Literatuur in de Middeleeuwen - Klassieke Kring

Literatuur in de Middeleeuwen 

Inleiding: Relevantie van de middeleeuwse literatuur 

1.Periodisering 

-‐ A0akening 

-‐ vroege Middeleeuwen (476 -‐ 1000) 

-‐ hoge Middeleeuwen (1000 -‐ 1250) 

-‐ late Middeleeuwen (1250 -‐ 1500) 

-‐ culturele ontwikkeling ≁ politieke geschiedenis 

Samenvatting Moderne Literaturen 

-‐ Overzicht evoluties 

-‐ vroege Middeleeuwen: Germaanse invallen -‐-‐> feodaliteit 

-‐ aanvankelijk periode van verval 

-‐ schriftelijk vooral Latijn (clerus) 

-‐ orale verhaalkunst in volkstaal 

-‐ Karolingische Renaissance 

-‐ waarden klassieke Oudheid 

-‐ christelijke waarden 

-‐ onderwijs, cultuurpolitiek 

-‐ hoge Middeleeuwen 

-‐ culturele en sociale ontwikkelingen 

-‐ 12e eeuw: bloeiperiode moderne literaturen (volkstaal) 

-‐ aristocratische cultuur + burgerlijke waardepatroon (steden) 

-‐ late Middeleeuwen 

-‐ herfsttij + inleiding Renaissance 

-‐ eenheidscultuur 

-‐ Dante, Italiaanse steden 

2.Cultuurhistorische context van de middeleeuwse literatuur 

-‐ De middeleeuwse eenheidscultuur 

-‐ “goddelijke” orde (religie, wetenschap & maatschappij) 

-‐ stratificatie 

-‐ Elementen van de middeleeuwse eenheidscultuur 

-‐ Keltisch, Germaans, Slavisch, Joods-‐christelijk, antiek 

-‐-‐> vermengen en integreren 

-‐ gotiek, scholastiek, ridderideaal 

-‐-‐> gemeenschappelijke manier van denken en handelen 

-‐ Dante: ultieme synthese 

-‐ De middeleeuwse habitus 

-‐ conformiteit, algemene patronen -‐-‐> culturele vaardigheden 

-‐ “het collectieve aspect van de individuele cultuuruitingen” 

-‐ referentiepunt: transformeren / zich afzetten 

-‐ twijfel -‐-‐> Renaissance 

1 / 46

Hoofdstuk 1: Vroeg-‐middeleeuwse literatuur (5e -‐ 10e eeuw) 

1.Cultuurhistorische context 

1.1. Periode van verval 

1.2. Latijnse literatuur 

2.Oudgermaanse literatuur 

2.1. Kenmerken van de Oudgermaanse verhaalcultuur 

-‐ Datering 

-‐ mondelinge heldenverhalen: 700-‐1250 

-‐ opgetekend: vooral 13e eeuw 

-‐ verhaalstof: soms uit tijden van volksverhuizingen 

-‐ Belang 

-‐ Germaanse cultuur met christelijke elementen (kerstening) 

-‐ leven voort 

-‐ Overdrachtsvorm 

-‐ oraal 

-‐ militaire dichters (skopen / skalden) bij feesten 

-‐ Stijl: eenvoudig, functioneel rijm 

-‐ Thema’s 

-‐ helden (vast narratief schema) 

-‐ legimitatie 

-‐ christelijke elementen 

-‐ verhaallijnen 

-‐ stammen-‐ en persoonlijke twisten 

2.2. Schriftelijke documenten uit de Oudgermaanse literatuur (monniken) 

-‐ Beowulf-‐epos 

-‐ volksverhuizingen 

-‐ Angelsaksische cultuursfeer + christelijke motieven 

-‐ stijl: verfijnd, alliteratie & accent, aristocratisch & elegisch 

3.Karolingische renaissance 

3.1. Cultuurpolitiek ten tijde van Karel de Grote 

3.2. Literatuur van de Karolingische Renaissance 


-‐ Chansons de geste 

-‐ “liederen over heldendaden” 

-‐ Karel de Grote en zijn entourage (thematiek leeft voort) 

-‐ Chanson de Roland 

-‐ Saracenen 

-‐ feodale geest, strijdlust, heldenmoed, geloof 

2 / 46

3.3. Kenmerken van de chansons de geste 

-‐ Overdrachtsvorm 

-‐ mondelinge verspreiding 

-‐ jongleurs (beroepsdichters) 

-‐ publiek: gewone volk 

-‐ Thematische kenmerken 

-‐ feodale geest (trouw aan de heer) 

-‐ strijdlust & heldenmoed + christelijke inslag 

-‐ propaganda 

-‐ verheerlijking 

-‐ maatschappelijke orde 

-‐ christendom 

-‐ Stilistische kenmerken 


3 / 46

Hoofdstuk 2: Hoog-‐middeleeuwse literatuur (11e -‐ 13e eeuw) 


1.1. Algemene schets 

1.2. Ontwikkelingen onder impuls van de clerus 

1.3. Bloei van de aristocratische cultuur 

-‐ feodale machtshiërarchie 

-‐ zeden en gewoonten 

-‐ sociaal & spiritueel-‐christelijk ideaal 

-‐ < Zuid-‐Frankrijk (Occitaanse cultuur) 

1.4. Opkomst stadscultuur 

-‐ kapitalisme -‐-‐> culturele ontwikkelingen 

-‐ heterogene sociale wereld 

-‐ deels afwijkende cultuur: alledaags, volks 

2.Aristocratische literatuur 

2.1. Kenmerken 


-‐ Betekenis van de hoofse literatuur 

-‐ “hoofs”: thematiek & publiek 

-‐ vorst: mecenas & publiek 

-‐ waardepatroon: christelijke ridderideaal 

-‐ courtoisie 

-‐ erfenissysteem beheersbaar maken -‐-‐> sociaal nut 

-‐ feodale hiërarchie 

-‐ literatuur uit de Oudheid & Arabische invloeden (altijd vermengd met christelijke elementen) 

-‐ Overdrachtsvorm: troubadours 

-‐ mecenaat 

-‐ typering 

-‐ componisten van minneliederen & vertellers van ridderromans 

-‐ langue d’oc -‐-‐> heel Europa 

-‐ meestal vaste beschermheer 

-‐ Vida’s 

-‐ jongleurs: betaalde uitvoerder van minneliederen (zwervend) 

-‐ alle sociale groepen 

-‐ voorbeelden 

-‐ Thematische kenmerken: waardepatroon van de aristocratie 

-‐ ridderideaal: christelijke deugden (trouw, bescherming van zwakkeren, heldenmoed) 

-‐ courtoisie: idealisering van de vrouw 

-‐ religieus: “heilige” + sublimatie van alledaagse liefde + spiritueel karakter 

-‐ politiek: trouw aan de heer + sociale taak 

-‐ affectief: emoties 

-‐ in de praktijk: ondergeschikte positie van de vrouw 

4 / 46

2.2. De hoofse ridderroman 

-‐ Thematiek: naast minnelyriek, vooral avontuurlijke heldendaden (aristocratische identiteit) 

-‐ Klassieke ridderroman: klassieke helden 

-‐ Britse ridderroman: Britse cultuursfeer (Arthurromans) 

-‐ Oosterse ridderroman: Midden-‐Oosterse culturele invloed (nadruk op hoofse liefde) 

2.3. Troubadourslyriek of hoofse minnelyriek 

-‐ volkstaal 

-‐ voorloper renaissanceliteratuur 

2.4. Dierenverhalen 

< fabels uit de oudheid + Zuid-‐Oostazische fabels (kruistochten) 

-‐ satirisch: menselijke ondeugden 

-‐ gedragscode & feodaliteit 

3.Burgerlijke literatuur 

3.1. Vagantenlyriek 

-‐ Latijn, soms volkstaal 

-‐ liefde & wereldse genoegens 

-‐ Carmina Burana 

-‐ Vaganten 

-‐ marginale kunstenaars 

-‐ culturele bagage + hedonisme (itt. ascetisme) 

-‐ Genres (cf. syllabus) 

3.2. Burgerlijk kortproza 

-‐ Boerden 

-‐ komische anekdotes (scatologisch & seksueel) 

-‐ ∼ kluchten & exempelen 

-‐ satire 

-‐ erotisch 


-‐ Fabliaux: ∼ boerden, maar verfijnder (lyrisch schema & subtieler) 

5 / 46

Hoofdstuk 3: Literatuur in de late Middeleeuwen (13e -‐ 15e eeuw) 


1.1. Politieke situatie 

-‐ verbrokkeling Duitse Rijk 

-‐ einde kruistochten 

-‐ Honderdjarige Oorlog 

-‐ Bourgondië 

-‐ autonome Italiaanse stadstaten 

1.2. Socio-‐culturele situatie 

-‐ De christelijke religie als fundament van de eenheidscultuur 

-‐ 13e eeuw: christelijke levensbeschouwing domineert 

-‐ eenheidsleer op alle kennisgebieden; religie = houvast 

-‐ scholastiek: synthese van geloof, wetenschap en moraal (christelijk + Aristoteliaans) 

-‐ architectuur: gotiek als synthese 

-‐ literatuur: Dante Alighieri (Divina Commedia) 

-‐ De feodale samenlevingsstructuur onder druk 

-‐ christendom als sociaal bindmiddel 

-‐ standenmaatschappij ondermijnd 

-‐ boerenopstanden 

-‐ interne strijd in de clerus 

-‐ groeiende macht van de burgerij 

-‐ mens = ontwerper van zijn omgeving (pragmatisme & activisme, nominalisme) 

