Untitled - Drukwerk in de Marge

tcrnen (twaalf bladziiden), katernen (zcsticn bladziiden),
kwinternen twintig bladziiden) of sestcrnen (vierentwintig
bladzijden) te vormen, en daarna moesten die weer in dc iuiste
volgorde verzameld en gebondcn worden.
Itet is begrijpcliik dat men naar een methode zocht om bil
zo'n ingewikkelde bewerking vergissingen te voorkomen.
Áls men nog bedenkt dat in dic dagen de boeken dikwijls als
plano vellen in vaten u/erden verzonden en verhandeld, kan
men niet twijfelen aan de noodzaak van een middel dat contróle
mogclijk maakte. Dat middcl vond men in de signaturen
en de pagina- of foliociifers. Door het nummeren van bladen
of bladziiden kon de drukker vergissingen bii het inslaan
vermiiden en kon de lezer zich vergewisscn of het werk volledig
en iuist gebonden vas. De signaturen op de eerste bladzijden
van elke katern en de 'valse' signaturen op de derde,
viifde, zevende (en soms ook de negende) bladziide wezen de
Albnldhg z: En bhdTidc dt cm Dtittc incffiahl tail tq7, wurir hct ttsitdc
folnc/fr u dc iniliul nc, de barul 4ijn ugcbracbl door dc mbricator. Dc opcn
nimh in da urslc holon pas bcstcmd toor ccn illrclralic, dic nczpcl nooil is mgcbratbt,
Hcl it un blad{idc dt dc 'Titwcl', dic tc Struísb*rg, vurnbiinliik door
Jobann Mnlcl, ucrd gcdrthl.
\./rnn es ítet in fcincr benoc .
Lóen rzii rooocs laÍferr rvir in
walta||.
Wie rvír nun bíe íïerbá oocb
lebe n rvir oorc ymmer'Darnacr)
vno ry ír bie werberr. Difc mere
frrinoc icb vollenoen ymmer.
Ein anri wercÀ ban ich bie vnri'
barroen.Ob icb felb viero ryere.
Icb v6:cbt es lvíro vne allë fer
errplrnoen .
Wíe tyturell ocr recbr bcrre
ocs srales eebo:elr rr'río .
Êr von- proucnttl
le.Flagetanis per:
hire H-eíoenfcË vó
lF#u.fifl?ï;'"*'ll;
re.Dl ryítl ich tritfché rvil es mir
".SintY
got nun hinoá.\ffrs parlifal oe
birg?r.D.6 ryirr rd liecbt bracbc
orr vtchel 3inoen.
fcb bin fo vil gefrager. Von
eoler oie3 ocr mcre . Dàs mlcbs
ourrf rroc betrager ' !'Yer ri eole
kerifcbe reinc rvire.Der follicbcr
felocn frucbt oo ryas ocr rycren
oe.Dcr coclcn yeroerr ojet . Díe
trie vno oort rnic ftcre rrarenDr
creu gerenDe.
\,/"no íroerrfch paraoifc . Hep
terr l'y clfi D€m sr;le.Vil hei Gb í
reiner rveife'Sioas fy au[.vclc
lírber eren vale.Nic fpil verlrrré
vno oocb gercnoe bolxr rnÍne.
Crrl ho:oe menfcben Íeloen . tr
crblag anricben reiles gewÍne
Deï peroe n frrrcbt rd wcroe
'Vlrae
aller ryeroó frri cbte. Ir bec
vn6l ir begeroe' 6egetr mir mir
flciffe gar-in fó6nc-r 1icbte.tcb
folt miib nurr auff arbeir bínoÉ
Wic titurcl oer rvcroc. \,Varo gc
born yon eoehr hri níer hínoe"rr
5n eoel bocb gefcbïecbtc Wy
eàl tE bÀíoen fei-ten'An rvíror
keit oer merbce'Drs fy in rei(bé
larroen lalrg vno weíterr.Trrlg:
cn rviroígli"cben liecbte krone-'
Mír hri níglicben ere n .Vno Lherr
tcpter lelien oen fiiríten fcbonc
' Díe ge;n fiir fy hníecen.Vno
lrgcbot frcb n,ríqten.W'a, m.rn
irrïolr gebieccrí. Vil oienfthcb
fr frcb gegen írr ers.rigtá. Durcb
0À6 flegccanis ocr ftr'Írt€ rvarte
Zlï lob ocm l:cr:en qrale . Sein
gefcblecbrc prcyfcre" in bobem
tlrra.
bindcr hoe de vellcn gcvouwen en in elkaar gelcgd, en hoe de
katernen verzameld moestcn worden.
