De glasramen aan de noordzijde: de zeven sacramenten

Mannaerts R., Een sleutel voor de Sint-Andrieskerk te Antwerpen, Antwerpen, 2006
Beschrijving van de kerk
De glasramen aan de noordzijde: de zeven sacramenten
Door de inslag van een V-bom op de Vrijdagmarkt (2 jan. 1945) worden alle glasramen in de noordbeuk
en -dwarsbeuk verbrijzeld. Deze oorlogsschade geeft glazenier Jan Huet de mogelijkheid in
1963-‘66 een groots project uit te werken rond het thema van de 7 Sacramenten, aan de hand van
bijbelse passages.
1) De Eucharistie (1963), in de noorderdwarsbeuk
Als Allerheiligste Sacrament prijkt de Eucharistie in het grote raam van de noorderdwarsbeuk,
dus op een ereplaats. De instelling van de Eucharistie bij het Laatste Avondmaal vormt het
nieuwtestamentische hoofdtafereel bovenaan.
In het maaswerk herten en andere dieren, symbool van de gelovigen die hun vreugde vinden in
Gods genade die uitgaat van het sacrament van de eucharistie, zoals het in de top
gesymboliseerd wordt door het Lam Gods (Apoc.), staande op een heuvel waaruit de 4
paradijsstromen vloeien.
In de traditie van de middeleeuwse Biblia Pauperum of Armenbijbel wordt het hoofdtafereel
daaronder typologisch begeleid door 2 oudtestamentische voorafbeeldingen.
- links het offer van Abraham. Abraham is bereid zijn enige zoon te offeren, doch de engel
verhindert hem om met een dolk zijn zoon te doden, God wenst immers geen mensenoffers.
Vooraan in het struikgewas zit een bok, die ter vervanging zal geofferd worden.
- rechts Het joodse paaslam bij de uittocht uit Egypte (Ex.12,1-28).
In de onderste zone staan o.m.:
- St.-Thomas van Aquino (1225-1274), in zwart-wit dominicanenhabijt, met aureool en, ten
teken van goddelijke inspiratie, een witte duif op zijn schouder (niet te verwarren met een
hoofddoek!), op zijn naam staat de hymne van het Heilig Sacrament, het ‘Tantum ergo’.
- St.-Norbertus (ca.1080-1136), die volgens de traditie bijzonder te Antwerpen het Sacrament
verdedigd heeft tegen bepaalde misvattingen. Ook het vorige, neogotische glasraam was ter
ere van Norbertus.
- in het midden Kain en Abel als eerste offeraars.
In de zuiderbeuk volgen de 6 overige sacramenten elkaar op. Te beginnen van oost naar west:
2) Het priesterschap, eerste glasraam noordbeuk (1963)
Niet de priesterwijding zelf staat afgebeeld, wél het priesterschap waarvan het wezen teruggaat
naar Jezus’ liefde-offer op het kruis, het nieuwtestamentische hoofdthema. Aan weerszijden
vangt een zwevende engel het bloed van Jezus’ handwonden op in een kelk. Boven Jezus komt
de hand van God uit de hemel tevoorschijn. Rechts van de gekruisigde Jezus staat Maria, aan de
andere zijde een priester die de mis opdraagt, net op het moment van de consecratie van de
hostie, het ‘lichaam van Christus’.
Boven, Christus’ aanwezigheid in het sacrament van de Eucharistie, geflankeerd door symbolen
die het offer-karakter accentueren:
- links: het Lam Gods.
- rechts: de pelikaan die zijn borst openprikt voor zijn jongen,
- in het maaswerk midden: een monstrans vereerd door wierokende engelen.
In de onderste zone oudtestamentische voorafbeeldingen van Jezus’ offer, zoals vermeld in de
Romeinse canon van de Mis:
- links Het offer van Abel, blootsvoets en met een zwaard in de hand, staat hij op het punt een
lam te offeren. Op de voorgrond schapen; op de achtergrond fruitbomen en een koppel
vogels.
- midden Het offer van Melchisedek, in een tent,
- terwijl rechts Abraham, gevolgd door soldaten, voor hem knielt.
www.topa.be ~ 1 ~

Antwerpen, Sint-Andrieskerk
Beschrijving – Glasramen Noord: de Zeven Sacramenten
3) Heilig Vormsel, tweede glasraam noordbeuk (1964)
Bij het vormsel ontvangt de gelovige vormeling de kracht van Gods Heilige Geest. Dit sacrament
wordt geïllustreerd aan de hand van het Pinksterverhaal waar Gods Geest neerdaalt over de
apostelen. In het midden zit Maria, symmetrisch omgeven door de 12 apostelen. Allen krijgen ze
een vlam, “een vurige tong”, boven het hoofd.
