De schilderijen in de pandgang - Antwerpen, Kerken en Toerisme

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
De zeeslag van Lepanto (Jan Peeters, 1665-1672)
Bij de havenstad Lepanto (de vroegere Italiaanse naam van het Griekse Návpaktos) aan de nauwe
ingang van de Golf van Korinthe vindt in 1571 een van de grootste zeeslagen uit de geschiedenis
plaats. De Osmaanse vloot o.l.v. Ali Pasha die heel Europa bedreigt, neemt het op tegen de
geallieerde vloten van paus Pius V, Spanje, Venetië, Genua en Malta (de Maltezer Ridderorde). Zij
sluiten een ‘Heilige Alliantie’ ter verdediging van het christendom en tegen de verspreiding van de
islam. Don Juan van Oostenrijk, de onwettige zoon van Keizer Karel V voert het opperbevel van de
christelijke vloten in plaats van zijn halfbroer Filips II en overwint op 7 oktober de onoverwinnelijk
geachte grotere islamitische vloot van het Ottomaanse Rijk. De talrijke dominicanen die als
legeraalmoezenier mee (ongewapend) de strijd ingaan, hebben als machtigste wapen de Rozenkrans.
De overwinning van de Westerse Alliantie die o.l.v. Don Juan van Oostenrijk de opdringerige
Ottomanen, alias de islamitische ‘Turken’, een halt toeroept, wordt door de dominicanenpaus Pius V
toegeschreven aan het rozenkransgebed. De dominicanen ontpoppen zich dan ook als dé promotors
van het rozenkransgebed. Om de strijd tegen het kwade in het algemeen aan te kunnen, wapent
men zich immers best met het gebed.
Bij de eerste eeuwfeestherdenking van de zeeslag in 1671 breidt paus Clemens X het Feest van
O.-L.-Vrouw van de Heilige Rozenkrans uit over heel Spanje (en dus ook over de Zuidelijke
Nederlanden). Ter gelegenheid hiervan bestelt de eveneens jubilerende Broederschap van de Heilige
Rozenkrans bij Jan Peeters een reeks van vier taferelen van De zeeslag bij Lepanto. Oorspronkelijk
hangen deze 4 marinezichten tegen de noorderdwarsbeuk van de kerk, nabij het Maria-altaar! Of
hoe politiek en godsdienst toen samen hand in hand gingen.
1. De voorbereiding: het smeekgebed en de inscheping (getekend en gedateerd “Ioannes Peeters
1671” en het onbekende monogram “G.V.V.o”)
Links in de doorkijk van een renaissancistische kerk zit een heilige dominicaanse kloosterlinge of
derde-ordelinge geknield voor het H. Sacrament, waaruit een lichtstraal op haar schijnt. Ze houdt een
rozenkrans vast van 15 tientjes en maakt met de rechterhand een smekend gebaar. Deze figuur dient
niet enkel vormelijk, maar zeker ook spiritueel, als pendant van de dominicaner Paus Pius V op het
4 de tafereel. Het is op zijn vraag dat de gelovigen en de kloosterlingen in het bijzonder het
Veertigurengebed en de rozenkrans bidden ter ondersteuning van de goede afloop van de
beslissende zeeslag. Vanuit een historisch perspectief verwacht je dat hier een tijdgenote van
Lepanto optreedt, zoals de Italiaanse dominicanes Catarina de Ricci (een gestigmatiseerde mystica en
zienster, sinds 1560 priorin te Prato, † 1590). Afgezien van haar onbekendheid in die tijd te
Antwerpen, komt haar in 1672 alleszins geen aureool toe vermits zij pas in 1732 zalig- en in 1746
heilig verklaard wordt. De beroemdste heilige dominicanes (derde-ordelinge) is Catharina van Siena,
die in de 17 de eeuw doorgaat als het prototype van dominicaanse heiligheid, in het bijzonder van de
contemplatieve zusters. Zij fungeert hier o.i. als personificatie van de hele dominicaanse familie die
biddend de goede strijd ondersteunt. Waar op de volgende taferelen de eerste mannelijke orde in
beeld komt, treedt hier de tweede vrouwelijke orde op de voorgrond, met een knipoog naar het
dominicanessenklooster in de naburige Predikerinnenstraat, toegewijd aan St.-Catharina van Siena.
