KOOS VAN ZOMEREN NOG IN MORGENS GEMETEN

KOOS VAN ZOMEREN
NOG IN MORGENS
GEMETEN
NIEUW HERWIJNS DAGBOEK
UITGEVERIJ DE ARBEIDERSPERS
AMSTERDAM · ANTWERPEN
Copyright © 2006 Koos van Zomeren
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door
middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van BV Uitgeverij De Arbeiderspers,
Herengracht 370-372, 1016 CH Amsterdam. No part of this book may be reproduced in
any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written
permission from BV Uitgeverij De Arbeiderspers, Herengracht 370-372, 1016 CH
Amsterdam.
Omslagontwerp: Steven van der Gaauw
Omslagfoto: Maaiende boer. Noord-Brabant, omstreeks 1950.
© Martien Coppens/Nederlands fotomuseum
Kaarten: ruilverkavelingen bij Herwijnen; Topografische ondergrond © Dienst voor het
kadaster en openbare registers, Apeldoorn
ISBN 90 295 6366 4 / NUR 301/320
www.arbeiderspers.nl
1

VOORAF
Dit boek is uiteindelijk geschreven in de eerste helft van 2005. Het is gebaseerd op
dagboeknotities uit de jaren daarvoor. In sommige hoofdstukken heb ik deze notities
ondergebracht in een min of meer lopend verhaal, in andere heb ik ze zoveel mogelijk in
hun oorspronkelijke staat gelaten – wanneer ik dan toch wat wilde toevoegen, heb ik dat
tussen [ ] gezet.
Herwijnen was/is een klein dorp. Toch vallen er in zo’n boek nog heel wat namen.
Achterin staat een lijst van personen en de pagina’s waarop ze werden geïntroduceerd.
KVZ
JANUARI 2005/APRIL 2001
Toen iedereen nog leefde, denk ik steeds. Als ik mijn haren kam, als ik de krant lees, als
ik mijn kom muesli leegeet, als ik met de hond in het bos loop, als ik op teletekst kijk of
er intussen iets gebeurd is op de wereld, als ik controleer of de telefoon het wel doet en
als ik ten slotte achter mijn bureau ga zitten en alvast een vel papier in mijn
schrijfmachine draai: toen iedereen nog leefde. Zou dat geen mooie titel voor mijn
nieuwe boek zijn? Dat klinkt toch als de aankondiging van een monter sprookje, het
begin van een zin die herinnert aan tijden dat alles nog in orde en werkelijk alles nog
mogelijk was (en dat ze voorbij zijn, dat begrijpt een kind, voorgoed voorbij).
Ik heb eens een gedicht geschreven onder deze titel; ik vermoed dat dat halverwege
de jaren negentig is geweest. Toen het af was, heb ik het in een map gestopt. Mijn
poëzie verschilt niet veel van mijn proza en ik geloof dat je het dan geen poëzie moet
noemen. Ik ben geen dichter.
In 1998, dat staat vast, heb ik de titel en een paar flarden ervan gebruikt voor een stuk
in NRC Handelsblad over het jaar 1946, mijn geboortejaar. Prompt kreeg ik een brief
van Jan Eijkelboom met een nog ongepubliceerd gedicht van hem waarin precies
dezelfde constructie voorkwam: ‘toen iedereen nog leefde...’ Deze brief was niet
bedoeld om onze verrassende zielsverwantschap te onthullen. Deze brief was ook niet
bedoeld om aan te tonen dat een mens kennelijk maar een beperkte hoeveelheid
woorden tot zijn beschikking heeft om zich te uiten. Deze brief was bedoeld om te
voorkomen dat ik hem ooit van plagiaat zou betichten.
Eén keer, dat staat ook vast, is dit gedicht (het mijne bedoel ik) een publiek optreden
vergund geweest. Ik heb het voorgelezen op een avond van de historische vereniging op
Herwijnen, op 29 oktober 1999. Daarna werd het weer opgeborgen en raakte het min of
meer vergeten.
2

Vorig jaar echter, en achteraf zou je zeggen: dat was te verwachten, kwam het opeens
tevoorschijn, eerst uit mijn geheugen en betrekkelijk kort daarna ook uit die map met
méér van die min of meer vergeten vellen – want dat iemand geen dichter is, betekent
nog niet dat hij alles maar moet weggooien.
