TWIST E R - Studievereniging TWIST

.
TWISTE
najaar 2012
R

2
.
Colofon
TWISTER is het tijdschrift van
T.W.I.S.T., de studievereniging
voor (Vergelijkende
Indo-Europese) Taalwetenschap
en Talen en Culturen van Afrika.
Redactie
Danilo Bliek
Alain Corbeau
Peter Kerkhof
Milan Lopuhaä
Mark Oosterbaan
Vormgeving
Milan Lopuhaä
Omslag
Inki-Tinki
Jaargang
10, nr. 4
Oplage
140 stuks
Reacties en kopij
redactietwister@gmail.com
T.W.I.S.T. online
studieverenigingtwist.nl
youtube.com/user/TWISTleiden
facebook.com
.
Inhoudsopgave
Woord van de voorzitter . . . . . . . . . . . 3
Voorstel van het nieuwe bestuur . . . . 4
Vytautas
Verslag TWeekend . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Marton Bax, Tessa Ruijs, Miranda
Schwebke, Adri Wessel
Taalkronkels: Anguished English. . . . 9
Alain Corbeau
Romaanse leenwooren in het Berber . 12
Peter Alexander Kerkhof
Recensie van een taal: Japans . . . . . . 17
Mark Oosterbaan
Fachtagung, conferentie voor Indo-
Europeanistiek. . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Alain Corbeau
Quotes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Intuïtionisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Milan Lopuhaä
Voor- en achterwaartse agenda . . . . . 27

.
Woord van de voorzitter
Mijn allereerste Woord van de Voorzitter in de allereerste TWISTER van dit studiejaar
zal ik gebruiken om bestuur diXi! en alle commissies van vorig jaar te bedanken
voor hun inzet en voor de motivatie waarmee zij het afgelopen collegejaar in veel
opzichten tot een plezierig jaar hebben weten te maken! (dank - redactie)
Daarnaast wil ik, ook namens mijn fellow-bestuurleden, de nieuwe leden heel
hartelijk welkom heten binnen T.W.I.S.T., en kijken we er allemaal erg naar uit jullie
te zien bij de komende activiteiten.
Het huidige collegejaar is alweer in volle gang, en sommigen van jullie zullen de
eerste tentamens er al op hebben zitten. Natuurlijk hopen we dat iedereen daar met
vlag en wimpel (of zonder vlag en wimpel) voor geslaagd is.
Voor mij betekent het voornamelijk dat ik nu ruim een maand de appelhamer in
mijn bezit heb (het aantal mensen dat ik er ernstig mee verwond heb is tot nu toe
gelijk aan 0), en dat we als bestuur veel activiteiten op de agenda hebben staan. Deze
maand zal de eerste lezing plaatsvinden, en op 5 december vieren we Sinterklaas.
Stiekem hoop ik dit jaar een exemplaar van het geweldige zelfhulpboek van Emile
Ratelband in handen te krijgen.
Dit is bedoeld als inleiding van de TWISTER, en ik weet niet zeker of Emile Ratelband
het verdient om daar een plek in te hebben. Daarom raad ik jullie aan snel
verder te lezen: vanaf de volgende bladzijde (of die erna) zal de inhoud een stuk
leerzamer zijn. Veel leesplezier toegewenst!
Suzanne
“Do I get to remove letters entirely? Or just rearrange them? Because the ‘k/c’
sitution is ridiculous. Look, we can makeout whenever. This is
*immortality*!” — xkcd.com
3

4
.
Vytautas
Voorstel van het nieuwe bestuur
Bij een nieuwe herfst hoort een nieuw geluid, en een bijbehorend nieuw bestuur. Wie
zijn de mensen die het komende jaar, om een nieuw lid te parafraseren, de grote
apparatjiks van T.W.I.S.T. zijn?
Voorzitter: Suzanne van der Meer
En nu komen jullie dan eindelijk te weten wie de mysterieuze
persoon is die de voorgaande teksten schreef.
Dezelfde persoon schreef namelijk deze tekst. Mijn
naam is Suzanne van der Meer. De meesten zullen mij
niet, een beetje, of goed kennen. In ieder geval zal
ik deze ruimte gebruiken om wat schokkende en/of
minder schokkende feiten over mijzelf op te sommen.
Ik heb mijn BA in Taalwetenschap gehaald (Taal en
Cognitie, ook bekend onder de naam “De Harde Kern
van Taalwetenschap”), en ben nu bezig met de Research
Master Linguistics. Naast al het studeren ben ik
dit jaar voorzitter van T.W.I.S.T., ben ik gestopt met
sparen toen ik 100 badeenden had (maar badeenden
blijven waarschijnlijk altijd een gevoelig punt), zijn
de lama’s langs het spoor tussen Leiden en Hoofddorp
(ja, daar woon ik) altijd het hoogtepunt van de treinreis,
speel ik soms piano in ruil voor geld en probeer
ik wanhopig om ook gitaar te kunnen spelen (tot nu
toe zonder al te veel succes). Voorzitter van T.W.I.S.T.
zijn is een grote eer. Het is immers de plek waar taalwetenschappers
lotgenoten treffen en uitvinden dat
zij niet de enigen zijn die regelmatig met vragen als
‘Leer je dan alle talen?’ worden bekogeld. We hebben
voor komend jaar een hoop activiteiten op de planning
staan. Het belooft dus een geweldig jaar te worden. Ik
hoop jullie allemaal snel weer te zien / te leren kennen
/ beter te leren kennen!

Secretaris: Lisa Steenkamer
Ik ben Lisa, en ik zal dit academisch jaar de functie
van secretaris vervullen. Op dit moment ben ik bezig
me te verdiepen in de talen en cultuur van Scandinavië
aan de universiteit van Amsterdam. Ik ben
dan ook een part-time Viking! Mijn interesse gaat
vooral uit naar Indo-Europese talen, met name de Germaanse
tak. Oorspronkelijk kom ik uit Limburg (met
een zacccchhhte G!) maar sinds een ben ik woonachtig
in Leiden. Ik probeer zo goed mogelijk het leven
in Leiden en Amsterdam te combineren, dus jullie
zullen mij vrij vaak kunnen vinden in de buurt van
het Lipsius, wanneer ik de T.W.I.S.T.-post check, of
op de maandelijkse borrels en andere activiteiten van
T.W.I.S.T. Ik hoop dat het een heel gezellig jaar gaat
worden, want er staat al veel op onze agenda!
Penningmeester: Milan Lopuhaä
Gegroet allen, mijn naam is Milan Lopuhaä, en mijn
functie in dit geheel is het beheer van het geld van
T.W.I.S.T. De doorgewinterde lezer herkent mij wellicht,
en dit komt omdat dit niet de eerste keer is dat
ik de eer heb deze vereniging te mogen besturen. In
2010-2011 heb ik dit ook gedaan, en dit was zo’n plezier
dat ik besloten heb het weer te doen.
Na een BA in Vergelijkende Indo-Europese Taalwetenschap,
toen dit nog een zelfstandige studie was,
doe ik nu, net als Suzanne, de Research Master Linguistics.
Hiernaast ben ik ook nog bezig met mijn
master wiskunde, ook in Leiden; dit valt waarschijnlijk
ook af te leiden uit het artikel dat ik voor deze
TWISTER geschreven heb. Verder ben ik altijd te porren
voor een spelletje Diplomacy, Proto-Albanese morfologie,
zeekoeien, filosofische geprekken die ontaarden
in definitiekwesties, het ladenprincipe, taalkundig
correcte computerspelletjes, en nog veel meer dingen
waarvan jullie vast een greep in de TWISTER zien verschijnen.
5