Eveneens geeft het de eigentijdse gebedspraktijk weer vermits in de dominicanenorde in de 17 de
eeuw het bidden van de Rozenkrans bij het H. Sacrament meer verbreid geraakt.
Op de achtergrond, aan de voet van een berg, moet een Zuid-Nederlandse stad met trapgevels en
gotische kerken Lepanto voorstellen. Op de kaden schepen de christelijke troepen in. Op de
voorgrond liggen een vijftal schepen voor anker, vooraan zorgt een sloep voor proviandering.
~ 1 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
2. De zeeslag (gesigneerd en gedateerd 1671)
De strijd woedt nog in volle hevigheid, maar het is duidelijk dat de christenen aan de winnende hand
zijn. De Osmaanse vloot is herkenbaar aan de rode vlag met witte maansikkel. Centraal ramt het
vlaggenschip van Spanje, met een beeltenis van O.-L.-Vrouw in het witte vaandel, het Ottomaanse
vlaggenschip, herkenbaar aan de maansikkel op de lantaarn van het kasteel. De matrozen tuimelen
er overboord. In het kraaiennest van de majestueuze Spaanse galei steekt een matroos het
afgehouwen hoofd van de Ottomaanse aanvoerder Ali Pasha triomfantelijk omhoog op een staak
(ofschoon tegen de zin van Don Juan). Tientallen roeiers zitten achter de reling aan de riemen. Aan
weerszijden zouden de afbeeldingen van de 12 beroemdste zeemachtkapiteins prijken. Rechts
explodeert een schip onder Ottomaanse vlag en ook in de verte staan schepen in brand. Vooraan
proberen drenkelingen zich te redden.
Aan boord van schepen en sloepen staan dominicanen, met een rozenkrans ofwel aan de gordel
ofwel in de hand om uit te reiken. Twee dominicanen steken ook bemoedigend het kruisbeeld in de
hoogte. Op het Spaanse vlaggenschip kijken twee dominicanen door het grote raam van het kasteel,
de eerste bestuurt zelfs het roer!
Omdat de overwinning van de christenen aan haar wordt toegeschreven, verschijnt boven het
krijgsgewoel, in de linkerbovenhoek, O.-L.-Vrouw met Kind, beiden met geheven zwaard! Nooit
eerder gezien en ongehoord, of hoe verleidelijk het is om politieke ideeën met religieuze projectie te
ondersteunen! Indachtig de specifieke devotie, zet de schilder hen in een rozenkrans die iets weg
heeft van een traditioneel marianum. Als Apocalyptische Vrouw staat ze op de maansikkel en is
bekleed met de zon(nestralen). Als ‘koningin’ draagt ze een kroon en een scepter. Maar het moet
gezegd: enkel met fotografische vergrotingen krijg je deze miniscule afbeelding echt in beeld; voor de
gewone bezoekers (van nu of van de 17 de eeuw) blijft dit ontoegankelijk.
3. De overwinning (getekend en gedateerd 1665)
Na zijn overwinning zet Don Juan van Oostenrijk voet aan wal, met in de stoet achter zich een drietal
dominicanen. Hij wordt eerbiedig begroet door een man, gekleed in het zwart. Zonder dralen
organiseren de dominicanen bij wijze van publieke dankbetuiging een processie ter ere van
O.-L.-Vrouw van de Rozenkrans, waarbij een Mariabeeld wordt rondgedragen. Links onderaan, aan
land worden enkele ‘Turken’ hardhandig gevankelijk weggevoerd. Twee wulpse jonge vrouwen en
een derde worden eveneens opgeleid. Waren zij de hoeren van de vijand of maakten zij deel uit van
Ali Pasha’s harem? In de rechterbenedenhoek steekt iemand de bazuin en vuren soldaten
vreugdesalvo’s af terwijl op de boegspriet een gevangene zit, angstig voor wat hem te wachten staat.
