Glorievolle Mysteries

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Beschrijving - Mariakapel: O.L.V. van de Heilige Rozenkrans
De 5 Glorievolle Mysteries van de Rozenkrans
Het 1 ste Glorievolle Mysterie, de Verrijzenis (Aernout Vinckenborgh)
Samen met het 15 de (en 12 de ?) schilderij is dit het enige nog met zekerheid bekende werk van
Vinckenborgh (° Alkmaar ca. 1590). Zijn sterfdatum (Antwerpen, 1620) vormt de terminus ante quem
voor deze 3 werken en misschien ook wel voor de hele reeks. Zijn ouders, Frederik Vinckenborgh (†
1634) en Catharina Christoffels zijn in de predikherenkerk begraven.
Zegevierend staat de naakte Christus, met blozende wangen, op de derde dag op uit zijn rotsgraf, met
als tekenen van de overwinning een rode standaard (zonder kruismotief) in de linker- en een palmtak in
de opgeheven rechterhand. Een gouden stralenkrans komt als een opgaande zon van achter Zijn hoofd.
Hij draagt enkel een witte lendendoek terwijl de witte doek, die losjes zijn rechterzijde en schouders
omgeeft, vooral de glans van Zijn verheerlijkt lichaam wil versterken. Enkel de minuscule wonden van de
nagels en van de lanssteek verwijzen nog naar Zijn bitter lijden en sterven. Opvallend hoe de Verrezene
de toeschouwer recht in de ogen kijkt!
Op naïeve wijze verschijnen een tiental engelenkopjes in de wolken. Van de vijf wier hoofd het
duidelijkst weergegeven is, kijkt er eentje naar de toeschouwer terwijl de vier anderen vanuit de hemel
dit wonderlijke gebeuren gadeslaan. Hun aanwezigheid onderstreept dat Gods initiatief aan de basis ligt
van dit gebeuren.
Vier soldaten, links, die bij Jezus’ graf de wacht houden om te verhinderen dat Jezus’ leerlingen zijn lijk
zouden stelen om een verrijzenis te insinueren (Mt. 27:62-66), zoeken verschrikt bescherming.
Uitgerekend ook deze wachters worden ongewild de eerste ooggetuigen van Jezus’ opstanding (Mt.
28:4). Van het Bijbelse “beven van schrik” (v. 4) wordt begrijpelijkerwijze enkel de “schrik” op menige
wijze in beeld gebracht. Van ontzetting duikt er een, met licht purperen wapenrok, weg; een ander,
halfnaakt en met getrokken kromzwaard, tracht zich met de rechterarm van het hevige licht af te
schermen. Een derde zoekt, helmboswuivend en in het zwart, heil achter zijn glimmend schild. De
vierde, geharnast, houdt zich gedeisd tegen de grond. De beschrijving “het leven scheen uit hen
geweken” (Mt. 28:4b) is herkenbaar in de verstarde blik van de eerste en in de bewegingloze houding
van de derde soldaat. Enkel de vijfde (‘repoussoir’-)wachter, die zich niet van zijn taak kwijt, blijft er, in
de rechterbenedenhoek, ongestoord bij slapen, wat toelaat de leugen van de diefstal van Jezus’ lijk
aannemelijk te maken (Mt. 28:13). Immers, volgens Mt. 28:11-15 werden deze soldaten nadien
omgekocht om hun bericht over wat was voorgevallen te vervalsen als een diefstal van Jezus’ lijk door
Zijn leerlingen terwijl zij sliepen (v. 13).
Merkwaardig genoeg dragen de soldaten geen schoeisel; als een allusie op “de heilige grond” zoals bij
het brandende braambos (Ex. 3:5) ? Bijgevolg merk je de vuile voetzolen van de twee soldaten op de
voorgrond.
De lichtinval is hier niet symbolisch vanuit Jezus’ verheerlijkt lichaam, maar frontaal, zij het iets meer van
rechts. Aldus valt Jezus’schaduw, vertrekkende aan zijn voeten op de rechthoekige grafsteen, op de rots
achter Hem. Typerend voor Vinckenborgh zijn de vereenvoudigde lichaamsvormen en de wat onhandige
bewegingen.
