de Patroonheilige Jacobus de Meerdere - Antwerpen, Kerken en ...

Antwerpen, Sint-Jacobskerk
Syllabus - de Patroonheilige Jacobus de Meerdere
JACOBUS’ IDENTITEITSKAART
Geboren als jood; plaats en datum onbekend.
Ouders Zebedeüs (Mt. 4:21; Mc. 3:17; Lc. 5:10) en Salóme, die later naar analogie met
de andere Maria’s uit het evangelie Maria Salóme wordt genoemd (Mt. 27:56,
Joh. 19:25, Mc.15:40; 16:1).
Broer Johannes de Evangelist (Mt. 4:21; Mc. 3:17; Lc. 5:10)
Familie (volgens een apocriefe, maar populaire traditie) langs moeders kant neef van
Jezus
Voornaam Jakob: genoemd naar de aartsvader, wiens naam betekent: ‘God beschermt’.
Naamtoevoegsel ‘de Meerdere’, ter onderscheiding van zijn gelijknamige collega-apostel, de zoon
van Alfeüs (Mc. 3:18), die dan ‘de Mindere’ wordt genoemd. De ‘Meerdere’ slaat
op de bevoorrechte positie die hij – samen met Petrus en zijn broer Johannes –
onder de apostelen inneemt.
Bijnaam Jezus noemt hem samen met zijn broer ‘Boanerges’: ‘zonen van de donder’ (Mc.
3:17) omwille van hun onstuimig karakter zoals dat naar voren komt in hun
agressieve reactie op de ongastvrijheid van de Samaritanen over wie ze ‘het vuur
Levensstaat ?
van de hemel willen afroepen om hen te verdelgen’ (Lc. 9:51-56).
Beroep Aanvankelijk visser, samen met zijn vader en zijn broer (Mt. 4:21), werkte ook
samen met Petrus (Lc. 5:10). Na Jezus’ hemelvaart verkondigt hij het evangelie in
Judea en Samaria.
Dood Sterft de marteldood door onthoofding in opdracht van Herodes Agrippa I in 43
Feestdag 25 juli
of 44 na Chr. in Palestina (Hand. 12:1-2)
Geschriften Geen, de Brief van Jacobus staat immers op naam van Jacobus de Mindere.
theologische
bijdrage
Elke apostel zou op het zgn. apostelenconcilie te Jeruzalem in 44 één van de 12
artikelen van de geloofsbelijdenis hebben geformuleerd; Jacobus het 3 de :
“(Jezus) die ontvangen is van de Heilige Geest en geboren uit de Maagd Maria”.
~ 1 ~

Antwerpen, Sint-Jacobskerk
Syllabus - de Patroonheilige Jacobus de Meerdere
JACOBUS IN DE KUNST HERKENBAAR AAN:
ALS AAN
heilige aureool: een heilige in wie men het heil van God meer kan ervaren, straalt m.a.w.
Gods licht van liefde en wijsheid uit.
apostel evangelieboek, open of gesloten: Christus, ‘het Woord van God’, is zijn leiddraad en
uitverkoren
apostel
1 ste bisschop
van Spanje
wordt door hem verder verkondigd.
banderol met opschrift: zijn artikel van de geloofsbelijdenis: “(Jezus) die ontvangen is
van de Heilige Geest en geboren uit de Maagd Maria”
blootsvoets: “Draagt geen beurs mee, geen reiszak, geen schoenen” (Lc. 10:4); “Hoe
schoon zijn de voeten van hen, die de blijde boodschap van vrede, de blijde boodschap
van het goede brengen” (Rom. 10:15).
in taferelen van Jezus’ leven: als 3 de in rang na de beide andere uitverkoren
apostelen: Petrus en Jacobus’ broer Johannes ‘de door Jezus beminde’.
In een apostelenreeks, waarin Paulus als dé nr. 2 werd opgenomen, op de
hiërarchische 4 de ereplaats, zoals in de Romeinse canon van de Mis
mijter, kromstaf, (primatiaal) borstkruis (met dubbele dwarsbalk) en koormantel;
zeer geliefd in de barok.
martelaar zwaard: het instrument van zijn onthoofding.
strijder
tegen
de Moren
patroon van
de pelgrims
palmtak: Een blijde intrede ging gepaard met een begroeting met wuivende
palmtakken, zoals Jezus eens in Jeruzalem. Al verliest de martelaar op aarde zijn
leven omwille van zijn geloof, bij God behaalt hij de hemelse overwinning. Bij de
‘blijde intrede’ van de martelaar in het hemels Jeruzalem’ past dan ook de palmtak.
zwaard in de opgeheven hand en gezeten op een (steigerend)
paard: zo zou hij verschenen zijn aan de Spanjaarden in de slag van Clavijo (844) en
hen de overwinning hebben bezorgd.
algemene pelgrimsattributen zoals een schoudermantel (tegen regen en wind), een
hoed (tegen de zon) en een reisstaf, al dan niet met kalebas. Legende dat hij de
pelgrimsstaf ontving uit de handen van Christus zelf. Soms ook reistas, aan een riem.
de sint-jakobsschelp, het specifieke Compostellainsigne: één of meer sieren zijn
schoudermantel en hoed.