De 7 gaven van de Heilige Geest die ze ontvangen, staan vermeld in de stralen:
- links: “wijsheid”, “verstand”, en “raad”,
- midden: onder een hand van God, “vreze Gods”,
- rechts: “sterkte”, “wetenschap” en “vroomheid”.
Het maaswerk baadt in een dominante rode gloed. De tekst luidt:
- links: “Vanuit / de troon / kwamen / bliksemstralen, / geluid en donder-/ slagen”
- centraal: de (lege) troon van (de onzichtbare) God, geaccentueerd door kerktorens, omgeven
door 7 vlammen en bliksemschichten
- rechts: “en / zeven / lampen / stonden / te / branden voor / de troon; dat zijn / de zeven
geesten / van God / Apoc. / 4,5”
onderste zone: engelen verpersoonlijken de 3 goddelijke deugden (1 Kor.13,13).
- links: het Geloof, gewapend met zwaard en wapenschild waarop een kruis. Tekst: “corda
fides fundat” (het geloof versterkt het hart).
- centraal, op de ereplaats: de Liefde als voornaamste deugd, met een pelikaan die 2 jongen
voedt. Tekst: “ubi /caritas/ ibi Deus” (waar de naastenliefde is, daar is God).
- rechts: de Hoop, met een vuurvogel (fenix) en een anker, omgeven door water. Tekst: “spes
erigit” (Hoop doet leven).
4) Heilig Doopsel, derde glasraam noordbeuk (1964)
Het hoofdthema is het doopsel van Christus (JC) in de Jordaan door Johannes de Doper (JdD),
waarbij Jezus als “Zoon van God” wordt aangeduid. Zo wordt bij het christelijk doopsel de
dopeling als een kind van God aangenomen. Door zich in het doopsel aan God te binden wil men
zich losmaken van het kwaad dat de mensheid onlosmakelijk in zich meedraagt. Die erfzonde
wordt aan weerszijden vertegenwoordigd door Adam (A) en Eva (E).
- links: de Zondeval. In de boom van de Kennis van goed en kwaad zit de slang die Eva in het
oor fluistert.
- centraal: het doopsel van Christus. Prachtig van kleur is het helblauwe water.
- rechts: Adam en Eva, kijken naar het doopsel. Achter hen laaft een hert zich aan de bron,
symbool voor de vrome.
* maaswerk: - top: P-teken, eronder Christus heerser
- links: de ark van Noach (aN) met de vredesduif
- rechts: de ark van het Verbond (aV)
bovenzone:
- links: koning David (D)
- midden: duif van de Heilige Geest (SS)
- rechts: profeet met neerhangende banderol (P)
onderste zone: als oudtestamentische prefiguratie, de doortocht door de Rode Zee (Ex.14,26-31)
- links: farao, zijn wagens en wagenmenners, overspoeld door de terugtrekkende zee.
- midden: Mozes, als volksleider met staf, op zijn voorhoofd de 2 traditionele horens, zijnde
lichtbundels, hier - uitzonderlijk - rood.
- rechts: onder de vluchtende joden een kind met een kat die veel weg heeft van een
teddybeer) en een vrouw met kind op een ezel, voorafgegaan door haar man, een allusie op
de vlucht naar Egypte van Maria, Kind en Jozef.
www.topa.be ~ 2 ~

Antwerpen, Sint-Andrieskerk
Beschrijving – Glasramen Noord: de Zeven Sacramenten
Het doopsel Christiaan De Henau Het huwelijk
5) Het huwelijk, vierde glasraam noordbeuk (1965)
(A) Het nieuwtestamentisch hoofdtafereel is het huwelijk van Jozef en Maria, die elkaar de hand
reiken. Ook wanneer in kerkelijke kringen stemmen opgaan tegen de keuze van dit tafereel als
voorbeeld voor het huwelijk, blijft de kunstenaar dit verdedigen. Maria, een witte bloementuil in
de hand, heeft de ogen neergeslagen, terwijl Jozef verlangend naar haar kijkt. Een joodse
priester staat achteraan, in oratiehouding. Naast hem 2 duiven, boven nogmaals 2 x 1 duif.
Rondom 4 scènes met Jozef en Maria, telkens geïdentificeerd als “Matts I,18-25”, ofschoon ieder
teruggaat op een bepaald vers.
- (B) links boven: Jozef is bedroefd wanneer hij Maria zwanger ziet, doch “omdat Jozef rechtschapen
was en haar niet in opspraak wilde brengen, dacht hij er over in stilte van haar te
scheiden” (v.19).