Op de hoek van de versterking links staat een wachttorentje met daarop een rode vlag met geel
diagonaal kruis van een der geallieerde legers.
4. Paus Pius V in dankgebed (getekend en gedateerd 1672)
Bij wijze van inclusie krijgt men hier op het afsluitende tafereel, net als bij de aanvang van het
verhaal op het 1 ste schilderij, op de voorgrond een inkijk in een kerk waarin iemand van de
dominicaner familie voor een altaar met een calvarie als altaarstuk geknield zit. Qua kleding is paus
Pius V als dominicaan herkenbaar aan het witte habijt, als paus aan zijn met bont afgezette
roodfluwelen pelerine (en het borstkruis eronder), en de dito hoofdkap, de ‘camauro’. Zijn
persoonlijk wapenschild, bekroond door de tiara en de gekruiste zilveren en gouden sleutel , prijkt
tegen de wand. Blijkbaar is dit schilderij nog net tot stand gekomen vooraleer hij later in datzelfde
jaar 1672 zalig wordt verklaard. Daarom heeft hij – in tegenstelling tot de domincanes op het eerste
tafereel – nog geen aureool (en wordt dit later bij zijn canonisatie ook niet toegevoegd).
~ 2 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
Lang vóór er een bode Rome bereikt, wordt Pius V op de dag zelf van de zeeslag door een
wonderlijke ingeving op de hoogte gebracht van de goede afloop, hier uitgebeeld op de achtergrond.
De beide vloten staan nog in slagorde tegenover elkaar, terwijl de strijd tussen een aantal schepen
zich centraal afspeelt. Vooraan trachten drenkelingen zich te redden. Voor zijn huisaltaar spreekt de
paus een dankgebed uit voor de overwinning, indachtig de bemiddeling van O.-L.-Vrouw van de
Rozenkrans, van wie het beeld in de nis staat. Hij schrijft de overwinning van de christenen toe aan
de kracht van de rozenkrans, die hij ononderbroken gebeden heeft; vandaar de rozenkrans in zijn
hand. Datzelfde jaar 1571 stelt hij het feest in van O.-L.-Vrouw van de Overwinning (Victorie), wat
door zijn opvolger al snel vervangen wordt door dat van ‘O.-L.-Vrouw van de H. Rozenkrans’. Nog
steeds staat de broederschap in voor de jaarlijkse processie op de eerste zondag van oktober.
~ 3 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
De aanbidding van de herders (atelierrepliek van Abraham Bloemaert, 17 de eeuw)
Het voorspel van het hoofdgebeuren speelt zich links af op de achtergrond. Een engel die in het licht
zweeft, brengt de herders de blijde mare van de geboorte van de Messias. De beide herders in het
weiland schrikken op.
Jozef, ditmaal ten voeten uit op de voorgrond, kijkt de toeschouwer aan en wijst ook ons naar het
kind. Het volle licht schijnt op het kind Jezus en zijn moeder en illustreert dat het om Gods Zoon gaat.
Vanuit de wolken kijken engelenkopjes toe, om de blijde boodschap zingend te ondersteunen, aldus
het kerstverhaal. Maria, in rood en blauw en aangeduid door een renaissancistisch aureool,
‘ontwikkelt’ trots en met tedere blik het Kindje onder grote belangstelling van de herders. De herder
die vooraan neergevleid is, heeft een herdersstaf waarmee men de schapen bij de poot tegenhoudt.
De tweede herder, met strohoed leunt op een wandelstok. De jongste herder achteraan draagt over
de schouder een kluutschop, waarmee men een kluit gooit om het weglopende schaap tegen te
houden.
