ELIAS CANETTI PARTY TIJDENS DE BLITZ

ELIAS CANETTI
PARTY
TIJDENS DE BLITZ
DE ENGELSE JAREN
VERTAALD DOOR ELLY SCHIPPERS
UITGEVERIJ DE ARBEIDERSPERS
AMSTERDAM · ANTWERPEN
Uitgegeven uit de nalatenschap door Kristian Wachinger.
Met een nawoord door Jeremy Adler.
Deze uitgave is mede tot stand gekomen dankzij een subsidie
van het Goethe Instituut/Internationes.
Copyright © 2003 erven Elias Canetti/
Carl Hanser Verlag München, Wenen
Copyright Nederlandse vertaling © 2005 Elly Schippers/
BV Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam
Oorspronkelijke titel: Party im Blitz
Oorspronkelijke uitgave: Carl Hanser Verlag München, Wenen
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door
middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van BV Uitgeverij De Arbeiderspers,
Herengracht 370-372, 1016 CH Amsterdam. No part of this book may be reproduced in
any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written
permission from BV Uitgeverij De Arbeiderspers, Herengracht 370-372, 1016 CH
Amsterdam.
Omslagontwerp: Nico Richter
Omslagillustratie: Hulton-Deutsch Collection /CORBIS
ISBN 90 295 6283 8 / NUR 320
www.arbeiderspers.nl
1

HERINNERINGEN UIT ENGELAND
UIT ENGELAND
Ik ben in de war over Engeland, het was een heel leven, ingelast tussen een vroeger en
een later, en in feite voldoende voor alles.
Na de chaos is het de vraag wat deze schijnbare orde kan opleveren. Ach, welke orde.
Bijna dacht je al: een orde voor eeuwig. Nauwelijks was de oorlog gewonnen, de
overwinningsfeesten, het vuur in Hampstead Heath, of het verval begon. Een tijdje
duurde de orde van de oorlog nog voort. Veel dingen waren op de bon, je nam het zoals
het was. Mopperen is in dit land nooit gevaarlijk – zo leek het. Ooit moet het gevaarlijk
geweest zijn, toen de bijbelse twisten uitbraken, in de verre zeventiende eeuw. Nog
altijd kan ik niet geloven dat die tijd heeft bestaan. Het komt me voor als een zeer
enerverende geschiedenis, met wonderbaarlijke verhalen. Een taal die nog stamt uit de
tijd van de bijbelvertaling of het grote drama. Hoe dicht was Engeland toen? Schotland
was nog Schotland en Ierland pas schijnbaar veroverd. Maar de Engelsen zwierven al op
alle zeeën, beroofden Spanjaarden, voerden oorlog tegen Hollanders en onthoofdden
een jaar na het einde van de Dertigjarige Oorlog hun koning. Wat had dat met elkaar te
maken? Werd die oorlog naar het eiland verplaatst toen hij op het vasteland eindelijk
afgelopen was?
Ik denk aan de grote schrijvers sinds Shakespeare die in de zeventiende eeuw nog een
rol speelden: mensen als Ben Jonson, John Donne, Milton, Dryden en de jonge Swift.
Wat een proza in de eerste helft van die eeuw! Burton, sir Thomas Browne, John
Aubrey, ik krijg nooit genoeg van ze. Bunyan, George Fox. Hobbes, hij alleen al
oneindig groot. Hoe armzalig is Duitsland vergeleken daarmee! Spanje meer. Frankrijk
genoeg, maar de grootste literatuur in die eeuw is de Engelse.
