maxime du camp uren met flaubert en andere herinneringen

MAXIME DU CAMP
UREN MET FLAUBERT
EN ANDERE HERINNERINGEN
SAMENGESTELD, VERTAALD
EN VAN EEN VOORWOORD VOORZIEN
DOOR EDU BORGER
UITGEVERIJ DE ARBEIDERSPERS·AMSTERDAM·ANTWERPEN
De vertaler ontving voor deze vertaling een werkbeurs
van de Stichting Fonds voor de Letteren.
Copyright Nederlandse vertaling © 1996 Edu Borger/
BV Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam
Oorspronkelijke titel: Souvenirs littéraires
Foto omslag: Paul Nadar/© Arch. Phot. Paris/
S.P.A.D.E.M./c/o Beeldrecht Amsterdam
ISBN 90 295 0906 6/CIP
1

VOORWOORD
In 1884, een jaar nadat de twee delen van de literaire herinneringen van de dichter,
romanschrijver, historicus, chroniqueur enz. Maxime Du Camp (1822-1894) waren
verschenen, deed Guy de Maupassant in een voorwoord bij een uitgave van Flauberts
Brieven aan George Sand een felle aanval op de schrijver. Hij verweet hem `op het
slechte idee te zijn gekomen' te onthullen aan welke `verschrikkelijke ziekte' Flaubert
sinds zijn jonge jaren had geleden, en die ziekte, epilepsie, met naam en toenaam
vermeld te hebben. Maupassant neemt ten behoeve van zijn in 1880 overleden literaire
mentor meteen op niet al te subtiele wijze wraak door een brief van Du Camp van 14
juli 1856 af te drukken waarin Du Camp, die in zijn hoedanigheid van redacteur van het
literaire tijdschrift Revue de Paris het manuscript van Madame Bovary heeft gelezen, de
roman bekritiseert en Flaubert wijze raad geeft: `Je hebt je roman begraven onder een
hoop goed geschreven, maar overbodige dingen: hij is niet goed zichtbaar, het is zaak
hem naar voren te halen; dat is geen moeilijk karwei. We zullen het onder onze ogen
door een geoefend en bekwaam persoon laten uitvoeren; er zal geen woord aan je tekst
toegevoegd worden; het zal je zo'n honderd franc kosten die op je rechten ingehouden
worden, en dan zul je iets gepubliceerd hebben dat werkelijk goed is, in plaats van een
onvolledig en volgepropt werk.' Maupassant laat deze fraaie gelegenheid voor het
leveren van sarcastisch commentaar natuurlijk niet voorbijgaan: `De verminking van dit
typische, voortaan onsterfelijke boek, uitgevoerd door een geoefend en bekwaam
persoon, zou de schrijver slechts zo'n honderd franc gekost hebben! Waarachtig, het is
geen geld!'
En inderdaad, er valt Du Camp het een en ander te verwijten. Met die
`onthulling' van Flauberts epilepsie op zich viel het nog wel mee, dat was tenslotte in
literaire kringen een publiek geheim. Wel is het eigenaardig dat Du Camp in Flauberts
ziekte iets zag dat hem had verhinderd tot een werkelijk groot schrijver uit te groeien,
terwijl hij elders een duidelijk verband legt tussen genialiteit enerzijds en neurose en
ziekte anderzijds. Du Camp heeft de neiging zijn grote vriend enigszins te kleineren en
de rol die hij zelf in de door hem geciteerde brieven van Flaubert speelt door kleine
weglatingen en wijzigingen te verfraaien. Dat mag natuurlijk niet, maar men moet wel
bedenken dat de persoonlijkheid van Flaubert, waartegen Du Camp op moest boksen,
tamelijk verpletterend geweest moet zijn.
Niet altijd heeft Du Camps laten wij zeggen onnauwkeurigheid te maken met
zijn al met al bescheiden pogingen zich zelf iets mooier af te schilderen dan hij was. Zo
beschrijft hij in het hoofdstuk waarin Baudelaire optreedt diens onvrijwillige reis naar
Voor-Indië en hoe de dichter daar met wisselend succes in zijn onderhoud poogde te
voorzien. Maar helaas, Baudelaire heeft Calcutta nooit bereikt, want op het eiland
Mauritius maakte hij rechtsomkeert, en zijn beroemde minnares Jeanne Duval nam hij
niet op de terugreis uit Zuid-Afrika mee, maar hij ontmoette haar, iets minder exotisch,
in een Parijs theater. Gezegd moet worden dat Baudelaire dergelijke legendes gaarne
schiep en in stand hield en dat Du Camp blijkens een voetnoot ook al enige nattigheid
voelde.