Intussen schrijven we 2005, 3 januari 2005 om nauwkeurig te zijn, even voor
halftwaalf in de ochtend (8°C, zwaarbewolkt, stevige wind).
Het is natuurlijk zinloos om zo nauwkeurig te zijn.
Het is natuurlijk zinloos om op te merken dat iets zinloos is.
Toen iedereen nog leefde
Toen het land nog in kampen
was verdeeld, de polder nog
in morgens werd gemeten.
Toen dingen nog een hortje
konden duren – je ging een
hortje kuieren –
het gras nog werd gegroend,
de zeis nog werd gehaard.
Het varken was een keuj,
het huis een huske,
een huismus muske,
een meisje meske
(maar een mes was meestal nijf).
Nog tbc,
nog kroep,
een bochel hier en daar en
iedereen op klompen.
De emmers nog van zink
en boordevol gerammel, melk
die gutsend in bussen gegoten
aan de dijk werd gezet.
Het hooi nog hoog op de wagen,
wankel,
wiegend.
De ingespannen paarden stapvoets
zij aan zij, zo raadselachtig
aan elkaar gehecht.
Het vuur nog in de smidse,
nog eb en vloed op de rivier,
de mannen naar de steenfabriek en
korenschoven nog als wigwams op het veld.
Het jongetje die nacht op zolder,
met muggen aan zijn hoofd en
vaag gerommel in de polder,
verzamelt stemmen in zijn slaap.
Ze dringen door de plankenvloer,
3

ze kruipen door het dichte luik:
de grote mensen zijn nog op en
wikkelen hun woorden om bijna
alles wat ze doen.
Er wordt gezet
er wordt gedeeld
en dat is ruiten troef,
er wordt gepast
er wordt gespeeld,
vloekend
vallen de kaarten op tafel.
En stemmen uit de uiterwaard:
het bladeren van populier,
nog verder weg op de rivier
het stampen van een boot.
Ze zijn er,
ze zijn er allemaal,
er is nog niemand dood.
Op Herwijnen gebruikten ze ‘kamp’ voor perceel; als ik dit woord nog eens goed tegen
mijn oor houd, meen ik te beluisteren dat het vooral, of zelfs uitsluitend, van toepassing
was op grasland.
De ‘morgen’ was een oppervlaktemaat, ‘namelijk zoveel land als men op één ochtend
kan ploegen’ (Van Dale). Je zou zeggen dat dat sterk afhankelijk was van de ploeg, het
trekdier, de bodemgesteldheid en de weersomstandigheden, maar in verschillende
landstreken kon deze maat toch exact worden vastgesteld. De Gelderse morgen gold
voor 3180 m 2 .
Zeker zo gangbaar als de morgen was op Herwijnen trouwens de hond. Voor een
‘hond’ geeft de Van Dale honderd vierkante roeden. Al met al betekent dat ruim twee
hond in een morgen en ruim drie morgen in een hectare.
Maar ze zeiden daar uiteraard geen hectare, ze zeiden bunder.
‘Het hooi nog hoog op de wagen, wankel, wiegend.’ Deze regel, zoals hij hier staat,
verwijst naar die ene keer, die ene dag, dat ik als kind helemaal achter in de polder, diep
in de komgronden ben geweest.
De polder, dat was de mateloze, als een tapijt uitgerolde ruimte binnen de dijk. Kwam
je van boven dan had je hem aan je rechterhand, kwam je van beneden dan aan je linker-
.
Als Atje buiten zat, zat hij meestal aan de buitenkant van de dijk; daar was je
betrokken bij de levendigheid van de rivier. Maar het gebeurde ook wel dat hij óp de
dijk ging zitten, op zijn knieën, zijn achterwerk op de achterkant van zijn klompen, zijn
handen met gespreide vingers op zijn bovenbenen (zijn manchester broek). Als
gebeeldhouwd zat hij daar dan, uitkijkend over de polder. En in het land dat voor hem
lag, zag hij ongetwijfeld ook de tijd die achter hem lag, het werk dat hij zijn leven lang
op dit land verricht had: Jan de Baggerman.
4

Atje had trouwens twéé woorden voor deze ruimte: naast ‘de polder’ gebruikte hij
‘het veld’. Het veld klonk persoonlijker. Het veld klonk naar eelt in je handen en zweet
in je nek, een fles met koude thee in je knapzak.