-‐ Veranderende smaakpatronen: de legitimiteit van de volkstaal en de lage thema’s 

-‐ vermenging hoog & laag (Dante) 

-‐ boeventaal in lyriek (Villon) 

-‐ alledaagse omgangstaal & thematiek in novelle (Boccaccio, Chaucer) 

2.Dante Alighieri als exponent van de middeleeuwse eenheidscultuur 

2.1. Biografische gegevens 

-‐ Italiaanse steden (Firenze) 

-‐ intellectuele leven (scholastiek, politiek) 

-‐ aristocratische cultuurvormen 

-‐ dolce stil nuovo 

-‐ stadspolitiek: democratisch en anti-‐Rooms 

-‐ verbanning na nederlaag 

2.2. La Vita Nuova 

-‐ psychologische uitdieping -‐-‐> aankondiging renaissance 

-‐ symbolisch-‐allegorisch: liefde voor God 

-‐ middeleeuws: hoofse liefdeslyriek, theologisch proza 


-‐ sublimering en idealisering van de (liefde voor een) vrouw (Beatrice: louterende invloed) 

-‐ scholastisch schema (dichtcyclus) 

6 / 46

2.3. Didactische werken 

-‐ Latijn: taal, staatsleer 

-‐ Italiaans: vulgariserende encyclopedie (intellectuele synthese) 

2.4. La Divina Commedia 

-‐ Betekenis 

-‐ kennis van de Middeleeuwen verzoend in een grote fictionele constructie 

-‐ existentieel werk 

-‐ identiteitscrisis 

-‐ christelijke heilsleer (eschatologisch reisverhaal) 

-‐ didactisch essay 

-‐ politieke boodschappen 

-‐ verhouding Kerk -‐ staat 

-‐ theologische kennis: volmaaktheid van de goddelijke orde 

-‐ wetenschappelijke kennis (Ptolemaeïsche wereldbeeld) 

-‐ esthetische kennis 

-‐ Structuur en stijl 

-‐ religieus geïnspireerde getallensymboliek 

-‐ drie etappes: zonde (inferno) -‐ loutering (purgatorio) -‐ gelukzaligheid (paradiso) 

-‐ 100 canti, 3 cantica’s 

-‐ 9 fasen in elke etappe 

-‐ terza rima (3) 

-‐ Evaluatie van het werk 

-‐ culminatiepunt van de middeleeuwse eenheidscultuur 

-‐ moraal en wetenschap (Oudheid) 

-‐ politieke gegevens (14e eeuw) 

-‐ religieuze levensbeschouwing (ME) 

-‐ geïndividualiseerde aanpak die de Renaissance aankondigt (het existentiële) 

-‐ volkstaal & vermenging stijlregisters 

3.Herfsttij der Middeleeuwen 

3.1. De grens tussen ME en Renaissance 

-‐ in Italië: trecento 

-‐ Noorden: pas in 16e eeuw -‐-‐> herfsttij der ME 

3.2. François Villon 

-‐ persoonlijke problematiek 

-‐ ironische zelfonderzoek in zijn belijdenislyriek 

-‐ boeventaal 

-‐ satirisch, maatschappijkritisch, non-‐conformistisch 

-‐ burgerlijke smaakpatronen 

3.3. De novelle als burgerlijk-‐stedelijk genre 


-‐ Kenmerken 

-‐ anekdotisch verhaaltje 

-‐ directe band tussen verhaalstof, verteller en publiek 

-‐ volkstaal & alledaagse gebeurtenissen (lage stijl) 

7 / 46

-‐ Giovanni Boccaccio 

-‐ biografische gegevens 

-‐ Il Decamerone 

-‐ raamvertelling 

-‐ thematiek: aardse liefde & maatschappijkritiek 

-‐ Geoffrey Chaucer 

-‐ The Canterbury Tales 

-‐ raamvertelling 

-‐ spreektaal, humor, zwakheden 


8 / 46

Renaissance (14e -‐ 16e eeuw) 

Inleiding: Ontstaan en betekenis van de Renaissance 

1.Periodisering 

-‐ transformatie van de cultuur (Italië, 1300 -‐ 1500) 

-‐ antieke cultuurideaal 

-‐ nieuwe cultuurdragers met nieuw waardepatroon 

2. Cultuurhistorische context 

2.1. Historische veranderingen vanaf de 13e eeuw 

-‐ Cultuursociologische rol van de Italiaanse steden 

-‐ antieke cultuur 

-‐ autonomie 

-‐ samenlevingsstructuur 

-‐ pauselijke aanwezigheid 

-‐ handelsburgerij 

-‐ feodalisme en ridderideaal minder aanwezig 

-‐ rationele geest: ondernemerssociëteiten & kruistochten 

-‐ bankwezen 

-‐ Rome: pauselijke opdrachtgevers 

2.2. Ontstaan van een nieuwe culturele habitus 

-‐ Het cultuurideaal van de stedelijke elites 

-‐ burgerlijke cultuur (individualistisch, rationeel, aards) + aristocratische cultuur (idealistisch, verheven) 

-‐ Castiglione: volmaakte hoveling (aristocratisch ideaal met burgerlijke, wereldse trekjes) 

-‐ Pietro Aretino: wereldse, hedonistische houding (profanisering) 

-‐-‐> nieuwe habitus: individualisme, rationaliteit, aardsheid en materiële verfijndheid 

-‐ Herwaardering van de mentaliteit van de klassieken 

-‐ heidense (levens)filosofieën: epicurisme & profane schoonheidscultus 

-‐ materiële wereld (natuurwetenschappen & nominalisme) 

-‐ franciscaanse monniken 

-‐ afwijzen scholastiek 

-‐ loskoppelen geloof -‐ wetenschap (realia) 

-‐ Platoonse filosofie 

-‐ Burgerlijke vormen van religiositeit 

-‐ theologische dogma’s 

-‐ mystieke literatuur 

-‐ antropocentrisme 

3. Het humanisme 

3.1 De rol van het humanisme in de Renaissance 

-‐ Voorbereiding 

-‐ Francesco Petrarca: vernieuwingsbeweging 


9 / 46

-‐ Kenmerken van het Renaissance-‐humanisme 

-‐ afwijking van de scholastieke wijsbegeerte 

-‐ onamankelijk van wereldse en religieuze autoriteiten 

-‐ vernieuwing & conformisme 

-‐ burgerlijke stadscultuur 

-‐ mecenaat 

-‐ alle lagen van de bevolking 

-‐ toegenomen scholingsgraad 

-‐ boekdrukkunst 

3.2. Humanistische idealen 

-‐ Filologie 

-‐ homo trilinguis 

-‐ tekstedities van klassieke teksten 

-‐ Taalzorg 

-‐ zuivere klassieke taal (-‐-‐> stagnatie van het Latijn) 

-‐ zuivere en gemodelleerde volkstaal 

-‐ Interdisciplinariteit 

-‐ homo universalis 

-‐ individualisme 

-‐ Empirie 

-‐ scheiding filosofie -‐ wetenschap -‐ religie 

-‐ Aristoteles 

-‐ Cosmopolitisme 

-‐ antieke cultuurideaal en Latijnse universele taal 

-‐ nationalisme in Italië 

3.3. Vertegenwoordigers 

-‐ Desiderius Erasmus 

-‐ Laus Stultitiae 

-‐ declamatio 

-‐ satire 

-‐ evangelische geloof 

-‐ Evaluatie 

-‐ vrouw in narrenpak 

-‐ klassieke structuur 

-‐ anti-‐intellectualisme 

-‐ maatschappijkritisch 

-‐ authentieke religieuze beleving 


-‐ Thomas More 

-‐ Utopia 

-‐ kaderverhaal 

-‐ maatschappijkritisch 

-‐ gelukzalig eiland 

-‐ ideale toekomststaat 


-‐ kritiek op bestaande maatschappij & alternatief politiek project 

-‐ licht epicuristisch 

10 / 46


-‐ Michel de Montaigne 

-‐ Essais 

-‐ aantekeningen bij klassieke lectuur -‐-‐> persoonlijke levenservaringen 

-‐ volkstaal 

-‐ work in progress 

-‐ individualisme en scepticisme 

-‐ epicurisme en stoïcisme 


-‐ sterke invloed van de klassieken 

-‐ onamankelijkheid en individualisme 

-‐ anticipeert de Verlichting 

11 / 46

Hoofdstuk 4: Kenmerken van de renaissanceliteratuur 

1. Kunstsociologische kenmerken 

1.1. Statuut van de kunstenaar 

-‐ schriftelijke communicatie 

-‐ literatoren: onamankelijke klasse 

-‐ autonoom schepper 

-‐ stedelijke elite 

1.2. Antropocentrisme 

-‐ persoonlijke problematiek 

-‐ autonoom wezen 

-‐ esthetische vermogens 

-‐ genie-‐begrip: Sir Philip Sidney, An Apology for Poetry 

2.Thematische kenmerken 

2.1. Subjectivisme: zintuiglijkheid en affect 

-‐ verfijnde gevoelscultuur 

-‐ zintuiglijk waarneembare wereld 

-‐ klassieke mentaliteit: anti-‐ascetisme, aardse genoegens 

-‐ individualisme (vooral lyriek): alledaagse fenomenen, (concrete) liefde 

-‐ Francesco Petrarca: Il Canzoniere 

-‐ formele en thematische diversiteit 

-‐ fysieke schoonheid & psychologische introspectie 

-‐ paradoxen en dualiteiten van het ‘ik’ 