Ook al is het duidelijk dat Du Camps herinneringen met de nodige kritische
afstand gelezen moeten worden, toch blijven zij de moeite waard en het is niet voor
niets dat iemand die zich in de Franse literatuur van de negentiende eeuw verdiept altijd
weer bij Du Camp terechtkomt. Tenslotte was hij degene die samen met Flaubert twee
lange reizen heeft ondernomen -- één naar Bretagne, een reis waarvan zij samen verslag
2

hebben gedaan, en één naar het Oosten -- en heeft hij vele grote en kleine dichters,
schrijvers, schilders en beeldhouwers gekend en meegemaakt. Hij schetst een boeiend
beeld van het kunstenaarsleven van zijn tijd en men moet het hem niet al te zeer kwalijk
nemen dat hij als literaire getuige nu en dan met een flinke korrel zout genomen moet
worden. Zoals de dichter Théophile Gautier eens tegen hem zei: `Beste Max, je houdt
van de literatuur en daarom zal je veel vergeven worden.'
De vertaling van de in dit boek opgenomen selectie uit Du Camps herinneringen
is gebaseerd op de oorspronkelijke uitgave van 1884 en is door mij zoveel mogelijk van
noten voorzien om de tekst voor de Nederlandse lezer toegankelijker te maken. De
noten aan de voet van de bladzijden zijn van Maxime Du Camp zelf.
Tot slot zij het mij vergund de Leidse dichteres P. J. Viasverdes te bedanken
voor de belangrijke poëtische bijdrage die zij aan deze vertaling heeft geleverd.
GUSTAVE FLAUBERT
Gustave Flaubert, die op 12 december 1821 in Rouaan geboren werd, was toen 1
eenentwintig. Hij was mooi als een held. Degenen die hem alleen in zijn laatste jaren
hebben gekend, toen hij gezet, kalend en grijs was, met zware oogleden en een gezicht
vol rode vlekken, kunnen zich niet voorstellen hoe hij was op het moment dat een
onverwoestbare vriendschap ons aaneen zou klinken. Met zijn blanke huid die op zijn
wangen naar roze zweemde, zijn lange, fijne, fladderende haar, zijn breedgeschouderde
lange gestalte, zijn weelderige goudblonde baard, zijn enorme, zeegroene ogen
overschaduwd door donkere wenkbrauwen, met zijn stem die schalde als een trompet,
zijn uitbundige gebaren en zijn luide lach leek hij op die jonge Gallische opperhoofden
die tegen de Romeinse legers vochten. Ik stel me voor dat zij net als hij waren,
onstuimig, ongeduldig, overheersend en niettemin innemend, want hun schijnbare
heftigheid was niet meer dan het gebruik van alle krachten die de natuur hun
geschonken had. Gustave was een reus; hij stamde uit Normandië en Champagne en
dankzij een van zijn voorouders die in Canada gewoond had stroomden er een paar
druppels Irokees bloed door zijn aderen, iets waar hij prat op ging. 2
Hij was in Parijs om rechten te studeren; hij had er geen enkele aanleg voor en
volgde de wens van zijn vader. Hij liep regelmatig college, dreef de zelfverloochening
zo ver dat hij aantekeningen maakte en maakte zich kwaad over het slechte Frans dat
zijn professoren spraken. Op de collegebanken waar de studenten op elkaar geperst
zaten was hij door zijn kleding opgevallen. Hij ging namelijk, al was het acht uur 's
ochtends, alleen in zwart kostuum met witte das en witte handschoenen de straat op. Er
waren ervaring met het Parijse leven en onze voortdurende spottende opmerkingen voor
nodig om hem zover te krijgen dat hij die kleding, waardoor hij op een bruidsjonker
leek, wijzigde. Hij was in Rouaan geboren, waar zijn vader, Achille-Cléophas Flaubert,
hoofdchirurg van het gasthuis was. Hij had in zijn geboortestad op het lyceum gezeten
waar hij noch een goede noch een slechte, maar een door zijn temperament
onregelmatige leerling was geweest die zich in plaats van in de lessen voortdurend in
3

oeken verdiepte die zijn leermeesters niet goedgekeurd zouden hebben, want hij hield
zich liever met Ronsard dan met Vergilius, liever met Brantôme dan met Fénelon bezig.