Ook in de volgende eeuw is ze meer dan die van alle andere landen. In de negentiende
eeuw nog steeds. Wat is er in deze eeuw met het land gebeurd! Ik woonde in Engeland
toen zijn geest in verval raakte. Ik was getuige van de roem van iemand als Eliot. Zal
men zich daar ooit voldoende voor schamen? Een Amerikaan brengt uit Parijs een
Fransman mee, die op jonge leeftijd verdween (Laforgue), besprenkelt hem met zijn
levensonlust, leeft waarachtig als bankbediende, terwijl hij al het vroegere beoordeelt en
kleineert wat meer adem heeft dan hij, hij laat zich door zijn spilzieke landgenoot, die
de grootheid en spanning heeft van een gek, verwennen en presenteert als resultaat: zijn
impotentie, waar hij het hele land van in kennis stelt, hij geeft zich over aan elke orde
die oud genoeg is, tracht elk elan te verhinderen, een woesteling van het niets, een
loopjongen van Hegel, een schender van Dante (in welk deel van de hel zou die hem
opsluiten?), dunne lippen, harteloos, vroegoud, Blake even onwaardig als Goethe en
elke lava die afgekoeld is voordat hij heet was, kat noch vogel noch pad, al helemaal
geen mol, gehoorzaam aan God, naar Engeland gezonden (alsof ik teruggestuurd was
naar Spanje), met kritische steken in plaats van tanden, gekweld door een manzieke
vrouw – zijn enige excuus –, zozeer gekweld dat een boek als Het martyrium hem
2

mislukt zou zijn als hij eraan had durven beginnen, een beleefde Tom in Bloomsbury,
door de nobele Virginia geduld en uitgenodigd, ontsnapt aan iedereen die hem terecht
heeft bekritiseerd, en ten slotte onderscheiden met een prijs die niet werd toegekend aan
Virginia, niet aan Pound, niet aan Dylan, aan niemand die hem verdiend zou hebben –
met uitzondering van Yeats.
Van de roem van deze erbarmelijke figuur was ik getuige. Ik hoorde voor het eerst
van hem – ik kende zijn naam nog niet – toen ik – helemaal in het begin – in Hyde Park
Gardens woonde. Jasper Ridley, een jongeman die in Oxford had gezeten en een paar
maanden voor het uitbreken van de oorlog de man van Cressida Bonham-Carter werd,
noemde hem vriendelijk docerend de nieuwe, de eigenlijke dichter, en gaf me ter
‘introductie’ zijn Elizabethan Essays cadeau. Een paar jaar later sneuvelde hij op zeer
jonge leeftijd en liet Cressida, zijn weduwe, met hun zoontje achter. Aan die
vriendelijke, ijverige, openhartige, vrolijke, zwakke man, aan wie ik heel goede
herinneringen bewaar, heb ik de naam te danken van de droogste figuur van de eeuw,
over wie ik later, toen hij zich tegen het einde van de oorlog met het geloof van zijn
voorvaderen begon bezig te houden om het vervolgens op te geven voor dat van de
koningen, steeds meer hoorde, zoveel dat er bijna niets anders overbleef.
Aan hem had ik eigenlijk moeten zien wat er met Engeland gebeurde. Maar de oorlog
kwam ertussen, waarin Engeland de wereld voor het laatst het beste gaf wat het had, het
eerste verzet tegen de waan die alles dreigde te verzwelgen. Men is dit land voor veel
dingen dankbaar en uit de ware geschiedenis van de mensheid is het evenmin weg te
denken als Florence en Venetië, Athene en Parijs. Maar dat ik in diezelfde oorlogstijd
het geluk van zijn ..... ontving, maakte me ongevoelig voor de geur van slapte die Eliot
verspreidde.
Ik kan me niet inhouden, en over Engeland al helemaal niet. Slavenhouders had je
overal, maar waar kwam het behalve op de Engelse plantages tot een onverbiddelijkheid
van de vrijheid. Waar kwam het tot een weigering, die al bij de quakers begon. Waar
kwam het tot meer dan abstracties, niet tot Hegel, maar ook niet tot de genadeloze
gevoelsuitbarstingen van Wagner en Nietzsche.