-‐ La Pléiade / Pierre de Ronsard 

-‐ liefdeslyriek 

-‐ erotiek 

2.2. Gebruik van thema’s uit de Oudheid 

-‐ klassieke thema’s, symbolen en motieven 

-‐ klassieke versificatie 

2.3. Existentiële thematiek 

-‐ dualiteit: sensueel, passioneel temperament + melancholie 

-‐ epicurisme 

-‐ vergankelijkheid, dood en verval 

-‐ eeuwigheidswaarde door lyriek 

-‐ Shakespeare: getormenteerdheid en noodlottige bestemming (heldhaftige falen) 

3. Stilistische kenmerken 

3.1. Schoonheidscultus 


-‐ schoonheid van de vorm: virtuositeit & harmonie (cf. sonnetvorm) 

-‐ formalisme en slaafse navolging 

12 / 46

3.2. Realisme 

-‐ beschrijvingstechniek (burgerlijk proza) 

-‐ sociale en intellectuele milieu: noodlot is veel meer dan actuele conflict 

3.3. Respect voor de volkstaal 

-‐ gelijkwaardige literaire expressiemiddelen 

-‐ uitzuivering 

-‐ Toscaans (Petrarca na Dante) & Frans (La Pléiade) 


13 / 46

Hoofdstuk 5: Het Renaissancedrama (16e eeuw) 

1. Cultuurhistorische achtergrond 

-‐ Engeland en Spanje 

-‐ welvarende koloniale naties 

-‐ brede laag van de bevolking 

-‐ volkscultuur 

-‐ autos sacramentales (cf. liturgie) 

-‐ profane straattoneel 

-‐ morality plays 

-‐ mantel en degenstuk (Lope de Vega) 

-‐ upper middle class 

-‐ liefde, eer en trouw 

-‐ complex 

-‐ eenvoudig psychologisch schema 

-‐ happy end 

-‐ tragiek gepaard met komische elementen 

-‐ stedelijke culturele instellingen 

-‐ toneelgroepen 

-‐ verhoogde status 

-‐ mecenaat 

-‐ theaterinfrastructuur 

2. William Shakespeare 

2.1. Biografische elementen 

2.2. Artistieke ontwikkeling 

-‐ Eerste fase: 1588 -‐ 1594 

-‐ epische gedichten (smaakconventies van aristocratische broodheren) 

-‐ toneelwerken (klassiek model) 

-‐ Tweede fase: 1595 -‐ 1600 

-‐ sonnetten 

-‐ theater 

-‐ minder amankelijk van aristocratie -‐-‐> burgerlijke invloed 

-‐ koningsdrama’s: individualisme 

-‐ Romeo & Juliet 

-‐ lichtvoetige blijspelen: escapisme 

-‐ exotisch 

-‐ intrige rond liefde met happy end 

-‐ psychologische karaktertekening 

-‐ Derde fase: 1600 -‐ 1608 

-‐ Pessimisme (persoonlijk & politiek) 

-‐ tragedie 

-‐ psychologisch 

-‐ tragische helden 

-‐ humor & ironie 

-‐ blijspelen (wrange humor) 

-‐ Laatste fase: 1609 -‐ 1616 

-‐ toppunt van populariteit 

-‐ tragikomedies 


14 / 46

Hoofdstuk 6: Het ontstaan van de moderne roman (16e eeuw) 

1. Voorgeschiedenis van de roman 

-‐ De lotgevallen van de novelle 

-‐ nu ook succesvol bij aristocratie (opdrachten) 

-‐ legitimatie 

-‐ Amadische roman 

-‐ navolging van Arthurromans: Welshe held & Engelse koningsdochter 

-‐ volmaakt ridderschap & gegarandeerd succes 

-‐ geestelijke volmaaktheid 

-‐ Pastorale roman of herdersroman 

-‐ antieke traditie 

-‐ arcadisch-‐idyllisch milieu (escapisme) 

-‐ liefdessentimenten van de herders 

-‐ Picareske roman of schelmenroman 

-‐ Typisch Spaans 

-‐ Thematisch 

-‐ jeugdige kwajongen 

-‐ flat character 

-‐ ≠ maatschappelijke situaties 

-‐ sociale verschoppeling & sluwe, volkse knaap (altijd succesvol) 

-‐ La vida de Lazarillo de Tormes 

-‐ Renaissancistisch 

-‐ antropocentrisme 

-‐ kikkerperspectief 

-‐ hedonisme van de held 

-‐ realistische beschrijving 

-‐ maatschappijkritische satire 

-‐ lage stijl & volkse humor 

2. Cervantes 


2.2. Don Quichote 


-‐ satirische roman: Don Quichote 

-‐ middeleeuwse ridderideaal vs. nieuwe sociale context 

-‐ tragische fantast 

-‐ Sancho Panza 

-‐ hedonisme 

-‐ volksmens: boertig & praktisch realistisch 

-‐ verfijnde beschaving + volks pragmatisme 

2.3. Renaissancistische kenmerken 

-‐ breuk met de middeleeuwse verhaalkunst 

-‐ realisme 

-‐ individualisme en existentiële thematiek 

-‐ vermenging hoge en lage stijl 


15 / 46

3. François Rabelais 


3.2. Gargantua et Pantagruel 

-‐ Deel 1: 

-‐ parodie en uitbreiding van een populair volksboek 

-‐ vervolgverhaal op deel 2 

-‐ Deel 2: 

-‐ als eerste voorgesteld 

-‐ Bildungsroman 

-‐ filosofische boodschap: abdij van Thélème (plaats waar jeugd gevormd moet worden) 

-‐ Deel 3: 

-‐ enquête over vrouwen & het huwelijk) 

-‐ liefdadigheid en mensenliefde vs. fanatisme en vervolging 

-‐ Deel 4: reis door maatschappij, mensheid en filosofie 

-‐ Deel 5: orakel: ‘drink’ 

3.3 Renaissancistische kenmerken 

-‐ vermenging hoge & lage cultuur 

-‐ realisme 

-‐ klassieke filosofie (scepticisme) en humanisme 



16 / 46

Maniërisme & Barok -‐ Classicisme 

Hoofdstuk 7: Maniërisme en Barok (16e -‐ 17e eeuw) 

1.Terminologie, situering en periodisering 

1.1. Terminologie 

-‐ maniërisme: grootse en pronkerige smaak (pauselijke en aristocratische hofstijl) 

-‐ barok: overdadige en overdreven gekunstelde stijl 

1.2. Periodisering 

-‐ ontstaan (vanaf 1520) 

-‐ dominantie (2e helft 16e eeuw) 

-‐ bloei van de barok (vanaf de 17e eeuw) 

-‐ classicistische onderstroom tot 1660 

1.3. Situering tov. de Renaissance 

-‐ maniërisme: 

-‐ uitloper, variant en hoogtepunt van de Renaissance 

-‐ cultuurideaal van de verfijnde hoveling 

-‐ elitair: aristocratisch / hoofs 

-‐ barok: 

-‐ wijkt af van het renaissancistisch cultuurideaal 

-‐ breder publiek 

-‐ minder burgerlijk 

-‐ contra-‐reformatie -‐-‐> religieuze attitude (modern) 

-‐ morele aspect: individu 

-‐ existentieel: onmetelijke kosmos 

2.Cultuurhistorische achtergrond 

2.1. Culturele ontreddering 

-‐ einde van de middeleeuwse eenheidscultuur 

-‐ einde van het Renaissance-‐optimisme 

-‐ constante oorlogsdreiging 

2.2. Historische verklaring van het cultuurpessimisme 


-‐ politiek: einde van de eenheid 

-‐ vorstelijk absolutisme -‐-‐> oorlog & streven naar sterk nationaal gezag 

-‐ ‘de staat’ 

-‐ paus 

-‐ godsdienstoorlogen 

-‐ intellectueel: einde van de synthese geloof -‐ wetenschap -‐ moraal 

-‐ nieuwe wetenschappelijke inzichten 

-‐ kosmisch bewustzijn 

-‐ metafysische huivering: existentieel besef 

17 / 46

-‐ economisch: nieuw kapitalisme culturele bloei 

-‐ systematische vormen van kapitalistische economie 

-‐ onamankelijkere kunstenaars 

-‐ sociaal: onrust 

-‐ economische ontwikkeling -‐-‐> sociale ontevredenheid en revoltes 

-‐ polariteit, boerenopstanden 

-‐ dictatoriale regimes (machiavellisme: doel heiligt alle middelen) 

2.3. De rol van de Katholieke Kerk 

-‐ politiek realisme: contrareformatie (nieuwe ascese & grote strijdbaarheid) 

-‐ barokkunst als propagandistisch wapen (gevoelvolle kunst) 

3.Kenmerken van maniërisme en barok 

3.1. Kunstsociologische situatie 

-‐ onamankelijkheid: geniale schepper + vrij & ongebonden 

-‐ kunstmarkt 

3.2. Thematische kenmerken 

-‐ religieus geïnspireerd individualisme 

-‐ kleine, nietige mens 

-‐ verinnerlijking van de religie 

-‐ immanente sacraliteit ipv. goddelijke transcendentie 

-‐ subjectivistische, existentiële thema’s 

-‐ pessimistische thema’s (geestelijke ontreddering

-‐ barok 

-‐ Kerk en burgerij (contrareformatie) 