In de vijfde klas, de retoricaklas, had hij in opstellen en bij spreekbeurten al blijk
gegeven van een opmerkelijk groot beeldend vermogen. Een van zijn zinnen is lang in
de herinnering gebleven; hij legde Richard Leeuwenhart de volgende woorden in de
mond: `De brem van mijn familie is te hoog opgeschoten om bereikbaar te zijn voor de
bijen van Frankrijk!' 3 De leraren hadden hem gecomplimenteerd en hem voorspeld dat
hij in het voetspoor van mensen als Villemain 4 zou treden. Flaubert had een vies gezicht
getrokken, want het compliment had hem een bittere smaak gegeven; in die tijd leefde
hij in het gezelschap van Byron en Shakespeare, die hij dankzij zijn kennis van de
Engelse taal in het origineel kon lezen, en Villemain leek hem geen literaire held.
Op het lyceum had hij een van die veeleisende vriendschappen, die in zijn
karakter lagen, opgevat voor een van zijn oudere schoolkameraden die Alfred Le
Poittevin heette en niet lang zou leven. Zowel door zijn leeftijd als door zijn geestelijke
kwaliteiten oefende Le Poittevin invloed op Flaubert uit en die invloed was in literair
opzicht goed. Le Poittevin zei over zichzelf: `Ik ben een Griek uit het late Keizerrijk.'
Hetgeen waar was, alhoewel overdreven. Hij was betweterig, met in discussies een
neiging tot byzantinisme; hij schepte behagen in metafysische twistgesprekken en van
de schrijvers uit de oudheid ging zijn voorkeur uit naar die van de laatste eeuwen van
het Romeinse Rijk; regelmatig zei hij: `Ik zou alle oden van Horatius verruilen voor één
hoofdstuk van Apuleius.' Hij schreef, was zelden tevreden over zijn werk, begon weer
van voren af aan en bracht Flaubert de kunst om streng te zijn voor jezelf bij. Zij wilden
allebei literator worden en hielden dat verborgen alsof het om een misdaad ging; hun
familie had er nauwelijks enig vermoeden van en droomde ervan dat zij een baan als
substituutofficier van justitie zouden krijgen en vroeg of laat tot raadsheer voor het
leven benoemd zouden worden; zij waren dan ook, voorzien van een ruime toelage, naar
Parijs gestuurd om er jurist te worden. Tussen het lyceum en de rechtenfaculteit door
had Flaubert met dokter Jules Cloquet 5 een reis naar Corsica gemaakt; hij had in de Golf
van Sartène gezwommen en een stiletto gekocht en voelde een grotere roeping voor het
vak van bandiet dan voor de studie van het Romeinse recht.
Hij woonde in Parijs in de rue de l'Est, in een klein, licht appartement, met
uitzicht op de boomkwekerij van het Luxembourg. Ik leerde de weg erheen spoedig
kennen, want de vriendschap tussen Flaubert en mij bloeide al gauw op; na een uur
tutoyeerden we elkaar al en er ging zelden een dag voorbij zonder dat we bij elkaar
kwamen. Ik had grote bewondering voor hem; zijn intellectuele ontwikkeling was
ongelooflijk; hij had een geweldig geheugen en omdat hij veel gelezen had
vertegenwoordigde hij een soort levende encyclopedie waarin je met genoegen en profijt
kon bladeren. Op dat moment van zijn bestaan leek het Quo non ascendam? 6 van
Fouquet voor hem bedacht te zijn.