6
Assessor: Marc Michels
Hallo, mijn naam is Marc en ik ben nu tweedejaars
taalwetenschap. Omdat ik zo iemand ben die er geen
bezwaar tegen heeft de helft van zijn leven in bushbush
tussen de kannibalen en de malariamuggen door
te brengen, doe ik nu de richting taalbeschrijving, al
weet ik nog niet precies welk gebied mij het meest
aantrekt. (Nieuw Guinea, iemand?) Verder ben ik nog
een groot fan van Tapirs, rare Afrikaanse muziek, en
onnodig ingewikkelde schriftsystemen. Mijn functie
in dit bestuur is die van assessor. Wat dat nou precies
inhoudt weet niemand, maar ik zorg er in elk geval
voor dat de website en de facebook-account van
T.W.I.S.T. regelmatig geüpdate worden. Daarnaast
help ik de andere bestuursleden waar nodig en ik zorg
ervoor dat ze van alles op de hoogte zijn. Ik hoop
er in deze positie voor te kunnen zorgen dat alles dit
jaar vlekkeloos verloopt en dat al onze activiteiten een
groot succes worden! Dat kan ik echter niet in mijn
eentje doen, dus ik hoop jullie allemaal binnenkort op
een van onze activiteiten tegen te komen voor een gesprek
over laterale ejectieven, begroetingsrituelen in
het Swahili, de noodzaak om het spijkerschrift nieuw
leven in te blazen, de voor- en nadelen van het kannibalisme,
de verheffing van het proletariaat, of wat
voor ander onderwerp jou ook maar interesseert.

.
Verslag TWeekend
Marton Bax, Tessa Ruijs, Miranda Schwebke, Adri Wessel
Bij een nieuwe herfst hoort een nieuw geluid, en een bijbehorend nieuw bestuur. Wie
zijn de mensen die het komende jaar, om een nieuw lid te parafraseren, de grote
apparatchiks van T.W.I.S.T. zijn?
Vrijdag - Tessa Ruijs
Dit weekend begon voor sommigen van ons op het station in Leiden, waar we de trein
pakten en aan onze wereldreis naar Sint Anthonis begonnen. In de trein hebben we
wat gekletst, snoep gegeten en… nog meer gekletst!
Eind van de middag kwamen we aan het onze huisjes, waar we eerst met stomheid
geslagen naar de muur vol gaten hebben staan staren. Onze conclusie: Nokia fight.
Na de thee zijn we goed van start gegaan met een spelletje. Het spijt me zeer dat ik
daar de naam nu al niet meer van weet (Dixit - redactie).
Na een overheerlijke pasta te hebben gegeten (mag ik nog een applaus voor de
koks, want we stierven van de honger en zij kwamen op het juiste moment met de mededeling
dat we konden gaan eten), gingen we door met de spelletjes: ‘Weerwolven’,
‘psycho’ en nog enkele andere. Tot diep in de nacht hebben we gelachen en spelletjes
gespeeld en zijn uiteindelijk, diep in de nacht, uitgeput in bed beland.
Zaterdagmiddag - Marton Bax
Als enige TCA-student in het TWeekend was het voor mij erg leuk om aanwezig te
zijn. Opnieuw kon ik de pret van de zaterdag herleven door dit verslag te schrijven,
wat ik dus met veel plezier, in de UB (mijn Leidse kamer beschikt nog niet over een
computer met internetverbinding), heb mogen maken.
Zaterdagochtend waren wij, in het zeer afgelegen, en (onder andere juist daarom!)
zeer pittoreske St. Anthonis, om ongeveer 11 uur ’s ochtends opgestaan (als ik het
mij goed herinner, het TWeekend vond toch al ruim een maand geleden plaats). Wij
hebben toen ontbeten, daarna wilden wij ons pseudogezond gaan voelen door aan
ochtendgymnastiek te doen, en ook omdat ochtendgymnastiek gewoon leuk is, deden
wij onze ochtendgymnastiek rond 1 uur ’s middags. Foto’s daarvan, en uiteraard ook
van de rest van het TWeekend, zijn op de TWIST-pagina van www.facebook.com te
raadplegen.
’s Middags hebben wij, verdeeld in groepen, lopen speuren in en rond St. Anthonis,
daar het tijd was voor de traditionele speurtocht. De groepen kregen ieder een papier
met, soms zeer abstracte, onderwerpen, die op creatieve wijze gefotografeerd moesten
7

8
worden. De groep die de leukste foto’s had gemaakt, won de competitie, en de uitslag
bleek uiteindelijk too close to call.
Rond 5 uur waren de groepen klaar met de speurtocht, was iedereen teruggekeerd
naar de camping (waar wij twee appartementen bewoonden), en hebben wij spellen
gespeeld, zoals het bekende weerwolven, diverse kaartspellen, en nog veel meer. Gezamenlijk
hebben wij het avondeten, bestaande uit pannenkoeken, gekookt of gebakken
(ik weet het verschil helaas niet zo goed, de keuken is voor mij nog grotendeels
terra incognita (Hic sunt dracones op de landkaart)), en met veel smaak opgegeten.
Zaterdagavond - Adri Wessel
Hoewel het een tijdje duurde voordat we aan tafel konden, begon de zaterdagavond
zeer goed: met heerlijke pannenkoeken. Nadat we deze allemaal hadden opgegeten
en de afwas hadden gedaan, was het tijd voor de quiz. Die begon niet al te moeilijk
met wat algemene vragen over taal en talen. De tweede ronde, de dialectronde
was een stuk moeilijker. We moesten Nederlandse dialecten, waarvan we fragmentjes
hoorden, plaatsen op een kaart van Nederland. Hoewel we er de ene keer dichtbij
zaten, zaten we er de andere keer goed naast en dan kwam er een dialect uit zuidoost
Nederland in Zeeland terecht. De derde ronde was favoriet onder een aantal taalwetenschappers,
die hun studiegenoten verbaasden met hun kennis van disneyliedjes,
ook al waren deze in vreemde talen. De laatste ronde, de citatenronde viel wel weer
mee, hoewel die niet door elk groepje meer serieus werd genomen.
Na de quiz werd eindelijk de uitslag van de fotowedstrijd van de middag bekend,
die werd gewonnen door het groepje van Tessa en Tim.
“But then the Ghost of Subjunctive Past showed up and told me to stay strong
on ‘if it were’. — xkcd.com