Schenker is de dominicaan Johannes Boucquet, prior in 1613-1617, mogelijk de opdrachtgever van
de hele reeks en geportretteerd op De Opdracht in de Tempel.
~ 1 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Beschrijving - Mariakapel: O.L.V. van de Heilige Rozenkrans
De 5 Glorievolle Mysteries van de Rozenkrans
Het 2de Glorievolle Mysterie: de Hemelvaart
(toegeschreven aan Artus Wolffort; voorheen aan Aernout Vinckenborgh)
Jezus’ hemelvaart speelt zich af de 40 ste dag na Zijn verrijzenis, op de Olijfberg (Hand. 1:12).
Christus, met een rode mantel losjes om, de kruiswonden in voet en hand zichtbaar, stijgt ten hemel.
Van de wolk die “Hem aan hun ogen onttrok” (Hand. 1:9) wordt nuttig gebruik gemaakt om er Jezus op
te laten plaats nemen. Dat de zegening van de apostelen (Lc. 24:50-51) reeds gebeurd is, valt op te
maken uit de houding van Jezus’ rechterhand die net als Zijn blik hemelwaarts is gericht.
Het hemelse licht dat Jezus omgeeft, staat voor de ware toedracht van dit 2 de Glorievolle Mysterie: Jezus
deelt voortaan in de glans of ‘heerlijkheid’ van God. Maar dit licht zet de onderkant van de wolken
alsook de apostelen op de achtergrond in de schaduw.
Christus wordt niet geflankeerd door engelen, maar – getrouw de Bijbeltekst (Hand. 1:10) – door “twee
mannen in witte gewaden”, wier wapperende kledij wel iets weg heeft van (engelen-)vleugels. Aan de
hand van hun gesticulaties kan men de tekst van Hand. 1:11 woordelijk lezen in chronologische
volgorde, van links naar rechts. De man links ondersteunt met de linkerhand de aanwijzing “deze Jezus”.
Met de rechterhand geeft de man rechts de richting aan die vervat is in de omschrijving “die van u is
weggenomen naar de hemel” terwijl zijn neerwaartse linkerhand de aankondiging suggereert: “zal op
dezelfde wijze [naar de aarde] wederkeren”.
Maria en de leerlingen “staren Hem gespannen na” (Hand. 1:10); sommigen verwonderd in aanbidding
(Lc. 24:52), anderen vol verbazing.
Twee van de drie uitverkoren apostelen, Petrus en Johannes, herkenbaar aan de traditionele fysionomie
en kleuren van de kledij, nemen de voornaamste plaats in op de voorgrond. Door hun opstelling in de
benedenhoeken openen zij a.h.w. de ruitvormige compositie.
Petrus valt achterover van het ‘verschieten’, de rechterhand in de lucht. Zijn positie links van Christus
valt te verklaren doordat Johannes in het gezelschap van “zijn moeder” Maria hoort te staan, want haar
ereplaats aan Jezus’ rechterzijde is onbetwist. Johannes, getypeerd door de roodachtige kleur van zijn
mantel, knielt deemoedig. Merkwaardig dragen deze beide apostelen, tegen de traditie in, wel sandalen.
Mogelijk is de oudere apostel in het midden, die voorover leunt, met beide handen op een gesloten
boek, de 3 de uitverkoren apostel die intiem getuige mocht zijn van Jezus’ meest glorieuze alsook meest
droeve momenten, nl. Jacobus de Meerdere.
Wat echter geenszins strookt met de Bijbel is de aanwezigheid van de 12 de apostel, Mattias, die net
nadien pas ter vervanging van Judas Iskariot aangeduid wordt (Hand. 1:12-26). Ofschoon in de Bijbel
evenmin bij Jezus’ heengaan vermeld, wordt Maria’s aanwezigheid logischerwijze verondersteld. De
rechterhand opgeheven, kijkt zij vol verbazing toe hoe haar Zoon de wereld verlaat. Dat Maria en
Mattias in deze voorstelling bij de apostelen staan, moet illustreren dat Jezus een volwaardige
Kerkgemeenschap achterlaat.
