SAINT-SIMON MEMOIRES

SAINT-SIMON
MEMOIRES
GESELECTEERD, VERTAALD EN VAN
AANTEKENINGEN EN EEN NAWOORD VOORZIEN
DOOR ANNEKE BRASSINGA
UITGEVERIJ DE ARBEIDERSPERS · AMSTERDAM · ANTWERPEN
De voorbereiding, keuze en vertaling van dit werk werden mede mogelijk gemaakt door
werkbeurzen van de Stichting Fonds voor de Letteren en een opdracht van de Stichting
Amsterdams Fonds voor de Kunst. Deze uitgave is mede tot stand gekomen dankzij een
subsidie van de Franse ambassade.
Copyright Nederlandse vertaling © 1996 Anneke Brassinga/
BV Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam
Oorspronkelijke titel: Mémoires
Uitgave: Edition Pléiade, Gallimard 1983-1988
Omslagillustratie: Saint-Simon,
geschilderd door Perrine Viger du Vigneau (1887),
Château de Versailles; foto: Lauros-Giraudon
ISBN 90 295 3709 4 / NUGI 321
1

WETEN
OF HET GEOORLOOFD IS GESCHIEDENIS
TE SCHRIJVEN EN TE LEZEN,
IN HET BIJZONDER DIE VAN DE EIGEN TIJD
De geschiedenis schrijven van zijn land en tijd is in gedurige reflectie aan de geest laten
voorbijtrekken al wat men heeft gezien en aan den lijve meegemaakt, of uit onverdachte
bron te weten is gekomen, al wat zich heeft afgespeeld op het schouwtoneel van de
wereld, al de verscheiden mechanieken, vaak als futiliteiten verhuld, die de aandrijving
zijn geweest voor de meest verreikende gebeurtenissen, die weer andere hebben
voortgebracht; het is stap voor stap aan zichzelf de nietigheid blootleggen van de
wereld, van zijn angsten, zijn verlangens, zijn dromen, zijn tegenslagen, zijn welvaren,
zijn werken; het is zich ervan overtuigen dat, al die dingen zo kortstondig en vlug
voorbij zijnde, alles niets is, het leven van mensen, niets; het is zich scherp in het
geheugen terugroepen dat geen der geluksvogels op de wereld gelukkig is geweest en
dat op het ondermaanse noch zaligheid, noch zelfs maar rust te vinden is; het is
aantonen dat de menigten mensen die men genoodzaakt is te noemen, op hooguit een
tiental na stokstijf waren blijven staan op de drempel van hun leven en al hun ambities
en innigste verwachtingen hadden laten varen, als ze in de toekomst hadden kunnen
lezen wat de uitkomst zou zijn van hun zwoegen, hun zweten, hun zorgen en hun
intriges; en voor dat tiental is dan weer de dood, die een eind maakt aan het geluk dat zij
voor ogen hadden, des te smartelijker doordat zij zich met zovele banden aan het leven
hebben gehecht: hoeveel zij ook hebben verworven, ze hebben er niets aan.
[1743]
1691
Ik ben geboren in de nacht van 15 op 16 januari 1675, als enig kind uit de echt van
Claude, duc de Saint-Simon, pair de France, etc., en zijn tweede vrouw Charlotte de
L'Aubespine. Van Diane de Budos, zijn eerste vrouw, had mijn vader maar één dochter
en geen zoon. Haar had hij uitgehuwd aan de duc de Brissac, pair de France, enige broer
van de duchesse de Villeroi. Zij stierf in 1684, kinderloos, sinds lang gescheiden levend
van een echtgenoot voor wie zij te goed was; 1 haar testament wees mij aan als
universeel erfgenaam.