Zijn gezondheid, die nog door niets was aangetast, maakte het hem mogelijk
ongestraft vermoeienissen te doorstaan; al bracht hij de nachten door met het bestuderen
van het recht, waarvan hij niets begreep, al rende hij de hele dag rond, at hij in de stad
en ging hij naar het theater, toch bleef hij ondanks zijn aangeboren traagheid kwiek,
combineerde plezier met studie, gooide het geld over de balk, riep dat hij geen cent had,
gaf op een dag vijftig franc voor zijn avondmaal uit en leefde de volgende dag op een
homp brood en een reep chocola, dreunde proza op en brulde verzen, raakte verzot op
een grap die hij eindeloos herhaalde, was met zijn luidruchtigheid alom aanwezig,
negeerde de vrouwen die door zijn schoonheid aangetrokken werden, kwam mij 's
4

morgens om drie uur wakker maken om het effect van maneschijn op de Seine te gaan
zien, raakte in wanhoop omdat hij in Parijs geen goede kaas uit Pont-l'Évêque kon
vinden, bedacht sauzen om er griet mee te bereiden en wilde Gustave Planche 7 een
oorvijg geven omdat hij iets slechts over Victor Hugo had gezegd.
Hij betreurde het -- iets dat ik nauwelijks begreep -- dat hij geen acteur was om
dan de rol van Triboulet in De Koning vermaakt zich 8 (1832) te spelen. Het theater trok
hem; we gingen er dikwijls samen heen. Hij had een grote voorliefde voor Antony 9
opgevat, dat een van de sterkste werken van de romantische school is en een invloed had
die de huidige generaties zich niet kunnen voorstellen. Gustave bewonderde het
onvoorwaardelijk en raakte buiten zichzelf van vreugde wanneer hij naar Marie Dorval 10
luisterde, wier slepende tongval en brouwende intonaties hij ten slotte te pakken kreeg.
Dat imitatietalent verrukte hem; wekenlang sprak hij alleen nog met de stem van
mevrouw Dorval tegen ons. Hij had trouwens altijd de hebbelijkheid mensen na te doen:
toneelspelers of vorsten, dat maakte hem niet uit; hij heeft heel wat tijd verloren met het
zoeken naar komische effecten waarvan hij als enige het geestige wist te waarderen;
wanneer hij met de een of andere grap begonnen was, kon hij zich er niet meer los van
maken, herhaalde hem voortdurend en zei, terwijl hij zijn armen in een bewonderend
gebaar ophief: `Ik weet niet of je begrijpt hoe groots hij is: ik vind hem geweldig!'
Wanneer je zijn enthousiasme niet deelde, maakte hij je al snel uit voor burgerman, wat
zijn grofste scheldwoord was. In weerwil van zijn uiterlijke heftigheid was hij niettemin
heel zachtmoedig, voelde mee met het verdriet van anderen en was bovendien
goedgelovig en makkelijk om de tuin te leiden, want juist omdat hij nooit loog, kon hij
zich niet voorstellen dat iemand zou proberen hem te misleiden.
Louis de Cormenin, 11 , Alfred Le Poittevin, Gustave Flaubert en ik aten geregeld
samen, meestal bij Dagneaux in de rue de l'Ancienne Comédie, waar wij tot sluitingstijd
met de ellebogen op tafel bleven zitten kletsen. Ik geloof niet dat we ook maar één keer
over politiek hebben gepraat; waar hebben we het daarentegen niet over gehad? Van de
persoonlijkheid van God en de identiteit van het ik tot en met de kluchten in de
boulevardtheatertjes en de stokpaardjes van de Tintamarre 12 , het maakte niet uit, we
bediscussieerden alles, alles interesseerde ons en over alles ontwierpen wij eindeloze
theorieën. We stapten van het ene op het andere onderwerp over zonder ons al te zeer
om de overgangen te bekommeren. Ik herinner me een gesprek naar aanleiding van een
in het Palais-Royal gespeelde klucht, dat werd voortgezet met een analyse van het boek
van Gioberti 13 over de esthetica en eindigde met een uiteenzetting van de Hebreeuwse
ideeën 14 van Herder. We bespraken alles, als jongelui die vurig verlangden kennis te
vergaren en wellicht ook wilden laten zien wat zij wisten; al met al wonnen wij er
allemaal bij en die ongeregelde schermutselingen zijn voor ons niet zonder nut geweest.