- (C) rechts boven: droom van Jozef waarin een engel hem geruststelt. “Terwijl hij dit (de
scheiding) overwoog, verscheen hem in een droom een engel van de Heer die tot hem sprak:
“Jozef, zoon van David, vrees niet uw bruid Maria bij u te nemen; het kind in haar schoot is
van de Heilige Geest” (v.20).
www.topa.be ~ 3 ~

Antwerpen, Sint-Andrieskerk
Beschrijving – Glasramen Noord: de Zeven Sacramenten
- midden, links en rechts: een engel met bloemen en een engel met groenten.
- (D) links onder: “Ontwaakt uit de slaap deed Jozef zoals de engel van de Heer hem bevolen
had en nam zijn vrouw tot zich.” (v.24)
- (E) rechts onder: “Toch had hij geen gemeenschap met haar, totdat zij een zoon ter wereld
bracht: Jezus”, zo luidt het enige inspirerende vers (v.25) voor dit vredige tafereel van het
gezinsleven tijdens de zwangerschap van Maria. Ook hier permitteert de kunstenaar zich een
vergaande verhalende interpretatie, die schril afsteekt tegen de opkomende abstraherende
tendensen, in de kerkelijke glasraamkunst in het bijzonder. Jozef, een blokhamer in de hand,
onderbreekt even zijn werkzaamheden en kijkt toe hoe Maria spint. Vooraan enkele broden
op de steen en enkele kruiken, op de achtergrond staat de ezel in de aanpalende stal. Jan
Huet wil hiermee de innerlijke vreugde bij de verwachting van de Messias weergeven in een
klimaat van rust en harmonie.
maaswerk,
- top:
(G) Adam en Eva als prototype van de natuurlijke band tussen man en vrouw.
(H) Vrouwe Armoede en St.-Franciscus van Assisi als voorbeeld van een spiritueel verbond.
(F) onderste zone: typologisch de huwelijksaanzoek aan Rebekka in 3 taferelen.
- links: de oudste dienaar van Abraham is, met 10 kamelen, uitgestuurd om voor zijn zoon
Isaak een geschikte vrouw te zoeken. Bij een waterbron komt een mooi jong meisje met een
kruik op de schouder water halen en geeft de man te drinken, evenals zijn kamelen. Aan dit
teken herkent de dienaar dat deze Rebekka door God gezonden is (Gen. 24,1-27).
- rechts: Rebekka geeft ook de kamelen te drinken (Gen. 24,19-20).
- midden: “Rebekka liet zich van haar kameel glijden ... deed haar sluier voor. ... Daarop bracht
Isaac Rebekka in zijn tent en nam haar tot vrouw” (Gen.24,64-67).
6) Biecht, vijfde glasraam noordbeuk (1965)
Het nieuwtestamentisch hoofdthema is de terugkeer van de Verloren Zoon, beter gezegd: de
verzoening tussen de vader en de zoon. De zoon is blootsvoets, zijn reisstok met kalebas en zijn
buidel liggen op de voorgrond. Boven vader en zoon een verschijning van de verrezen Christus,
met de wonden in handen en hart, omgeven door een groepje van 6 leerlingen, netjes 3 aan 3
opgesteld. Bij een verschijningsverhaal waar Jezus uitdrukkelijk zijn wonden toont (Joh.20,20)
geeft Hij de apostelen een zending zeggende: “aan wie ge de zonden vergeeft, zijn ze vergeven,
en aan wie ge ze niet vergeeft, zijn ze niet vergeven” (v.23). Vader en zoon staan midden in een
doornenkroon.
Hier geen typologische of andere neventaferelen: een compositorische breuk met de vorige ramen
van de boordbeuk, maar een parallel met het tegenoverliggende raam in de zuidbeuk: ‘De
aanbidding van de herders’, eveneens van Jan Huet.
7) De ziekenzalving, alias Het Heilig Oliesel, zesde glasraam noordbeuk (1966)
Hier wordt de bediening van het sacrament zelf uitgebeeld, niet een bijbels tafereel. Een priester
met groene stola, dient een oude, bedlegerige vrouw de ziekenzalving toe. Een kerkdienaar
begeleidt het gebeuren biddend in een boek. Links een raam en een deur, rechtsboven een
kruisbeeld, rechtsonder een tafel met 4 proppen watten, een koperen schaaltje voor wijwater en
2 brandende kaarsen op kandelaars.
Omdat men bij de ingang van de kerk geopteerd heeft voor meer daglicht, werd de kleurzone van het
glasraam beperkt tot de binnenste panelen.
www.topa.be ~ 4 ~