Ik droeg de titel vidame de Chartres 2 en werd met grote zorg en toewijding
opgevoed. Mijn moeder, hoogstaand in deugd en een verstandige, vooruitziende vrouw,
was onvermoeibaar in haar zorg mij te vormen naar lichaam en geest. Zij vreesde voor
mij het lot van jongelingen die menen dat hun bedje is gespreid wanneer zij al jong
eigen baas zijn. Mijn vader, geboren in 1606, kon niet lang genoeg meer leven om dat
onheil af te wenden, en mijn moeder hield mij steevast voor hoe dringend noodzakelijk
het was goed beslagen ten ijs te komen, voor een jongeman die op eigen benen zou
moeten staan als zoon van een gunsteling van Louis XIII 3 wiens vrienden allen dood
waren of niet tot hulp in staat, en van een moeder die, grootgebracht bij haar verwant de
oude duchesse d'Angoulème [...] en daarna uitgehuwd aan een grijsaard, nooit met
anderen had verkeerd dan dier oude vrienden en vriendinnen en met niemand van haar
2

eigen leeftijd bevriend had kunnen raken. Daarbij kwam het gemis van nabije
verwanten, ooms, tantes, volle neven en nichten, waardoor ik als het ware alleen op de
wereld was en des te meer op eigen kracht vooruit moest komen, zonder hulp en steun;
haar twee broers leefden obscuur, de oudste geruïneerd en van zins zijn familie een
proces aan te doen, en de enige broer van mijn vader was kinderloos en nog acht jaar
ouder dan hij. Maar zij liet niet af mij aan te moedigen en aan te sporen zo vaardig te
worden dat ikzelf deze haast onoverkomelijke leemten kon overbruggen. Zij wist mij
een vurig verlangen daartoe in te geven, dat geen partuur vond in mijn geringe liefde
voor studie, maar wel in mijn aangeboren hang naar lectuur en geschiedenis; daaruit
putte ik naijver en voorbeelden die het verlangen prikkelden belangrijk te worden en
naam te maken, als aanvulling op de studie, die mij koud liet; ik denk nog altijd dat, had
men mij aan het ene minder tijd laten verspillen en mij van het andere grondig kennis
laten nemen, ik het daarin ver had kunnen brengen.
Door die lectuur van geschiedenis en vooral persoonlijke memoires uit ons
naaste verleden sinds François I, waarin ik mij uit eigen aandrang verdiepte, kreeg ik
lust zelf ook memoires te schrijven over wat ik zou meemaken, verlangend en hoopvol
als ik was om iemand van naam te worden, en daartoe zoveel mogelijk aan de weet te
komen over de aangelegenheden van mijn eigen tijd. De bezwaren zag ik onder ogen;
maar het vaste besluit mijn observaties strikt geheim en voor mijzelf te houden, leek mij
afdoende voorzorg. Zo begon ik te schrijven, in juli 1694 toen ik inmiddels kolonel was
van een cavalerieregiment dat mijn naam droeg, 4 in het kampement Ginsheim nabij
Mainz, onderdeel van het leger waarover maarschalk le duc de Lorges het bevel voerde.
[1. Brissac wordt bij zijn dood in 1699 door Saint-Simon gekenschetst als iemand met
`het voorkomen van een vulgaire apotheker, dikkig, kort op de poten, met een paarse
drankneus. [...] De zeden van M. de Brissac waren al te Grieks.' 2. Vidame: beheerder
van de wereldse belangen van een bisschop, in de zeventiende eeuw tot decoratieve
functie geworden. 3. In 1643 gestorven. 4. Een kolonelsrang met bijbehorend regiment
was te koop, in dit geval voor 26 000 livre. In 1691, op zijn zestiende, was Saint-Simon,
het leren beu, al toegetreden tot een compagnie musketiers. In 1695 wordt de duc de
Lorges Saint-Simons schoonvader.]
1692
Gevaar van spelen met wapens.
Ik had hechte vriendschap aangeknoopt met de comte de Coëtquen, die tot mijn
compagnie behoorde. Hij was op innemende wijze van alle markten thuis, schrander en
zachtmoedig en daardoor in de omgang zeer plezierig; daarbij nogal op afzondering
gesteld en vooral lui, steenrijk van zijn moeder, een koopmansdochter uit Saint-Malo,
en vaderloos. 1 Op een avond zou een klein gezelschap bij hem komen souperen. Ik ging
al vroeg naar zijn tent en trof hem op bed, waar ik hem al stoeiend van verjoeg om zelf
op zijn plek te gaan liggen, in het bijzijn van enkele andere musketiers en officieren.