Zelf kon ik ook al heel goed stilzitten, nietsdoen, een beetje kijken, een beetje denken.
Voor mij kan de polder in die tijd niet meer hebben behelsd dan het uitzicht. Hij was er
altijd, je kwam er nooit. Een kind had er domweg niets te zoeken. Behalve die ene keer
dus. Toen mocht ik met Lin mee.
Lin was op zijn oude dag op het Witte Huis gaan werken, de trotse boerderij van de
Van Arendonken. Maar ik denk niet dat een Van Arendonk daar toen nog de baas was.
Ik weet wel zeker dat de paarden die dag werden gemend door Maarten Bok.
Maarten Bok was niet van Herwijnen, die was van Poederoijen. Een prachtige vent.
Die kwam op visite als Lin jarig was. Hij voelde zich niets te goed voor de borrels die
dan geschonken en de verhalen die dan verteld werden. Nou, dat was wat, een boer die
bij zijn knecht op de verjaardag kwam. En sterk als een paard, en wérken dat-ie kon! Ik
herinner me het spannen van de spieren onder de huid van zijn onderarmen.
Vorig jaar heb ik Appie Bok nog eens gesproken. Hij vertelde toen dat zijn vader er
een was uit een gezin van tien kinderen, die allemaal aanspraak maakten op een deel
van het goed dat door de laatste Van Arendonk was nagelaten. Maarten was in feite als
knecht van dat gezin begonnen. Hij moest zijn broers en zusters een voor een uitkopen
en had niets dan zijn eigen arbeid om mee te betalen.
Goed, zij hadden land aan de Mert. Hooiland, verder deugde het nergens voor. En dat
hooi werd dan pas diep in de zomer gewonnen. Het zou me niet verbazen als het een
dag in augustus is geweest. Wij kwamen in ieder geval altijd pas half juli, net even voor
de verjaardag van Tante, op Herwijnen.
Een kamp aan de Mert. Nu is dat een afstand van niets. Je gaat bij de
Waaijensteinsestoep de dijk af, je steekt de provinciale weg over, je geeft gas en je bent
er. Maar met paardenpassen was het nog een knap eind. Ach, het gelaten geklop van
beslagen hoeven op ’s Heeren wegen.
‘De ingespannen paarden stapvoets zij aan zij, zo raadselachtig aan elkaar gehecht.’
Ja, als kind neem je aan dat de paarden van een tweespan, zozeer elkaars lotgenoten,
met elkaar bevriend zijn. Het was Lin die me uit de droom hielp. Hem waren gevallen
bekend waarin het ene paard zich geweldig moest uitsloven omdat het andere maar deed
alsof.
Zo is het ook Lin geweest die me erop attent maakte dat koeien die aangebonden op
stal stonden, begonnen te vreten van het voer dat het verst bij ze vandaan lag, het voer
dat anders naar de buurvrouw zou gaan.
Dit waren de eerste verhalen in mijn leven waarin dieren hun eigen belangen hadden
en hun gedrag daarop richtten. In al die verhalen daarna valt nog steeds zijn stem te
beluisteren: brommerig en ongeschoold, maar lang niet dom en zeker niet gespeend van
humor.
Ver, ver in de polder. Was het daar stil en verlaten? Ongetwijfeld. Waren er vogels,
kikkers? Niet dat ik me herinner. Liep ik mij te vervelen? Dat moet haast wel. Zo ging
het immers altijd. Zo’n dag begon heel feestelijk en eindigde onveranderlijk in mineur,
5

het gevoel dat je je, midden in het open veld nota bene, had laten opsluiten. Maar ook
dat herinner ik me niet echt.
Wat ik me wél echt herinner, of tenminste echt meen te herinneren: dat die kamp
uitliep op een compleet stuk onland, een drassig soort woestenij. En dat moet dan ‘de
streep’ zijn geweest, die strook griendhout waarover mijn vader nu nóg in verrukking
kan raken.
Nu loopt daar de A15. Toen liep die daar ook, maar toen merkte je er maar weinig
van, toen was het nog niet die dreunende vierbaans autogeul.
Misschien heb ik er een haas gezien.
Hoog op de wagen, de paarden stapvoets. Terug over de Waaijensteinsesteeg, de dijk
op, even naar links en daar was het, daar stond het Witte Huis, daar werd het hooi van
de wagen op de berg gezet.