De os en de ezel staan rechts en op de voorgrond liggen een bij de poten gebonden haan en een hen
samen als offergave (om de H. Familie permanent te voorzien van een dagelijks eitje?). De
herdershond staart ons recht in de ogen aan.
~ 4 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
De Antwerpse bisschop Reginaldus Cools o.p. (anoniem, 17 de eeuw)
Het 17 de -eeuwse doek is een staatsieportret zoals dat door belangrijke kerkelijke instellingen werd
besteld of aan hen ten geschenke werd gegeven om het gezag van de bisschop te benadrukken.
In 1618 wordt Daniël Cools in de O.-L.-Vrouwekerk gedoopt. Hij wordt eerst vaandrig in het Spaanse
leger en vervolgens secretaris van een advocaat. Na een avontuurlijk leven sluit hij in 1645 aan bij de
dominicanen te Brussel en krijgt de kloosternaam Reginaldus. Hij studeert theologie te Parijs, krijgt
de priesterwijding te Antwerpen en wordt in Spanje de geestelijke begeleider van de koningin en een
intieme vriend van koning Filips IV, die hem als gezant stuurt naar het hof van Lodewijk XIV. In 1676
wordt hij benoemd tot bisschop van Roermond en in 1700 door toedoen van de Spaanse koning
Karel II tot 10 de bisschop van Antwerpen. Bij zijn inhuldiging gaat hij vanuit het dominicanenklooster
in processie naar de kathedraal. Omdat de edelmetalen staf die men geleend heeft van de abt van de
Pieter Potabdij te zwaar blijkt voor de 82-jarige man, neemt hij de houten staf van de graftombe van
Ophovius. Omdat die zo vermemeld is, valt de krul er vanaf, wat Cools niet tegenhoudt om er mee
verder te gaan. De Antwerpenaren zegden onder elkaar: “Vroeger hadden we houten bisschoppen
met een gouden staf, nu hebben we een gouden bisschop met een houten staf”. Hij sterft in 1706.
Dit bisschopsportret beantwoordt aan de geijkte compositie van de baroktijd: portret tot op
kniehoogte in driekwart profiel naar links. De figuur zit in een armstoel met een zware, rode draperie
op de achtergrond. Volgens de mode van toen draagt hij een sik. Als dominicaan is hij herkenbaar
aan zijn wit habijt. Daarboven heeft hij een koorhemd met brede kanten boord en kanten mouwen
en daarover een zwarte schoudermantel. Het borstkruis dat hem als bisschop toekomt, toont hij met
de linkerhand.
Zijn wapenschild (in lazuur 6 zespuntige sterren van goud) prijkt in de linkerbovenhoek onder de
groene prelatenhoed met aan weerszijden 6 kwasten. Daaronder leest men zijn wapenspreuk “non
nobis” (we doen het niet voor onszelf).
Op het tafeltje staat een beeld van Maria, met scepter, die naar de bisschop kijkt, terwijl het kind
Jezus op haar arm, de wereldbol vasthoudt, en zich naar de toeschouwer richt en een rozenkrans
aanreikt.
~ 5 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
Christus op bezoek bij Marta en Maria (Abraham Janssen Van Nuyssen, 1627)
Jezus is te gast in het huis van Marta en Maria (Lc. 10:38-42) en zit hier buiten op de koer, met een
prachtig vergezicht (van Jan Wildens) op de Franse tuin met een grote vijver. Rechts worden de
coulissen naar de romantische voorliefde van de barok voor ruïnes, gevormd door een muuur met
daarin een venster en op het uiteinde een soort zuil(toren?) waar een klimplant tegenaan groeit.
Rechts staat een fontein. Het water vloeit uit een beeld van een man met waterkruik. Onder het
lover zit Jezus, in vorstelijk purper gekleed met daarboven een helrode mantel, op een lederen stoel.