-‐ burgerij: aards & alledaags + moralistisch-‐religieus 

-‐ gevoelsgericht en populair 

4.2. Verschillende genrevoorkeuren 

-‐ barok: epos & drama (burgerlijke genres) 

-‐ maniërisme: kleinere epiek, gnomische genres en lyriek (verfijnd) 

5.Vertegenwoordigers 

5.1 Maniëristische poëzie 

-‐ Metaphysical Poets: John Donne 

-‐ intellectualisme (puns) 

-‐ persoonlijke reflectie: sterfelijkheid, God, pessimisme 

-‐ spiritualistisch + werelds & vitalistisch 

-‐ The Anniversaries: dubbelheid van vitalisme en pessimisme (vergankelijkheid & versplintering) 

5.2. Gnomische vormen, brieven, maniëristische roman 

-‐ Maximes: François La Rochefoucauld 

-‐ Préciosité-‐cultuur 

-‐ ∼ aforisme 

-‐ spitsvondig of humoristisch geformuleerde definities en spreuken 

-‐ levensprincipes 

-‐ Réflexions ou sentences et maximes morales: 

-‐ spanning: (uiterlijke) schijn -‐ (ideëel) wezen 

-‐ pessimisme: eigenbelang 

-‐ Briefliteratuur: Mme. De Sévigné 

-‐ society-‐brieven 

-‐ geestelijke ontreddering 

-‐ Maniëristische roman: Mme. de La Fayette 

-‐ eerste Franse psychologische roman: La Princesse de Clèves 

-‐ banale liefdesgeschiedenis 

-‐ karakterontleding: innerlijke conflicten 

-‐ intersubjectieve relaties 

-‐ destructieve werking van de liefde 

-‐ moralisme 

5.3. Het barokepos 


-‐ John Milton 

-‐ christelijke revival tijdens barok 

-‐ Paradise Lost: 12-‐delig religieus epos 

-‐ zondeval van de eerste mens 

-‐ held is mens in het algemeen (breuk met epische traditie) 

-‐ mensheid als symbool: kosmische huivering 

-‐ karakters: tragische lotsbestemming (ironische toon) 

19 / 46

5.4. De barokke avonturenroman 

5.5. Barokdrama 

-‐ Don Pedro Calderon de la Barca 

-‐ verheerlijking van de Rooms-‐katholieke Kerk en haar dogma’s (godsdienstig-‐historische stukken) 

-‐ filosofisch motief: ijdelheid 

-‐ psychologie in de comedia’s: conflict liefde -‐ eer 

-‐ Joost Van den Vondel 

-‐ ten dienste van het Rooms-‐katholieke geloof 

-‐ antithese 

-‐ Lucifer 

-‐ Adam in ballingschap 


20 / 46

Hoofdstuk 8: Classicisme (17e eeuw) 

1.Inleiding 

1.1. Periodisering en verspreiding 

-‐ Frankrijk: classicisme ipv. barok (l’ âge classique) 

-‐ klassieke voorbeelden 

-‐ 2e helft 17e eeuw: ook in Engeland en Spanje 

-‐ aristocratische kunstleven van London 

-‐ Vondel en in Duitsland 

-‐ pseudo-‐classicisme 

1.2. Cultuurhistorische context 

-‐ cultuur van het (koninklijke) hof 

-‐ Cultuursociologische situatie 

-‐ geestelijk imperialisme (Louis XIV) 

-‐ sociale cultuurdragers: brevetadel ipv. geboorte-‐adel (le roi soleil) 

-‐ Renaissancistische voorbeeld: honnête home -‐-‐> gentilhomme 

-‐ etiquette 

-‐ levenscode ook voor burgerij 

-‐ Kunstsociologische situatie 

-‐ cultuurimperialisme 

-‐ staatsreligie 

-‐ autoritaire hofcultuur 

-‐ classicistische kunstvormen 

-‐ hofcultuur: académies reglementeren kunstdisciplines (Colbert) 

-‐ classicistische normen 

-‐ voorbeelden uit Oudheid & Renaissance 

-‐ strikte toepassing van de traditionele vormwetten 

-‐ klassieke regelesthetica 

2.Kenmerken 

2.1. La querelle des anciens et des modernes 

-‐ vernieuwers vs. traditionalisten -‐-‐> niet-‐officiële kunst vs. academische kunst 

-‐ individuele expressie 

2.2. Literaire kenmerken 


-‐ Rationaliteit, discipline 

-‐ orde en evenwicht 

-‐ formeel: afgemeten, juiste verhoudingen (imitatio) 

-‐ thematisch: psychologische conflict verstand vs. affect (plichtsbesef) 

-‐ Regelpoëtica 

-‐ Art Poétique, Nicolas Boileau 

-‐ klassieke esthetische normen 

-‐ afwijking van antieke wereldbeeld 

-‐ normbevestiging: cultiveren van vaste gewoontes en universele waarden 

21 / 46

-‐ theater: 

-‐ drie eenheden (Aristoteles) 

-‐ vraisemblance: geloofwaardigheid, waarschijnlijkheid 

-‐ bienséance: morele voorschriften en beleemeidsconventies 

-‐ sociale hiërarchie 

-‐ Taalzorg 

-‐ volkstaal modelleren en uitzuiveren (Académie Française, auteurs) 

3. Vertegenwoordigers 

-‐ niet de enige stijl in die periode 

-‐ functionele literatuurproductie (redevoeringen) 

-‐ maniëristische hofcultuur 

-‐ didactische roman (Télémaque, Fenelon) 

-‐ lyriek (François de Malherbe) 

-‐ maar vooral dramatiek: 

-‐ Pierre Corneille 

-‐ blijspelen & tragedies 

-‐ verhaalstof: Romeinse geschiedenis 

-‐ thematisch: 

-‐ helden pogen met grote wilskracht en hartstocht een ideaal te verwezenlijken 

-‐ morele conventies 

-‐ formeel: 

-‐ wijkt soms af van drie eenheden 

-‐ retorisch, gezwollen taalgebruik 

-‐ Jean Racine 

-‐ Tragedies 

-‐ thematisch: conflict rede vs. passie, keuze voor dood (geïntellectualiseerde hartstocht) 

-‐ formeel 

-‐ klassieke compositiewetten 

-‐ crisismoment 

-‐ pöetischer, soberder en eleganter 

-‐ Molière 

-‐ regisseur, acteur 

-‐ koninklijk hof 

-‐ blijspelen 

-‐ psychologische karaktertekening 


-‐ vroeg werk: kluchten, maatschappelijke satires 

-‐ rijp werk: 

-‐ psychologische komedies 

-‐ zedenkomedies (sociale verhoudingen) 

-‐ liefde en ontrouw 

-‐ hypocrisie van opvoedingsinstanties 

-‐ vroomheid 

-‐ intellectualistisch sociaal type dat intersubjectieve amankelijkheid ontkent 

-‐ later werk (mecenaat): ontspanningsstukken 

-‐ afgezwakte sociale kritiek 

-‐ nadruk op komische effecten 

-‐ comédie ballet 

22 / 46

18e-‐eeuwse literatuurstromingen 

Hoofdstuk 9: Paradoxen van de 18e-‐eeuwse literatuur 

1. Overzicht van de voornaamste tendensen in de 18e eeuw 

-‐ einde hofcultuur 

-‐ opkomst burgerlijke cultuur: culturele vernieuwing 

1.1. De erfenis van de 17e eeuw 

-‐ pseudo-‐classicisme: steriele kunstvormen (

3.De rol en de sociale basis van de burgerlijke ideeën 

-‐ verlichting: pragmatisme, scepticisme, rationalisme 

-‐ preromantiek: natuurlijke eenvoud, sentimenteel subjectivisme 

-‐ vrije meningsuiting, discussiecultuur 

-‐ nieuwe sociale fenomenen 

-‐ Verenigingen 

-‐ academies 

-‐ salons 

-‐ leesgezelschappen 

-‐ alfabetisering 

-‐ literaire café & boekhandel 

-‐ vrijmetselaarsloges 

-‐ discussieforum 

-‐ tolerante & adogmatische rationele denkers 

-‐ rituelen en symbolen: middeleeuwse kathedraalbouwers 

-‐ syncretisch geheel 

-‐ conflict met autoritaire gezagsvormen 

-‐ Nieuwe media 

-‐ drukkerijen en uitgeverijen 

-‐ afname van de censuur 

-‐ zedenkundige tijdschriften 

-‐ spectatoriale tijdschriften (Addison en Steele, The Spectator) 

-‐ gevarieerde vorm 

-‐ gevarieerde thematiek 

-‐ gevarieerde stijl 

-‐ De rol van de burgervrouw in de 18e eeuw 

-‐ nieuwe publiek 


24 / 46

Hoofdstuk 10: Pseudoclassicisme & Rococo 

1. Zedenkomedies van het pseudoclassicisme 


-‐ stereotiep stramien 

-‐ psychologische ontleding 

-‐ liefde 

-‐ The Restoration Comedy (comedy of manners) 

-‐ blijspel 

-‐ thematisch: kritiek op schijnmoraal, lachen met domheden 

-‐ dubbelzinnig, schunnig 

-‐ Comédie larmoyante 

-‐ tragisch met happy end 

-‐ burgerlijke sfeer: Parijse publiek 

-‐ sentimentaliteit 

-‐ contrasten: pathetiek vs. vertedering, drama vs. melodrama, tragiek vs. komiek 