Kleine miniatuurpelgrimsstaven (bourdonnets), paarsgewijs in de vorm van een Xkruis,
steken achter een sint-jakobsschelp uit.
Vaak stappend, soms vermoeid van de reis.
fysionomie mooi gelaat, golvende haarbos, meestal korte ringbaard.
kleuren van
kledij
alleszins onderscheiden van de 2 apostelen met een vastgelegd kleurenpalet: Petrus
in blauwgeel en Johannes in het rood. (bij Marten de Vos in grijsgroen).
~ 2 ~

Antwerpen, Sint-Jacobskerk
Syllabus - de Patroonheilige Jacobus de Meerdere
JACOBUS IN DE ICONOGRAFISCHE CONTEXT VAN ZIJN KERK TE ANTWERPEN
Als individu
Het ligt voor de hand dat Jacobus in een kerk die hem als patroonheilige heeft extra aandacht krijgt.
Ter verwelkoming van de pelgrims en de parochianen onder zijn hoede staat de patroonheilige van
de kerk hen als pelgrim aan de poorten op te wachten.
- Levensgroot, in steen, op het penant van het hoofdportaal,
gebeeldhouwd door J.L. Jacobin (1921). Een grote sint-jakobsschelp
fungeert als baldakijnaureool.
- Een bijzonder pittoresk, klein houten beeldje op de maniëristische deurmakelaar
van het zuidportaal (einde 16 de eeuw) toont hem als pelgrim
kordaat op stap.
De ereplaats krijgt hij in de hem toegewijde kerk allereerst op het
hoofdaltaar: zowel op de oudere maniëristische, geschilderde triptiek, als
later op het hoogbarokke somptueuze gebeeldhouwde altaar.
In een apostelenreeks
Verder heeft hij zijn plaats in elke apostelengroep, staande of zittend, zoals in het apostelcollege bij
het Laatste Oordeel.
Als ‘een in een dozijn’ herken je hem toch gemakkelijk aan zijn pelgrimsattributen, maar ook door de
hiërarchische ereplaats die hem als een van de drie uitverkoren apostelen toekomt, zoals aan de
zuidelijke ingang van de kooromgang.
In het levensverhaal van Jezus
Als apostel volgt hij Jezus op de voet tijdens Zijn openbaar leven. Als één van de 3 uitverkoren
apostelen is hij aanwezig bij enkele bijzondere scènes, bv. bij de roeping van Petrus, bij de
verheerlijking op Thabor, in de Hof van Olijven. Doorgaans is hij niet te onderscheiden van de overige
elf zoals bij het Laatste Avondmaal, bv. op het altaarschilderij van de Venerabelkapel of bij
Pinksteren, bv. op het grote glasraam van de zuidelijke dwarsbeuk. Maar soms kon men het niet
laten om de gevierde patroonheilige uit de anonimiteit te halen. En dus kan je hem op het
renaissancistische glasraam in de St.-Hubertuskapel (16 de eeuw) met het Laatste Avondmaal
onderscheiden aan de anachronistische bedevaartinsignes van Compostella!
Emblemen
Als eigen decoratief embleem van de heilige tref je in zijn kerk vaak pelgrimsemblemen aan: de
reisstaven met kalebas en als bewijs van aankomst in Compostella, de sint-jakobsschelp:
- op de toren: de balustrade, het timpaan (werk van Jan Balthazar Bouvaert),
- op de friezen van de drie 19 de -eeuwse barokke tochtportalen.