.
Alain Corbeau
Taalkronkels: Anguished English
Onlangs kwam ik het boekje Anguished English tegen; een verzameling van Engelse
taalkronkels door de Amerikaan Richard Lederer, Ph.D. en docent Engels. Hij heeft
jarenlang allerlei vreemde, domme, dubbelzinnige, genante en gewoonweg grappige
taal- en stijlfouten verzameld uit allerhande bronnen: advertenties, krantenartikelen,
transcripties van rechtszaken, proefwerken van leerlingen, te-laatbriefjes van hun ouders
en borden langs de weg en hij heeft deze vervolgens gebundeld in dit boekje. Dit
wil ik de leden van TWIST niet onthouden, dus heb ik een selectie gemaakt om hier
te presenteren:
A passive verb is when the subject is the sufferer, as in “I am loved”.
A virgin forest is a place where the hand of man has never set foot.
When you breathe, you inspire. When you do not breathe, you expire.
Please excuse Fred for being absent. He had a cold and could not breed well.
Please excuse Jimmy for being. It was his father’s fault.
Question: Doctor, did you say he was shot in the woods?
Answer: No, I said he was shot in the lumbar region.
Q: Who did she say she was?
A: She said she was the owner of the dog’s wife.
Q: And lastly, Gary [a child], all your responses must be oral. OK?
A: Oral.
Q: How old are you?
A: Oral.
I had been driving for about 40 years, when I fell asleep at the wheel and had
an accident.
My car sustained no damage whatsoever, and the other car somewhat less.
This being Easter Sunday, we will ask Mrs. White to come forward and lay an
egg on the altar.
Wanted: unmarried girls to pick fresh fruit and produce at night.
Dog for sale: eats anything and is fond of children.
For sale. Three canaries of undermined sex.
Illiterate? Write today for free help.
9

10
We will sell gasoline to anyone in a glass container.
Customers who consider our waitresses uncivil ought to see the manager.
Mr. Benjamin Porter visited the school yesterday and lectured on “Destructive
Pests”. A large number were present.
Columbia, Tennessee, which calls itself the largest outdoor mule market in the
world, held a mule parade yesterday headed by the Governor.
What is more for the blonde to wear for formal dances than white tulle? My
answer – and I am sure you will agree with me – is “Nothing”.
Migraines strike twice as many women as do men.
The sewer expansion project is nearing completion, but city officials are holding
their breath until it is officially finished.
Our paper carried the notice last week that Mr. Oscar Hoffnagle is a defective
on the police force. This was a typographical error. Mr. Hoffnagle is, of course,
a detective on the police farce.
DEFENDANT’S SPEECH ENDS IN LONG SENTENCE
MILK DRINKERS ARE TURNING TO POWDER
SURVIVOR OF SIAMESE TWINS JOINS PARENTS
THUGS EAT THEN ROB PROPRIETOR
GENETIC ENGINEERING SPILTS SCIENTISTS
WOMEN’S MOVEMENT CALLED MORE BROAD-BASED
SQUAD HELPS DOG BITE VICTIM
AMERICAN SHIPS HEAD TO LIBYA
JUVENILE COURT TO TRY SHOOTING DEFENDANT
STOLEN PAINTING FOUND BY TREE
MAN ARRESTED FOR POSSESSION OF HEROINE
TWO SOVIET SHIPS COLLIDE, ONE DIES
KILLER SENTENCED TO DIE FOR SECOND TIME IN 10 YEARS
BLIND WOMAN GETS NEW KIDNEY FROM DAD SHE HASN’T SEEN IN YEARS
No phonographic pictures allowed.
The first thing they do when a baby is born is to cut its biblical cord.
Poe’s romance with Mrs. Stanard was purely plutonic.
In many states, murderers are put to death by electrolysis.
The Americans really have a free press; it’s incarcerated in their constitution.
Locked in a vault for 50 years, the owner of the jewels has decided to sell them.

The patient was referred to a psychiatrist with a severe emotional problem.
She died in the home in which she was born at the age of 88.
No one was injured in the blast, which was attributed to a buildup of gas by
one town official.
In Pittsburgh they manufacture iron and steal.
During peek season the beach is covered with hundreds of bikini-clad beauties.
Vestal virgins were pure and chased.
Editors and Proff Readers – Must be good in spelling and grammar.
On the whole, the standard of work in the anthology is high, and despite sloopy
proofreading, the book makes pleasant reading.
11

12
.
Romaanse leenwooren in het Berber
Peter Alexander Kerkhof
Het Berber behoort tot de Afro-Aziatische taalfamilie en wordt gesproken in Noord-
Afrika, van de Atlantische Oceaan in het Westen tot de Siwa-oase in Egypte 1 . Alhoewel
de Arabische verovering van Noord-Afrika door de Ummayaden in de late 7 e eeuw
een grondige Arabisering van Noord-Afrika teweeg heeft gebracht, zijn er nu nog zo’n
15 miljoen sprekers van het Berber. Zo spreekt het merendeel van de Marokkaanse
Nederlanders een berbertaal, namelijk het Riffijns Berber (Tarifit), dus een ieder van
ons is bewust of onbewust wel eens met het Berber in aanraking gekomen. De Berbertalen
verschillen onderling ongeveer evenveel als de Romaanse en de Germaanse
talen onderling van elkaar verschillen, wat suggereert dat we het Proto-Berber ongeveer
een gelijke ouderdom kunnen toeschrijven. En zoals elke taalfamilie heeft ook de
Berbertaalfamilie haar woordenschat uitgebreid door termen te lenen van andere taalgemeenschappen.
In hun vroege geschiedenis hebben de oude Berbers bijvoorbeeld
woorden uit het Oud Egyptisch, Fenicisch en het Latijn geleend.
De Berbers zullen al vroeg met de Romeinen in aanraking zijn gekomen via de
handelsroutes over de Middellandse Zee. Of ze zelf ook actief deel hebben genomen
aan deze middellandsezeehandel is omstreden, maar er is wel eens betoogd dat het
Guanché op de Canarische eilanden een Berbertaal zou zijn geweest en dat de overeenkomst
tussen de Proto-Berber telwoorden *kăraḍ ‘drie’,*ăkkuẓ ‘vier’, *sămmus ‘vijf’
erg doet denken aan de Griekse eilandnamen Kreta, Kos en Samos. Dit zou betekenen
dat de Berbers in een vroege fase van hun geschiedenis niet louter een nomadische levenstijl
gekend zouden hebben en ook de Middellandse Zee hebben bevaren. Jammer
genoeg is dit “bewijs”natuurlijk verre van doorslaggevend en berusten de argumenten
vooral op speculatie.
Waar we wel zeker van kunnen zijn is dat met de val van Carthago in 146 voor
Christus de betrekkingen tussen Berbers en Romeinen een stuk nauwer werden. Rome
annexeerde het voormalige Punische rijk en reduceerde veel Berbervorstendommen
tot protectoraten onder Romeins gezag. De Noord-Afrikaanse kusten en haar steden
waren vanaf dat moment Romeins en de adelaars van Rome werden naar alle
uithoeken van Noord-Afrika gebracht, zover de zinderende hitte van de Sahara toeliet
natuurlijk. Desalniettemin moeten we ons realiseren dat de kuststreken een stuk
vruchtbaarder waren in die tijd dan dat we nu zouden verwachten van Noord-Afrika.
Tunesië en Egypte werden de graanschuren van Rome genoemd en heerschappij over
deze gebieden was zeer gewild. Van Marcus Antonius die Cleopatra verleiden om de
Ptolemëische graanschuren te bemachtigen, tot Alarik, de West-Gotische koning die
naar Afrika wou oversteken om door bezit van het Noord-Afrikaanse graan de rest
1 Ik ben dank verschuldigd aan Maarten Kossmann voor het ter beschikking stellen van zijn aankomende
publicatie over leenwoorden in het Proto-Berber.