-‐ idyllisch en melancholisch 

2. Rococoliteratuur (2e helft 18e eeuw) 

2.1. Terminologie 

-‐ weelderige ornamentvorm 

-‐ sierlijke en virtuoze vormgeving 

-‐ waarden van de burgerij: het intieme en het zinnelijke 

2.2. Literaire kenmerken en vertegenwoordigers 

-‐ Thematisch 

-‐ Hedonisme: theater en fictie: kunstmatig paradijs 

-‐ Technieken om de profane theaterwereld te scheppen 

-‐ proloog 

-‐ kunstmatige wereld in het proza: haast overdreven sentimentele setting (cf. fêtes galantes) 

-‐ anakreontische poëzie: stereotiep pastoraal, mythologisch, luchtig, erotisch (cf. fêtes galantes) 

-‐ Melancholie: onzekerheid tav. vergankelijke wereld 

-‐ schijnoptimisme 

-‐ aantonen hoe moeilijk het is het aangename van het leven in stand te houden 

-‐ Wieland, Die Geschichte des Agathons 

-‐ ridderroman met moderne gevoeligheden 

-‐ persoonlijke, psychologische elementen (Bildungsroman) 

-‐ Generisch 

-‐ Formeel 


25 / 46

Hoofdstuk 11: De Verlichting 


1.1. Ontstaan en betekenis van de Verlichting 

-‐ theoretisch-‐filosofische ideeënstroming 

-‐ radicale ideeën 

-‐ democratisch 

-‐ rationalisme 

-‐ scepticisme 

-‐ verdraagzaamheid 

-‐ pragmatisme 

-‐ rol van de schrijver-‐intellectueel: kritische, pragmatische burger (l’homme cultivé) 

-‐ Ontstaan 

-‐ Engelse burgerij: sociale, economische en politieke omwentelingen 

-‐ Franse Verlichting: gelaïciseerd & combattief 

-‐ Duitse Verlichting: saai, nuchter, sterk oiv. Franse en Engelse voorbeelden 

1.2. Intellectuele pijlers van de Verlichting 

-‐ Filosofie 

-‐ taakuitbreiding: Praktische Rede, Gezond Verstand 

-‐ rationale verklaring voor alles 

-‐ Descartes en Spinoza 

-‐ Kant 

-‐ basisdiscipline aan universiteiten 

-‐ salons 

-‐ publicaties verdubbelen 

-‐ Religie 

-‐ traditionele theïsme verliest aan invloed 

-‐ deïsme: 

-‐ schepper grijpt niet in 

-‐ mens is verantwoordelijk 

-‐ Vrijmetselarij 

-‐ freethinkers: wijzen elke vorm van religiositeit af 

-‐ Ethiek 


-‐ filosofische, rationele fundering 

-‐ David Hume: niet universeel, noch boventijdelijk 

-‐ Encyclopedieën en andere filosofische geschriften 

-‐ Diderot & d’Alembert 

-‐ synthese van toenmalige kennis 

-‐ lezer overtuigen van Verlichtingsideeën 

-‐ kritische rationaliteit vs. dogmatisch denken 

26 / 46

-‐ Voltaire 

-‐ berucht en gevreesd satiricus 

-‐ onvoorwaardelijke tolerantie 

-‐ ballingschap in Engeland: contact met Engelse Verlichting 

-‐ contes philosophiques: vs. godsdienstig fanatisme & politiek absolutisme 

-‐ verblijf aan Duitse hof 

-‐ tweede ballingschap: historisch werk (anti-‐Eurocentrisme) 

-‐ metafysisch: deïsme (persoonlijke, natuurlijke religiositeit) 

-‐ politiek: gelijkheid, vrijheid, broederschap 

2.Vertegenwoordigers van het Verlichtingsdenken 

2.1. Filosofisch geïnspireerde literatuur 

-‐ Gotthold Ephraim Lessing 

-‐ Nathan der Weise (toneelstuk): religieuze tolerantie 

-‐ Denis Diderot (Jacques le fataliste et son maître) 

-‐ pamfletten en polemische geschriften 

-‐ literatuur 

-‐ bewondering voor Engelse burgerlijke literatuur 

-‐ Voltaire: Candide ou l’optimisme (contes philosophiques) 

-‐ vs. godsdienstig fanatisme, idealistische filosofie en politiek absolutisme 

-‐ pragmatisme 

-‐ Alexander Pope 

-‐ van vormvirtuositeit en speelsheid naar beschouwende, verstandelijke lyriek 

2.2. De burgerlijke zedenroman in Engeland 


-‐ Daniel Defoe 

-‐ Robinson Crusoe 

-‐ burgerlijke deugden: initiatief en rationaliteit, vooruitgangsoptimisme 

-‐ exotisch: koloniale expansie 

-‐ Moll Flanders 

-‐ geromanceerde biografie 

-‐ losstaande, realistische taferelen 

-‐ formeel: ∼ schelmenroman 

-‐ liberaal, optimistisch, burgerlijk-‐puriteins, geloof in wereld & God 

-‐ Jonathan Swift 

-‐ menselijke ambitie -‐-‐> onmenselijke machtsstrijd 

-‐ conservatief, pessimistisch, sarcastisch-‐superieur, wereldverachting en mensenhaat 

-‐ Gulliver’s Travels 

-‐ satirisch, sarcastisch 

-‐ ridiculiseert burgerij 

-‐ overdrijvingen 

-‐ confrontatie: problematische held vs. problematische samenleving 

-‐ Henry Fielding 

-‐ magistraat, grote mensenkennis 

-‐ menselijke komedie in een verhaal 

-‐ The History of Tom Jones, a Foundling: aanvaardbare middenmaat 

-‐ Joseph Andrews: religieuze en morele hypocrisie van de burgerij (satirisch) (parodie op Pamela) 

27 / 46

2.3. De sentimentele zedenroman 

-‐ intersubjectieve relaties & psychologie 


-‐ Samuel Richardson 

-‐ Pamela or Virtue Rewarded: 

-‐ briefroman 

-‐ dienstmeisje Pamela (deugdzaamheid overwint) 

-‐ wensdroomliteratuur 

-‐ Clarissa Harlowe 

-‐ briefroman 

-‐ gelijkaardige intrige 

-‐ huiselijke kader: kleine, alledaagse problemen 

-‐ concrete burgers (gemoedsleven) 

-‐ analyse van psychologische en morele problemen 

-‐ puriteinse zedelijkheidsidealen (didactisch) 

-‐ belang van het emotionele 

-‐ Lawrence Sterne 

-‐ The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman 

-‐ algemene beschouwingen over ‘het Leven’ 

-‐ plotloos, collage van opmerkingen en reflecties 

-‐ experimenteel 

-‐ A Sentimental Journey through France and Italy 

-‐ vlucht van emotionele armoede van het puriteinse Engeland 

-‐ Abbé Prevost 

-‐ didactisch 

-‐ Manon Lescaut 

-‐ moralisme (zedenroman) en emotionaliteit (sentimenteel) 

-‐ onmogelijke en fatale liefde 

28 / 46

Hoofdstuk 12: Preromantiek 


1.1. Situering van de preromantiek 

-‐ nieuwe esthetica 

-‐ rationele cultuur in vraag gesteld 

-‐ belangstelling voor het emotionele 

-‐ betovering van het leven 

-‐ strijd tegen troosteloze nuchterheid 

1.2. Filosofische achtergrond van de preromantiek 

-‐ Jean-‐Jacques Rousseau: twee prestigieuze prijsvragen -‐-‐> latere werken 

-‐ intellectuele vooruitgang = zedelijke achteruitgang 

-‐ menselijke natuurtoestand geperverteerd (ongelijkheid) 

-‐ privé-‐eigendom 

-‐ autoritaire gezagsvormen 

-‐ ontaarding van macht in willekeur 

-‐ sociaal contract: wil van de gemeenschap 

-‐ natuurlijke goedheid van de mens 

-‐ verdorven door maatschappij 

-‐ opvoeding is belangrijk 

2.Kenmerken van de preromantische esthetica 

2.1. Originaliteit van de literaire vormgeving 

-‐ afwijken van de klassieke en classicistische vorm 

-‐ herontdekking van Shakespeare 

2.2. Thematische kenmerken 

-‐ Subjectieve emoties 

-‐ liefde, verdriet en liefdesverdriet 

-‐ expressie van individuele gevoelens 


-‐ Jean-‐Jacques Rousseau 

-‐ Julie ou La nouvelle Héloïse 

-‐ onmogelijke liefde door maatschappelijke conventies 

-‐ geestelijke band 

-‐ ambivalentie: Verlichtingsideeën + onbestemde, depressieve stemmingen 

-‐ Goethe: Het lijden van de jonge Werther (Sturm und Drang-‐beweging) 

-‐ natuurmotief 

-‐ religieuze bewondering: James Thomson 

-‐ woeste, ongebreidelde grootsheid 

-‐ het bovennatuurlijke en angstaanjagende 

-‐ graf-‐ en maanpoëzie (Gray) 