~ 3 ~

Antwerpen, Sint-Jacobskerk
Syllabus - de Patroonheilige Jacobus de Meerdere
JACOBUS’ LEVENSVERHAAL OP HET ALTAARSTUK VAN MARTEN DE VOS
Nogal wat gegevens uit het leven van Jacobus vinden we in het Nieuwe Testament. Ofschoon alle
apostelen Jezus in zijn openbaar leven volgden, deelde Jezus sommige bijzondere momenten enkel
met de drie uitverkoren apostelen Petrus, Johannes en Jacobus de Meerdere. Deze hoogtepunten uit
Jacobus’ leven werden op de triptiek van het vroegere hoofdaltaar Bijbelgetrouw in beeld gebracht
door Marten de Vos (1594) en Ambrosius I Francken terwijl het hoofdtafereel – getrouw de
contrareformatie – de heldhaftige marteldood van de heilige in de verf zet. De 6 scènes zijn verdeeld
over 4 panelen, zij het niet in chronologische volgorde. Zo werden de 2 scènes op de buitenluiken
met elkaar geassocieerd op basis van een inhoudelijk parallellisme.
Momenteel hangt het schilderij tegen de zuidwand van de Sint-Jan-de-Doperkapel, doch de
zijpanelen, op naam van Ambrosius I Francken, hangen omgewisseld! Hierdoor wordt afbreuk
gedaan aan de compositie van de triptiek in open toestand vermits het perspectief op beide binnenluiken
opgebouwd was vanuit één centraal vluchtpunt in het middenpaneel. Nog duidelijker is de
anomalie bij het éne tafereel gespreid over de beide buitenluiken. Bovendien werd op de
oorspronkelijke open triptiek de iconografische samenhang beklemtoond door de drievoudige positie
van Jacobus: in het midden van het hoofdpaneel en zichzelf flankerend uiterst links en uiterst rechts.
1) Na Petrus en Andreas, wordt Jacobus samen met zijn broer Johannes door Jezus tot apostel
geroepen. Met zijn vader Zebedeus was hij netten aan het herstellen aan het meer van Tiberias (Mt.
4:21-22) of nog niet bekomen van een wonderlijke vangst (Lc. 5:1-10), toen Jezus daar voorbij kwam.
Beide broers gingen prompt op de uitnodiging in.
Op het middenpaneel in de linkerbovenhoek staat Jezus, met nimbus, aan de oever van het meer,
achter hem een groepje waaronder Petrus en Andreas. Twee vissers staan in de boot, één springt er
uit en een andere, reeds aan land, zit geknield voor Jezus: dat moet Jacobus zijn.
2) De opwekking van het dochtertje van Jaïrus (rechterluik, momenteel linkerzijde)
Het twaalfjarig dochtertje van de synagoge-overste Jaïrus dat zou gestorven zijn, ligt in een rijkelijk
hemelbed. Jezus “treedt naderbij, grijpt haar hand” en wekt het meisje op met de woorden: ‘Meisje,
sta op!’ (‘Talita koemi’) (Mt. 9:25). Het meisje opent de ogen en zal dra opstaan. De welgestelde
ouders, een en al aandacht voor wat er met hun enige (Lc. 8:42) dochter gebeurt, zijn de
belangrijkste getuigen. De apostelen staan achter Jezus. De moeder reageert gevoelsmatiger, de
vader vouwt de handen biddend ten hemel. Vlak achter Jezus staan Petrus en Johannes die in zijn
helrode mantel gewoonlijk meer opvalt, maar hier is het Jacobus die sterker op de voorgrond treedt,
omdat hij een rol te vervullen krijgt. De rechterhand deemoedig op de borst, wijst hij naar Jaïrus alsof
hij het kind wil zeggen: ‘herkent ge uw vader?’. Links op de grond liggen een deels leesbare
muziekpartituur en 2 instrumenten, die achtergelaten werden door de muzikanten die men nog ziet
weghollen door de deur op de achtergrond. Immers: “Toen Jezus in het huis van de overste ... de
fluitspelers en het misbaar makende volk zag, sprak Hij: ‘Eruit jullie, het meisje is niet gestorven, maar
slaapt’. Doch ze lachten Hem uit. Toen al dat volk buitengezet was, trad Hij naderbij...” (Mt. 9:23-25).
Alleen is de vraag waarom de fluitspelers hier vervangen zijn door muzikanten met o.m. een luit en
een contrabas.
3) De verheerlijking van Jezus op Thabor (middenpaneel, bovenaan op de achtergrond)
Jezus’ verheerlijking op de berg Thabor (Mt. 17:1-8; Mc. 9:2-13; Lc. 9:28-36) verwijst naar Zijn
verrijzenis met Pasen. Geen toeval dat de 3 apostelen die hier met Jezus “geheel alleen waren”, ook
later van dichtbij konden meeleven met Jezus’ allersmartelijke doodstrijd (Mt. 26: 36-46).
~ 4 ~

Antwerpen, Sint-Jacobskerk
Syllabus - de Patroonheilige Jacobus de Meerdere
Jezus zelf is niet te zien, enkel de drie apostelen, gehuld in een gouden lichtschijnsel: Petrus in het
midden, Johannes de Evangelist links en Jacobus, lang uitgespreid op de grond, de handen
gevouwen, rechts.