Voor de grap pakte Coëtquen zijn geweer, dat naar hij dacht ontladen was, legde aan en
nam mij op de korrel. Groot was de verbazing toen het schot knalde. Tot mijn geluk lag
ik op dat ogenblik plat op mijn rug. Drie kogels floten een haarbreed boven mijn gezicht
langs, en doordat bij het aanleggen de geweerloop iets was opgedrukt scheerden
diezelfde kogels rakelings over de hoofden van onze twee gouverneurs, die achter de
3

tent een luchtje schepten. Coëtquen viel in zwijm van het bijkans aangerichte onheil, wij
hadden de grootste moeite om hem bij kennis te brengen, pas dagen later was hij weer
de oude. Ik vermeld dit voorval ter lering dat men met wapens nooit moet spelen.
De arme jongen had, tot slot wat hem betreft, niet lang meer te leven. Spoedig
trad hij toe tot het regiment des Konings en toen hij het volgend voorjaar op vertrekken
stond kwam hij mij vertellen dat hij zich de toekomst had laten voorzeggen door een
vrouw, du Perchoir geheten, die daarvan in het geheim haar beroep maakte te Parijs, en
dat zij had gezegd dat hij zou verdrinken, binnenkort nog wel. Ik beknorde hem om zo'n
gevaarlijke, zotte nieuwsgierigheid, en suste mezelf met de gedachte dat zulke lieden
onnozel zijn en dat zij natuurlijk had geoordeeld op grond van het inderdaad
onheilspellend treurige voorkomen van mijn vriend, die afstotend lelijk was. Weinige
dagen daarna vertrok hij, bezocht in Amiens een man van hetzelfde beroep, die hem
dezelfde voorspelling deed; en toen hij, op mars met het regiment des Konings om zich
bij het leger te voegen, zijn paard wilde laten drinken in de Schelde, verdronk hij daar
onder de ogen van het hele regiment, zonder dat iemand hem redden kon.
[1. Zijn vader, de comte de Combourg, was krankzinnig gestorven.]
Het huwelijk van M. le duc de Chartres.
Toen ik op een vroege middag na het diner over de bovengalerij liep, zag ik M.
le duc de Chartres gevolgd door een onderofficier van de garde van Monsieur een
zijdeur van zijn appartement uitkomen, zo te zien danig benard en terneergeslagen; 1 en
omdat ik hem nu eenmaal tegenkwam vroeg ik hem waar hij op zo'n uur zo haastig
naartoe ging. Hij antwoordde kortaf en chagrijnig dat de Koning hem bij zich had laten
roepen. Het leek me niet gepast met hem mee te gaan; ik wendde me naar mijn
gouverneur en zei dat ik iets vermoedde van het huwelijk en dat de kogel wel gauw door
de kerk zou zijn. Ik had er al een paar dagen lucht van, en omdat ik heftige scènes
verwachtte hield ik, nieuwsgierig als ik was, ogen en oren wijdopen.
M. de Chartres trof de Koning alleen met Monsieur in zijn kabinet, waar de
jonge prins zijn vader niet had verwacht. De Koning begroette hem vriendelijk en zei
dat hij zorg wilde dragen voor een huwelijk maar dat, nu in alle windstreken de oorlog
woedde, alle buitenlandse prinsessen die in aanmerking konden komen, uitgesloten
waren; dat geen der prinsessen van den bloede zijn leeftijd had; en dat hij hem geen
groter blijk van liefde kon geven dan hem zijn dochter te offreren, wier twee zusters
reeds gehuwd waren met prinsen van den bloede; 2 dat hij aldus zowel neef als
schoonzoon des Konings zou zijn; maar hoe vurig hijzelf ook dit huwelijk wenste, hij
wilde hem niet dwingen en liet hem alle vrijheid. Deze woorden, door de Koning op de
hem zo eigen toon van vreeswekkende majesteit gericht tot een timide prins die geen
antwoord klaar had, bracht deze geheel en al van zijn stuk. Hij probeerde zich uit dit
glibberige nauw te redden met een beroep op Monsieur en Madame, en stamelde dat de
Koning zijn heer en meester was maar dat de wil van zijn ouders de zijne was. `Dat
betaamt u zeer,' zei de Koning, `maar zo u ermee instemt hebben uw vader en moeder
geen bezwaar'; en tot Monsieur: `Nietwaar, broeder?' Monsieur stemde in, zoals hij
tevoren onder vier ogen al gedaan had, en de Koning liet terstond Madame roepen,
zeggende dat de beslissing nu aan haar was; intussen koutte hij wat met Monsieur, zij
veinsden beiden niet te merken hoe ontredderd en verslagen M. de Chartres was.