-‐ Griezelroman, Gothic Novel 

-‐ angstaanjagend decor 

-‐ personages 

-‐ plot 

-‐ motieven 

29 / 46

-‐ cultus van het ongerepte 

-‐ wat aan de rationaliteit ontsnapt 

-‐ le bon sauvage 

-‐ het ongerepte verleden 

-‐ de volksziel 

-‐ oerpoëzie door collectief scheppend geheel 

-‐ spontaneïteit en regelloosheid 

-‐ het kinderlijke 

-‐ nostalgie naar het verleden 

-‐ Oudscandinavische poëzie 

-‐ Ossianisme: Keltische liedereren 

-‐ tegengesteld aan Romeins-‐Franse pseudo-‐classicisme 

-‐ patriottisme 

-‐ heldhaftige daden van voorouders 

-‐ sentimentele, geëxalteerde liefde (melancholie) 

-‐ ongerepte natuur en oerkracht 

Hoofdstuk 13: Neoclassicisme 


30 / 46

Inleiding 

1. Continuïteit tov. de 18e eeuw 

-‐ 18e eeuw: burgerlijke cultuurvormen 

-‐ kritische rede 

-‐ het emotionele 

-‐ ontstaan in Engeland 

Literaire ontwikkelingen in de 19e eeuw 

-‐ 19e eeuw: 

-‐ romantiek & symbolisme: gevoelsgerichte esthetica 

-‐ realisme & naturalisme: erfgenamen van Verlichting 



-‐ De Industriële Revolutie 

-‐ Engeland: mechanisering, rationalisatie & industriële massaproductie 

-‐ sociologisch: kapitaal vs. arbeid (economische positie) 

-‐ voortdurende dynamiek: betrekkelijkheid & historische bepaaldheid 

-‐ Culturele gevolgen 

-‐ Individualisme (liberalisme: laisser faire -‐ laisser aller) 

-‐ pessimistisch fatalisme: melancholie en elegie 

-‐ radicaal optimisme: kritische rationaliteit 

-‐ decadentisme binnen het symbolisme: pessimisme en ondergangsstemming 

3. Kunstsociologische situatie: de autonomie van de kunstenaar 

-‐ Autonomie van de kunstenaar 

-‐ materieel vlak: geen externe dwang 

-‐ bohémien: geïsoleerde sociale sfeer 

-‐ kunst als oppositie 

-‐ realisme: kritische oppositie tgo. geïndustrialiseerde en verburgerlijkte samenleving 

-‐ esthetische oppositie: romantici en symbolisten stellen de realiteit in vraag 

-‐ l’art pour l’art binnen het symbolisme 

-‐ schilderkunst: primauteit van eigen esthetische visie 

-‐ Angelsaksische wereld 

31 / 46

Hoofdstuk 14: Romantiek 

1. Literaire kenmerken 

1.1. Kunstsociologische kenmerken 

-‐ a}eer van normensystemen 

-‐ persoonlijke pöeticale reflectie: individuele manifesten 

-‐ creatio: doorbreking van bestaande normen 

-‐ genie-‐cultus: esthetische vermogens van de kunstenaar (poeta vates) 

-‐ lord Byron: persoonlijkheidsideaal (Byronic Hero) 

-‐ weerstand tegen elke dwang uit de buitenwereld 

-‐ radicale helden 

-‐ machogedrag 

-‐ immoreel en cynisch zel~eeld 

-‐ bespot burgerlijke heiligdommen 

-‐ zwarte romantiek 

-‐ slachtoffer van femme fatale 

-‐ mal du siècle-‐gevoel 

-‐ eenzaamheidscultus 

-‐ bandeloos individualisme 

-‐ spel met leven en dood 

1.2. Formele kenmerken 

-‐ originaliteit: variatie in expressiemiddelen 

-‐ vrijheid 

-‐ hyper-‐individualisme, pathetiek 

-‐ stilistische eenvoud (conversatie) 

1.3. Individualistische thematiek 

-‐ geniale individu vs. maatschappij 

-‐ grote persoonlijkheden 

-‐ vrijheidsstrijd 

-‐ trouw, vrijheidsdrang, existentiële authenticiteit en moedig zel~ewustzijn 

Johan Wolfgang (von) Goethe: vrijheidsstrijd en verzetstrijders 

Friedrich Schiller: idem 

Heinrich von Kleist 

Lord Byron: romantisch persoonlijkheidstype 

Stendhal 

Heinrich Heine: sociaal bewogen auteur, hekelt maatschappelijke toestanden 

Alphonse de Lamartine: functie van poëzie: filosofisch, religieus, politiek & sociaal (progressief auteur) 

-‐ esthetische genie vs. banale wereld 


-‐ vermogen om schoonheid te scheppen 


Percy Byssche Shelley: spirituele schoonheid en extreem individualisme 

John Keats: dichter als goddelijk schepper 

32 / 46

1.4. Irrationele motieven 

-‐ Ongeremde, passionele emotie 

-‐ gewoon vs. buitengewoon 

-‐ liefde & smart 

Johann Wolfgang (von) Goethe 

Percy Bysshe Shelley: allegorische zoektocht naar ideale liefde 

Alfred de Musset: tragisch, verscheurdheid & weemoed, smart 

-‐ Sehnsucht: 

-‐ melancholisch verlangen naar het onbereikbare en principieel onvindbare -‐-‐> naar de dood 

-‐ heimwee & vaderlandsloosheid 

-‐ zelfmoord 

-‐ nacht 

Novalis: nacht, natuur en sprookje (blauwe bloem: onbereikbare) 

-‐ Escapistische motieven 

-‐ natuur 

-‐ ideale toevluchtsoord 

-‐ spiegel van stemmingen en gevoelens 


William Wordsworth: landelijke leven (the essential passions of the heart) 

-‐ fascinatie voor het duistere en het bovennatuurlijk 

-‐ horror vs. terror 

-‐ cf. Gothic Novel 

-‐ Het kinderlijke en het ongerepte 

-‐ verwondering 

-‐ Wordsworth: ongerepte onschuld 

-‐ Blake: twee tegengestelde werken: menselijke deugd / besef van het Kwade 

-‐ Historische thematiek: geïdealiseerd verleden 

Sir Walter Scott: wetenschappelijke interesse 

-‐ exotisme: het geografisch verwijderde 

-‐ universele oertoestand 

-‐ het specifieke en het totaal andere van het vreemde milieu 

François René Chateaubriand: geëxalteerde beschrijvingen van exotische landschappen 

-‐ Religieuze motieven 

-‐ mystieke eenwording met het sacrale & verlangen naar ideale toestand 

-‐ pantheïsme, deïsme: eenwording van mens & natuur 

William Blake: verruimd kosmisch bewustzijn (doorbreking van conventies) 

Coleridge 

Alphonse de Lamartine: innerlijkheid, liefdesverheerlijking en christelijk idealisme 

Johann Wolfgang (von) Goethe: kosmisch, pantheïstisch gevoel 

33 / 46

2.Realisme in het kader van de romantiek 


-‐ individualistische literatuuropvatting -‐-‐> voorheen ‘verboden’ thema’s 

-‐ originaliteitsstreven -‐-‐> nieuwe verhaalstof (onesthetisch ervaringsmateriaal) 

-‐ sociale thema’s 

-‐ verbondenheid met het volk 

-‐ maatschappelijke emancipatie (vrijheidsstrijd) 

-‐ politieke en sociale inzichten -‐-‐> feuilletons (cf. Victor Hugo, Les Misérables) 

-‐ emotionaliteit en maatschappelijke druk 

-‐ Stendhal 

-‐ romantische esthetica 

-‐ Verlichtingsdenken (Rousseau) 

-‐ hartstocht & genie-‐cultus 

-‐ politieke kroniek: koele en nuchtere blik, ironische afstandelijkheid 

-‐ Honoré de Balzac 

-‐ authentieke waarden vs. kapitalistische samenleving 

-‐ satirisch tov. burgerij 

-‐ geldhonger & machtswellust -‐-‐> degeneratie 

-‐ gevoel vs. maatschappij 

-‐ conservatief-‐nostalgisch tov. Ancien Régime 

-‐ destructiviteit van passies 

-‐ a}eer voor rationaliteit en geldzucht 

34 / 46

Hoofdstuk 15: Realisme 

1. Inleiding 

-‐ de werkelijkheid 

-‐ verlichtingsroman 

-‐ realistisch geïnspireerde romantiek 

-‐ realistische roman 

-‐ symbolisme 

-‐ meest gekozen in de 20e eeuw 

-‐ ‘kritisch realisme’ 

-‐ in strikte zin: beperkt in tijd 


-‐ wetenschap & objectiviteit ook in cultuur 

-‐ wetenschappelijk socialisme 

-‐ economisch georiënteerd utopisme 

-‐ positivisme op het vlak van de sociologie 

-‐ atheïsme en agnosticisme gebaseerd op wetenschappelijk bijbelonderzoek (projectieleer) 

-‐ deterministisch mensbeeld: mens wordt bepaald door materiële factoren 

-‐ biologisch: Charles Darwin 

-‐ cultureel en biologisch: Hippolyte Taine (race, milieu et moment) 

-‐ revolutionaire politieke theorieën: veranderbaarheid van mens & samenleving 

3. Kenmerken van de realistische esthetica 

3.1. Kenmerken van de realistische roman 

-‐ de roman als kunstvorm (als hoge stijl) 

-‐ maatschappelijke en psychologische context 

-‐ tranche de vie: alledaagsheid 

-‐ realistische technieken 

-‐ objectieve observatie 

-‐ doorbreken van het lineaire, chronologische verhaalverloop 

-‐ in medias res (ex abrupto) 

-‐ retrospectieve techniek 

-‐ naturalisme: causale verbanden (deterministisch mensbeeld) 