Het ergste van Engeland is de dorheid, het leven als geleide mummie. Het is niet,
zoals wel gedacht wordt, het Victoriaanse (het masker van de huichelarij kan afgerukt
worden en er zit iets achter), het is de aanbevolen dorheid, die begint met maathouden
en rechtvaardigheid en eindigt met emotionele impotentie.
Om waarachtig te zijn zou je elke overbodige vernedering moeten vinden die je in
Engeland hebt ondergaan en die zodanig met leven moeten vullen dat je de pijn weer
voelt; en daarna elke tederheid die je een vernedering trachtte te besparen: ze
vergelijken, tegen elkaar afwegen en weer in het niet laten verzinken.
Het een zowel als het ander en beide tegelijk, dat zou de waarheid zijn.
Enkele dingen die weer tot leven gebracht moeten worden:
Mei 1945: het einde van de oorlog. De manier waarop de overwinning werd gevierd.
De vuren in Hampstead Heath. De dansende menigte in Downshire Hill. Verbazing,
walging, verrukking.
Hetta en William Empson. Hun party’s die nooit waren als andere party’s, alleen al
omdat Empson nooit zijn mond hield, onafgebroken aan het woord was, heel
verstandige dingen zei en nooit naar iemand luisterde die niet dezelfde uiterst
gecultiveerde taal sprak als hij. In de tientallen jaren dat ik Hetta en hem heb gekend (ik
woonde vlak bij hen in de buurt) heeft die buitengewoon schrandere man, een van de
3

este en eigenzinnigste kenners van de Engelse literatuur, die daar in Japan en China les
in gaf en lang in het oosten leefde, niet één zin tegen me gezegd waarop een antwoord
werd verwacht. Tot op de dag van vandaag weet ik niet of hij een bepaald idee van me
had. Toen niet lang na de oorlog een groep schrijvers hem als leermeester begon te zien
(als reactie op de euforie van Dylan Thomas), ontmoette ik een paar van hen op zijn
party’s die Auto-da-Fé goed kenden, serieus namen en bediscussieerden. Zelf heeft hij
er tegenover mij nooit een woord aan vuilgemaakt, maar hij zou het gelezen moeten
hebben, hij was een vriend van Arthur Waley, die zijn bewondering ervoor nooit onder
stoelen of banken stak. Ik weet niet of hij er iets van af wist. Dag en nacht verslond hij
boeken, een door en door intellectueel en literair man, professor in de letteren in
Sheffield, even beroemd om zijn boeken over literaire onderwerpen als om zijn
gedichten. Ik hoorde hem vaak spreken, hij was geestig en scherp, uiterst snel, niet van
zijn onderwerp af te brengen, overlopend van verklarende kennis, zeer persoonlijke
meningen en exacte geleerdheid, misschien wel de vlotste, geïnspireerdste, helderste
spreker onder de Engelse schrijvers die ik heb meegemaakt.
Hoe langer Thatcher niet meer aan het roer staat, hoe vrediger en vriendelijker mijn
herinnering aan Engeland wordt. Opeens schieten me dingen te binnen waarvan ik daar
heb genoten en dingen die me bevielen aan mensen die respect en karakter hadden. De
echt hevige antipathieën worden niet minder, met elke herinnering nemen ze toe, ik
krijg de naam Eliot niet op papier zonder weer tegen hem van leer te trekken. Misschien
was het de manier waarop hij zijn leven had ingericht wat me het meest aan hem
irriteerde, zijn vroege bereidheid tot een leven op een bank, en later de
vanzelfsprekende leiding van een zeer gerenommeerde uitgeverij, die hem macht over
schrijvers gaf. Ten slotte zijn beslissing om op latere leeftijd toneelstukken te gaan
schrijven, met de opvoering waarvan hij geld kon verdienen; hij heeft er nooit een
geheim van gemaakt dat dat zijn doel was.