Madame was nog niet binnen of de Koning zei zonder omwegen dat hij niet
verwachtte dat zij zich zou verzetten tegen een zaak die Monsieur wenste, die de
4

instemming van M. de Chartres had en zoals hij grif toegaf zijn eigen vurigste wens
was: een huwelijk met Mlle de Blois, en hij herhaalde in het kort wat hij zoëven tegen
M. le duc de Chartres had gezegd; dat alles op gebiedende toon, als het ware zonder de
geringste twijfel dat Madame niet verrukt zou zijn, al was hij van het tegendeel meer
dan zeker. Madame, die erop had gerekend dat M. de Chartres de haar op erewoord
gedane belofte zou houden, en weigeren zou, wat hij zelfs zo goed en zo kwaad als het
ging had gedaan door zijn gestamelde uitvlucht, stond met stomheid geslagen. Zij
vuurde twee woedende blikken af, op Monsieur en op M. de Chartres, zei dat zij,
aangezien beiden het goedvonden, niets meer te zeggen had, maakte een minieme
revérence en toog naar haar appartement. Haar zoon volgde op de voet, en zij, zonder
hem de kans te geven zijn verhaal te doen, schold hem onder een stortvloed van tranen
de huid vol en joeg hem de deur uit. Kort daarop ging Monsieur, bij de Koning vandaan
komend, naar haar toe, maar al joeg ze hem niet weg zoals haar zoon, zij gaf ook hem de
volle laag: zodat hij als een geslagen hond afdroop zonder de kans te hebben gehad een
woord te zeggen. De hele scène was tegen vier uur 's middags voorbij, die avond was er
`appartement', zoals 's winters altijd driemaal in de week, de andere drie avonden was er
komedie, en 's zondags niets.
Wat men `appartement' noemde was een toeloop van het hele hof tussen zeven
en tien uur, tot de Koning aan tafel ging, in de staatsievertrekken, van een der salons aan
het eind van de spiegelzaal tot aan de vestibule van de kapel. Eerst was er muziek,
daarna stonden in alle vertrekken tafels klaar voor alle soorten spel. Een voor lanskenet,
wat Monseigneur en Monsieur altijd speelden; een biljart; kortom, iedereen kon vrijelijk
een partij spelen met wie hij maar wilde en meer tafels laten komen als ze alle bezet
waren. Achter de biljartzaal was een vertrek waar verfrissingen stonden opgediend;
overal was volop licht. Toen deze gewoonte nog nieuw was verscheen de Koning zelf
ook aan de speeltafels, maar hij liet zich al lang niet meer zien, hoewel hij wenste dat
men trouw verscheen; iedereen stroomde toe om hem te behagen. Hijzelf liet zich 's
avonds bij Mme de Maintenon door de verschillende ministers, de een na de ander,
verslag van zaken uitbrengen.