van Italië op de knieën te dwingen. Sporen van de Romeinse aanwezigheid in Noord-
Afrika zijn overal te vinden. Denk aan de machtige resten van Romeins Carthago
nabij Tunis en, voor de taalwetenschappers erg interessant, de ostraca die bij het Romeinse
fort nabij Bu Njem (Lybië) gevonden zijn. Vanzelfsprekend heeft het naast
elkaar leven van Berbers en Romeinen tot taalkundige uitwisselingen geleid. De Berbers
hebben onder andere woorden voor landbouwwerktuigen en gedomesticeerde
dieren, woorden voor planten en gewassen en woorden voor religieuze terminologie
van de Romeinen geleend. Een terechte vraag is in welk stadium deze woorden
geleend zijn. Veel negentiende- en twintigste-eeuwse historisch taalwetenschappers
waren niet zo geïnteresseerd in de details aangaande de leenbetrekkingen tussen de
donorwoorden in het Latijn en de uiteindelijke leenwoorden in de omringende talen.
Wanneer vastgesteld was dat een woord uit het Latijn moest komen, was de kous af.
Deze houding vindt men tegenwoordig jammer genoeg nog vaak, terwijl het voor iedereen
duidelijk zou moeten zijn dat veel zogenaamde “Latijnse” leenwoorden niet
uit het Klassiek Latijn geleend kunnen zijn. Ze vertonen kenmerken die ook aanwezig
zijn in de Romaanse talen en vaak aan de Latijnse volkstaal, het zogenaamde Vulgair
Latijn, worden toegeschreven.
Dit brengt ons bij een definitieprobleem. Namelijk, waar houdt het Vulgair Latijn
op en begint het door vergelijkende taalwetenschappers op basis van de moderne Romaanse
dochtertalen gereconstrueerde Proto-Romaans? In mijn MA-these heb ik deze
kwestie kort beroerd en gesteld dat met het verdwijnen van de Latijnse onderscheidende
klinkerlengte en de daarop volgende reorganisatie van het klinkersysteem het
Vulgair Latijn ophoudt en we in het Proto-Romaans aankomen. Het West-Romaans,
d.w.z. de Romaanse dialecten van het huidige Frankrijk, Spanje, Portugal en Noord-
Italië (tot de La Spezia-Rimini-lijn), is redelijk eenduidig in zijn reorganisatie en deelt
bovendien nog behoorlijk wat andere innovaties, hetgeen de reconstructie van een
Proto-West-Romaans rechtvaardigt.
Zo kunnen veel Germaanse woorden die hun oorsprong in het Latijn hebben niet
in hun “klassiek Latijnse” vorm geleend zijn, maar hebben een Proto-West-Romaans
uiterlijk, bv. Klassiek Latijn tabula > West-Romaans *taƀla > Oudhoogduits tafala
‘tafel’. Sommige woorden hebben zelfs een specifiek Gallo-Romaanse vorm, bv. Klassiek
Latijn speculum > West-Romaans *spɛglo > Gallo-Romaans *spiɛɣlo > Oudhoogduits
spiagal ‘spiegel’, hetgeen in dit geval te zien is aan de Gallo-Romaanse diftongering
van beklemtoonde *ɛ tot *iɛ. Kenmerken van het Proto-West-Romaans zijn naar
mijn mening de West-Romaanse reorganisatie van het klinkersysteem, syncope van
onbeklemtoonde lettergrepen en de lenitie van intervokalische stops. Deze kenmerken
zijn niet louter voorbehouden aan het West-Romaans hebben ook andere delen
van het Romaanse dialectcontinuüm bereikt. Zo zijn syncope van onbeklemtoonde
lettergrepen en intervokalische lenitie in vrijwel alle Romaanse dialecten te vinden,
hetzij in verschillende gradaties.
Als je deze kenmerken meerekent, kan ook een opvallende hoeveelheid “Latijnse”
leenwoorden in het Berber niet uit het Latijn ontleend zijn. Het is daarom beter te
13

14
stellen dat ze uit het Romaans ontleend zijn, of liever zelfs, uit het Afrikaans-Romaans.
Het Afrikaans-Romaans lijkt de syncope van het West-Romaans ondergaan te hebben.
Ghadamès toḍăḇla < Latijn tabula ‘tafel’
Wargla tsubla < Latijn sūbula ‘priem’
Middel Atlas asnus < Latijn asinus ‘ezel’
Middel Atlas tafḍna < Latijn patina ‘ketel’
In het geval van Middel Atlas tafḍna moet opgemerkt worden dat het Berber een
verschuiving van *p > *f gekend heeft, die niet alleen uit het Latijn blijkt, maar ook
uit het Fenicisch en het Maghrebijns Arabisch.
Alhoewel vergaande syncope een West-Romaans kenmerk is, is al vroeg opgemerkt
dat het Afrikaans-Romaans een sterke affiliatie heeft met de Romaanse dialecten van
Sardinië. Het Sardisch is binnen het Romaanse dialectcontinuüm op een aantal punten
erg archaïsch. Zo wordt het gekenmerkt door het behoud van de velaren in palatale
omgevingen, bv. Lugodoriaans Sardisch kẹlu ‘hemel’< Latijn caelu en Lugodoriaans
Sardisch kęna < Latijn cena ‘maaltijd’. Hierdoor hebben meerdere Italiaanse renaissanceschrijvers
beweerd dat op Sardinië nog “echt” Latijn wordt gesproken. Een ander
Sardisch kenmerk is de samenval van de lange en korte klinkers, een reorganisatie van
het klinkersysteem die het Afrikaans-Romaans ook ondergaan lijkt te hebben.
Latijnse ī, i > Sardisch i
Latijnse ē, e > Sardisch e
Latijnse ā, a > Sardisch a
Latijnse ō, o > Sardisch o
Latijnse ū, u > Sardisch u
Deze Afrikaans-Romaanse samenval van lange en korte klinkers wordt luidruchtig
beweend door Romeinse grammatici en lijkt tevens bevestigd te worden door de Romaanse
leenwoorden in het Berber, bv. Latijn pullus ‘jong dier’ > Middel Atlas afullus
‘kip’, Latijn ulmus ‘olm’ > Kabylisch ulmu ‘id.’ : Latijn secūris ‘bijl’ > Zwara ašaquṛ ‘id.’
en Latijn lūtum ‘modder’ > Beni Snous luð̣ ‘id.’.
Het Afrikaans-Romaans heeft waarschijnlijk ook Proto-Romaanse lenitie ondergaan,
een fenomeen dat in het Proto-Romaans over de woordgrenzen heen actief was.
Dit is duidelijk uit inscripties waar we debosuit voor deposuit vinden en dabula
voor tabula. Latijnse toponiemen in Noord-Afrika lijken de lenitie ook te bevestigen,
bv. Latijn ecclēsia > Middeleeuws Arabisch ʔigliz en Latijn hippone > Middeleeuws
Arabisch Būnh. Het is zelfs mogelijk dat het Afrikaans-Romaans de vergaande lenitie
van het Sardisch deelt, de stemloze Latijnse stops p, t, k verder verzwakkend van
stemhebbend tot stemhebbend fricatief.
Latijn illum peccātum > Afr. Romaans *lu ƀɛkkaðu > Touareg abăkkaḍ ‘zonde’
Latijn illum castrum > Afr. Romaans *lu ɣastru > Nefusa ɣasrú ‘kasteel’