Maria lijkt wel een aristocratische dame: met een opvallend bleke huidskleur, rijkelijk en sierlijk
gekleed in het wit en met een gele mantel, de haren mooi gekapt en getooid met een witte
hoofdband. Haar open sandalen evenals de band om haar mouwen zijn blauw. Zij zit, met een open
boek op de schoot, aandachtig naar Jezus te luisteren.
Marta, in de schaduw, maar toch ook van zichzelf donkerder van tint, is eenvoudig gekleed als
keukenmeisje. Op een meesterlijke wijze worden elementen uit een genretafereel hier aangewend
om het verhaal te vertellen. De groenten op een keukenbank (met lade) achter haar geven te
kennen dat zij druk in de weer is om de maaltijd te bereiden. Maar zij neemt het niet dat Maria al het
werk aan haar overlaat en komt zich bij Jezus over haar zus beklagen. Verontwaardigd wijst ze naar
een dode haas en gevogelte in een mand, zo van: ‘kijk eens wat er nog moet gebeuren!’. Maar het
vervolg is gekend. Jezus geeft Maria geen standje, maar Marta krijgt te horen dat zij zich teveel inlaat
met materiële dingen, terwijl haar zus geprezen wordt om haar verlangen naar geestelijke
aangelegenheden, Gods woord.
~ 6 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
Het promotiebord van Cornelius Jozef Peltiers (anoniem, 18 de eeuw)
Een engel fungeert als schildhouder. Het wapen wordt gevat in een cartouche waarop de 4 uiteinden
van het zwart-witte dominicanenkruis prijken evenals 2 lelietakken.
Zowel voor zijn wapenschild als voor zijn wapenspreuk wil Peltiers een allusie maken op zijn eigen
naam, indachtig de betekenis van bontwerker of -handelaar (van ‘pelle-tier’). Op het bovenste veld
van het wapenschild loopt een hermelijn (mét vel of pels), terwijl het onderste veld volledig bestaat
uit het motief van een hermelijnenpels. Daaronder staat op een banderol zijn wapenspreuk: “PELLEM
PRO PELLE” (een huid voor een huid).
Het betreft een citaat uit de Vulgaat, meer bepaald uit het boek Job (2:4). Wanneer Job zijn huis, vee,
knechten en kinderen verliest, doorstaat hij deze beproeving en blijft God trouw. Maar de duivel
beweert dat deze bereidheid om alles te verliezen enkel gemotiveerd is om zijn eigen vel
(‘heelhuids’) te redden: “dat is hem zijn vel wel waard. Want alles wat een mens bezit, geeft hij graag
in ruil voor zijn leven” (2:4). In een tweede beproeving wordt Job aangetast in zijn gezondheid en
wordt zijn huid bedekt met kwaadaardige zweren, van kop tot teen.
Wie deze woordspeling in combinatie met Job te vaa g blijft, kan Peltiers’ leuze misschien
gemakkelijker vatten vanuit de beide afbeeldingen in het wapenschild. Dan lees je: ‘mijn vel voor een
pels’, d.i. vanuit het standpunt van de hermelijn bovenaan: ‘mijn offer-bereidheid voor een hoger
doel’, nl. het hoogwaardige product van de hermelijnen pels onderaan.
“F: CORNELIUS IOS: PELTIERS S: ORD:
PRAED: IN ALMA UNIV: LOV: S:TH: LICENTIATUS DIE 26 JAN: 1773.”
(Frater Cornelius Iosephus Peltiers Sancti Ordinis
Praedicatorum, in alma universitate lovaniense, licentiatus sacrae theologiae)
~ 7 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
De maagschap van Maria (Marten Pepijn, einde 16 de – begin 17 de eeuw), paneel
De schilder is met zijn echtgenote begraven in de St-Pauluskerk.
De devotie tot de heilige Moeder Anna was sedert het einde van de 15 de eeuw, in Duitsland en in de
Nederlanden, sterk toegenomen. De populariteit van Anna en haar hele ‘(H)anneke-s-nest’ tot ver in
de 16 de eeuw wijst erop hoezeer tot dan toe het accent lag op het brede familieverwantschap en nog
niet zozeer op het individuele gezin; religieuze thematiek als illustratie van het
sociaal-maatschappelijke leven.