Vlak nadat de muziek was afgelopen liet de Koning Monseigneur en Monsieur,
die al aan hun lanskenet zaten, bij zich roepen samen met Madame, die een partij omber
was begonnen waar ze amper oog voor had, M. de Chartres, die mistroostig zat te
schaken, en Mlle de Blois, die nog maar pas in het publiek verscheen maar deze avond
overdadig schitterend was uitgedost, desondanks van niets wist en zelfs niets
vermoedde, zodat zij, timide als ze van nature was en doodsbang voor de Koning,
meende te zijn geroepen om een schrobbering te krijgen en zo trilde toen zij
binnenkwam dat Mme de Maintenon haar op schoot nam en in de armen hield zonder
haar te kunnen kalmeren. In de beroering die ontstond toen deze vorstelijke personen,
onder wie Mlle de Blois, bij Mme de Maintenon waren geroepen, barstte het gerucht
van het huwelijk los terwijl de Koning het in die besloten kring aankondigde. Het
duurde maar even, toen keerden dezelfde personen terug naar het `appartement', waar de
aankondiging publiek werd gemaakt. Op dat moment kwam ik binnen. Men dromde in
kluwens bijeen, op alle gezichten stond verbijstering te lezen. Ik vernam alras de reden,
die mij door mijn ontmoeting eerder in de middag niet verraste. Madame liep door de
galerij op en neer met Mme Châteautiers, haar gunstelinge, die dit waardig was; zij nam
grote stappen, zakdoek in de hand, tranen met tuiten huilend, vrij luid sprekend en heftig
gebarend, in treffende gelijkenis met Ceres die in razernij haar ontvoerde dochter
Proserpina zoekt en haar van Jupiter terugeist. Men week eerbiedig voor haar uiteen, en
5

liep alleen langs haar om naar het `appartement' te gaan. Monseigneur en Monsieur
zaten weer aan hun lanskenet. De een leek mij in zijn gewone doen, maar beschaamder
gezicht dan dat van Monsieur en bedremmelder houding heb ik nooit gezien; beschaamd
bleef hij langer dan een maand. Zijn zoon leek vertwijfeld, diens aanstaande ten diepste
geschokt en geslagen. Hoe jong ook, hoe schitterend ook dit huwelijk, zij doorzag en
doorvoelde het hele toneel, en was beangst voor de gevolgen. De ontsteltenis leek
algemeen, behalve bij heel enkelen. De Lorraines triomfeerden. Sodomie en dubbel
overspel hadden zij met vrucht gediend en plukten daar de vruchten van. 3 Zij zwolgen in
hun succes en konden, alle schaamte voorbij als ze waren, met recht een hoge borst
opzetten. Door de in het spel zijnde belangen was dit `appartement', ogenschijnlijk saai
en mat, in werkelijkheid heftig en spannend. Het vloog om, al duurde het even lang als
anders; daarna begon het souper des Konings, waar ik niets van wilde missen. De
Koning leek doodgemoedereerd. M. de Chartres zat naast Madame, die noch hem noch
Monsieur een blik verwaardigde. Haar ogen stonden vol tranen, af en toe stroomden ze
over en wiste zij ze af, in het rond kijkend als om te observeren wat voor gezicht men
trok. Ook de ogen van haar zoon waren roodbehuild, beiden aten vrijwel niets. Ik zag
dat de Koning bijna alle schalen die voor hem stonden aan Madame offreerde, en dat zij
ze alle met stuurs vertoon afwees, zonder dat, de maaltijd lang, de Koning zijn vertoon
van attente hoofsheid liet varen. Ook viel het op dat de Koning, na het verlaten van de
tafel, tot besluit van de staande kring in zijn kamer 4 een zeer opvallende en diepe
revérence voor Madame maakte, die zij beantwoordde met een zo uitgekiende pirouette
dat de Koning toen hij overeind kwam alleen nog haar rug zag, die al een stap naar de
deur deed.
De volgende dag maakte het hele hof zijn opwachting bij Monsieur, bij Madame
en bij M. le duc de Chartres, maar zonder een woord; men beperkte zich tot een
revérence, in doodse stilte. Vervolgens wachtte men als gewoonlijk in de spiegelzaal op
het uitgaan van de Raad, en op de mis. Madame arriveerde. Haar zoon kwam zoals hij
elke dag deed op haar toe om haar de hand te kussen; Madame diende hem subiet een
klinkende oorvijg toe die meters in het rond te horen was, de arme prins in het bijzijn
van het hele hof het schaamrood naar de kaken joeg en de talloze toeschouwers, onder
wie ik, met opperste verbijstering sloeg. Die dag werd de enorme bruidsschat
bekendgemaakt, de dag daarop bracht de Koning Monsieur en Madame een bezoek dat
vreugdeloos verliep; en sindsdien stond ieders hoofd alleen nog naar de voorbereidselen
van het huwelijk.