De Berber maandnamen, die allemaal hun oorsprong hebben in de Juliaanse kalender,
lijken ook uit een Romaans dialect geleend te zijn dat lenitie had ondergaan,
bv. Latijn aprīlis > Tarifit ibrir, Latijn augustus > Tarifit aɣušt. Het is mogelijk dat deze
kalendernamen via het Arabisch geleend zijn, aangezien het Maghrebijns Arabisch en
het Egyptisch Arabisch dezelfde Juliaanse maandnamen hanteren, bv. Middeleeuws
Andalusisch Arabisch abrīl en aɣušt. Desalniettemin is de lenitie die de maandnamen
vertonen niet toe te schrijven aan het Arabisch en moet overgenomen zijn uit de Romaanse
donortaal.
Een ander kenmerk dat het Afrikaans-Romaans met het Sardisch zou kunnen delen,
zou het behoud van Latijnse –s in absolute auslaut zijn, bv. Latijns pullus ‘jong dier’
> Middel Atlas afullus ‘kip’. De gevallen waar Latijnse mannelijke woorden op –us een
corresponderend woord in het Berber hebben dat op –u eindigt, kunnen verklaard worden
door op de veel meer wijdverbreide wegval van finale –s in de andere Romaanse
talen te wijzen, bv. Latijn pullus > Spaans pollo ‘kip’. Daarentegen zou de tweevoudige
resultaten van Latijnse finale –s in het Berber ook veroorzaakt kunnen zijn door verschillende
chronologische fasen van ontlening, een oude fase waarin finale –s bewaard
was en een jongere waar finale –s weggevallen was. Een laatste Afrikaans-Romaans-
Sardische gemeenschappelijkheid zou de afwezigheid van palatalisatie voor palatale
vokalen kunnen zijn, bv. Latijn cicer > Tashelhiyt ikikr tegenover Oudfrans çoire.
Samenvattend kunnen we zeggen dat een groot gedeelte van de Berberwoorden
die hun oorsprong in het Latijn hebben, geleend zijn in een post-Latijnse fase, namelijk
de fase van het Afrikaans-Romaans. Deze leenwoorden suggereren dat het
Afrikaans-Romaans waarschijnlijk nauw verwant was met het Sardisch-Romaans waar
het huidige Lugodoriaans en het Campidanees nakomelingen van zijn. Een interessante
consequentie van deze uitkomst is dat de hoogtijdagen van de betrekkingen
tussen de Berbertaalgemeenschap en de Romeinse taalgemeenschap niet in het Rome
van Caesar en Tacitus lagen maar in het laatantieke Noord-Afrika van Augustinus en
Sint Hiëronimus.
Bibliografie
• Cravens, Thomas D.
2000 “Romance Lenition”, in: New approaches to old problems: issues in
Romance historical linguistics, Steven N. Dworkin et Dieter Wanner
eds. (Amsterdam)
2002 Comparative Historical Dialectology: Italo-Romance clues to Ibero-
Romance sound change (Amsterdam)
• Kossmann, Maarten.
1999 Essai sur la phonologie du proto-berbère (Köln).
15

16
• Lewicki, Tadeusz
1952 “Une langue romane oubliée de l’Afrique du Nord; observations d’un
arabisant”, in: Rocznik Orientalistyczny XVII (1951-1952).
• Schmitt, Christian
2006 “Die verlorene Romanität in Afrika: Afrolatin / Afroromanisch”, in:
Romanische Sprachgeschichte I,Gerhard Ernst e.a. eds. (Berlin) 669-
673.
• Schuhardt, Hugo Ernst Maria
1867 Der Vokalismus des Vulgärlateins, volume II (Leipzig).

.
Mark Oosterbaan
Recensie van een taal: Japans
Als ik mensen vertel dat ik Japans spreek en bestudeer, wordt mij standaard de volgende
vraag gesteld: “kijk je soms teveel anime?” (of varianten op deze vraag). Ik
kan jullie, lieve lezers van dit blad, meedelen dat hier geen sprake van is. Naast het
eenmalig bekijken van een anime over een sadistische dude met het onderlijf van een
spin (how romantic), heb ik mij nooit aan dit genre gewijd.
Nu rijst (no pun intended) bij een ieder van jullie uiteraard de vraag: waarom
zou je de Japanse taal dán bestuderen? Mijn vooropgezette doel is dan ook jullie te
overtuigen dat deze taal om heel veel redenen (te) gek is, waarmee ik dan weer een
paar dingen hoop te bereiken:
1. Dat jullie inzien dat hoewel het klinkt alsof je enerzijds iemands lijf wilt doorklieven
met een samoeraizwaard, anderzijds je iets zo triviaal als een tractor
zoooo schattig kan vinden dat je het wilt knuffelen, het Japans wel degelijk
een heel gave taal is met bijzondere grammatica en interessante fenomenen die
dit zowel het doorklieven als het tractorknuffelen taalkundig gezien bijzonder
goed uit kunnen drukken.
2. Dat jullie natuurlijk allemaal besluiten om volgend jaar van studie te switchen
(Van Bijsterveld, vergeef mij)
3. Dat ik nooit meer in mijn leven als antwoord op de zin “Ik bestudeer Japans”,
het antwoord “Kijk je soms teveel anime?” te horen krijg. In plaats daarvan
verwacht ik vanaf nu het antwoord “Oh wat gaaf, [tractorknuffeltoon]dat doet
mijn hele vriendengroep ook. [/tractorknuffeltoon]”
Laten we om te beginnen eens kijken naar de familie en vrienden van het Japans.
Ook binnen het Japans bestaan verschillende dialecten, waarbinnen het Tokyo-Japans
als het ‘standaardjapans’ wordt gezien. Op bijvoorbeeld Osaka-dialect, wat behoorlijk
verschilt in een aantal opzichten, kan behoorlijk worden neergekeken. Dit is dus
vergelijkbaar met de status van het Limburgs, al bakken ze in Osaka vast niet zulke
lekkere vlaaien (nee, deze opmerking is voor zover ik weet niet linguïstisch relevant).
De positie van het Japans binnen een systeem taalfamilies is omstreden, in dat opzicht
dat het een van de weinige talen op de wereld lijkt te zijn waarvan geen nauw verwantschap
lijkt te bestaan in die context. Om bepaalde redenen wordt tegenwoordig
vaak gedacht dat het Japans een vroeg afgesplitste tak van de Altaïsche taalfamilie is,
waartoe ook het Turks en Mongools behoort. Een argument wat dan genoemd wordt,
is dat het Oud-Japans ook vocaalharmonie lijkt te hebben gehad, net als bijvoorbeeld
het Turks nu nog steeds heeft. Een andere theorie stelt dat het een taalfamilie vormt
met het Koreaans.
17

