.C.
voordelen:
- kostenbesparend: beide zijden gebruikt
- compact
- gebruiksgemak: geen twee handen nodig, moet niet worden opgerold, passage snel te vinden
- verslijt minder snel
=> Waarom vooral de Christenen de (papyrus)codex gebruiken (Roberts en Skeat):
- Westelijke hypothese:
evangelie van Marcus genoteerd in perkamentcodex,
daarom in codexvorm overgenomen in Alexandrië, maar dan wel in papyrus omdat die in
Egypte de gebruikelijke schriftdrager is.
- Oostelijke hypothese:
‘nomina sacra’ en codex als nieuwigheden om zich als Christenen van heidenen en Joden te
onderscheiden
TECHNISCHE UITVOERING
1. Boekblok: losse vellen: gevouwen, samengenaaid = katern -> katernen samen =
boekblok; quaternio (4 vellen, 8 blz., 16 pag.), binio, ternio, quinio, ...
merkteken: custos, i.d. Renaissance: reclamanten
(p. 60-61)
2. Formaat: in folio, in quarto, in octavo
3. Schriftspiegel: horiz. lijnen, vertic. lijnen, meestal 1 of 2 kolommen
4. de Band:
tegen linten of koorden genaaid, waarvan de uiteinden verbonden worden met de band
(τὸ στάχωμα, tegumentum):
2 plankjes uit eiken- of beukenhout, met leder of perkament overtrokken.

DE KOPIISTEN
- schrijfslaven, monniken, .. o.l.v. een προτωκαλλιγράφος.
Regel van Theodoros Stoudites (760-830):
model niet bevlekken, inkorten of toevoegen, geen accenten of interpunctie weglaten
- ὁ κολοφών: eindfiguur of subscriptio
- eindafwerking: titels e.a. aangevuld door de rubricator
sierletters of versieringen door de miniator
διόρθωσις : vergelijking met model, laatste correcties of
aanvullingen
- kopieercentra (p. 68): - in Konstinantinopel (o.a. Efraimhandschriften)
- van Arethas
- op de Sinaïberg: het Katharinaklooster
- Zuid-Italië: Grottaferrata en Montecassino
LECTUUR VD MANUSCRIPTEN
I. Monocondylia
term: voor het eerst gebruikt door Bernard de Montfaucon in zijn Palaeographia graeca:
monocondylia sive perplexos calami ductus
= woorden of zinnetjes in de subscriptiones geschreven in één enkele trek, zonder de
pen op te lichten, waarbij letters zeer groot of zeer klein gemaakt worden.
II. Datering
1. Gedateerde manuscripten:
- decimaal cijfersysteem: akrofonisch (behalve voor het getal 1)
(5 de E v.C.- 1 ste E n.C.) nl. de eerste letter vh woord voor het getal, is het getal
vb. 5 = π , want πέντε
- getallenalfabet: 1 t.e.m 10 wordt weergegeven door α tot ι (want de wau zit er nog bij)
de volgende letters staan voor een tien- of honderdtal.
De duizendtallen worden weergegeven door weer α t.e.m θ, maar dan
met een apex (=accent links onderaan).
- vanaf de 9 de E: Byzantijnse tijdrekening: vanaf de schepping van de wereld op 1 sept.
5509 v.C. -> september-december: 5509 vh jaartal aftrekken
januari-augustus: 5508 vh jaartal aftrekken
- indictiones: onder keizer Constantijn vanaf 312 om de 15 jaar belastingscontrole
2. Ongedateerde manuscripten:
- watermerken in geval van Westers papier
- onder het bewind van een bepaalde keizer of patriarch
- terminus ante quem
- vergelijking van het handschrift adhv plaatwerken (zie codicologie)
III. Stichometrie en colometrie
Stichometrie = de manier om de lengte van een literair werk uit te drukken
- poëzie: eenheid = het vers (een gedicht van zoveel verzen = lengte vh gedicht)
- proza: eenheid = artificiële eenheid nl. lengte vd gemidd. hexameter bij Hom.
= 15-16 lettergrepen, ofte 34-38 lettertekens
= τὸ ἔπος, ὁ στίχος
vaak komt nummering vd στίχοι voor: om de 100 regels letter vh alfabet id kantlijn
of vermelding van het eindtotaal
nut: - snel terugvinden van een bepaalde passage
- als bibliografische aanduiding
- om het loon van de kopiist te berekenen