Toen Àldus Manutius in de eerste iaren van de zestiende eeuw
boeken van klciner Íormaat ging vervaardigen - waarin hii
weldra vcle navolgers vond - konden er meer pagina's tcgelijk
gedrukt worden. Hct inslagschcma werd ingewikkeldcr en de
noodzaak pagina- of foliociifcrs aan te brengen, werd daarmede
nog groter.
De eerste drukker die zif n boeken van gedrukte folionummers
voorz^g, is waarschiinliik Àrnold Ther Hoernen geweesr, een
Keulse drukker van Vlaamse herkomst, die tussen r4jo en
r498 een zeet gtoot aantal wcrken drukte en uitgaf. Volgens
Ernest Crous komen de eerste gedrukte folionummcrs voor
in 'Sermo de praesentatione beatissimae virginis Mariae' van
\Terner Rolevinck, dat reeds in het jaar r47o van Ther
Hoernens pers kwam3).
Het gebruik, gedrukte folio- of paginacijfers aan te brengen,
verspreidde zich vrii snel, maar werd niet zo vlug algemeen.
Yóót r49o komen boeken met foliociifers voor in bijna alle
centra van boekdrukkunst, tot in Spanie en Polen, maar pas
omstreeks rtto ziin bliikbaar alle drukkers van het nut er
van overtuigd en aanvaarden ze w^t in hun ogen misschien
een noodzakeliik kwaad was,
Áanvankeliik kwamen alleen foliociifers voor, die meestal op
de rechter bladzijde werden geplaatst. De overgang van folion^
r pagin ciifers is, in tegenstelling tot wat men verwachten
zou, min of meer geleideliik geg^ n. Soms plaatste mcn de
foliocijfcrs namelijk op de recto èn de verso zijden van de
bladen. Dat gebeurde ook in ecn incunabcl uit 1482, door
Bernard Richcl te Bazel gedrukt: 'Fasciculus temporum' van
rVerner Rolevinck; maar de drukker zct in de inhoudsopgave
punten voor en achter de foliociifers en merkt daarbil in
merkwaardig Latiin op: 'F.t vbi inuenitur punctus ante
numerum est in primo latere folii, vbi vero post in secundo
latere', d.w.z. 'en als er een punt staat voor het ciifcr, staat het
op de voorkant van het blad, maar st^ t zii (de punt) er achter
dan staat het op de achterkant'a). De stap van foliociifers met
een punt er voof op de recto en een punt ef achter op de verso
zijde naar het paginacijfer is maar klein. Toch heeft men er
betreLkelijk lang over gedaan: het blad en niet de bladziide
werd bliikbaar als cenheid gezien, Pas tegen het einde van de
vijftiende eeuw treft men paginaciifers aan. In 1499 drukte
Aldus l\{anutius een boek van Nicolaus Perottus, 'Cornucopiae
ab Aldo Manutio editac', dat gepagineerd is, maar
w^atv^n het voorwerk nog foliocijfcrs draagt.
Gewoonlilk stonden de ciifers boven de zetspiegel of in de
sprekende hoofdregel, die ook omstreeks r47o voor het eerst
gebruikt is. In een enkel geval zette men ze onder de zetspiegel,
of zelfs in het ziiwit. Meestal stondcn ze in zwatt,
maar soms drukte men ze rood in. De nummers zelf verden
gezet uit romeinse of arabische cijfcrs, of uit een combinatie
van beide (bijvoorbeeld C77 voor r77)\.
Als de bladen genummerd werden zette men wel Fol(ium),
als de bladziiden genummerd werden Pag(ina) voor het ciifer.
Er waren drukkers die bliikbaar vonden dat de ciifcrs de
bladzijden ontsierden en ze daarom m^ t zo klein mogelilk
maakten; anderen daatentegen namen zc echter genereus in
een 6ks corps op.
Merkwaardig is, dat de incunabeldrukkers heel vaak met de
tekst van een boek de foliocilfcrs overnamen, een biizonderheid
die voor de bibliografie niet zonder belang schijnt. Áls
verschillende drukkers in de vijftiende eeuw eenzelfde tekst
uitgeven, komt het heel vaak voor dat alle uitgaven gefolieerd
oÍ alle zonder foliociifer gedrukt ziin. Dat in alle uitgavcn
foliociifcrs ontbrcken is niet zo vre3md, omdat het aantal