Appie Bok – hij moet er de hele dag bij zijn geweest, maar ik zie hem nu pas. Hij
hanteerde, onder het oog van zijn zwoegende vader natuurlijk, de hooivork met
aanzienlijk meer kracht en overtuiging dan zo’n stadse zwakkeling, dan ik.
Vorig jaar hebben we vastgesteld dat we vier jaar scheelden. Laat hij een jaar of acht
zijn geweest – dan was ik toch al twaalf.
(Vergeet ik wat? Ja, ik zou haast het moment vergeten, toch weer heel feestelijk, dat de
paarden werden uitgespannen om naar de wei te worden gebracht. Vorig jaar zei mijn
vader: ‘Mijn vriendjes waren daar dol op; dan mochten ze óp het paard zitten. Maar ik
niet hoor! Ik moest daar niets van hebben. Dat durfde ik toch niet, man. Ik was als de
dood voor paarden. Ik kwam als kind ook nooit op de boerderij, never.’ Nou, dan
hoorde ik eerder tot het kamp van die vriendjes dan tot dat van mijn vader. Ik vond het
prachtig om óp een paard te zitten, heerlijk om die warme, trillende huid aan je benen te
voelen – en het idee dat ze, die dieren, hun werk erop hadden zitten en verder vríj
waren.)
...dan was ik toch al twaalf.
‘Het jongetje die nacht op zolder, met muggen aan zijn hoofd.’ In deze regels ben ik nog
een stuk jonger, want zoals gezegd: iedereen leefde nog, en het eerste sterfgeval in mijn
leven kwam op naam van mijn grootvader in Velp en dat was met kerst 1954. Hooguit
acht dus.
Misschien moet ik mij nauwkeuriger uitdrukken, misschien moet ik zeggen: deze
grootvader was de eerste dode die ik gekend had, de eerste wiens dood ik werkelijk als
een gebeurtenis en een verlies heb ervaren. Dat betekent natuurlijk niet dat ik bij deze
gelegenheid pas voor het eerst van de dood vernam.
Bij ons thuis hing de dood als een geheimzinnig waas rond de foto van ome Wim, een
broer van mijn moeder, die in augustus 1939 was omgekomen bij een bizar
scheepsongeval in de buurt van Roermond. En al even gevoileerd klonk de dood door in
de naam van ome Berend, een broer van mijn grootmoeder, die in september 1944
ergens tussen Arnhem en Oosterbeek was doodgeschoten door de Duitsers. En
natuurlijk was de dood in het spel geweest bij de moord op Herwijnen – een van mijn
oudste herinneringen.
6

Ik zeg dat ik mij de moord op Herwijnen herinner, maar was het wel moord? Voor
moord heb je behalve een slachtoffer ook een dader nodig, iemand die de dood van de
ander gewild en bewerkstelligd heeft.
Een slachtoffer wás er. Ik weet zijn graf inmiddels te liggen op het kerkhof achter de
hervormde kerk.
En een man met een geweer was er ook, en dat geweer is afgegaan en dat schot was
dodelijk – maar dat maakt de man nog niet meteen tot dader.
Het slachtoffer zal ik in mijn boek ‘het slachtoffer’ noemen. De ander zal ik om
redenen van prudentie ‘de man met het geweer’ noemen. Maar toch: de moord op
Herwijnen. Je zou van het ongeluk of het drama kunnen spreken, deze woorden doen
zonder twijfel meer recht aan de man met het geweer, maar ze zijn te bleek voor mijn
herinnering. Ik herinner mij de móórd op Herwijnen.
Ik herinner mij – dat klinkt nogal gedecideerd. Maar wat herinner ik mij nou eigenlijk?
Als je alles uitsluit wat ik naderhand pas over deze gebeurtenis gehoord, gelezen en
bedacht heb, als je al die vorig jaar verzamelde feiten en geruchten weer kon
wegdenken, wat bleef er dan over? Oftewel, waar begon het mee, wat was de
oerherinnering?
Natuurlijk, ik herinner mij het dorp, de dijk, het landschap aan de ene en aan de
andere kant, al die huisjes in het Rot en dat ene huisje in het bijzonder, dat huisje bij de
perenboom – maar dat is allemaal van daarna.