Nu heb ik persoonlijk nooit iets met hem te maken gehad. Ik kende hem maar heel
oppervlakkig. Maar gedurende enkele jaren ontmoette ik bij Kathleen Raine wel
geregeld zijn waakhond John Hayward, die in Chelsea met hem samenwoonde en bij
wie Eliot door de kamer moest om in de zijne te komen. John Hayward was verlamd en
zat aan een rolstoel gekluisterd, uit zichzelf kon hij zich niet verplaatsen, altijd moest
iemand zijn rolstoel duwen. Zijn gezicht was misvormd door een enorme onderlip
waarvan het rode vlees onmogelijk viel te verbergen; daardoor kreeg het een enigszins
dierlijke uitdrukking, wat weer in contrast stond met de persklare zinnen die hij te allen
tijde zonder problemen produceerde. Hij was een grondig kenner van de Engelse
literatuur, vooral van de poëzie, de door hem samengestelde anthologieën gingen door
voor goed. Voorzover ik me kan herinneren begon zijn kwaal, de verlamming, al in
Cambridge, waar hij vroeger woonde, hij was toen nog jong. Het was voor hem een
geluk dat Eliot, toen hij naar Chelsea kwam, met hem ging samenwonen, daardoor werd
hij een gewild figuur. Eliot ging niet naar party’s, het was bekend dat hij dat soort
openbare gelegenheden meed, maar John Hayward liet zich wel dolgraag uitnodigen.
Een of andere jonge vrouw, meestal uit Chelsea, bood aan hem te komen halen, zijn
woning lag, als ik me niet vergis, op de tweede verdieping, hij moest met zijn rolstoel in
de lift worden gezet, naar beneden gebracht, uit de lift gehaald, naar de straat geduwd en
naar de plaats van de party gereden. Ze deden het met genoegen, onder mooie meisjes
was het een beetje mode om in die behulpzame rol in het openbaar gezien te worden.
Omdat hij dolgraag op party’s kwam en met aantrekkelijke vrouwen praatte, had hij ze
4

voor het uitkiezen en kon hij zelfs af en toe speciale wensen uiten. In zijn gesprekken
begon hij op een gegeven moment over Eliot en liet hij doorschemeren dat hij ervoor
kon zorgen dat iemand bij hem op de thee werd gevraagd. Door dat vooruitzicht, hoe
onwaarschijnlijk het ook leek dat het werkelijkheid zou worden, nam hij iedereen voor
zich in: men respecteerde hem nog meer dan zijn verdiensten als criticus
rechtvaardigden, op party’s zochten de mensen hem op, soms moesten ze in de rij staan
om hun opwachting bij hem te maken en hij, wel wetend dat het hun vooral om Eliot te
doen was, schroomde niet hun ijver iedere keer weer aan te wakkeren.
Er moet verschil worden gemaakt tussen de eerste jaren tot in de oorlog, de tijd daarna
in Amersham en vervolgens de langste tijd in Hampstead. Die perioden moeten echt uit
elkaar worden gehouden.
In de eerste was je een verloren emigrant, blij dat je gered was, bedenkelijk door de
oorlog waaraan je niets hebt bijgedragen, hoewel je besefte dat hij ook tegen jou en je
hele familie werd gevoerd. De aanvallen op Londen vormden het hoogtepunt van die
tijd. Een zekere moed – onbekommerd om het eigen risico – gaf me mijn gevoel van
eigenwaarde terug. Je hoefde je er niet toe te lenen zelf te doden. Maar je was ook niet
laf in de nachten dat half Londen in brand stond.
Die periode begon in januari 1939 en duurde tot de herfst van 1941 toen we naar
Amersham verhuisden, bijna drie jaar dus. De relatieve afzondering van emigranten,
eerste Engelse vrienden, intensieve vriendschap met Franz Steiner en Kae Hursthouse.