18
Het Japans wordt geschreven met verschillende schriften door elkaar heen. Allereerst
gebruikt men kanji. Deze tekens zijn overgenomen van de Chinese karakters
en worden gebruikt om het basislexicon weer te geven. Woorden als vandaag
(今日 kyou), liefde (愛 ai), vriendelijk (親切 shinsetsu) en andere niet-grammaticale
woorden worden meestal in dit schrift weergegeven. Zoals bij het woord voor ‘vriendelijk’
al eerder te zien was, worden verschillende kanji met elk hun eigen betekenis
(nuance) vaak gecombineerd tot één woord, wat dan vaak een soort sommatie is van
die betekenisnuances bijeen. Hierin is het Japans meestal rechtshoofdig, dus een
歯医者 (tandarts) is een persoon (者) die dokter (医) is met tanden (歯). Best logisch
toch? Ik zeg dit uiteraard als niet-linguïst, aangezien linguïsten het benoemen van
een constructie als zijnde logisch heel kwalijk vinden, vergelijkbaar met ecologen die
hun haren uittrekken bij zinnen als “Goh, deze goudus vissus geeft elke dag om een uur
of 4 aan zin te hebben in een zak huismerk paprikachips”.
Ten tweede wordt het hiragana-schrift gebruikt om grammaticale woorden (vooral
partikels, die meestal grammaticale functie binnen een zin aangeven) weer te geven.
Daarnaast wordt het hiragana-schrift ook wel gebruikt om moeilijke woorden met verouderde
kanji weer te geven. In kinderprogramma’s worden deze hiragana-karakters
– want ook deze zijn afgeleid van Chinese karakters – vaak ook boven kanji geschreven,
om deze voor kinderen leesbaar te maken. Men spreekt dan van furigana.
Tenslotte kent men nog het katakana-schrift, waarmee een aantal doelen kan worden
gediend. Allereerst worden woorden die uit een andere taal afkomstig zijn en met
een aangepaste Japanse uitspraak overgenomen zijn – waardoor je er nog steeds geen
kont van verstaat tot je er later achterkomt dat ze toch echt stroopwafel zeiden – in dit
schrift geschreven. Voor de rest kan men katakana nog gebruiken voor het geven van
nuances en andere spannende dingen. E.g. een mens (人 hito (kanji)) versus de mens
als soort (ヒト hito (katakana)).
De verschillende vormen van schrift worden binnen een zin door elkaar heen gebruikt,
al zijn er meestal wel stelregels over het verkiezen van het ene schrift boven
het andere. Het berust vaak echter ook op de situatie of een kwestie van smaak. Wat
belangrijk is om op te merken bij deze schriften, is dat de Japanse spraak in principe
in alle drie de schriften weergegeven kan worden. 寿司 sushi (kanji) kan ook
geschreven worden als スシ sushi (katakana) of すし sushi (hiragana). Uitzondering
hierop vormen de geïmporteerde woorden, die in het katakana vaak zelfs aparte tekencombinaties
gebruiken voor klankcombinaties die men in het native Japans niet
kent. Zo’n geïmporteerd woord kan wel een native Japans woord hebben, maar dat
woord heeft dan zelden dezelfde uitspraak als wanneer het in het katakana geschreven
wordt. Voor ‘vrouw’ kunnen zowel 女 onna als ウーマン ūman gebruikt worden,
al heeft het eerste woord de voorkeur.
Een belangrijk aspect van de Japanse taal is de beleefdheid. Hoewel wij dit verschijnsel
ook in zekere zin kennen (vergelijk ‘jij’ met ‘u’), is het geenszins zo verstrekkend
als het Japanse beleefdheidssysteem. Niet alleen persoonlijke voornaamwoorden
verschillen sterk per beleefdheidsniveau, ook werkwoordsvorm en zelfs zelfstan-

dige naamwoorden kunnen veranderen naar gelang het beleefdheidsniveau. Net als
de keuze van het schrift, is deze ook per situatie sterk verschillend. Onder close vrienden
varieert het meestal tussen extreem informeel en informeel. Bij mensen die je
niet goed kent of een neutrale positie tegenover hebt, wordt meestal normale beleefdheid
gebruikt. Bij posities met bijvoorbeeld machtsverschil of bij het afrekenen bij
MacDonalds worden erende en nederige beleefdheid gebruikt. De spreker beschouwt
zichzelf op het laagste niveau en spreekt over zichzelf in de nederige beleefdheid, terwijl
elke uitspraak over de andere persoon in de erende beleefdheid wordt gesproken.
Ter illustratie van de verschillende vormen van taal naar gelang de beleefdheid, volgt
hier de voorbeeldzin “Ik zie geld op straat.” Bij erende beleefdheid zal ik spreken van
“Meneer Tanaka zie geld op straat.”
Extreem informeel
俺 は、 町 に 金 を 見る。
Ore wa, machi ni kane wo mi-ru.
1.pers sbj.mrk street loc money obj see-praes.
Informeel
僕 は、 町 に 金 を 見る。
Boku wa, machi ni kane wo mi-ru.
1.pers sbj.mrk street loc money obj see-praes.
Normale Beleedfdheid
私 は、 町 に (お)-金 を 見ます。
Watashi wa, machi ni (o)-kane wo mi-masu.
1.pers sbj.mrk street loc (form)-money obj see-praes.form.
Erende Beleedfdheid
田中-さま は、 町 に お-金 を ご覧になる。
Tanaka-sama wa, machi ni o-kane wo goran ni na-ru.
Tanaka-mister sbj.mrk street loc form-money obj see.hon-praes.
Nederige Beleedfdheid
私 は、 町 に お-金 を 拝見する。
Watakushi wa, machi ni o-kane wo haiken su-ru.
1.pers sbj.mrk street loc form-money obj see.humb-praes.
Verder kent het Japans een extreem grote schat aan onomatopeeën en andere
‘geluidswoorden’, die vooral in de anime en manga erg veel gebruikt wordt. Om te
illustreren hoe creatief deze woorden kunnen worden, maak ik gebruik van één zin
uit het gelijknamige nummer van de Japanse band Maximum the Hormone, waarna ik
de woorden stuk voor stuk zal vertalen. Zeker voor de visueel ingestelden onder ons
zal dit een sensatie worden die haar weerga niet kent.
19