Door de middeleeuwse legendevorming over Anna’s drievoudig huwelijk (trinubium S. Annae), was
ontstaan gegeven aan het tafereel ‘De maagschap van St.-Anna’, d.i. haar nazaten [maag = verwant,
soms meer bepaald zwager, schoonbroer; cf. ‘maagd’], of anders gezegd: de maagschap van Maria,
lees: de zijdelingse familiebetrekkingen van Anna’s voornaamste kleinkind, Jezus.
Volgens de legende zou Anna, de moeder van Maria, 3 maal gehuwd zijn, achtereenvolgens met
Joachim, Kleofas en Salomas. Van elke echtgenoot had ze kinderen, waaronder steeds een dochter
die Maria genoemd werd.
1) uit haar 1 ste huwelijk met Joachim was er als voornaamste Maria, Jezus’ moeder, gehuwd met
Jozef.
2) Uit haar 2 de huwelijk met Kleofas was er ‘Maria Kleofas’, gehuwd met Alfeüs, waaruit de apostelen
Jacobus de Mindere, Simon, Judas (Taddeüs) en de apostelkandidaat Jozef de Rechtvaardige.
3) En uit haar 3 de huwelijk met Salomas ontving ze ‘Maria Salomas’, gehuwd met Zebedeüs en aldus
moeder van Jacobus de Meerdere (!) en diens broer Johannes de Evangelist.
Op hun beurt zouden deze dochters kinderen krijgen die niet alleen Jezus’ bloedverwant zijn, maar
tevens als apostel Zijn geestesverwant zullen zijn. In feite is deze redenering een omgekeerde
voorstelling van de feiten: enkele mannen die door Jezus tot apostel geroepen waren, werden in de
legende ook tot Zijn bloedverwant gemaakt.
Vandaar dat het meer kritische Concilie van Trente deze voorstelling in de 2 de helft van de 16 de eeuw
verbood, wat niet belet heeft dat de traditie zich nog lange tijd handhaafde in de blijvende
aanwezigheid van de oudere voorstellingen en zelfs nog in nieuwe opdrachten. Niet in het minst te
Antwerpen bleef de gehechtheid aan Sint-Anna en deze traditie zich opvallend lange tijd vertolken in
deze (apocriefe) voorstelling.
Maria, met rood kleed en blauwe mantel, hoofddoek en renaissanceaureool, houdt het Kind vast
met een lendendoek. Zij kijkt ingetogen neerwaarts naar haar Kind.
Het naakte Jezuskind, halfgeknield op de schoot van zijn moeder, kijkt weliswaar naar neefje
Johannes de Doper, maar strekt ondertussen de armpjes uit naar oma Anna.
St.-Anna, links van Maria, hals en hoofd bedekt door een witte doek, houdt samen met haar dochter
Maria, haar kleinzoon Jezus vast en reikt Hem een appel aan. In een natuurlijk affectief gebaar houdt
Jezus de linkerhand rond oma’s duim.
Johannes de Doper kijkt naar Jezus op en aanbidt Hem met gevouwen handen. Zijn moeder Elisabet,
als oudere vrouw eveneens de schouders en het hoofd bedekt met een witte doek, ondersteunt met
een hand haar zoontje onder de arm en houdt in de andere een stok met banderol waarop de
(latere) tekst van Johannes staat: “Ecce Agnus Dei”.
~ 8 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
In de linkerbovenhoek staat haar echtgenoot Zacharias, samen met Maria’s echtgenoot, de jongere
St.-Jozef, een boek te lezen. In de rechterbovenhoek staan 2 mannen in gesprek, terwijl er 2
luisteren.
In de linkerbenedenhoek zit een jonge moeder met 2 kindjes die elkaar omhelzen.