Door de antropoloog Steiner en de Nieuw-Zeelandse Kae Hursthouse kwam er iets van
de uitgestrektheid van het Engelse wereldrijk in mijn leven, heel belangrijk was de rol
die het Student Movement House daarbij speelde: Gower Street. Daarvoor: 1939 Hyde
Park Gardens bij de familie Huntington. Hyde Park Corner. Eerste literaire bijeenkomst
die ik in Engeland meemaakte, een party die anders was dan de latere Engelse party’s.
L. H. Myers, die vroeg of je Kafka had gekend. Philip Toynbee die hetzelfde vroeg.
Gesprekken over de nazi’s, het was de tijd tussen München en Praag. De oorlog hing in
de lucht, Mrs. Huntington, een grote, mooie vrouw, die getrouwd was met de
Amerikaanse uitgever van Putnam’s: de lift in het huis, ik was ondergebracht op de
bovenste verdieping, in de kamer van dochter Alfreda, mijn eigenlijke gezelschap was
de gouvernante, een Zwitserse die me al in Parijs had gekeurd, de schare jonge meisjes
in Parijs, de een nog mooier dan de ander. Zonder eraan te denken was ik weer in villa
Yalta, maar tussen allemaal Engelse vrouwen. Een huis Pinkie Esher. – Alfreda
behandelde me bijzonder hartelijk, ik weet niet in welke kamer zij na haar terugkeer uit
Parijs woonde. Ze rende me op straat achterna toen ik – zoals ze dacht – naar het British
Museum ging. Een idealistisch, aantrekkelijk meisje dat met iedereen het beste voorhad,
in haar kamer hing een schilderij van Van Gogh. – Ik ging echter niet naar de Reading
Room van het British Museum, maar naar de Warburg Library. Ernst Gombrich, die
daar werkte, had me geïntroduceerd. Op aanbeveling van zijn moeder was ik bij de
familie Huntington terechtgekomen. Uit de Warburg Library mocht ik ook boeken
meenemen die ik nodig had.
Mr. Huntington deed meteen onaangenaam toen ik in zijn huis verscheen. Hij vroeg
of ik in Wenen in een appartement of in een huis had gewoond. Hij was verbaasd toen
hij hoorde dat mijn vrouw ook in Engeland was, ik vertelde hem dat ze bij haar broer in
Surrey woonde. Hij vroeg wat haar broer deed, ik zei: ‘He is a small business man.’ Dat
kon je van Bucky nauwelijks zeggen, maar ik voelde het snobisme van Mr. Huntington
en geneerde me de waarheid te vertellen. Bucky, die getrouwd was met een Engelse uit
5

Manchester, was een onschuldige, doodgoeie, niet erg gerespecteerde man, eigenlijk een
Chaplin-figuur, die al van alles had geprobeerd om zichzelf, zijn vrouw en zijn zoontje
te onderhouden. In Manchester had hij een kapperszaak gehad. Nu had hij al jaren een
snoepwinkeltje in Lightwater bij Bagshot, Surrey. Ik was te laf om het te vertellen. Mr.
Huntington zou het ook niet graag gehoord hebben, ik zei: ‘He is a small business man’,
of zei ik ‘a very small business man’ en ik weet niet meer of ik zijn naam ‘Calderon’
heb genoemd.
De gouvernante, miss Hübler, was altijd streng, zoals ze dat gewend was met haar
meisjes, van wie ze jongedames wilde maken. Het grote moment in het leven van deze
mooie schepseltjes was hun introductie aan het hof. Dit jaar was Alfreda aan de beurt en
als ik in de nursery naast mijn kamer met miss Hübler praatte, kwam dat uitgebreid ter
sprake. Het was mijn eerste kennismaking met de voorname Engelse gebruiken. De
andere, veel opwindender kennismaking vond plaats op enkele minuten afstand, in
Hyde Park Corner, waar ik elke avond naartoe ging.