Colometrie = de telling van de κῶλα
nl. speciale schrijfwijze: στιχηδόν ofte στιχηρόν.
Een στίχος is hier niet een tekstregel van een bepaalde lengte,
maar een aantal regels die één betekenisgeheel vormen.
De indeling van een tekst in betekenisgehelen wordt ook κατὰ
κῶλα καὶ κόμματα genoemd.
Een κῶλον = 8 tot 17 lettergrepen, een κόμμα minder dan 8.
IV. Interpunctie e.a.
1. Scriptio continua
= geen interpunctie of amper, geen woordscheiding
Pas vanaf de 7 de E v.C. tendens tot woordscheiding in Griekse literaire teksten,
vanaf de 11 de E v.C. een precieze woordscheiding in Latijnse handschriften.
2. Paragrafen
eerst: nieuwe paragraaf = nieuwe regel
streepje (ἡ παράγραφος)onder de eerste letters van de voorgaande regel
opm.: wanneer de paragrafos van een versiering in de kantlijn vergezeld wordt,
duidt dat het einde van een groter geheel aan = ἡ κορωνίς
dan: geen nieuwe regel meer, maar een beetje plaats open tussen de paragrafen
(die dus op dezelfde lijn staan), maar de paragrafos wordt wel nog steeds gezet
onder de eerste letters van die regel waarop de nieuwe paragraaf begint.
5 de E n.C.: de eerste letter van de eerste volle regel van de nieuwe paragraaf
wordt vergroot en laat men in de kantlijn vooruitspringen.
Soms wordt ook nog een paragrafos gezet.
3. Interpunctie
Punten werden eerst gebruikt om woorden en woordgroepen te scheiden,
maar een uitgewerkt interpunctiesysteem werd in Alexandreia ontwikkeld,
door Aristophanes van Buzantion (260-180 v.C.).
Pas vanaf de 9 de E n.C. verschijnen de gewone komma, het vraagteken, ... .
4. Accentuatie
-> Aristophanes van Buzantion
-> Aelius Herodianos (2 de E n.C.): “algemene accentuatieleer”
Regelmatig accenten in manuscripten vanaf de 7 de E n.C.
evolutie van de spiritus asper en lenis: Aristophanes -> vereenvoudiging -> ca. 950
-> 12 de E n.C. definitieve eindvormen
5. Andere tekens
- soms dubbel accent op µέν en δέ
- ἡ ὑφέν : streepje dat aangeeft dat twee woorden als samenstelling geschreven zijn
- afkappingsteken voor elisie, niet-Griekse woorduitgangen, achter bep. consonanten
- twee puntjes op i en u
- horizontale lijn boven eigennamen; lijnstukken, hoeken, ..
- iota ad- en subscriptum

V. Afkortingen
-> verschillende manieren van afkorten:
1. Superpositie
= de ene letter wordt boven de andere geplaatst (vb. o met u erbovenop = ou)
2. Ligatuur
= letters worden in elkaar geschreven
of letters hebben één of meer halen gemeenschappelijk (vb. epi)
3. Suspensie
= weglaten van het woordeinde: de laatst geschreven letter wordt hoger geplaatst,
soms wordt er een schuin streepje gezet om aan te geven dat het een afkorting is
vb. door de lambda
4. Contractie
= het middendeel wordt weggelaten -> nomina sacra
5. Symbolen
vooral in de wiskunde, astronomie, astrologie, ...
6. Tachygrafische afkortingen
= vaak vervormde lettercombinaties (p.80)
Extra opmerkingen:
- glossen = losse woorden, tussen de regels van de tekst, die de moeilijke woorden verklaren
- scholia = langere aantekeningen, toelichtingen, voetnoten (geschreven in de marge)
Kopiistenfouten
1. Fonetische verwarringen:
problemen ontstaan door het meefluisteren van de tekst tijdens het schrijven,
terwijl grieks postklassiek werd uitgesproken ondertussen:
itacisme, ai wordt i, verdwijnen onderscheid lange en korte vocalen.
2. Verwarring van op elkaar gelijkende lettervormen
3. Verwarring van op elkaar gelijkende woorden (vaak eigennamen)
4. O.i.v. de context: progressieve en regressieve invloed
5. Verkeerde woordscheiding
6. Lipografie
= omissie van letters, woorden, zinnen, .. : door homoioteleuton of door haplografie
7. Dittografie
= herhaling van een lettergreep, woord, of zelfs langere tekstgedeelten
8. Verkeerde interpretatie van een afkorting
9. Transpositie
10. Toevoeging (interpolatie)
11. Banalisatie: vervanging van een lectio difficilior door een lectio facilior
Correctie van fouten:
- wegwassen (papyrus) of wegkrabben (perkament), doorhalen of tussen haakjes zetten
- puntjes plaatsen boven of onder de fout = expungere
- de correcte letter over de verkeerde letter heenschrijven