Ik herinner me Tante en Atje, ik zou ze moeiteloos kunnen beschrijven – maar níét in
de bedoelde situatie.
En Lin? Ik denk dat Lin er niet bij was. Lin had voor de zaterdagmiddag zo zijn eigen
adresjes – maar dan zeg ik al dat het op een zaterdag was en dat is iets wat ik weet, niet
wat ik me herinner.
Mijn vader en moeder, en als zij erbij waren was Jannie er ook bij – ons complete
gezin van dat moment en over ons complete gezin valt heel wat te melden, maar
opnieuw: níét binnen de grenzen van de bedoelde situatie.
Ik herinner me niet wat er gezegd werd.
Ik herinner me dat ‘we’ in het achterhuis zaten, gestommel in het klompenhok, het
lichten van de klink, het opengaan van de deur, het verschijnen van een manspersoon en
dat er iets gezegd werd, en ja, dát herinner ik me: dat er een golf van ontzetting door het
vertrek ging.
Zo, als een zeilschip zonder zeil, zonder tuigage, zonder wind, heeft deze herinnering
jarenlang in mijn geheugen rondgedobberd. Het kon nergens heen en het hoefde ook
nergens heen. Ik herinnerde mij een golf van ontzetting, ik wist dat die met de moord op
Herwijnen te maken had, ik vond het wel goed zo.
‘Weet u nog dat er in de Herwijnse polder eens iemand is doodgeschoten?’ Het was
eruit voor ik er erg in had.
‘Jazeker,’ antwoordde mijn vader direct; hij veert altijd op als het over Herwijnen
gaat. ‘Dat was op een zaterdag. Kiene van Tante kwam het zeggen.’
Kijk eens aan, de man in de deuropening: Kiene van Tante. En nu hoor ik er opeens
ook een stem bij: het ietwat hese, grommende geluid van de Van Zomerens van die kant
(aan onze kant klonk het eerder scherp en kakelend – allemaal nazaten van Hanna de
Kip).
7

‘En die man die dat gedaan had,’ zei mijn vader, ‘is dezelfde dag nog van het dorp
vertrokken – anders hadden ze hem gelyncht.’
Vorig jaar is me gebleken dat dit niet juist was. Die man is niet dezelfde dag nog van
Herwijnen vertrokken. Maar het is met deze uitspraak van mijn vader net als met mijn
‘moord op Herwijnen’: zij doet dan misschien geen recht aan de waarheid, maar wél aan
de heftigheid van de herinnering.
‘Weet u nog wanneer dat was?’ vroeg ik.
Nee, dat wist hij niet, mijn vader. Na de oorlog natuurlijk, maar een jaartal? Hierbij
moet je wel bedenken dat mijn vader in 1939 (dienstplichtig) al half, en in 1945
(vrijwillig) helemaal van het dorp vertrokken is. Veel Herwijnse gebeurtenissen heeft
ook hij alleen maar van horen zeggen.
‘Het zal ergens in een zomer zijn geweest,’ zei hij, ‘want we waren met z’n allen bij
Tante en Atje.’
‘Of ergens in een winter,’ zei ik, ‘want er moet iemand aan het stropen zijn geweest.’
Nu kreeg mijn vader een afwezige blik in zijn ogen. Peinzend streek hij met zijn hand
over zijn voorhoofd.
Een paar dagen later belde hij op. ‘Ik heb die datum voor je. Ik heb het aan onze Wim
gevraagd en die heeft het aan de zuster van die man gevraagd.’
‘Aan de zuster van welke man?’
‘Die Van Zandwijk.’
‘Dus die leeft nog.’
‘Daar zullen er nog wel meer van leven... die Van Zandwijks, dat was een groot gezin
hoor.’
‘Mooi,’ zei ik. ‘Zeg het maar.’
En mijn vader gaf me de datum, en hij zei ook: ‘Onze Kiene laat trouwens weten dat
hij nog wat dingetjes over die zaak heeft liggen.’
‘Wat voor dingetjes?’
‘Dat weet ik niet. Daarvoor zul je naar Herwijnen moeten.’
Kortom, de halve familie was al in beweging.
Het slachtoffer: Leendert van Zandwijk.
De man met het geweer: Willem Bijl.
Datum: 29 december 1951.