20
Chuu chuu lovely muni muni mura mura purin purin boron nururu rero rero
Chuu chuu het geluid van zuigen
Muni muni het geluid van in iets knijpen wat zacht is
Mura mura het geluid van seksueel opgewonden zijn (ja, daar hoort een geluid
bij…)
Purin purin het geluid van een cleavage die te misdadig voor woorden is (ik herhaal)
Boron het geluid wanneer iets naar buiten ‘popt’
Nururu het geluid van vingers die in nattigheid roeren
Rerorero het geluid van je tong die zich rondwentelt
(Letterlijk vertaald naar http://www.youtube.com/watch?v=2h9ZH8Ge_TE)
Naast deze twee opvallende verschijnselen kent de Japanse taal nog veel meer
boeiende constructies waar ik nu niet nader op in zal gaan. Hieronder het verschijnsel
rendaku – in samenstellingen wordt de medeklinker van het tweede deel in bepaalde
gevallen stemhebbend –, gebruik van zogenaamde counters – waardoor men voor
‘twee’ batterijen een ander telwoord gebruikt dan voor ‘twee’ paarden – en het naar
mijn lekenmening extreem omslachtig weergeven van voor ons zo gemakkelijke constructies.
Zo wordt ‘ik moet gaan’ in het officieel Japans 行かなくてはいけません
ikanakute wa ikemasen, lett: het niet gaan is niet toegestaan.
Ik hoop met dit relaas over de Japanse taal iedere lezer in ieder geval geïnformeerd
te hebben. [tractorknuffeltoon] Enig enthousiasme voor de Japanse taal met
een last-minute voor deze vakantie tot gevolg zou mij uiteraard helemaal deugd doen.
[/tractorknuffeltoon]
どうもありがとうございます! Doumo arigatou gozaimasu!
LolPhonology

.
Alain Corbeau
Fachtagung, conferentie voor
Indo-Europeanistiek
Vorige maand, van 17 t/m 22 september, werd in Kopenhagen de 14 e Indo-Europese
Fachtagung gehouden: de grote vierjaarlijkse conferentie voor allen in het vakgebied.
De gastuniversiteit was dit keer die van Kopenhagen. Aanvankelijk twijfelde ik of ik
wel zou gaan, maar mijn goede herinneringen aan een eerdere conferentie daar plus de
aansporingen van mijn jaargenoot Simon deden me besluiten toch naar Denemarken
af te reizen.
Samen met Simon gelegerd in een enigszins karig hotel vlak bij het station, wandelde
ik elke dag naar de universiteit om verschillende Indo-Europeanisten – zowel
gevestigde namen als beginnende onderzoekers – te mogen aanhoren.
Het thema van de conferentie was ‘Etymology and the European Lexicon’ en paste
zo goed in het project ‘Roots of Europe’, een groot interdisciplinair project aan de
universiteit van Kopenhagen waarbij onder meer archeologen, genetici, historici en
taalkundigen samenwerken om de prehistorie van ons werelddeel te onderzoeken.
Zoals ik verwachtte op grond van de conferentie hier drie jaar geleden, was de
organisatie goed – sterker nog, nagenoeg perfect. De docenten en studenten die alles
opgezet hadden, waren niet te beroerd geweest om hun handen uit de mouwen (van
hun blauwe shirts met daarop de tekst: éĝ b h áh2mi ábol / túH bháh2si ʕép’ol) te steken.
Ze hadden niet alleen een uitgebreide doch overzichtelijke website gemaakt waarop
de deelnemers een overzicht hadden van wat er op het programma stond en bovendien
zich konden inschrijven voor alle diners en excursies die er werden aangeboden, ook
hadden ze een programmaboek samengesteld met daarin niet alleen het rooster en een
uittreksel van elke lezing, maar ook praktische informatie over hotels en restaurants.
Elke middag was er een lunchbuffet; dit was inbegrepen bij het inschrijfgeld, voor
studenten een luttele €20,-. Elke pauze was er thee, koffie, koekjes en fruit; later ook
limonade en allerlei soorten heerlijke cake.
Per dag waren er gemiddeld zo’n tien lezingen – afhankelijk van of er ook nog een
excursie was en of er al dan niet parallelle sessies waren. Zowel de onderwerpen als
de kwaliteit van de lezingen liep sterk uiteen. Er waren er die gingen over de etymologieën
van losse woorden, over (de valkuilen van) pre-Indo-Europese plaatsnamen,
over het ontstaan van morfologische categorieën, over mythologie en nog veel meer
takken van de indogermanistiek. Helaas was een aanzienlijk aantal van de lezingen
van een bedenkelijk niveau. De spreker las monotoon zijn verhaal op van papier,
met een schier onverstaanbaar accent en vaak was dan de inhoud ook nog eens niet
goed opgezet en met een weinig vernieuwende inbreng. Bij wijze van grap hield ik
een lijstje bij met ‘aanfluiting van de week’; dit lijstje groeide allengs. Gelukkig –
21

22
en dit zeg ik niet uit chauvinisme – behoorden de lezingen van Leidenaren tot de
betere. Zo had Guus Kroonen, die na Leiden nu in Kopenhagen werkt, een herschikking
van Proto-Germaanse klankwetten die erg goed in elkaar stak; Tijmen Pronk, nu
werkzaam in Zagreb, legde uit hoe in sommige Indo-Europese talen een singulatief is
ontstaan. Uiteraard waren er ook zat interessante lezingen elders vandaan. Nicholas
Zair (Cambridge) hield een overtuigend betoog tegen de zogenaamde Sabijnse l in het
Latijn; Kendra Willson (UCLA) zette duidelijk uiteen hoe het voegwoord *k w e geleidelijk
verdween uit het Germaans; Piotr Gąsiorowski (Poznań) legde op boeiende wijze
uit waarom men voorzichtig moet zijn met het etymologiseren van pre-Indo-Europese
plaatsnamen.
Buiten de lezingen waren er ook andere activiteiten, zoals een receptie in de Rondetoren,
een excursie naar het openluchtmuseum en het einddiner in een prachtige
zaal van het academiegebouw. Dit diner was een belevenis; na een toast en een woord
van mw. prof. Olsen in een kleine zaal, zakten de wanden naar beneden en hadden
we toegang tot een magnifieke eetzaal met wandschilderingen en een spreekgestoelte.
We kregen een luxe meergangenmaaltijd en de wijn werd voortdurend aangevuld, als
zaten we in het Walhalla. Af en toe betrad er iemand de kansel en hield een praatje.
Ook kwam men met een meezinglied over Indo-Europeanen op de wijs van ‘My Bonnie
is over the Ocean’ – hilariteit alom. Na afloop ging een redelijk groot contingent van
de aanwezigen nog borrelen in een kleine kroeg. Nu ja, klein. Vooral smal – en dat
merk je als je met een grote groep een plekje zoekt. Het mocht de pret niet drukken;
de afsluiting van de Fachtagung was een gezellige!
Ondanks de absurd hoge voedselprijzen in Denemarken, ben ik blij dat ik gegaan
ben. Hoe dan ook was het goed om van weer eens mijn gezicht te laten zien in de
kleine wereld van de indogermanistiek. Een dergelijke conferentie is natuurlijk de
gelegenheid bij uitstek om te horen wat men zoal doet aan andere universiteiten.
Gelukkig kan de lezer dezes hier ook van profiteren, ook al is hij of zij niet mee
geweest: video-opnamen van alle lezingen zijn te vinden op fachtagung.dk.
LolPhonology