Schenker Jan Colijns, koopman van beroep († 1634), is tweemaal kapelmeester van de
Rozen-kransbroederschap, nl. in 1602, maar ook in 1617: de aannemelijke aanleiding voor de
schenking van het paneel aan de kapel. Samen met zijn echtgenote Maria Verluyten († 1638) wordt
hij begraven in de predikherenkerk.
~ 2 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Beschrijving - Mariakapel: O.L.V. van de Heilige Rozenkrans
De 5 Glorievolle Mysteries van de Rozenkrans
Het 3de Glorievolle Mysterie, Pinksteren (Matthys Voet)
Op de 50 ste dag na Pasen voltrekt zich het wonder van de apostelen die hun angst voor de Joden weten
te overwinnen en naar buiten durven komen om te getuigen van Jezus’ boodschap; dit dankzij de
ingeving van de Heilige Geest.
~ 3 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Beschrijving - Mariakapel: O.L.V. van de Heilige Rozenkrans
De 5 Glorievolle Mysteries van de Rozenkrans
De duistere ruimte vertolkt het feit dat “de deuren van de verblijfplaats der leerlingen uit vrees voor de
Joden gesloten waren” (Joh. 20:19). Door de keuze van Mattias is het twaalftal opnieuw compleet.
De apostelen (A) zitten geschaard rond Maria (M), die in haar gebedenboek zat te lezen. Compositorisch
vormt zij het centrum van de ruitvormige opstelling van de apostelen, met de zinnebeeldige duif van de
Heilige Geest in de top.
Vanuit de duif die over hen neerdaalt, schieten bovennatuurlijke gebundelde lichtstralen door de
duistere verblijfplaats van de apostelen. Het natuurlijke licht valt geconcentreerd in het midden op
Maria met de typische kledijkleuren en op de figuren op de voorgrond. Ook de gezichten en de handen
van haast alle aanwezigen worden opgelicht. De Heilige Geest (V) manifesteert zich in “iets dat op vuur
geleek en dat zich, in tongen verdeeld, op ieder van hen neerzette.
“Zij werden allen vervuld van de Heilige Geest” (Hand. 2:3-4a). Ten gevolge van hun nieuwe dynamiek
beginnen de apostelen druk te gesticuleren. Zij ontvangen allen de gave om vreemde talen te spreken.
De blote voetzolen van de apostelen zijn donker en dit niet alleen omwille van de schaduwwerking.
De apostel (A1) geknield in de linkerbenedenhoek, een hand rustend op de schouder, is met zijn
geel-blauwe kledijkleuren, kortere ringbaard en kaalheid als Petrus te identificeren.
De baardloze apostel (A2) die geknield en voorovergebogen aan Maria’s voeten zit, de handen biddend
gevouwen, moet ongetwijfeld Johannes zijn, ook al is zijn mantel groen i.p.v. het traditionele rood.
De tweede baardloze apostel (A8) links boven, moet Bartolomeüs zijn.
De apostel rechts op de voorgrond, met een opvallend geel kleed, zit schrijlings op een (eenpotig)
tafeltje en wordt kameraadschappelijk in de rug gesteund door de collega in het rood, die achter hem de
trappen opkomt en zelf naar het hoofd grijpt, omdat het gebeuren zijn verstand te boven gaat.
De apostel in de rechterbovenhoek, met starre, wijde ogen, houdt een geopend boek omhoog, maar de
onleesbare lettertekens staan grotendeels in de schaduw. Ook de apostel vóór hem bladert in een boek.
Te midden van de spirituele bewogenheid der apostelen blijft Maria (M), gesterkt door haar gebed uit
het boek, er kalm bij. Met ontzag kijkt ze hemelwaarts en houdt ze de hand op de borst.
In de geopende deur verschijnen reeds enkele van de “Joden, vrome mannen, afkomstig uit alle
volkeren, die te hoop lopen” (Hand. 2:5-6b). De tulband van de eerste staat voor het exotische van “alle
volkeren” die vervolgens met naam genoemd worden (v. 9-11). Een knecht (K), staande op de bovenste
treden van een trap, blijkbaar van een kelderkamer, opent de deur en nodigt met zijn andere hand de
gasten uit om binnen te komen.