Hoogstwaar-schijnlijk zijn zij het broederpaar Jacobus de Meerdere en Johannes de Evangelist, de
kinderen van Maria Salomas, gehuwd met Zebedeüs. Als pendant ervan in de rechterbenedenhoek
zit een jonge moeder met 1 kindje op de schoot. Een geknield meisje geeft het een zoen.
Op het middenplan reiken een jonge moeder en haar kind samen aan Jezus een schotel met fruit
aan. Achter haar zit een vrouw een baby te zogen.
Voor- en achteraan staan nog andere familieleden, hun bestaan gebaseerd op apocriefe tradities. In
feite gaat het om een typisch middeleeuws thema dat liever de brede familieverwantschap
benadrukt dan het individuele gezin, zoals dat sinds de renaissance geschiedt in de taferelen van bv.
de Heilige Familie. Omwille van het apocriefe karakter van het thema werd het door het Concilie van
Trente verboden, doch blijkbaar was de kracht van de traditie hier, net zoals in andere Antwerpse
kerken, nog groot.
Mogelijk prijkte dit paneel op het vroegere altaar van Maria en St.-Anna of is het misschien afkomstig
uit de St.-Walburgiskerk? Einde 18 de eeuw hangt het alleszins in de grote sacristie van de
dominicanen. Waarschijnlijk is het paneel aangepast aan een 17 de -eeuws portiekaltaar en heeft men
aan de oorspronkelijke rechthoek een grilliger vorm gegeven.
Hierop zweven engeltjes die Maria en Anna huldigen met één kroon, palmtakken en 2 banderollen
waarop de naam van MAR(IA) en ANNA.
Werd deze aanpassing misschien doorgevoerd n.a.v. de verhuis naar de dwarsbeuk in 1639? Naar
analogie met het altaarstuk met hetzelfde onderwerp in de St.-Andrieskerk, dat eveneens aan
Marten Pepijn wordt toegeschreven, kan de vraag gesteld worden of oorspronkelijk niet
Sint-Anna-ten-Drieën werd overvlogen door de zinnebeeldige duif van de H. Geest om de
familieband tussen oma Anna, moeder Maria en het kind Jezus in het licht van Gods Voorzienigheid
te begrijpen. In dat geval zou de duif van het toneel verdwenen zijn bij de aanpassing.
~ 9 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
Het interieur van de St.-Walburgiskerk (Antoon Günther Gheringh, 1661)
Het doek is gesigneerd en gedateerd. Als erfgename van de voormalige parochiekerk kwam de
St.-Pauluskerk in het bezit van o.m. dit schilderij. Het wijwaterbekken dat in de middenbeuk van
St.-Walburgis staat, is trouwens de doopvont van St.-Paulus geworden. Op het 19 treden hoge koor
staat het toenmalige hoofdaltaar met het drieluik van De Kruisoprichting (P.P. Rubens), met
bovenaan in de nis God de Vader, geflankeerd door (de schoreersels van) 2 palmwuivende engelen.
Let ook op de apostelbeelden in de middenbeuk en de barokke preekstoel en op de mooie lichtinval
vanuit het zuiden.
~ 10 ~

Overige
Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
De terugkeer van de Ark van het Verbond (anoniem, einde 18 de - begin 19 de eeuw,
omgeving Balthasar Paul Ommeganck) paneel
De Ark van het Verbond is het heiligste voorwerp van de joodse godsdienst. In deze kist worden de
twee stenen tafelen bewaard waarop de Tien Geboden gegrift staan: het Verbond tussen God en Zijn
volk. De gouden kist wordt bekroond door 2 gouden cherubs (engelen). Wanneer de Filistijnen de ark
van de Joden buit maken, breekt voor hen een periode van allerlei onheil aan (1 Sam. 5). Daarom
besluiten ze zich van de ark te ontdoen. Zij wordt op een nieuwe wagen gezet, gedragen door 2
zogende koeien, die nog geen juk gedragen hebben. Boven op de ark ligt een kistje met kleine
gouden offergaven: de afgietsels van 5 gezwellen en 5 muizen als zinnebeeld van de plagen die hun
land hebben geteisterd. Het span volgt als vanzelf het spoor naar het gebied van Bet-Semes. Op de
achtergrond volgt een 10-tal personen, o.m. de 5 Filistijnse stadsvorsten, op veilige afstand tot aan
de grens (1 Sam. 6:1-12). Piramides voor het exotisme.