[1. In de tekst van Saint-Simon worden met `de Koning' alleen Louis XIV en XV
aangeduid, met `de koning' elke andere vorst. Monsieur, de broer van Louis XIV `wiens
lust niet naar vrouwen uitging en die daar geen geheim van maakte', weduwnaar van
Henriëtte van Engeland, was hertrouwd met de stoere Duitse prinses Elisabeth Charlotte
van Beieren (1652-1722), Madame ofwel `La Palatine', wier brieven nog altijd
lezenswaard zijn. Hun zoon, de duc de Chartres, de latere duc d'Orléans, die na de dood
van Louis XIV regent werd (1715-1723), was van jongs af bevriend met Saint-Simon.
Monseigneur was de benaming van de Grand Dauphin, Louis XIV's wettige zoon. 2.
Marie Anne ofwel Mlle de Blois (1666-1739), dochter van Louis XIV's eerste officiële
(hij bezat talloze vrouwen) maîtresse Louise de La Vallière, was in 1680 uitgehuwd aan
de prince de Conti, en werd in 1685 weduwe (Mme la princesse de Conti); Louise
Françoise (1673-1743), dochter van Mme de Montespan, de tweede officiële maîtresse
van de koning, was uitgehuwd aan Louis III de Condé ofwel Monsieur le Duc, en droeg
6

sindsdien de titel Madame la Duchesse. Ook Françoise-Marie, Mlle de Blois (1677-
1749) was een dochter van Mme de Montespan. De Conti's en de Condé's waren naaste
familie van Louis XIV. 3. Louis de Lorraine, comte d'Armagnac, en zijn broer Philippe,
aanbedene van Monsieur, hadden van de koning de belofte gekregen dat zij ridder in de
Orde van de Saint-Esprit zouden worden; om de duc de Chartres over te halen hadden
zij gebruikgemaakt van abbé Dubois, door hun invloed tot gouverneur van de prins
gebombardeerd, later kardinaal en tijdens het regentschap na de dood van Louis XIV
(1715) eerste minister. Het dubbele overspel is dat van Louis XIV met Mme de
Montespan (beiden waren getrouwd), de sodomie die van Monsieur (zie zijn portret,
p.60). 4. Na afloop van het souper vormden prinsen en prinsessen een kring rond de
koning en wensten hem goedenacht.]
Huwelijk van de duc du Maine.
M. du Maine wilde trouwen. De Koning was daarop tegen en zei hem ronduit dat
sujetten als hij 1 niet in de wieg gelegd waren om als stamhouder te fungeren; maar op
aandringen van Mme de Maintenon, die hem had opgevoed en altijd het zwak van de
voedster voor hem behield, besloot de Koning hem dan toch bij de Condé's onder te
brengen door voor hem een echt te sluiten met een dochter van Monsieur le Prince, die
daar zielsblij mee was, want hij zag van dag tot dag de ster van de bastaards rijzen in
rang, aanzien en allianties. De band met de Koning was voor hem niet nieuw sinds het
huwelijk van zijn zoon, 2 maar werd hiermee dubbel aangehaald, vlak na het huwelijk
van M. le duc de Chartres. Madame was nog opgetogener. Zij had duizend angsten
uitgestaan dat de Koning, die haar een zoon had ontroofd, ook op haar dochter het oog
zou laten vallen; dit huwelijk met een van Monsieur le Prince's dochters kwam voor
haar als een verlossing. Er was keus uit drie. De middelste werd uitverkoren omdat zij
een duim boven de anderen uitstak. Alle drie waren ze piepklein. De oudste was mooi,
geestrijk en schrander. De ongelooflijke dwang, zacht gezegd, waarmee Monsieur le
Prince door zijn humeur allen knevelde die zuchtten onder zijn juk, deed vooral haar
bitter verdriet. Zij wist het te dragen, standvastig, wijs en fier, en werd in al haar doen en
laten bewonderd. Maar ze betaalde er duur voor: de inspanning knakte haar gezondheid,
die altijd brekelijk is gebleven.