Toen waren we dus met de jaarwisseling (of al met kerst, of alleen die ene zaterdag?) op
Herwijnen geweest – heel ongebruikelijk in die tijd. Toeval. Anders had ik nog veel
minder kunnen zeggen dat ik me de moord op Herwijnen herinner.
In 1951 was ik vijf.
Naar ome Kiene en ome Wim. Uit mijn aantekeningen blijkt dat dat op 19 april 2001 is
geweest. Als ik dat zie, denk ik meteen: toen leefde Rekel nog. Maar hij was al te oud
om mee te gaan.
Uit mijn aantekeningen kan ik niet opmaken of ik bij Rudie of Anneke ben
langsgeweest, en ook niet of ik naar het Brakels veer ben gereden om een eindje langs
de rivier te lopen – vermoedelijk niet. Vaak, als ik nog eens op het dorp kwam, beving
me een wurgend gevoel van onrust. Je vindt hier toch niet wat je zoekt! En hals over
kop weer naar huis.
8

Wél zie ik dat ik te laat bij bakker Kuiper was om een zak zoute ringen mee te nemen
– één minuut over twaalf. De beide ooms had ik toen al bezocht.
Ome Kiene liep met zijn stok op straat. Hij had een pacemaker. Hij was erg mager
geworden (klein gezichtje, dun nekje) en zijn hele lijf leek te trillen. Maar voor Huize
Avondlicht voelde hij zich nog te goed.
‘Dan ga ik eerst wel even bij ome Wim langs,’ zei ik, ‘en dan kom ik straks naar u.’
‘Neeje,’ zei hij, ‘neeje. Ik ga nóú naar huis toe.’ Hij was altijd bij opa en opoe (sinds
1959 alleen opoe) blijven wonen. Op het naambordje onder de bel van het
bejaardenwoninkje aan de Willem-Alexanderstraat stond nog steeds: Wed.G. van
Zomeren. Opoe is in 1980 gestorven.
Hij ging koffie zetten en ik liep hem na het keukentje in.
‘Zo. Zo. Hoe oud bent u nu?’
‘Zesentachtig word ik dit jaar.’
‘Dan bent u ruim drie jaar ouder dan mijn vader.’
‘Dat heb je goed uitgerekend, Kobus.’
‘En jullie hebben op school bij elkaar in de klas gezeten.’
‘Da’s waar.’
‘Dan was u dus drie keer blijven zitten.’
‘Da’s ook waar.’
‘Dat was dan wel een wanprestatie, ome Kiene.’
‘Dá kunde wel zeggen ja,’ reageerde hij vrolijk. Met ome Kiene wist je het nooit.
Soms kon hij alles hebben, soms voelde hij zich bij het minste of geringste al gegriefd
en dan bleef hij heel lang kwaad op je.
Wat later zaten we tegenover elkaar aan de tafel voor het raam, uitzicht op een
plantsoentje. Hij zocht met trillende handen en groeiend ongeduld tussen oude papieren.
‘Ik heb alles opgeschreven,’ zei hij geërgerd. Enveloppen en briefjes en krantenknipsels.
Verzoeken om donaties van het Rode Kruis, convocaties van de historische vereniging,
een bericht uit 1966 toen een boerderij aan de Katerdam verwoest was door brand
(inmiddels weet ik dat deze bewoond werd door Marius van Zandwijk, een broer van
het slachtoffer, maar met de moord had de brand, voorzover mij bekend, niets van doen)
en een bericht uit 1979 toen Janus de Kooiman op Leuven bij een overval in zijn buik
was geschoten.
‘Hier,’ zei ome Kiene eindelijk, ‘hier staat het.’ In zijn eigen schoolse handschrift op
de achterkant van een envelop: ‘Lin van Zandwijk is in 1951 doodgeschoten.’
Goed, dat wisten we al. Maar dat liet ik natuurlijk niet merken.
Ome Kiene over Willem Bijl, de man met het geweer: ‘Een halve gek was dat, een
zoon van die timmerlui die aan de dijk zaten, bij het Zwaantje, aan de binnenkant. Na de
oorlog is hij jachtopziener geworden. Hoe dat ongeluk gebeurd is... niemand zal het ooit
weten.’
En over Leendert van Zandwijk, het slachtoffer: ‘Die was zo’n beetje van onze
leeftijd. Die was nu een eind in de zeventig geweest, als hij nog geleefd had.’
‘Denkt u dat hij aan het stropen is geweest?’