HET GRIEKSE SCHRIFT
Inl.: kenmerken van de verschillende schrifttypes wordt beaald door de aard van het
materiaal, de bestemming van de tekst en de smaak van de tijd of van de kopiist.
Er zijn 6 schrifttypes:
de epigrafische grondvorm, het oudere boekenschrift, het cursief schrift, het kanselarijschrift,
de minuskel en de tachygrafie.
1. De epigrafische grondvorm
= bepaald door de Atheense spellingshervorming van 403/402 v.C.
(voor de precieze wijzigingen: zie p. 86)
Het belang van deze epigrafische grondvormen is dat zij blijkbaar het uitgangspunt
vormden voor het oudste Griekse schrift dat op papyrus is bewaard.
2. Het oudere boekenschrift
= unciaalschrift
uncialis is afgeleid van uncia, wat ‘1/12 van gelijk welke eenheid’ betekent, het
houdt dus wss verband met de lettergrootte.
3. Het cursief schrift
4. Het kanselarijschrift
= elegante, verzorgde vorm van het cursief schrift (vb. p 90)
5. De minuskel:
ontstaan rond 800 n.C., combinatie van het unciaalschrift en het cursief (mooi en vlot).
Oudste gedateerde minuskelhandschrift: de codex Uspenskij.
6. De tachygrafie
= snelschrift, stenografie bijna (zie p. 80)
I. De literaire papyri
Inl.: het belang van papyri en de datering (p. 91-92).
1. Inscriptiestijl (vanaf de 4 de E v.C.: oudste bewaarde) [foto 1: de Timotheospapyrus]
2. Ptolemaiisch boekenschrift:
tussen 3 de en 1 ste E v.C. ontwikkeld uit de inscriptiestijl [foto 2]
tweelijnensysteem, afgerondere vormen
de Wet van Maas: de tekst schuift regel per regel meer naar links op
3. Sierstijl:
ontwikkeld uit het einde van het Ptol. boekenschrift, gebruikt tot in 2 de E n.C.
-> sierstreepjes [foto 3a en b: o.a. de Hawara-Homeros]
kenm.: strikt bilineair, de letters passen in een vierkant, ... (p.96)
4. Strenge stijl:
vooral 2 de en 3 de E n.C.
-> de Bakchulidespapyrus [foto 4]
II. Het unciaalschrift
Inl.: Hiëronymus’ term uncialis littera wordt gebruikt in de Latijnse paleografie om een
schrifttype te onderscheiden vd capitalis, doordat het bilineair doorbroken wordt of door
een minuskelvorm aan te nemen. In de Griekse paleografie heet dit majuskelschrift.
ontstaan: vooral door technische innovatie nl.
- invoering vd codex -> ongehinderd dr de rol wordt de schrijfstand aangepast
- perkament = steviger -> harder op de pen drukken: dikke en dunne halen
4 de tot einde 8 ste eeuw in gebruik

1. Bijbelmajuskel
- de codex Sinaiticus (4 de E): siglum (alephteken)
- de codex Vaticanus (4 de E): siglum B [foto 5]
- de codex Alexandrinus (5 de E): siglum A
= bevatten alledrie nagenoeg de volledige Bijbeltekst
ook gebruikt voor profane teksten:
- de Vaticaanse Dioon Cassius [foto 6]
- de Ilias Ambrosiana
- de Dioskourides van Wenen = medisch handschrift, vermoedelijk rond 512 geschr.
vanaf eind 2 de , hoogtepunt: 4 de E, nog tot 9 de .
-> geometrische vormen (in een vierkant te plaatsen), bilineair systeem
2. Alexandrijnse majuskel
= Koptische majuskel
6 de tot 10 de eeuw.
-> letters volledig verticaal, brede en smalle letters, enorme Φ, rasterwerkuitzicht
vb. de codex Marchialanus (siglum Q) [foto 7]
3. Ogivale majuskel
= spitsboogstijl
7 de tot 11 de eeuw
[foto 8]
4. Ronde liturgische majuskel
= combinatie van Bijbelmajuskel en Ogivale majuskel
[foto 9]
opm.: perfect leesbaar: de ultieme majuskel
III. Het minuskelschrift
1. Ontstaan:
vanaf de 9 de eeuw: combinatie van leesbaarheid van unciaal en vlotheid van cursief
(omstreeks 800)
oudste gedateerde minuskelhandschrift: het Evangeliarum Uspenskij [foto 10]
Lees p. 105 onderaan! (de Petripolitanus, Theodoros Stoudites en συρμαιογραφεῖν)
Westen:
Karolingische Renaissance -> de Schola Palatina (Ealhwine ‘Alcuinus’ van York)
= de Karolingische minuskel: translitteratie (ὁ μεταχαρακτηρισμός) (p. 107!)
Oosten:
9 de eeuw: Byzantijnse Renaissance
2. Kenmerken: zie p. 108-109
3. Evolutie: lees redenering over het binnendringen van niet-auth. lettervormen p. 109

opdeling van de minuskel in 4 perioden:
- codices vetustissimi: vanaf het ontstaan (800) tot ca. 950
- codices vetusti: van ca. 950 tot ca. 1250
- codices recentiores: van ca. 1250 tot ca. 1450 (ontstaan van de boekdrukkunst)
- codices novelli: geschreven na het ontstaan van de boekdrukkuns
Alternatieve indeling van Hunger:
- ontstaan tot einde 12 de eeuw: conservatief schrift, geleidelijke evolutie: strenge
minuskel
- begin 13 de eeuw: verwildering van de lettervormen, verandering van het schriftbeeld
Codices vetustissimi
Codices vetusti: tot ca. 1200
1. Perlschrift
2. Eckige Hakenschrift = Anastasiosstijl -> gedrongen uitzicht
3. Keulenstil (knotsenstijl) = Arethasstijl
4. Kirchenlehrerstil
Codices recentiores: verval van de minuskel, verwildering -> afkortingen
1. Fettaugenmode (Hunger)
2. Metochitesstijl: probeert de verwildering in te dijken [foto 22]
Codices novelli
- de humanistenmanuscripten
- de drukminuskel