-‐ impressionisme: zintuiglijke prikkels, nauwkeurige en smaakvolle stijl 

3.2. Kenmerken van het realistische en naturalistische drama 

-‐ dialoog 

-‐ actuele maatschappij 

-‐ menselijk aspect ondergeschikt aan tijdsgebonden strekking 

-‐ sociale leven 

-‐ constructie van personages 

-‐ spreektaal 

-‐ alledaagse figuren & menigtes 


35 / 46

4. Vertegenwoordigers van de realistische romankunst 

4.1. De Franse realistische roman 

-‐ Gustave Flaubert 

-‐ Madame Bovary: 

-‐ schokeffect, proces 

-‐ impassibilité & impartialité 

-‐ contrasten (romantisch idealisme vs. vulgaire, alledaagse fenomenen) 

-‐ L’éducation sentimentale: 

-‐ amoureuze ontgoocheling 

-‐ politieke desillusie van revolutionaire generatie van 1848 

-‐ Bildungsroman 

-‐ autonome kunstenaar 

-‐ Emile Zola 

-‐ naturalisme 

-‐ sociale en culturele situatie (wetenschappelijke methode) 

-‐ theoretisch geschrift: Le roman expérimentale 

-‐ sociaal-‐historicus 

-‐ diagnostiseren van symptomen 

-‐ methode: determinisme & erfelijkheidstheorie 

-‐ romancycli: vb. Les Rougon-‐Macquart. Histoire naturelle d’une famille sous le second empire 

-‐ sociale ziektesymptomen 

-‐ 1 familie -‐-‐> maatschappelijke situatie 

4.2. De Engelse realistische roman 

-‐ gematigd realisme 

-‐ optimistisch geloof in de ‘mensheid’ 


-‐ Charles Dickens 

-‐ autodidact, journalist 

-‐ autobiografisch, sociale dimensie 

-‐ zel}ant van de samenleving 

-‐ klassejustitie 

-‐ onrechtvaardige verdeling van rijkdom 

-‐ sentimentaliteit 

-‐ oppervlakkige personages 

-‐ realistische kenmerken: observatie van milieu en sociale types 

-‐ William Makepeace Thackeray 

-‐ sociale kritiek 

-‐ scherp ironisch en satirisch 

-‐ Vanity Fair: kritiek: sociale schijn ipv. maatschappelijke realiteit (insincerity & romantische schijnwaarden) 

-‐ Charlotte en Emily Brontë 

-‐ Charlotte: ongelukkige liefde; individuele, romantische hartstocht 

-‐ Emily: Wuthering Heights: romantiek + realisme 

-‐ demonische verbeelding & hartstocht-‐ en liefdesthematiek 

-‐ psychologische uitbeelding 

36 / 46

-‐ George Eliot 

-‐ psychologische karakterontleding 

-‐ menselijke psyche & sociale omgeving 

-‐ bekrompen leven op het platteland, dogma’s & enggeestig provincialisme (liberaal, positivistisch) 

4.3. De Russische realistische roman 

-‐ allerminst moderne samenleving 

-‐ propaganda voor Verlichtingswaarden 

-‐ menselijke psyche 

-‐ Ivan Toergenjev 

-‐ doorbraak van Russische literatuur in het Westen 

-‐ romantisch: natuur & liefde 

-‐ Vaders en Zonen: oudere generatie (idealistisch, romantisch) vs. jongere generatie (nihilistisch, kritisch) 

-‐ Fjodor Dostojevski 

-‐ biografie 

-‐ gedeclasseerde -‐-‐> sociaal engagement 

-‐ verbanning naar Siberië (revolutionair) -‐-‐> empathie met verschoppelingen 

-‐ zwervend bestaan door Europa (feuilletonbijdragen) 

-‐ belangrijk voor ontwikkeling Westerse Roman 

-‐ oppervlaktestructuur 

-‐ dieptestructuur: 

-‐ psychologisch realisme, ideële organisatie 

-‐ politieke en religieuze problematiek 

-‐ Russische context, maar universele waarde 

-‐ morele ideeën: slavofilie 

-‐ nationale eigenheid, godsdienstige tradities 

-‐ bevrijde maatschappij 

-‐ Ljev Tolstoj 

-‐ nieuwe levens-‐ en wereldbeschouwingen 

-‐ religieus-‐ethische sekte (evangelische christendom) 

-‐ sociaal engagement 

-‐ novelles: 

-‐ sociaal-‐realistische frescoromans 

5. Vertegenwoordigers van het realistische en naturalistische drama 

-‐ dramatiek ondergeschikt aan romans 


-‐ Henrik Ibsen 

-‐ burgerlijke maatschappij op de korrel 

-‐ huichalarij 

-‐ positie van de vrouw 

-‐ dubbelmoraal in het huwelijk 

-‐ retrospectieve techniek (vs. zuivere intrige-‐techniek) 

-‐ August Strindberg 

-‐ naturalistische dramatiek 

-‐ verhouding man-‐vrouw (strijd op leven en dood) 

-‐ invloed 

37 / 46


-‐ Gerhart Hauptmann 

-‐ ° naturalistische theater in Duitsland 

-‐ De Wevers 

-‐ opstand -‐-‐> toneelomwenteling 

-‐ proletariaat centraal (groep ipv. individu) 

-‐ dialect 

-‐ determinering door sociale situatie (ipv. noodlot) 

-‐ Herman Heijermans 

-‐ Nederlandstalige naturalisme 

-‐ maatschappelijke context & bewustmakend 

-‐ situatie in een milieu ipv. de handeling 

-‐ levensechtheid 

-‐ Op hoop van zegen: 

-‐ failliet van menselijke samenleving

Hoofdstuk 16: Symbolisme 

1. Kenmerken 

-‐ Formele kenmerken 

-‐ impressionistische stijl 

-‐ hoogstpersoonlijk & suggestief 

-‐ plastische en muzikale taaleffecten 

-‐ symbolen 

-‐ bovenzintuiglijke werkelijkheid: subjectieve esthetische ervaring 

-‐ magisch gehalte 


-‐ correspondentie symbool -‐ psychische werkelijkheid van de dichter 

-‐ ik-‐cultus: introspectie 

-‐ liefde als bemiddelaar 

-‐ het paranormale en het metafysische 

-‐ het magische, bovenzintuiglijke 

-‐ spiritualistisch en anti-‐materialistisch 

-‐ estheticisme 

-‐ alledaagse moderniteit -‐-‐> zuivere schoonheid 

-‐ decadentisme 

2. Voorlopers van het symbolisme 


-‐ Charles Baudelaire 


-‐ eenvoudig en precies 

-‐ ≠ esthetische vermogens 

-‐ synesthesie: geheimzinnige overeenkomsten 

-‐ vormcultus: strak stramien 


-‐ geheimzinnige relaties tussen het ‘ik’ en de buitenwereld (religieuze verbinding) 

-‐ menselijk ‘gemis’ (onvoldaanheid) & contact met buitenwereldse fenomenen 

-‐ moderne leven: 

-‐ aardse vitaliteit 

-‐ esthetisch plezier 

-‐ moderne grote stad 

-‐ ambivalentie van het decadentisme: 

-‐ zuivere, schone vs. kwade, perverse, onesthetische 

-‐ Paul Verlaine 

-‐ eerste werken: 

-‐ vormcultus 

-‐ speelse rococopoëzie 

-‐ vernieuwing: muzikaliteit 

-‐ evolutie: omwentelingen in zijn leven 

-‐ homosexuele relatie, gevangenschap, katholicisme 

-‐-‐> dichter: marginaal individu: zondebesef & schuldbewustzijn 

-‐ poète maudit: losbandigheid en wroeging & berouw (ambivalentie) 

-‐ Stéphane Mallarmé 

-‐ intellectualisme & abstractie (idealisme) 

-‐ dichtkunst moet suggereren 

-‐ alledaagse, communicatieve taalgebruik vs. poëtisch taalgebruik (innerlijke werkelijkheid) 

39 / 46

3. De symbolisten 

3.1. De symbolistische beweging 

3.2. Symbolistische dichters 

-‐ laat-‐symbolisme (20e eeuw) 

-‐ Paul Valéry 

-‐ intellectualisme van Mallarmé 

-‐ toverspel met taal (mathematische combinaties) 

-‐ relaties tussen begripsinhoud & klankwaarde 

-‐ Rainer Maria Rilke 

-‐ estheticisme: impressionistisch, gemaniëreerde vorm & ritmisch-‐lyrisch proza 

-‐ modernisme: eenvoudige dictie, symbolische lading, religieus geïnspireerde levensverheerlijking 

-‐ visie op het onzegbare & hermetische muzikale taal 

-‐ William Butler Yeats 

-‐ tot 1900 

-‐ dromerig en romantisch, nostalgisch (natuurschoon) 

-‐ The Rose: Ierse overleveringen als inspiratie, mysterieuze sfeer 

-‐ mystiek verleden 

-‐ vanaf 1900 

-‐ precieze en heldere beeldspraak 

-‐ spreektaal-‐woordenschat 

-‐ satirisch 

-‐ A vision 

-‐ persoonlijke mythologie en mysticisme 

3.3. Symbolisch theater 

-‐ Maurice Maeterlinck 

-‐ drame statique: geen spanning 

-‐ catastrofe is uitgangspunt 

-‐ symboliek 

-‐ gevoelens en stemmingen 

-‐ mythisch-‐symbolisch decor 

-‐ noodlot is onvermijdelijk 

-‐ blindheid -‐-‐> angst & beklemming 

-‐ noodlot, liefde en dood 

-‐ Andere vormen van symbolistisch theater 

-‐ Anton Tsjechov: 