De compositie is geïnspireerd door Rubens’ ontwerp voor de prent in het Breviarium Romanum.
Cornelis Verbeeck, die de onkosten voor dit paneel op zich heeft genomen, werd in 1639 begraven in
de St.-Pauluskerk.
~ 4 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Beschrijving - Mariakapel: O.L.V. van de Heilige Rozenkrans
De 5 Glorievolle Mysteries van de Rozenkrans
Het 4de Glorievolle Mysterie, Maria ten Hemel Opgenomen (Jan Aertsen)
Als er één iemand zeker in de hemel is, dan is het wel de sterke vrouw Maria, wier leven geheel en al op
Gods wil gericht was. Omdat Maria in de Contrareformatie nog meer dan voorheen aandacht geniet,
treedt haar verheerlijking sterker op de voorgrond. Dit leidt ertoe dat haar bekroning en haar
tenhemelopneming aparte voorstellingen worden. De theologische gedachte van Maria’s
tenhemelopneming mag dan al uitgegroeid zijn tot een eigen liturgisch feest (15 augustus), ze stoelt
echter niet op een Bijbelse tekst. Van de populariteit van de tenhemelopneming getuigde eertijds nog
een glasraam in de zuidbeuk. In dit ‘Mysterie’ schuilt immers voor elke gelovige een hoopvol perspectief;
nl. dat wie God in zijn leven zoekt, Hem zal vinden in het hemelse geluk.
Midden op een wolk zit Maria, gekleed in het wit en met een blauwe mantel en een hoofddoek losjes op
haar lange haren. Vanuit haar hoofd vertrekt een grote, gekunstelde stralenkrans. De gevouwen handen
en de opwaartse blik wijzen op haar verlangen naar God. Haar onderlichaam met de donkerblauwe
mantel situeert zich nog in de grijze wolken terwijl haar bovenlichaam, in het wit gekleed reeds afsteekt
tegen de gouden achtergrond in de hemel. M.a.w. – letterlijk iconografisch – is ze al deels in de hemel
‘opgenomen’, maar die opname is nog gaande: ze wórdt opgenomen. Van enige opwaartse beweging is
hier echter geen sprake. Ook de wolk vermag geen luchtigheid te verlenen aan het geheel; die lijkt
eerder op een aaneengeregen lus van wolkschijfjes.
De graftombe ziet er uit als een Romeinse sarcofaag, met in reliëf verscheidene figuren waaronder een
soldaat met helmbos en een dame die op de grond neerzit.
Links kijken 5 apostelen toe; 2 ervan hebben eerbiedig de handen gevouwen. De ene kaalhoofdige op de
voorgrond zit halvelings geknield en de 2 op de achtergrond rechts zijn vriendschappelijk in gesprek. In
totaal kijken 8 apostelen toe, maar geen één is te identificeren.
Verder zijn er 3 vrouwen bij het graf. Volgens de Legende aurea gaat het om Maria Magdalena, geknield
vooraan, en de twee halfzusters van Maria, nl. Maria Kleofas en Maria Salomas. Eén van de vrouwen
buigt zich over het ledige graf en vindt er, aldus de legende, enkele bloemen in.
Waarschijnlijk heeft de kunstenaar inspiratie gevonden in het gelijknamige schilderij van Otto van Veen
(Munchen, Alte Pinakothek).
~ 5 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Beschrijving - Mariakapel: O.L.V. van de Heilige Rozenkrans
De 5 Glorievolle Mysteries van de Rozenkrans
Het 5de Glorievolle Mysterie, de Kroning van Maria (Aernout Vinckenborgh)
In dit tafereel neemt Maria als nergens eerder in de reeks centraal de meest eminente plaats in, niet
verwonderlijk gezien het thema. Zij deelt nu voorgoed in de heerlijkheid van God. Bij wijze van
bijzondere beloning voor haar “trouw tot de dood”, aldus Apoc. 2:10, krijgt zij in de hemel van God “de
kroon van het (eeuwig) leven” aangereikt. God manifesteert zich drie-enig: als God de Vader, de Zoon
(haar Zoon) en de Heilige Geest.
