Samenvatting woordsoorten - Klassieke Kring

WOORDSOORTEN IN HET NEDERLANDS
1. INLEIDING
a) Verschillende niveaus
b) Drie soorten eigenschappen van woordsoorten
▪ Semantische
▪ Morfologische
▪ Syntactische
c) Let op!
▪ Eén woordvorm kan verschillende woordsoorten vertegenwoordigen
▪ Typische en minder typische vertegenwoordigers ('speciale gevallen')
▪ Vorm ↔ functie
• Vorm = woordsoort
• Functie = rol in de zin
2. HET ZELFSTANDIG NAAMWOORD (= SUBSTANTIEF/NOMEN)
a) Morfologisch
▪ Enkelvoud en Meervoud
▪ Verkleinwoorden
▪ Genus: de-woorden (m/v) en het-woorden (o)
b) Syntactisch
Deel van de Nominale Constituent (ZIE VERDER!)
= woordgroep met een zn als het belangrijkste element
3. HET LIDWOORD
a) Syntactisch: altijd determinator in de NC
b) Morfologisch: gesloten klasse
4. HET BIJVOEGLIJK NAAMWOORD (ADJECTIEF)
a) Morfologisch
▪ Verbogen en onverbogen vorm
▪ Trappen van vergelijking
▪ Substantiverings-s
▪ Twee bijzondere subtypes
• PARTICIPIAALADJECTIEVEN een slapende hond, een gesloten deur
= deelwoorden die als adjectief gebruikt worden
• PSEUDO-DEELWOORDEN de gelaarsde kat, een verliefd stel
= adjectieven die er als deelwoorden uit zien, maar niet (meer) met een ww corresponderen
b) Syntactisch: drie gebruikswijzen
▪ Attributief: bij een zn Mooie liedjes duren niet lang.
▪ Predicatief: als gezegde of bep van gest Het liedje is mooi.
▪ Adverbiaal: als bijwoord Ze zingt mooi.
5. TELWOORDEN EN HOEVEELHEIDSWOORDEN
a) Semantisch: noemen een aantal of hoeveelheid
▪ HOOFDTELWOORDEN exact aantal + hoeveel + zoveel
▪ RANGTELWOORDEN rangorde afgeleid van een hoofdtelwoord
▪ HOEVEELHEIDSWOORDEN geen exact aantal, vb: sommige, veel, enkele …
b) Syntactisch: 'Ik heb er x', uitz: sommige, alle en beide
Woordsoorten in het Nederlands 1

6. HET VOORZETSEL (PREPOSITIE)
a) Morfologisch
▪ Onveranderbaar
▪ VOORZETSELUITDRUKKINGEN: met het oog op, met behulp van …
b) Syntactisch
▪ vz vormt VOORZETSELCONSTITUENT (meestal samen met NC, soms met andere constituenten)
▪ In beknopte bijzin (= bijzin met te-infinitief)
7. HET VOORNAAMWOORD (PRONOMEN)
a) AANWIJZEND VOORNAAMWOORD (demonstrativum)
▪ Morfologisch: congruentie in genus en getal
▪ Syntactisch
• Bijvoeglijk: vnw = determinator in de nominale constituent Deze keer is hij te ver gegaan.
• Zelfstandig: vnw = kern van pronominale constituent Het is altijd hetzelfde met hem.
▪ Gebruikswijzen
Wijzend Verwijzend
Die ettertjes daar werken
danig op mijn zenuwen.
→ wijzend gebaar kan
Vooruit Terug Bepalingaankondigend
• Dit wilde ik nog
zeggen: ik ben er
morgen niet.
• Ik geef je deze raad:
laat hem met rust.
Elke? Die heeft zich hier
niet meer laten zien.
b) VRAGEND VOORNAAMWOORD (interrogativum)
▪ Morfologisch: Wie? Wat voor? Welk? (+Wiens?)
▪ Syntactisch
• Zelfstandig en bijvoeglijk
• Vrag. vnw. kan twee soorten bijzinnen inleiden
◦ bijzin = zinsdeel (= ondergeschikte vraagzin)
Ze weet niet meer wie het gedaan heeft.