-‐ geen actie, geen heldendaden 

-‐ sfeerschepping & karaktertekening (gestagneerde samenleving) 

-‐ De Kersentuin: vruchteloze pogingen om de samenleving te redden 

3.4. Hyper-‐estheticisme in het symbolistische proza 


40 / 46

Literaire ontwikkelingen in de 20e eeuw 

Hoofdstuk 17: de historische avant-‐gardebewegingen 

1. Cultuurhistorische context en periodisering 

1.1. Cultuurhistorische context 

-‐ nieuwe filosofische en cultuurtheoretische inzichten 

-‐ religieus en moreel besef versplintert 

-‐ denkers van het wantrouwen 

-‐ existentiële crisis 

-‐ conservatief cultuurpessimisme 

-‐ alternatief: nieuwe visie op de mens 

-‐ God is dood: leve het ongeremde, bevrijde individu 

-‐ relativisme en laïcisering 

-‐ moderniteit 

2. Kenmerken 

2.1. Kunstsociologische kenmerken 

-‐ artistieke subculturen 

-‐ voorhoede tegen bestaande orde 

-‐ maatschappelijke elite 

-‐ artistieke elite 

-‐ politieke en artistieke actie: radicaal breken met tradities 

2.2. Artistieke kenmerken 

-‐ vernieuwingsdrang, anti-‐traditionalisme 

-‐ verwerping conventionele communicatie 

-‐ rationeel vs. affectief 

-‐ futurisme, expressionisme, surrealisme 

-‐ onbewuste assocatievermogen -‐-‐> creativiteit 

-‐ vitale en onbewuste impulsen vs. rationele logica 

-‐ zuivere, kinderlijke 

-‐ originaliteit van de communicatie (sonoriteit, typografie) 

-‐ kunst als spel 

-‐ anti-‐kunst 

-‐ nieuwe expressievormen: bricolage 

-‐ montage en collage 

-‐ participatie: zelf betekenis toekennen 

-‐ vermengen van kunst & leven 

3. Futurisme 


-‐ energie & dynamiek 

-‐ daad 

-‐ wereld van morgen 


41 / 46


-‐ dynamisch en vrij taalgebruik 

-‐ afwijkende visie op literaire communicatie 

4.Expressionisme 

-‐ antiburgerlijk 

-‐ sociaal-‐politieke en existentiële problemen 

-‐ formele vernieuwingen 


-‐ revolutie van de taal, nieuwe communicatie 

-‐ vrije vers, ritme primeert 

-‐ simultaneïteitstechniek 

-‐ montagetechniek 


-‐ existentiële motieven (dysforisch & euforisch) 

-‐ existentiële crisis: wanhoop, angst en vereenzaming 

-‐ redding 

-‐ grootstadsmotief 

-‐ spiritualisme 

-‐ sociale motieven: wereldondergang en regeneratie 

-‐ ondergang van de burgerlijke maatschappij 

-‐ chaotische impressies en apocalyptische motieven (grootstadsmotief) 

-‐ metaforen (verval, ziekte, dood) 

-‐ herstel: positieve noot van de ‘nieuwe mens’ 

5.Dadaïsme 

-‐ meeste radicale, meest internationaal 

-‐ nihilistisch & anarchistisch (benaming) 

-‐ Tristan Tzara: manifesten 


-‐ mentaliteit propageren 

-‐ vrijheid en spontaneïteit 

-‐ (semi-‐)literaire activiteiten: onvrede met burgerlijke cultuur & hypocriete ‘beschaving’ 

-‐ anti-‐kunst-‐mentaliteit 

-‐ primitieve naïviteit (rest is pretentie) 

-‐ vs. literaire codes & conventies 

-‐ enkel combinatie van klanken 

6. Surrealisme 


-‐ André Breton: eerste écriture automatique-‐tekst (° surrealisme) 


-‐ totale revolutie op persoonlijk én maatschappelijk vlak 

-‐ kunst & leven verenigen 

-‐ alledaagse waarnemingen + boven-‐werkelijke waarnemingen 

-‐ droom 

-‐ wonderbaarlijke (droom + werkelijkheid) -‐-‐> creativiteit 

-‐ le point suprême: ‘nieuwe mens’ 

42 / 46


-‐ literatuur: wonderbaarlijke ervaring simuleren -‐-‐> zelfonderzoek 

-‐ instrumenten om te ontsnappen aan de alledaagse rationaliteit -‐-‐> het wonderbaarlijke 

-‐ écriture automatique 

-‐ het onbewuste 

-‐ combinatie van ≠ media & disciplines -‐-‐> suggestie: realiteit en droom komen samen voor 

-‐ bevrijding van erotische krachten 

-‐ zwarte humor (cynisch) vs. rationaliteit & maatschappelijke dwang 

43 / 46

Hoofdstuk 18: Ontwikkelingstendensen in de 20e-‐eeuwse roman 

-‐ realistische of naturalistische romantraditie 

-‐ lang, in hoofdstukken ingedeeld 

-‐ ingewikkelde intrige 

-‐ vele personages 

-‐ psychologische ontleding en beschrijving 

-‐ thematische en formele vernieuwingen ((post-‐)modernisme) 

-‐ neo-‐romantiek en neo-‐realisme 

1. Neo-‐romantische stromingen in de 20e-‐eeuwse roman 

2. Neo-‐realisme in de 20e-‐eeuwse roman: psychologisch realisme 

-‐ psychologische roman 

-‐ vs. deterministisch naturalisme 

-‐ inspiratie: Russische psychologische problematiek & symbolistische psychische correspondenties 

-‐ psychologische nuances & ideeën van specifieke personages (ipv. wisselwerking context -‐ personage) 

-‐ oorsprong: estheticistische auteurs, realisten 

-‐ ‘ontdekking’ van de Russische romanliteratuur 

-‐ varianten 

-‐ christelijke-‐humanistische psychologische roman 

-‐ wijsgerige problemen: kritische analyse van de wereld 

3. De modernistische roman 

-‐ realisme + symbolisme + psychologische realisme + avant-‐gardeliteratuur (syncretisme) 

3.1. Thematische vernieuwing 


-‐ kritische analyse van de condition humaine 

-‐ taalfilosofie, kennisleer en psychologie 

-‐ existentiële scharniermomenten 

-‐ gevestigde waarden kritisch onderzoeken 

-‐ onzekerheid (‘essayistisch’)

-‐ Ulysses: 

-‐ symbolische zwerftocht doorheen de cultuur 

-‐ elk hoofdstuk: 

-‐ netwerk van symbolen in onderling structureel verband 

-‐ aangepaste stijl, effecten 

-‐ Finnigan’s Wake: a work in progress 

-‐ soevereine en persoonlijke behandeling, herschepping & wijziging van cultureel materiaal 

-‐ symbolische functie 

3.2. Formele experimenten 


-‐ ook stilistische onzekerheid en onvolledigheid 

-‐ realistische illusie proberen overstijgen 

-‐ onzekerheid bevestigen 

-‐ gedetailleerd weergeven van gedachtewerelden (stream of consciousness / monologue intérieur) 

-‐ Marcel Proust (A la recherche du temps perdu) 

-‐ monologue intérieur (associatieve stijl) 

-‐ mémoire involontaire 

-‐ symbolische fenomenen 

-‐ James Joyce 

-‐ stream of consciousness 

-‐ associatieve stroom 

-‐ ongrammaticale intellectuele processen -‐-‐> bewustzijnsverloop 

-‐ plotcompositie: juxtapositie en montage 

-‐ Alfred Döblin, Berlin Alexanderplatz 



-‐ thematisch: expressionistisch (‘Nieuwe Mens’, politieke veranderingen) 

-‐ John Dos Passos, Manhattan Transfer 



-‐ hele gemeenschap ipv. individu 

-‐ verborgen eenheid (zelf reconstrueren) 

-‐ Newsreel: telegramstijl, headlines 

-‐ Camera Eye: commentaar, contextualisering 

45 / 46

Hoofdstuk 19: Ontwikkelingstendensen in het 20e-‐eeuwse theater 

1. Modernisering van het antieke drama 

2. Realistisch-‐naturalistisch theater 

3. Avant-‐gardetheater 

3.1. Expressionistisch theater 


-‐ Bertolt Brecht 

-‐ expressionisme: 

-‐ Baal (dichtersleven) 

-‐ Mann ist Mann (anti-‐militaristisch, mens als oorlogsmachine (maatschappelijke dwang)) 

-‐ anarchisme 

-‐ politieke polarisering -‐-‐> politiek karakter 

-‐ Marx’ historisch materialisme 

-‐ emancipatie van lagere bevolkingslagen -‐-‐> muziektheater & Lehrstücken 

-‐ fascisme -‐-‐> ballingschap (anti-‐fascistische stukken) 

-‐ na 1940: Lehrstücken: 

-‐ didactisch-‐politiek 

-‐ universele problematiek: 

-‐ Leben des Galilei (wetenschap vs. geloof, kerkelijke machtspositie) 

-‐ Mutter Courage und ihre Kinder (mechanismen van de oorlog) 

46 / 46

Literatuur in de Middeleeuwen - Klassieke Kring

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?