Engeland staat ver van me af. Ik ben er al vijf jaar niet meer geweest. Het begint weer
een eiland voor me te worden, een eiland in de trant van mijn herinneringen, ik begin
het al te idealiseren, ik droom al van een bezoek daar alsof het een plaats is uit mijn
vroege jeugd. Ik was drieëntachtig toen ik er voor het laatst was. Veel dingen begrijp je
niet in de vorm waarin ze zich voordoen. Waarmee zijn ze verweven?
Wat was er zo typerend aan dat het zich heeft vastgezet waar je het het minst
vermoedt? Partijdige, door kranten gevoede gevoelens werken averechts. Het waren
altijd gemeenplaatsen en dat blijven ze ook. Maar er is iets anders wat nooit met
partijdigheid te maken heeft gehad en lange tijd zeg maar onvermeld is gebleven. Als
daarvan iets opduikt, moet je het meteen grijpen, het komt vlug op en is nog vlugger
verwelkt.
Ik ben over William Empson gaan vertellen, voor wie ik altijd een vreemde ben
gebleven, omdat het een vriendin van zijn vrouw was die me bij hen introduceerde. De
Empsons hadden een groot, ruim huis in Haverstock Hill, waarvan het grootste deel
verhuurd was. Hetta, die afkomstig was uit een Boerenfamilie in Zuid-Afrika, was een
verstokte communiste. Ze was een heel mooie vrouw en haalde twee soorten mensen in
huis. De ene soort bestond uit intellectuelen van elke afkomst en kleur met wie ze zich
door haar overtuiging verbonden voelde. Alle woningen in het pand stelde ze hun ter
beschikking, met uitzondering van die van haarzelf. Haar minnaars, waarvan ze er in de
loop der jaren heel wat versleet, haalde ze soms ook in haar eigen woning. Empson leek
daar geen enkel bezwaar tegen te hebben. Hij had een scherpe, altijd actieve, veelzijdige
literaire geest, die zich bekwaamd had aan de hand van de Metaphysical Poets uit het
begin van de zeventiende eeuw, maar ook in een school van taalsociologen (I. A.
Richards) in Cambridge. Zijn geest werd altijd door zulke processen in beslag genomen,
de rest liet hij over aan Hetta. Je had de indruk dat ieder zijn eigen leven leidde, zonder
de ander in de weg te zitten, met respect voor alles wat typisch voor hem was, ook als
het lijnrecht tegenover de eigen persoon stond. Voor Empson zelf leek seksualiteit niets
te betekenen, je was eigenlijk een beetje verbaasd dat uit deze relatie twee jongens
waren voortgekomen, die midden tussen de chaotische liefdesrelaties van hun moeder
opgroeiden zonder daar last van te hebben.
Op de door hen gegeven party’s, die heel ongedwongen waren, verschenen vrienden
van beiden, of vrienden van vrienden die ze mochten meenemen. Daardoor ging het er
werkelijk bont aan toe, zonder gewichtigdoenerij. Een zeer beroemde schrijver kon twee
6

uur lang aanwezig zijn geweest en met Empson geanimeerde gesprekken hebben
gevoerd zonder dat je het merkte, zelfs zonder dat je het wist. Er werd geen ophef van
hem gemaakt. Hij werd niet op z’n ‘Europees’ van de een naar de ander gesleept en aan
iedereen voorgesteld, noch creëerde men een geheimzinnige aura van exclusiviteit, van
hoogmoed rond hem. Hij was aanwezig zoals ieder ander en als Empson belangstelling
voor hem had, dan had hij Empson ook veel te zeggen. Als Empson geen belangstelling
voor hem had, dan verliet hij de party even onopvallend als hij was gekomen en hoorde
je meestal niet eens dat hij was geweest.