In de linkerhand houdt God de Vader de glanzende globe van het universum. Als heerser van het heelal
is Hij liturgisch gekleed in een gouden geborduurde koormantel (boven een albe met singel). De beide
geborduurde taferelen hebben te maken met ‘koningschap’. Het bovenste is duidelijk de bespotting van
Christus als ‘koning’ bij de doornenkroning; op het onderste wordt iemand (een vrouw?) gevankelijk
voor een koningstroon geleid.
Compositorisch is Christus de pendant van God de Vader, maar iconografisch zit Hij, aldus de
geloofsbelijdenis, “aan de rechterhand van de Vader”. Als de ‘verrezen Heer’ is Hij naakt, doch zonder de
kruiswonden, met een rode mantel los over zijn lichaam. Terwijl Hij met de ene hand zijn moeder bij de
arm neemt (en haar ‘opneemt’), houdt Hij met de andere hand samen met God de Vader Maria de
kroon boven het hoofd. De zinnebeeldige duif van Gods Heilige Geest strekt zijn vleugels over haar uit.
Zoals in menig lied van de feestdag verheugen de engelen zich over Maria’s tenhemelopneming. Met 24
vormen zij vreugdevol een grote kring rond het hoofdgebeuren met Onze-Lieve-Vrouw. Het valt op dat
enkel de kleine engelenhoofdjes gevleugeld zijn. Zeven bespelen een muziekinstrument, links: een
schellentrommel (bovenhoek), een altviool en een contrabas (beneden) en rechts: een blokfluit (boven),
een hoorn en een luit en een orgelpositief (benedenhoek).
Maria blijft hier voorgesteld als een jongere vrouw, omdat de erfzonde en bijgevolg de vergankelijkheid
geen vat op haar krijgt. Indachtig de liturgische tekst: “de Koning is verrukt door uw schoonheid” (Ps. 44)
is de schilder erin geslaagd haar als echt bevallig weer te geven. Ze draagt een wit kleed, een glanzende,
lichtblauwe satijnen mantel en over haar lange donkerblonde haren een hoofddoek: de kleuren van
Maria Onbevlekt Ontvangen.
Deze titel wordt ook weergegeven door het ensemble van hemellichamen: zon, maan en (kroon met)
twaalf sterren, ontleend aan de Apocalyptische Vrouw. Deze is “bekleed met de zon, de maan onder
haar voeten en op haar hoofd een kroon van 12 sterren” (Apoc. 12:1). Subtiel draagt Maria hier de zon
als een aureool, maar opdat ze niet voornamer zou ogen dan de Goddelijke Personen, heeft de
kunstenaar haar aureoolschijf ‘lucht-ig’ lichtblauw gehouden, enkel aangegeven door een gele rand. Iets
later in 1622 praktiseert de broederschap de gebedsoefening van het Cransken der Twaalf Sterren,
waarbij elke ster staat voor een deugd van Maria.
Maria’s gebruikelijke geste om van ingetogen verrukking een hand op de borst te houden, staat hier
voor haar vreugelied Magnificat: “Want Hij heeft neergezien op de kleinheid van zijn dienstmaagd” (Lc.
1:48). Haar oogcontact met de toeschouwer is voor een dergelijk tafereel hoogst uitzonderlijk. Het lijkt
wel of ze indachtig haar fotoalbum van Blijde, Droeve en Glorievolle Mysteries, ons recht in de ogen kijkt
met een blik van: “Mijn geluk kan ook het uwe worden. Ik zal uw voorspreekster zijn.” Zegt het
openingsgebed niet dat door de voorspraak van Maria ook wij zalig kunnen worden? Conclusie: bidt dan
… de heilige rozenkrans!
De rijke weduwe Maria Boxhorn, die als schenkster voor dit schilderij optreedt, is de moeder van Marius
Ambrosius Capello, toen een 5-tal jaren ingetreden in de dominicanenorde te Antwerpen (1612), die
later o.m. tweemaal prior van het Antwerpse dominicanenklooster wordt en bisschop van Antwerpen.
Het epitaafbeeld van Capello’s ouders staat vlakbij het hoofdaltaar.
~ 6 ~