Ik wist nog niet dat Gustave Flaubert zich met literatuur bezighield, zoals brave
lieden het uitdrukken. Hij had dat voor mij verborgen gehouden en Le Poittevin had er
stil over gezwegen. Wanneer ik met hem over mijn plannen en de dingen die ik
bestudeerde had gepraat, merkte ik soms een eigenaardige uitdrukking in zijn ogen op
waarin ik een soort aanmoediging ontwaarde, vermengd met enig mededogen, alsof hij
dacht: `Arme jongen! als je eens wist tegen wie je het had!' Nadat wij op een avond
samen hadden gegeten, was ik met hem mee naar huis gelopen; toen hij op het punt
stond naar binnen te gaan, bleef hij staan, scheen te aarzelen en zei toen plotseling tegen
me: `Loop even met me mee naar boven, ik heb je iets te zeggen.' Toen hij eenmaal in
zijn appartement was, haalde hij een manuscript uit een koffertje dat hij op slot had
gedaan, te voorschijn, wierp het op de tafel en riep uit: `Ik zal je dit voorlezen; alleen
5

verzoek ik je het geheim te houden; de heersende mentaliteit dwingt je ertoe dat je,
wanneer je je met schrijven bezighoudt, dat moet verbergen alsof het om een
schandelijk gebrek gaat; Léon Gozlan 15 had gelijk toen hij de verzen van Athalie
parodieerde:
Aan jonge vogeltjes geeft God hun dagelijks voer
Maar voor de letterkunde doet hij geen mallemoer!' 16
Ik was te verbaasd om die mening, die nooit de mijne is geweest, te bestrijden en ik
luisterde.
Het boek dat ik hem hoorde voorlezen is Flauberts eerste werk: het is een roman,
getiteld November. Het gegeven ervan is simpel en zou voor een mentale autobiografie
kunnen doorgaan. Een psychologische analyse uitgevoerd door een eenentwintigjarige
man maakt een goede kans niet meer dan de analyse van de gevoelens van de auteur zelf
te zijn. Een nog zeer jonge man heeft alles al gezien en meegemaakt door erover te
mijmeren, door innerlijke beschouwing en nadenken: hij heeft niet bemind, niet gewerkt
en niet geleefd; maar uitsluitend en alleen door inspanning van zijn denkkracht walgt hij
van de liefde, veracht hij arbeid en heeft hij genoeg van het leven; alles in hem is
verwelkt, niets kan meer in hem opbloeien. Het brein kan nog ideeën concipiëren, maar
de gevoelens zijn vernietigd door een al te analytische geest; en als ze niet vernietigd
zijn, dan zijn ze in ieder geval verbrokkeld en laat alles ze onberoerd. Dat geldt niet
voor zijn sensaties, die onbedwingbaar zijn gebleven, want het lichaam is vol energie
zodat deze doodse ziel opgesloten zit in een veeleisende, onvermoeibare,
onverzadigbare materie. Door een toeval komt deze ongelukkige in contact met een
jonge vrouw -- een hoer, het scheelt in ieder geval niet veel -- die diametraal het
tegenovergestelde is. De wellust heeft haar zinnen vernietigd terwijl de gevoelens intact
gebleven zijn; haar lichaam is nog steeds mooi, haar hart staat nog steeds open voor de
liefde, maar het vlees is ontoegankelijk voor het zinnelijke. Men begrijpt wat de
ontmoeting tussen deze gevoelsmatige anesthesie en deze fysieke anesthesie teweeg kan
brengen. Deze twee in hun verlangens gefnuikte wezens zouden van rol willen wisselen
en raken in wanhoop.
Ik herinner me een paar zinnen: `Zeg mij, kind, waaraan dacht je moeder toen ze
jou concipieerde? Droomde ze van de woeste leeuwen die door de woestijn wandelen?
Droomde ze van de palmen die hun bochtige stammen in de grote rivieren van Afrika
baden?' De held, die genoeg heeft van de beschaving, verlangt naar verre reizen. `In een
langwerpige kano, een cederhouten kano, onder een zeil van gevlochten bamboe en de
klanken van fluiten en tamboerijnen zal ik gaan door het gele land dat China heet.' Hij
kan zijn droom niet verwezenlijken. Hij sterft of pleegt zelfmoord. `Uit angst levend
begraven te worden beval hij dat men hem open zou snijden, maar hij verbood dat men
hem zou balsemen.' Dat is de laatste zin. Het boek is in een stijl geschreven die je nu
wellicht een glimlach zou ontlokken, maar die mij schitterend leek. Het kostte me geen
enkele moeite blijk te geven van mijn geestdrift; ik was betoverd en gefascineerd.