De Koning, die het eens was geworden met Monsieur le Prince, kwam Madame
la Princesse in haar appartement te Versailles om haar dochters hand vragen; kort
nadien, tegen het einde van de vasten, werd in het kabinet des Konings de verloving
gesloten. Daarna begaf de Koning zich met het hele hof naar het Trianon, waar na het
`appartement' een groot souper voor tachtig dames was, aan vijf tafels, gepresideerd
door de Koning, Monseigneur, Monsieur, Madame en de kersverse duchesse de
Chartres. De volgende dag, woensdag 19 maart, werd tijdens de mis het huwelijk
ingezegend door de kardinaal van Bouillon, net zoals dat van M. le duc de Chartres.
Ook het diner was hetzelfde, en het souper na het `appartement'. De koning van
Engeland 3 reikte het nachthemd aan M. du Maine. Madame de Montespan liet zich niet
zien, noch signeerde zij deze twee huwelijkscontracten. 4 De volgende dag ontving de
bruid het hele hof aan haar bed, de princesse d'Harcourt, daartoe door de Koning
uitverkoren, nam de honneurs waar. Mme de Saint-Valéry werd haar hofdame, en
Montchevreuil, de vroegere gouverneur van M. du Maine die zijn hele hofhouding
bestierde, behield die laatste functie en bleef kamerheer.
[1. Als bastaardzoon van Mme de Montespan en Louis XIV, en kreupel bovendien. 2.
7

Monsieur le Duc (1668-1710), gehuwd met Mlle de Nantes. 3. James II (1633-1701), die
als balling in Saint-Germain verbleef sinds hij uit Engeland was verjaagd door
stadhouder Willem III. 4. Sinds 1691 leefde zij teruggetrokken in een Parijs' klooster.]
Montchevreuil, zijn vrouw, hun fortuin.
Montchevreuil was een Mornay, van goeden huize, een stumperd en arm als een
kerkrat. Villarceaux was familie van hem, een stinkend rijke losbol net als zijn broer de
abbé, met wie hij samenwoonde. Villarceaux mainteneerde lange tijd Mme Scarron, 1
bijna de volle zomer verbleef ze jaarlijks op zijn landgoed. Zijn vrouw, die hem een
zeker respect afdwong door haar deugd en mildheid, maakte het hem door haar bijzijn
pijnlijk zo'n leven te leiden. Hij stelde zijn neef Montchevreuil voor dat die hem en zijn
gezelschap logies zou verlenen, hij zou de pot schaften. Het voorstel viel in goede aarde,
zo leefden ze menige zomer op Montchevreuil. Scarron, koningin geworden, had als
goede kant dat zij aan bijna al haar oude vrienden levenslang verknocht bleef. Zij haalde
Montchevreuil en zijn vrouw naar het hof, waar Villarceaux al te losbandig voor was;
zij koos Montchevreuil als een der drie getuigen bij haar huwelijk met de Koning; zij
bezorgde hem het gouvernement van Saint-Germain-en-Laye, gaf hem een ambt in de
hofhouding van de duc du Maine en maakte hem ridder in de Orde van de Saint-Esprit
samen met de zoon van Villarceaux, die zelf ten gunste van zijn nazaat de eer weigerde,
en vertrouwde Mlle de Blois tot aan haar huwelijk met M. le duc de Chartres toe aan
Mme de Montchevreuil. [...] Montchevreuil was een fatsoenlijk man, bescheiden en
goedhartig maar bijkans achterlijk. Zijn vrouw, een Boucher d'Orsay, was een hoogpotig
scharminkel met een vale huid en een stompzinnig lachje waarbij zij haar lange, lelijke
tanden toonde, een bezeten kwezel, altijd even onaangedaan, wie alleen de toverstaf
ontbrak om er een ware heks van te maken. Zij had, geestloos als ze was, Mme de
Maintenon zozeer in haar ban dat die alles door haar ogen zag, ogen die nooit anders
zagen dan schijn, en haar keer op keer bedrogen. Niettemin waakte zij over alle dames
aan het hof, van haar getuigenis hing onderscheiding of ongenade af en daarmee vaak
een fortuin. Allen, tot de ministers en de koningsdochters toe, beefden voor haar; zij was
haast ongenaakbaar. Een glimlach van haar was een gunst die hoog genoteerd stond. De
Koning bewees haar veel achting; ze ging op alle reizen mee, altijd samen met Mme de
Maintenon.