‘Stropen,’ zei ome Kiene, ‘dat is een groot woord hoor. Ze mogen niet met de hond
los in het veld, dat weet ik wel. En dat het op zaterdagmiddag gebeurd is, en dat
[plotseling korzelig] is alles wat ik ervan zeggen kan.’
Ik naar ome Wim. Deuren dicht, gordijnen dicht. Maar ze waren thuis en er was ook
niemand ziek of zo. Ome Wim en tante Marie. Tante Marie was al familie voordat hij
met haar trouwde. Zij is een dochter van Lin de Beul. De Beul was een broer van opa en
9

Tante en Rutje, een Van Zomeren. Neef en nicht, Wim en Marie van Zomeren-van
Zomeren, kinderloos.
‘Wat ben ik blij dat ik je nou zó eens zie,’ zei ome Wim. In levenden lijve, bedoelde
hij, en niet op de televisie.
Over Willem Bijl: ‘Hij stond niet slecht bekend, voordien. Het was een gewone man
hoor, hij deed gewoon mee op het dorp. Hij was jachtopziener voor de gebroeders De
Lint, uit de familie Kolff. Die hadden zo’n beetje de halve polder. En die ene zat bij
Justitie in Den Haag.’
Verder: ‘Om hem te treiteren gingen die jonge boeren wel met hazewindhonden de
polder in. Het was aan de bovenste Mert. Misschien ging het om een haas. Niemand
weet het – ze waren maar met z’n tweeën toen het gebeurde.’
Ik weet nog dat ik dacht: ze weten er zelf ook niet zo veel van, en dat ik dat een prettige
gedachte vond.
Nu ga ik nog even een paar regels terug in dat gedicht over toen iedereen nog leefde.
‘Vloekend vallen de kaarten op tafel.’ Dat waren niet zomaar kaarten, dat waren de
kaarten van Tante en Atje. Ze konden blauw zijn of roze en kwamen uit een versleten
doosje. Superfine Royal Cards N° 48200. En dan stond er ook nog eens een wat
onbeholpen pauw op afgebeeld.
De rugzijde van deze kaarten werd beheerst door vier diagonaal geplaatste
hondenkoppen, identieke buldoggen met een woeste blik in de ogen. Ze waren bij een
stalen halsband afgesneden en met zware kettingen aan elkaar vastgeklonken.
Aan de beeldzijde was het ruiten, klaveren, harten of schoppen, de magische
verdeling van deze symbolen over de beschikbare ruimte. Van zeven naar tien (de
lagere kaarten deden bij zwikken niet mee), en dan de plaatjes: die ietwat zijige boeren,
die kuise vrouwen, die rijke koningen en die azen met hun oud-Hollandse gebouwen –
de Waterpoort in Sneek bijvoorbeeld tegenover het Rijksmuseum in Amsterdam bij
schoppen. Dit alles vanzelfsprekend in het licht van toeval (de kaarten die iemand
kreeg) en orde (de regels van het spel), die in een wondere wisselwerking de kleuren
hun kracht gaven.
Ik had deze kaarten (déze kaarten) in geen eeuwigheid gezien. Eind 2001, na mijn
verhuizing terug naar Arnhem, bleken ze tot mijn stomme verbazing in een
kantoorboekhandel in Presikhaaf gewoon op de plank te liggen. Dus nu speel ik er
patience mee.
‘Ze zijn er.’ Triomfantelijk klonk dat. Ik herinner me niet of anderen het ook zo zeiden.
Atje zei het in ieder geval als er troef werd gedraaid en hij dacht een onverslaanbare
kaart te hebben.
Het ging om centen en stuivers, hooguit enkele dubbeltjes. Nee, het ging niet om het
geld, het ging om het winnen, het geluk (soms de behendigheid) een ander te
overtreffen. Ze speelden op zaterdag- en zondagavond, doorgaans met z’n vieren, ’s
zomers in het achterhuis, ’s winters in het voorhuis. In het voorhuis stond de kolenbak
naast de kachel. Mannen als Atje pruimden nog (Rode Ster-pruimtabak – en in
Geldermalsen kwam de trein langs een Rode Ster-meubelfabriek; de wereld was vol
dwarsverbanden) en op gezette tijden zeilde er een straal tabakssap door de lucht, die
(maak je geen zorgen) precies tussen de antraciet belandde.
10