◦ bijzin = nabepaling bij zn (= zinsdeelstuk)
De vraag wie de nieuwe trainer moet worden, houdt de media al weken bezig.
• Die film van gisteren
…
• Die film die we
gisteren bekeken
hebben, …
→ NC + betr. bz. / VzC
c) BETREKKELIJK VOORNAAMWOORD (relativum)
▪ Syntactisch: betr. vnw. verbindt twee zinnen, bijna altijd zelfstandig
• TYPE 1: relatiefzin bij substantief
(antecedent = substantief, relatiefzin = nabepaling bijsubst/vnw)
◦ Beperkende relatiefzin De STUDENTEN die te laat kwamen, moesten nablijven.
= noodzakelijk om de referent van het antecedent te kennen (geen komma's)
◦ Uitbreidende relatiefzin De STUDENTEN, die te laat kwamen, moesten nablijven.
= extra info (komma's)
• TYPE 2: relatiefzin bij een hele zin
(antecedent = hele zin, relatiefzin = nabepaling bij zin)
HIJ WAS ERG ZIEK, wat ik toen nog niet wist.
• TYPE 3: relatiefzin bij 'niets' = INGESLOTEN-ANTECEDENT-ZIN (IAZ)
(geen zichtbaar antecedent, relatiefzin functioneert zelfstandig)
Wees blij met wat je hebt. Wie het beter denkt te weten, moet het maar zeggen.
Wees blij met DAT wat je hebt DIEGENE die het beter denkt te weten, moet het maar zeggen.
▪ Morfologisch: congruentie met het antecedent
▪ LET OP !!!
• IAZ ↔ afhankelijke vraagzin
Wie zoiets beweert, is gek. Ik vraag me af wie zoiets beweert.
Woordsoorten in het Nederlands 2

antecedent kan tevoorschijn geen antecedent
gehaald worden
→ wie = betr. vnw in IAZ → wie = vragend vnw.
• Beperkende relatiefzin ↔ voegwoordzin
Het bericht dat via Minerva verspreid Het bericht dat de behaalde scores erg laag waren,
werd, zorgde voor veel onrust. Zorgde voor veel onrust.
dat congrueert met antecedent dat blijft onveranderd
• Andere betrekkelijke woorden dan betr. vnw.
◦ betrekkelijk voorbijwoord
◦ betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord (zie bijwoord)
d) ONBEPAALD VOORNAAMWOORD
▪ Syntactisch:
• Zelfstandig (kern van ProNC) Iemand is me voor geweest. Kun jij eens iets voor me doen?
• Bijvoeglijk (determinator in NC) In zeker opzicht is hier sprake van fraude.
▪ LET OP !!!
• alle: hoeveelheidswoord bij telbare zn's in mv: Alle problemen zijn nu opgelost.
onbepaald vnw. bij niet-telbare, EV zn's Ik lust alle wijn.
• Speciale gevallen: combinaties met de waarde van onbepaalde vnw's
◦ vragend vnw + (dan) ook
◦ onverschillig/ongeacht + vragend vnw
e) BEZITTELIJK VOORNAAMWOORD
▪ Semantisch: bez. vnw. legt een relatie tussen twee entiteiten
• meestal bezit ovf verwantschap mijn fiets, zijn huis
• maar: subjects of objectsrelatie Haar verdwijning bleef onopgemerkt.
▪ Syntactisch: bijvoeglijk en zelfstandig
▪ Morfologisch: volle en doffe vormen
f) WEDERKEREND VOORNAAMWOORD en WEDERZIJDS VOORNAAMWOORD
Wederkerend vnw. Wederzijds vnw.
Sem. Verwijst bijna altijd naar ond. van de zin
Hij heeft zich gewassen.
Syn. Altijd zelfstandig
• toevallig reflexief: Hij wast zich
• vast reflexief: Hij vergist zich
Morf. Eén specifieke vorm: zich
Neutrale en sterke vorm: zich vs. zichzelf
g) PERSOONLIJK VOORNAAMWOORD
▪ Syntactisch: altijd zelfstandig, kern van een ProNC
▪ Morfologisch: subjects- en objectsvormen + volle en doffe vorm
Verwijst naar meervoudig ond. van de zin
An en Els bewonderen elkaar.
