Horizon, februari 2012 - GGZ Oost Brabant

TOVERRECEPT UIT DE MIDDELEEUWEN:
Hoe je een mens zijn spraak ontneemt, zodat
hij nooit meer kan spreken, tenzij je dat wilt.
Neem zaad van senie en zevenboom, meng
het door elkaar, maak er poeder van en geef
het te eten aan wie je
wilt. Hij zal zijn spraak
verliezen wanneer hij
erop geslapen heeft. En
hij vindt hem nooit meer
terug, tenzij hij negen
ochtenden op een nuch-
tere maag verbena
(ijzerhard) eet. Want het
is op die manier dat de
elfen de mensen beletten
te spreken.
Uit het recept blijkt duidelijk dat men in de
Middeleeuwen geloofde in het bestaan van
kwaadaardige elfen. Dat geloof in elfen was
een erfenis uit voor-christelijke tijden, maar
het beeld dat men van hen had, is niet altijd
negatief geweest. Hoewel het niet helemaal
duidelijk is wat hun precieze plaats was in de
Germaanse mythologie, is wel zeker dat ze
over magische krachten beschikten en dat ze
als goedaardig en behulpzaam werden gezien.
Dat laatste blijkt ook uit hun naam die “wit”
of “schitterend” betekent. In de Joeltijd, het
feest van de winterzonnewende, herdacht
men de doden en bracht men offers aan de
elfen voor vrede en vruchtbaarheid. Het feest
heette dan ook álfablót: “offers aan de
elfen”.
Ook kwam het in vroegere Middeleeuwen
egelmatig voor dat iemand zijn kind een
door Ger van Lankvelt
24
naam gaf die naar elfen verwees, bijvoor-
beeld Aelfwine: “Elfenvriend”.
In de loop van de Middeleeuwen veranderde
dit positieve beeld echter aanzienlijk, waar-
schijnlijk onder invloed van
de kerk die alle geesten op
een grote hoop gooide en
tot demonen bestempelde.
Het woord “elf” werd
steeds meer een verzamel-
naam voor allerlei soorten
slechte geesten.
Het gebruik werd een syno-
niem voor “dwerg”,
oorspronkelijk een onbe-
trouwbaar wezen, en ook
voor “mare”, de geest van
een overledene die ’s nachts bovenop het
lichaam van een slapende ging zitten en diens
benen verlamde.
Het is in die late, negatieve betekenis van het
woord, dat elfen voorkomen in de middeleeu-
wen magische teksten. In de zestiende eeuw
beschrijft een Cornelius Bryntius twee
verschillende manieren om een “alfcappe” te
bemachtigen, een mantel met kap, gedragen
door de elfen. Een van de methoden gaat als
volgt: de magiër gaat op Kerstavond naar de
kerk, leest daar enkele psalmen en een hym-
ne terwijl hij wijwater sprenkelt. Vervolgens
spreekt hij een bezwering.
Door dit te herhalen bij alle deuren van de
kerk worden alle niet-gedoopte zielen die
zich in de kerk bevinden, inclusief de elfen,
daar binnengesloten. Op dit punt ontbreken
er enkele woorden in de tekst, waardoor het
niet geheel duidelijk is wat er dan gebeurt.