4) Salóme’s verzoek (linkerluik, momenteel aan de rechterzijde)
“De moeder van de zonen van Zebedeus kwam bij Jezus, samen met haar zonen; ze viel voor Hem op
de knieën om Hem iets te vragen: ‘Zeg dat deze twee jongens van mij een plaats krijgen in uw
koninkrijk, één aan uw rechter- en één aan uw linkerhand’.” (Mt. 20:20-21). De bemiddelende rol van
de moeder Salóme wordt plastisch weergegeven doordat ze met elke wijsvinger naar één van haar
beide zonen wijst: Johannes en Jacobus, met blauwe mantel, uiterst links. Enkele apostelen achter
Jezus reageren met boze blik: “Toen de tien anderen dit hoorden, ergerden zij zich aan de twee
broers” (v.24). Om de ergernis bij de gelovigen niet nog groter te maken heeft men – diplomatisch –
niet de versie van Marcus (10:35-40) uitgebeeld, waarbij de beide broers zelf om deze gunst vragen.
Jezus’ antwoord is tweevoudig. Het bekomen van eeuwig geluk voor een mens hangt af van God:
“voor wie mijn Vader dit heeft bereid” (v.23); vandaar Jezus’ rechtervinger opwaarts ten hemel. En
ten tweede: ware grootheid bestaat er in dat je anderen dient (v.26-28).
5) Jezus’ doodsstrijd in de Hof van Olijven (de buitenluiken)
De drie apostelen die de geprivilegieerde getuigen waren van Jezus’ verheerlijking op de berg
Thabor, bovenaan op de achtergrond, zijn niet toevallig dezelfden die van dichtbij meeleefden met
Jezus’ diepste smart tijdens zijn doodsstrijd in de Hof van Olijven (Mt. 26: 36-46), op de voorgrond.
Jezus wordt omgeven door een lichtgloed op het gras. Een engel in de lucht houdt Hem het kruis en
de lijdenskelk voor. De drie apostelen, blootsvoets, zitten of liggen op de voorgrond: Petrus, het
dichtst bij Jezus, Johannes in het midden, en Jacobus in de linkerbenedenhoek, gehuld in een groen
kleed en een blauwe mantel. Hij rust op zijn rechterhand. Op zijn hoed staan de Sint-Jakobspelgriminsignes,
zijn reisstaf ligt op de grond. Op de achtergrond staat Jeruzalem. Judas, met geldbuidel in de
hand, komt er aan vergezeld van een bende gewapende soldaten met lantaarn en fakkel.
6) De marteling van Sint-Jakob (het hoofdtafereel op het middenpaneel)
In diezelfde geknielde houding als bij zijn roeping (in de linkerbovenhoek) zit Jacobus (4), in het
midden op het voorplan als man
C
7 6 8
van middelbare leeftijd, met
enkel een witte lendendoek en
A 9
een grote helblauwe mantel om
zich heen geslagen. Te midden
5 4
10
~ 5 ~
10
van vele kleurrijke en
drukdoende omstaanders valt hij
op door zijn spierwit inkarnaat en
door de rustige gelatenheid
waarmee hij de marteldood
ondergaat. De handen gevouwen
als teken van gebed en overgave,
kijkt hij om naar de beul (9) die
zijn zwaard trekt om de fatale
slag te geven.

Antwerpen, Sint-Jacobskerk
Syllabus - de Patroonheilige Jacobus de Meerdere
De soldaat in maliënkolder en rode dalmatiek is de gerechtsdienaar Josias (5), die volgens de traditie
Jacobus als gevangene naar Jeruzalem bracht en onderweg door hem werd bekeerd en gedoopt. Hij
ondersteunt Jacobus bij de elleboog en lijkt hem nog enkele vertroostende woorden toe te spreken.
Josias zal samen met Jacobus de marteldood ondergaan. Koning Herodes Agrippa van Palestina (6),
rechts achteraan op een wit paard, geeft met een scepter het bevel om het doodvonnis uit te voeren.
Achter hem houdt een soldaat (8) op een bruin paard het vaandel met de tweekoppige Duitse
adelaar, op een geel veld. Aan de rechterzijde van de koning herkent men een joodse hogepriester
(7) aan de hoed met Hebreeuwse letters. De soldaten dragen een prachtige, bijna carnavaleske kledij
en wapenuitrusting, zoals een zwaard met vogelkop. De krijgers geheel rechts vooraan (10) dragen
de Romeinse fasces.
~ 6 ~