• Zelfstandig: Ze houden van elkaar
• Bijvoeglijk: Ze kunnen elkaars bloed drinken.
Gesloten klasse: elkaar, mekaar, elkander
Bijvoeglijke vormen met -s
Subjectsvorm Objectsvorm
vol dof vol dof
EV 1 ik 'k mij me
2 jij
u
gij
3 hij
zij
/
men
je
/
ge
ie
ze
het / 't
/
jou
u
u
hem
haar
/
/
je
/
/
'm
ze / d'r / 'r
het / 't
/
Woordsoorten in het Nederlands 3

MV 1 wij we ons /
2 jullie
u
gij
je
/
ge
jullie
u
u
3 zij ze hen / hun ze
8. HET WERKWOORD
a) ALGEMEEN
▪ Syntactisch: vormt alleen of samen met andere werkwoorden de zinsrelator
▪ Morfologisch: veel vormvariatie
b) DRIE SUBTYPES
▪ zelfstandige ww's: hebben op zichzelf betekenis
Jan blijft nog vier weken in Parijs.
▪ koppelww's: leggen een relatie tussen subject en gezegde
Jan blijft een onverbeterlijke fantast.
▪ hulpww's: worden aangevuld door één of meer andere ww's
Jan blijft maar aandringen.
9. HET BIJWOORD
a) ALGEMEEN
▪ Semantisch: zeer heterogeen
▪ Morfologisch: onveranderlijk
▪ Syntactisch:
• Bw als zinsdeel Hij komt misschien morgen.
• Bw als zinsdeelstuk
◦ bijwoordelijke voorbepaling bij een adjectief erg tevreden
◦ bijvoeglijke nabepaling in een NC de kamer hiernaast
b) VOORBIJWOORD (= enkelvoudig voorbijwoord)
▪ Morfologisch:
Persoonlijk: enkel als eerste deel van een gesplitst voornaamwoordelijk bijwoord
Aanwijzend daar – er – hier – ginder –
ginds
Onbepaald ergens – nergens – overal
– elders
Plaats Tijdstip Wijze
toen – nu – dan zo
Ooit – nooit – altijd anders
Vragend waar wanneer hoe
Betrekkelijk waar toen hoe
▪ LET OP !!!: vragend voorbijwoord ↔ betrekkelijk voorbijwoord
geen antecedent → afh. vraagzin antecedent → IAZ
Weet je waar hij zijn geld bewaart? Waar hij komt, zorgt hij voor miserie.
c) VOORNAAMWOORDELIJK BIJWOORD (= samengesteld voorbijwoord)
▪ Semantisch: voornaamwoordelijke bijwoorden verwijzen
▪ Morfologisch:
• Hoe ontstaat een voornaamwoordelijk bijwoord?
vz + vnw/voorbw → voornaamwoordelijk bijwoord
met + die → daarmee
naar + daar → daarnaar
• Waaruit is een vnwl. bw. opgebouwd?
vnwl. bw. → voorbw. + vzs. bw.
met dat → daarmee → daar + mee
Woordsoorten in het Nederlands 4
je
/
/

▪ Soorten vnwl. bw's
• persoonlijk: (het = persl vnw)
Ik denk na over het. → Ik denk erover na.
• aanwijzend (die/dat = aanw vnw)
We moeten eens praten over dat. → We moeten eens praten daarover.
• vragend (wat = vrag vnw)
Met wat is hij vermoord? → Waarmee is hij vermoord?
• onbepaald (alles = onbep vnw)
Hij speelt met alles. → Hij speelt overal mee.
• betrekkelijk (wat = betr vnw)
Hier is het pistool met wat ze heeft geschoten → Hier is het pistool waarmee ze heeft geschoten.
▪ OPM! Sommige vnwl bw's kunnen gesplitst worden
d) VOORZETSELBIJWOORD
▪ Morfologisch: meestal vormgelijk met een voorzetsel
MAAR: enkele uitzonderingen Ga naar de gevangenis → Ga erheen
▪ Syntactisch: NIET voor een subst (↔ vz), WEL
• als tweede deel van een vnwl bw daarvan, ermee, waarover
• als eerste deel van een scheidbaar samengesteld ww afgeven, doorbijten
• als achterzetsel je kunt de boom in
e) VOEGWOORDELIJK BIJWOORD
▪ Semantisch = voegwoord: legt qua betekenis een verband tussen twee (deel)zinnen
Ik hou niet van sport, ik heb er bovendien de tijd niet voor.