In mijn herinnering zijn dit de enige grotere party’s in Hampstead die werden
gegeven omwille van zichzelf en niet om gevestigde posities te consolideren of carrière
te maken. Het was nooit saai, je raakte altijd wel in gesprek met iemand die interessante
dingen had meegemaakt of een bijzonder karakter had. Maar je moest je er niets van
aantrekken dat je zelf helemaal niemand was, wat met mij in Engeland tientallen jaren
het geval was en ook in de laatste jaren slechts oppervlakkig is veranderd. Ik genoot de
sympathie van Hetta, die nauw bevriend was met Friedl, ze hield van mensen en was
buitengewoon tolerant.
Haar politieke overtuiging, die terug te voeren was op jeugdervaringen tussen streng
religieuze Boeren en hun zwarte ondergeschikten, was door niets aan het wankelen te
brengen, maar ze werd er als mens ook niet door beperkt. Behalve haar sympathie had
ik in dit huis lange tijd niemand. Er kwamen veel emigranten, bekende, onbekende,
kruiperige, trotse, ik was een van hen, de bijzondere nuances interesseerden de heer des
huizes niet, de Engelse letterkunde was zijn enige passie. Haar vreemdheid hield hem
niet bezig, hij was bezig met het grotere, het echte vreemde: de landen waar hij
jarenlang had gewoond en onderwezen – Japan, China. Misschien had hij een beetje
Chinees geleerd – ik kan het niet echt geloven. Zijn haar, dat nogal dun was, droeg hij
als een Chinese wijze. Toch geloof ik dat hij ook tijdens zijn Chinese, in politiek opzicht
buitengewoon enerverende tijd in werkelijkheid helemaal de persoon was die ik in
Engeland heb gekend, gevormd door het ritme, het vocabulaire en de spirituele kracht
van de vroege Engelse poëzie.
Tegenover deze man was ik dus tot totale machteloosheid veroordeeld. Deze man zou
niet op het idee gekomen zijn om met mij over Chinese massa’s te praten. Het zou me
hevig geïnteresseerd hebben, maar wat had hij daarover moeten zeggen? Hij zou het
geklets gevonden hebben, en daar kon hij absoluut niet tegen.
Ik ging dus graag, maar enigszins beschaamd naar Empson. Je werd uitgenodigd,
maar voor Empson was je helemaal niemand. Er waren daar veel mensen die helemaal
niemand waren, maar er waren ook veel anderen, zodat het een noch het ander iets
bijzonders was.
NIEMAND IN ENGELAND
OF
DE STILTE DER VERACHTING
Je kunt het omschrijven als een oefening in de kunst je in gezelschap te bewegen. Je
komt bijeen in een beperkte ruimte, heel dicht bij elkaar, maar zonder elkaar aan te
raken. Het lijkt gedrang, maar dat is het niet. Vrijheid bestaat in de afstand tot de ander,
ook al is die tot een millimeter geslonken. Je beweegt je behendig langs anderen, die je
aan alle kanten insluiten, zonder dat er sprake is van lichamelijk contact. Je blijft zuiver
7

en van elke aanraking verschoond. Het zou van gebrek aan wellevendheid getuigen je
ook maar door de geringste aanraking te laten bezoedelen. Wie zelf niet wil draaien, zijn
rug recht wil houden, verstaat de kunst de anderen om zich heen te laten draaien. In
terughoudendheid, een soort onthouding die ook actief kan zijn, maakt de mens zich
waar. Hij is volmaakt als hij niets van zich laat zien. Wie zo bekend is dat iedereen hem
van dichtbij of veraf herkent, hoort eigenlijk niet thuis op een party, tenzij hij zo’n
meester is in het veinzen dat het hem lukt volkomen te verdwijnen.
Ideaal zou een situatie zijn waarin heel veel mensen bij elkaar komen van wie je er
niet weinig zou willen leren kennen, maar die zich van hun kant nooit bekendmaken.
Het raadsel mag niet kleiner worden, anders zakt de party in als een doorzeefde ballon.