Eindelijk hebben we er een groot schrijver bij gekregen en ik mocht dat goede nieuws
vernemen. Mijn emotie was oprecht en Gustave zag dat heel goed. Toen hij klaar was
met voorlezen zei hij tegen me: `Waar vind je dat het op lijkt?' Aarzelend antwoordde
ik: `Het doet een beetje aan Théophile Gautier denken.' Hij repliceerde: `Je vergist je, dit
lijkt op niets anders.'
Flaubert had gelijk, ik vergiste me; maar hij vergiste zich zelf ook: zijn boek was
6

geen imitatie, maar het was onder een tweeledige invloed geschreven die, toen ik het een
tweede keer hoorde voorlezen, gemakkelijk vast te stellen was. Twee schrijvers hebben
een stempel op Gustave Flaubert gedrukt dat tot in zijn laatste werken zichtbaar blijft:
dat zijn Chateaubriand en Edgar Quinet. En dan had hij zich bij het werk van deze twee
grote mannen nog beperkt tot René en Ahasvérus; 17 hij kende ze uit zijn hoofd, droeg ze
voor en was er zo van vervuld dat hij ze kopieerde zonder er zelfs maar een vermoeden
van te hebben. Er is nog een derde die sporen bij hem heeft achtergelaten; ik durf hem
nauwelijks te noemen: dat is Pigault-Lebrun, 18 die hij had gelezen, om wie hij moest
lachen en die hem tot het zoeken van die komische effecten heeft gebracht waarvan het
resultaat niet altijd even gelukkig is geweest.
Men heeft van Flaubert gezegd dat hij een realist, een naturalist was; men heeft
een soort chirurg van de letteren in hem willen zien, iemand die hartstochten ontleedde
en een autopsie van de menselijke ziel verrichtte; hij glimlachte er als eerste om: hij was
een lyricus. Hij had de eigenaardige theorie ontwikkeld dat het welluidendste woord
altijd het juiste woord is; aan de harmonie van zijn zinnen heeft hij alles opgeofferd,
soms zelfs de grammatica; hij herhaalde dikwijls: `Wat je zegt is niets, de manier
waarop je het zegt is alles; een kunstwerk dat iets wil bewijzen stelt alleen al om die
reden niets voor; een mooi vers dat niets betekent staat hoger dan een even mooi vers
dat iets betekent: buiten de vorm geen heil; wat het onderwerp van een boek ook is, het
is goed als het de mogelijkheid schept een mooie taal te spreken.' Sinds de dag waarop
hij voor het eerst de pen greep tot het moment waarop de dood hem in zijn handen
gebroken heeft is hij een werker van de kunst om de kunst geweest.
Die theorieën, waarvan hij altijd onwrikbaar overtuigd is gebleven, zette hij me
na het voorlezen van November in zijn woonkamertje in de rue de l'Est welsprekend
uiteen terwijl de vaalbleke schemering met het licht van de lampen streed, want de nacht
was verstreken en de ochtend gloorde. We hebben die dag, die in mijn herinnering
levend is gebleven alsof het de dag van gisteren was, samen doorgebracht. We vertelden
elkaar over onze voornemens, onze `ontwerpen', zoals Flaubert zei, en het is goed ze
nog eens te noemen, al was het maar om de ijdelheid van de denkbeelden van de jeugd
die nergens aan twijfelt omdat zij nog niets geleerd heeft, aan te tonen.