De Vismarkt (toegeschreven aan Dirck de Vries, 17 de eeuw), doek
De stad op de achtergrond is Venetië, met o.m. de kerk van de redemptoristen. De nabijheid van de
Vismarkt is geen voldoende reden om de voormalige St.-Walburgiskerk als plaats van herkomst aan
te geven.
Schilderij Gekruisigde Christus (anoniem, na 1830), doek
Het gebeuren is gesitueerd in een bergachtig landschap met een zonsverduistering.
Madonna met kind in bloemenkrans (anoniem, 17 de eeuw), paneel
De kleine Johannes de Doper knielt in aanbidding voor het kind Jezus en kust teder en eerbiedig zijn
voetje terwijl hij van Hem de zegen ontvangt. Het tafereel geheel wordt bekroond door 2 adelaars.
Waar hun vleugels samenkomen, is er een groteske, en in de linkerkrul zit een duivelskop verborgen.
De opvoeding van Onze-Lieve-Vrouw (omgeving Theodoor van Tulden, 17 de eeuw), doek
Het is gemaakt naar Rubens’ werk voor de Antwerpse ongeschoeide karmelieten.
De schilder situeert dit huiselijk familietafereel in een zomerse tuin: de H. Anna, met de linkerhand
om de schouders van Maria leert haar lezen onder het toeziend oog van haar man, Joachim. De rol
van de vrouw bij de (intellectuele) opvoeding van de kinderen wordt door de schilder met een oog
voor fijne details in teer koloriet in de verf gezet.
De opdracht in de tempel en Christus in de hof van olijven (Jan Baptist II Bosschaert,
1667-1746), doek
Deze 2 grisailles in bloemenkrans maakten deel uit van een reeks van 15 Mysteries van de
Rozenkrans die opgehangen was in de gelijknamige kapel binnen het klooster, de zgn. ‘regelkapel’. Zij
beelden respectievelijk het 4 de Blijde en het 1 ste Droeve Mysterie uit.
St.-Dominicus in bloemenkrans (Pieter III Casteels, 18 de eeuw), doek
Op deze grisaille is de hond van Dominicus nauwelijks te zien.
Christus met spotmantel (toegeschreven aan Otto Van Veen, rond 1620?), paneel met
gebeeldhouwde lijst
Christus, halflijfs draagt de rode spotmantel om de schouders en de doornenkroon op het hoofd. Het
schilderij is vervat in een cartouche die bekroond wordt door een engelenhoofdje met vleugels Naar
~ 11 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Rondom de Kerk – de schilderijen in de pandgang
dit lijden verwijst ook het IHS-monogram bovenaan, met een kruis en de 3 kruisnagels in de
cartouche.
Epitaafschilderij voor de 100-jarige Peeter Marcelis (†1652) en Anna Gossaert.
St.-Antoniusaltaar met schilderij de dood van St.-Antonius van Padua (Edgar Van Bonegem,
1904)
De befaamde Antonius van Padua, met aureool, ligt op zijn sterfbed, omgeven door enkele
medebroeders, die hier, anachronistisch, de kapucijnenpij met grote kap dragen. De beide mannen
zonder baard, op de achtergrond, lijken portretten. Op het tafeltje staat een kruisbeeld tussen 2
kandelaars met kaarsen. Ofschoon het een sobere kloostercel is, met een eenvoudig raam, valt er op
de achterwand een saterkop te ontwaren.
~ 12 ~