Zodra te veel van de aanwezigen elkaar kennen, verandert de aggregatietoestand,
onthouding wordt nietszeggende vriendelijkheid. De spanning van het niet-kennen is
aantrekkelijker, vooral als je weet hoe belangrijk het zou zijn deze of gene te kennen.
De hang naar hoger gezelschap is altijd manifest, hij wordt gedragen door de verering
van het hoogste, maar in toom gehouden door de moeilijkheid er in de buurt te komen,
en zelfs als dat lukt door de moeilijkheid het aan te raken. Dat leer je alleen als je je vlak
bij anderen bevindt.
Het lijkt weldadige bescheidenheid als zeer geziene lieden zich onder de mensen
begeven en erin slagen zo weinig op de voorgrond te treden dat ze door niets worden
herkend. Ze dragen geen maskers, maar stellen zich ook nooit voor. Je kunt een gesprek
met iemand voeren zonder een idee te hebben wat hij is. Hij kan zich terugtrekken
zonder het gevoel te hebben ergens toe verplicht te zijn. Er is niets beloofd, nergens
over onderhandeld, het was een onschuldig beloeren dat elke gedachte aan een .....
verheimelijkt. De een mag niet vermoeden hoezeer hij werd veracht, de ander mag niet
laten merken welke macht hij zou hebben als het niet hier was.
De macht is vanzelfsprekend geworden, maar hij heeft zich verdeeld en ..... zijn
grenzen door verborgenheid te midden van anderen. Hij bevredigt niet als hij op
gelijkheid stoelt en wordt herkend. Hij blijft – zeg maar uit consideratie – verborgen om
degenen met veel minder macht niet af te schrikken. De letters die mensen als teken van
erkenning achter hun naam dragen zijn afgelegd en worden in het gesprek pas
gaandeweg zichtbaar. Vaak blijft degene met wie woorden werden gewisseld radeloos
achter, ‘baffled’, zoals een mooie Engelse uitdrukking luidt, en steeds weer vraagt hij
zich af: ‘Wie was dat? Wie kan dat geweest zijn?’
De proporties in de gaten houden. Aymer, Gavin en hun moeder staan bij mij nog te
zeer op de voorgrond. Waarschijnlijk vanwege de reizen die ik met Aymer heb gemaakt
en die essentiële bestanddelen van het leven zijn geworden. Ik wil meer aan anderen
denken en hen naar voren halen.
Ik heb nog nauwelijks iets aangesneden wat verband houdt met Veronica
Wedgwood. Het staat me tegen het werkelijke beeld van haar te geven dat ik met me
meedraag. Ooit was zij de eerste Engelse die zich met enthousiasme en overtuiging voor
Het martyrium heeft ingezet. Ze heeft tijd en energie in de vertaling gestoken. Ze was
ook zeer ingenomen met Friedl, vooral met onze relatie: de leerlinge die van haar leraar
houdt en zich met hartstocht door hem laat vormen. Friedl heeft haar later door haar
manier van leven, door een tijdelijke afhankelijkheid van haar teleurgesteld. De
veelvuldige afwijzing van Het martyrium, die echt zeer betrekkelijk was – het boek
heeft toen al veel voor mensen betekend –, dan de pretentie van Massa en macht, dat
eindelijk verscheen en dat ze door een uiterst positief artikel trachtte te promoten maar
8

nooit echt heeft gelezen, mijn enorme teleurstelling toen ik erachter kwam dat ze het
helemaal niet kende, dat het haar niet tot lezen had geprikkeld nadat ze er in de loop der
jaren zoveel over had gehoord, ten slotte – en dat was de druppel – haar enthousiasme
over Thatcher, waar ze als historica mee voor de draad kwam – ze zag in haar regering
een nieuw elizabethaans tijdperk –, dat alles bij elkaar maakt het me vrijwel onmogelijk
oprecht en uitvoerig over haar te praten.
9