Op dat moment peinsde Gustave over twee werken die hij wilde schrijven en
waarvan de constructie hem aanzienlijk méér bezighield dan zijn rechtenstudie. Het ene
was een oosterse vertelling waarvan hij het geheel nog niet kon overzien, waarvan hij
alleen nog een paar losse episodes voor zich zag en die ten slotte in Salammbô 19
uitgekristalliseerd is; het andere was de Encyclopedie van conventionele ideeën, 20
waarin op methodische wijze de gemeenplaatsen, de kant-en-klare zinnen en de
burgermanswijsheden à la Prudhomme 21 waar hij om moest lachen en die hem
tegelijkertijd irriteerden, bijeengebracht zouden worden; de figuur van Homais in
Madame Bovary en de roman Bouvard en Pécuchet zijn een verre reminiscentie van dat
plan dat hij op zijn twintigste had. Wat mijzelf betreft, ik overwoog toen de
Gedenkschriften van de wandelende jood te schrijven; ik denk wel dat het lezen van de
Geschiedenis van de Fransen van de verschillende standen, een van een geweldige
eruditie getuigend boek dat Alexis Monteil door zijn verfoeilijke methode verknoeid 22
heeft, dit ambitieuze idee in mij had opgeroepen, een plan dat niets minder inhield dan
het verhaal te vertellen van alle vervolgingen waarvan het joodse volk in alle tijden en
bij alle volkeren sinds het jaar zeventig het slachtoffer is geweest. Als men daar nog een
drama bij optelt waarvan de markies van Pombal de held geweest zou zijn, een
historische roman over Du Guesclin 23 en een geschiedenis van Karel de Zesde, uiteraard
7

geïnspireerd door de herinnering aan Capeluche, 24 dan is mijn biecht volledig. Flaubert
en ik moedigden elkaar ongedwongen aan en bij iedere confidentie riepen wij te goeder
trouw uit: `Dat wordt schitterend!' We besloten dat we zoveel mogelijk bij elkaar
zouden blijven en we stelden onze levenswijze daarop in.
Ik kan nu niet nalaten te glimlachen om al die naïveteit en onwetendheid
waarmee wij de toekomst afbakenden; we waren nog zo jong en verwaand dat wij nog
niets van de leeftijd, de krachten en de ontwikkeling van de mens wisten. Dit waren dus
de plannen die we eensgezind, zonder discussie en zonder aarzeling ontwierpen. We
waren eenentwintig; negen jaar was voldoende om alles te lezen, wanneer we dertig
waren zouden we aan de slag gaan en een begin maken met de publikatie van onze
werken. Zoals wij aan negen jaar genoeg hadden gehad om alles te lezen, hadden wij
aan tien jaar genoeg om alles te produceren. Als dat gebeurd was, waren wij veertig: op
die leeftijd is het met een mens afgelopen, zijn verbeeldingskracht is opgedroogd, zijn
scheppend vermogen is uitgedoofd, het brein raakt afgestompt en het geheugen werkt
weliswaar nog, maar het is onmogelijk iets te creëren; het is het moment om uit te rusten
en men dient de letteren vaarwel te zeggen. Maar ledigheid is moeilijk uit te houden en
men beschikt nog over een voorraad verworven kennis die men met recht mag
gebruiken. We besloten dus ons op veertigjarige leeftijd op het platteland terug te
trekken en een karwei te ondernemen dat ons tot op de drempel van de hoge ouderdom
zou voeren.
Het was een eigenaardig karwei; ik was op het idee gekomen en Flaubert had het
geestdriftig aangenomen. In 1845 werd er nog niet over Arische taal gesproken en de
geleerden hadden de wortels van de oorspronkelijke talen nog niet bijeengesprokkeld.
Zonder het Latijn als een wezenlijk etymologische taal te bestuderen zag men er een
soort moedertaal in waarvan de aanzienlijke invloed in Europa nog merkbaar was.
Onder de pretentieuze titel De transmigraties van het Latijn wilden we een
woordenboek maken waarin de veranderingen die woorden van Latijnse oorsprong in de
verschillende landen waarin zij zijn opgenomen hebben ondergaan, vermeld zouden
worden. Het woord cavum bijvoorbeeld, dat gat, hol, diep betekent en waarvan wij cave
(kelder) en cabaret (kroeg) hebben gemaakt, wordt in de Pyreneeën gave (bergstroom),
in het westen van Frankrijk havre met de betekenis van natuurlijke haven, in Engeland
haven en hafen in Duitsland. Het woord via, weg, dat in het Italiaans onveranderd is
gebleven, levert in het Frans voie op, met de afleidingen convoi (geleide), envoyer
(sturen), fourvoyer (op het verkeerde spoor brengen), dévoyer (van het rechte pad
afbrengen)... enz., en verandert in way wanneer het het Kanaal, en in weg wanneer het
de Rijn is overgestoken. 25
Zoals men aan deze voorbeelden kan zien zou dit karwei kennis van alle
Europese talen vereist hebben; dat kon ons nauwelijks weerhouden: hadden wij niet tien
jaar voor ons en is tien jaar op die leeftijd niet de eeuwigheid! Later hebben we ingezien
dat er heel wat tijd nodig is om iets te leren en weinig te produceren. Niettemin zijn die
grote intellectuele ambities van de jeugd die alles omvamen en nergens voor
terugdeinzen omdat zij geen enkel obstakel zien, niet overbodig: ze maken je
bescheiden, wanneer je je ze later voor de geest haalt; je moet er misschien ook van
gedroomd hebben meesterwerken te scheppen om een of twee delen te schrijven die niet
volstrekt verfoeilijk zijn. In de tijd dat Flaubert en ik het leven op zo'n eigenmachtige
manier inrichtten, wilden we encyclopedisten worden, alles weten en dat leek ons
makkelijk. De goede kant van dit buitengewone en in meer dan één opzicht belachelijke
streven was dat het ons tot het bestuderen van de meest uiteenlopende onderwerpen
8

acht en ons dwong heel wat zaken nader te bekijken. Ik geloof dat wij al bij onze
geboorte onverzadigbaar waren: Gustave Flaubert is het tot het eind toe gebleven en ik
heb het gevoel dat ik het nog ben.