[1. Mme de Maintenon was weduwe van de toneelschrijver Paul Scarron. In 1683 was
Louis XIV in het geheim met haar getrouwd.]
8

1693
De dood van Mademoiselle.
Mademoiselle, La Grande Mademoiselle zoals zij werd genoemd om haar te
onderscheiden van de dochter van Monsieur 1 of, zoals haar naam luidde, Mlle de
Montpensier, oudste dochter van Gaston 2 en de enige uit zijn eerste huwelijk, stierf in
haar paleis aan het Luxembourg op zondag 5 april na een langdurig lijden aan uremie,
drieënzestig jaar oud, de rijkste ongehuwde prinses van Europa. De Koning had haar
nog bezocht, zij had hem dringend aanbevolen haar verwant M. de Joyeuse tot
maarschalk te bevorderen. 3 Zij was familieziek, hielp neven en nichten graag vooruit,
had hart voor allen die de eer genoten bij haar te behoren, en was, hoe gloriedronken
ook, daarin heel anders dan de tegenwoordige prinsen van den bloede. Zij droeg
minutieus de rouw voor elke, zelfs onaanzienlijke en verre verwant, en wist haarfijn te
vertellen hoe en vanwaar men familie was.
Tijdens haar ziekte weken Monsieur en Madame niet van haar zijde. Monsieur
niet alleen om hun levenslange bondgenootschap; hij lonkte ook naar haar rijke
nalatenschap, en werd inderdaad universeel erfgenaam, al waren de vetste brokken hem
al ontgaan.
De gepubliceerde memoires van de prinses laten niets te raden over haar zwak
voor M. de Lauzun, 4 en diens dwaasheid haar niet stante pede te huwen zodra hij 's
Konings toestemming had, maar te wachten op een bruiloft met veel pracht en praal. Het
paar was ten diepste vertwijfeld toen de Koning zijn toestemming introk; maar de giften
bij het huwelijkscontract waren al gedaan en bleven door andere akten gehandhaafd.
Monsieur, daartoe aangezet door Monsieur le Prince, had de Koning tot herroeping
geprest; maar Mme de Montespan en Louvois hadden er nog groter aandeel in en op hen
ontlaadden zich de razernij van Mademoiselle en de woede van de minnaar, want dat
was Lauzun. Het duurde niet lang; hij voer meermalen tegen de Koning uit en nog vaker
tegen diens maîtresse, zo kreeg de minister 5 de vrije hand om zijn ondergang te
bewerken. Hij besloot hem te laten arresteren en naar de vesting Pignerol te sturen, waar
hij ongenadig werd behandeld en tien jaar bleef. De liefde van Mademoiselle verkilde
niet door zijn afwezigheid: daarvan trok men profijt om M. le duc du Maine in het zadel
te helpen, ten koste van haar en van Lauzun, die zich er vrij mee kocht. Hij kreeg Eu,
Aumale, Dombes en nog andere bezittingen, tot Mademoiselle's grote spijt; onder het
mom van dankbaarheid liet de Koning zijn bastaards, om hen steeds hoger te verheffen,
het tenue van Mademoiselle, dus dat van Gaston dragen. 6 Mademoiselle moest niets
hebben van die opgedrongen erfgenaam en waakte voortaan met argusogen over de rest
van haar bezittingen, die de Koning haar wilde ontroven voor zijn lievelingszoon.
9