▪ Syntactisch = bijwoord: verplaatsbaar + veroorzaakt inversie op de eerste zinsplaats + kan
samen met een voegwoord voorkomen
↔ voegwoord: enkel vooraan + geen inversie + niet samen met andere vgw's
f) EVALUATIEPARTIKEL Zelfs op maandag zit hij in de kroeg.
▪ Semantisch: spreker maakt een impliciete vergelijking
▪ Syntactisch: niet bevraagbaar
g) SCHAKERINGSPARTIKEL Kom dan toch maar binnen.
▪ Semantisch: nuanceren, verzachten de mededeling
▪ Syntactisch: niet bevraagbaar, niet beklemtoonbaar, niet topicaliseerbaar + clustervorming
h) NEGATIEPARTIKEL NIET
i) HET MODALE BIJWOORD
▪ Semantisch: geven aan wat de spreker denkt over wat hij zegt
• mate van zekerheid van de spreker Hij komt misschien te laat.
• waarheidsgehalte volgens de spreker De prof is kennelijk even het noorden kwijt.
• subjectieve reactie/emotie van de spreker Gelukkig scoorden ze in de laatste minuut.
▪ Syntactisch: passen meestal in het sjabloon 'Het is X zo dat …'
j) HET 'GEWOON', NOEMEND BIJWOORD
▪ = bw's die een aspect van een SvZ beschrijven ↔ niet-noemende bw's (verwijzen)
10. HET VOEGWOORD
a) ALGEMEEN
▪ Semantisch: leggen een verband tussen twee zinnen of constituenten
▪ Syntactisch: hebben een vaste plaats (= tussen de zinnen/constituenten die ze verbinden)
▪ Morfologisch: onveranderbaar
b) NEVENSCHIKKEND VOEGWOORD
▪ verbinden twee hoofzinnen of twee constituenten van hetzelfde hiërarchische niveau
▪ vormen: en, of, maar (doch), want, noch, dus
▪ nevenschikking kan ook met reeksvormers
Woordsoorten in het Nederlands 5

c) ONDERSCHIKKEND VOEGWOORD
▪ verbinden een hoofdzin met een bijzin, ze leiden een bijzin in
▪ soorten: grammaticale vw's dat + of
logische vw's (tijd/oorzaak/ …)
UITZ: vw's van vergelijking dan + als leiden geen zin in
▪ dat + of leiden twee soorten bijzinnen in
• bijzin = zinsdeel (S of O) Of hij komt, is niet bekend
• bijzin = zinsdeelstuk (nabepaling bij subst) Op de vraag of hij zijn overvaller herkende, ...
NOMINALE CONSTITUENT
• Determinator
• Bijwoordelijke voorbepaling
• Bijvoeglijke voorbepaling
• Kern
• Bijwoordelijke nabepaling
• Bijvoeglijke nabepaling
Opbouw van een NC
Het kleine café tegenover de Blandijn
BIJVOEGLIJKE BIJVOEGLIJKE
VOORBEPALING
NABEPALING
- zegt iets meer over ‘café’ - zegt iets meer over ‘café’
- staat VOOR ‘café’
- staat NA café
- café = zn - café = zn
DETERMINATOR:
KERN: = zn
- geeft aan of de kern bij de luisteraar al bekend is
- meestal lidw, soms ook aanw./bez. vnw, genitief
Opbouw van een NC
Het bijzonder kleine café vlak tegenover de Blandijn
BIJWOORDELIJKE
VOORBEPALING
- zegt iets meer over ‘kleine’
- staat VOOR ‘kleine’
- ‘kleine’ ≠ zn
Bijvoeglijke
voorbepaling
bij café
Determinator Kern = zn
BIJWOORDELIJKE
VOORBEPALING
- zegt iets meer over ‘tegenover’
- staat VOOR ‘tegenover’
- ‘tegenover’ ≠ zn
Bijvoeglijke
nabepaling
bij café
Woordsoorten in het Nederlands 6