Vanaf de dag dat Flaubert me in vertrouwen had genomen en me November had
voorgelezen weken wij niet meer van elkaars zijde; we waren samen, of bij hem thuis of
bij mij. Alfred Le Poittevin, met de golvende bewegingen van een vrouw, gaf op
bedaarde toon enormiteiten ten beste en bracht zijn verfijnde geest mee die nooit om een
scholastische spitsvondigheid verlegen zat; Louis de Cormenin schonk ons zijn
schitterende grappen, de trefzekerheid van zijn intelligentie en de rijkdommen van zijn
onvergelijkelijke geheugen; soms mengde Rolland de Villarceaux 26 zich in ons
gezelschap en verbaasde ons met de verfijndheid van zijn conversatie die de subtiliteit
van een licht parfum had. Verrukkelijke, voor immer vervlogen uren die ik mij nu als
enige herinner. De fantomen die ik oproep komen weer voor me tot leven: ik zie ze weer
voor me zoals ik ze gekend heb en zoals ik van ze gehouden heb en ik vraag me af
waarom de dood zo'n haast had hen tot zich te roepen voordat de meesten van hen, zoals
Gustave Flaubert, de tijd hadden gekregen een oeuvre achter te laten waarin hun naam
voor immer gegrift stond. Het noodlot heeft soms van die beestachtige kanten die het
gemoed in opstand brengen alsof het om een misdaad gaat en waarvoor je geen
vergeving kunt vinden.
Flaubert was een romanticus, moet ik dat nog zeggen? Hij beweerde dat zijn hart
sneller ging kloppen wanneer hij op de gele omslag van een boek de g van de naam
Victor Hugo zag; dat nam overigens niet weg dat hij de Lucretia van Ponsard 27
bewonderde, die een warm onthaal in het Odéon-theater had gekregen. Ik haast me te
zeggen dat zijn bewondering niet van lange duur was; maar hij liet zich graag door
geestdrift meeslepen en hij had, zonder het goed te beseffen, de emotie ondergaan die
het publiek had gevoeld bij het horen van een taal waaraan het al lang niet meer gewend
was. De zowel kwijnende als dramatische Marie Dorval had een groot aandeel aan dat
succes gehad; je kon het verdienstelijke van dat stuk betwijfelen en het gunstige onthaal
ervan was een protest tegen de absurditeiten waartoe de laatste romantische
toneelschrijvers zich hadden laten verleiden. Les Burgraves, 28 dat veeleer een gedicht
dan een toneelstuk was, dat door de lange duur van de ontwikkelingen had vermoeid en
door de onwaarschijnlijkheid van de conceptie meer van de menselijke goedgelovigheid
had geëist dan deze kon opbrengen, Les Burgraves was in maart op het toneel van de
Comédie-Française als een baksteen gevallen, ondanks verzen van een superieure
schoonheid. Men had erom gelachen. Op dat moment vloog er een komeet door de
hemel; iemand had een spotprent gemaakt die een naar de sterren kijkende Hugo
voorstelde; Laurent-Jan was verantwoordelijk voor het onderschrift:
Hugo, die naar de sterren ziet,
Vraagt zich bedremmeld af:
Zij hebben allemaal een staart 29
Waarom de Burggraven dan niet?
9