.
Quotes
“Simplicity can make you feel really good about your theory.”
. Marc van Oostendorp
“If your consonants are damaged, it is more than likely that your motor
system is affected as well.”
. Marc van Oostendorp
“You hear it him say.”
. Crit Cremers
“Maar Lisa is een beetje een Poldercanadees met haar /r/.”
. Crit Cremers, over het Nederlands van Lisa Cheng
“Maar soms is een vuilnisbakcategorie wel handig hoor. Dan ben je drie en
een half jaar een taal aan het beschrijven, en dan loop je al die tijd vast op
één morfeem, dan denk je ook “flikker het maar in...” ”
. Mily Crevels, over de categorie ’partikels’ bij beschrijvende taalkunde
“Want to see something shocking and disgusting?”
. Cristobal Bonelli
“Sheep is not a regular noun, because you don’t sheeps.”
. Lisa Cheng
“Syntacticians cannot take language classes. The teacher will feel threatened.
You will feel agitated: “That is not the syntax!””
. Lisa Cheng
Calvin & Hobbes
23

24
.
Milan Lopuhaä
Intuïtionisme
De logica speelt een belangrijke rol in de taalwetenschap. Menselijk redeneren speelt
zich immers af in taal, en het is de taak van de logica om een model en formalisatie
te geven van dit soort redeneren. Het belangrijkste model hiervoor is die van de
klassieke logica, die bijvoorbeeld aan deze universiteit bij filosofie en wiskunde gedoceerd
wordt. Dit is echter niet de enige soort logica die er bestaat. In dit artikel zal
ik een andere vorm van logica beschrijven, de intuïtionistische logica, tezamen met de
wiskunde waaruit hij is voortgekomen. In de volgende TWISTER zal ik uiteenzetten
wat voor gevolgen het gebruik van deze logica heeft op de taalwetenschap.
Voordat ik het intuïtionisme uitleg, is het handig om te beginnen met de klassieke
wiskunde, waarop dit een tegenreactie vormt. De klassieke wiskunde gaat uit van de
(klassieke) logica, die zegt hoe uitspraken uit andere afgeleid kunnen worden. Een
voorbeeld hiervoor is de wellicht bekende modus ponens: deze zegt dat als een bewering
A waar is, en je weet dat de uitpraak “Als A, dan B” waar is (vaak genoteerd
als A → B), dan mag je concluderen dat B waar is. Dit klinkt als een trivialiteit,
en dat is het ook, maar de logica is ervoor om als wiskundige gemeenschap precies
af te kunnen spreken welke redeneermethoden je toestaat en welke niet. Naast deze
logische regels zijn er een aantal axiomata, of basisbeginselen, van waaruit men de
theorie opbouwt. De meeste wiskundigen gebruiken hiervoor tegenwoordig het axiomastelsel
van Zermelo en Fraenkel, dat uit het begin van deze eeuw stamt, samen
met het keuzeaxioma. Met behulp van deze axiomata kunnen er dan dingen bewezen
worden over de eigenschappen van verzamelingen, en vanuit daar ook over andere
wiskundige begrippen.
De Nederlandse wiskundige Luitzen Egbertus Jan Brouwer (1881-1966) keerde zich
tegen dit idee. Wiskunde in zijn idee niet iets wat onafhankelijk van zijn beoefenaars
bestaat op grond van de logica, maar een mentale constructie die zich afspeelt in het
hoofd van een (geïdealiseerde) wiskundige. De logica is dan een taal die gebruikt kan
worden om over deze wiskunde te praten. In tegentelling tot de klassieke wiskundigen
vond Brouwer dus dat de logica niet ten grondslag lag aan de wiskunde, maar
andersom.
Deze opvatting heeft een aantal belangrijke gevolgen. In de klassieke opvatting is
de wiskunde een object dat onafhankelijk van zijn beoefenaars bestaat, en dat deze
bepaalde eigenschappen heeft die slechts ontdekt kunnen worden. Omdat de intuïtionistische
wiskunde een mentale contructie is, heeft deze pas eigenschappen zodra
deze eigenschappen aangetoond zijn. In het bijzonder is een uitspraak pas waar als

hij bewezen is, en een uitspraak is onwaar als bewezen is dat hij niet waar kan zijn. Er
is dus een verschil tussen een bewering die niet waar is, en een bewering die onwaar
is! Van de eerste heeft men niet aangetoond dat hij waar is, en van de tweede is aangetoond
dat hij niet waar kan zijn. Door deze sterke interpretatie van de ontkenning
is voor sommige beweringen P de uitspraak “Of P is waar, of P is onwaar” niet waar.
Een voorbeeld voor zo’n uitspraak zal ik nu geven. Zoals misschien bekend is π =
3, 1415... een irrationaal getal, dat wil zeggen, de decimalen herhalen zich nooit. Het
is echter niet bekend of er ooit ergens achter de komma een rij van 99 negens achter
elkaar komt. Stel nu dat het wel voorkomt, dan kijken we naar de eerste keer dat we
99 negens tegenkomen in de decimalen van π, en dan noemen we K het gehele getal
waarvoor geldt dat de eerste van die negens op de K-de plek achter de komma staat;
dus de K-de tot en met de (K + 98) e decimaal van π zijn allemaal 9. Als zo’n getal
niet bestaat, dan definiëren we K = ∞.
Definieer nu een rij gehele getallen a1, a2, a3, . . . als volgt: Voor elk geheel getal n
zeggen we dat geldt an = 0 als geldt n < K, en anders geldt an = 1. Oftewel, de rij
a1, a2, . . . is de hele tijd 0, totdat we K bereiken (als dat ooit gebeurt), en vanaf dat
punt is de rij constant 1.
Beschouw nu de uitspraak P die luidt: “Er is een geheel getal n zodanig dat an = 1,”
of, zoals wiskundigen liever zien, P = (∃n ∈ N)[an = 1], en kijk naar de uitspraak
“P is waar of P is onwaar.” Intuïtionisten interpreteren het symbool ∃ (‘er is een...’)
ook sterk, dat wil zeggen, als je zegt dat er een x bestaat met een bepaalde eigenschap,
dan bedoel je daarmee dat je zo’n x ook daadwerkelijk kan vinden met behulp van
een algoritme. Dus als de uitspraak P waar zou zijn, dan zouden we een n kunnen
vinden met an = 1; maar dan weten we dat K ≤ n, en door alle decimalen van π tot
en met de n uit te rekenen kunnen we K dan vinden. Aangezien we dit niet kunnen,
is P dus niet waar.
Aan de andere kant, als P onwaar is, dan moet voor alle n gelden dat an = 0, maar
dan geldt dus K = ∞, en dat betekent dat er nergens 99 negens in de decimalen van
π achter elkaar voorkomen. Dit kunnen we ook niet bewijzen, dus de bewering “P
is onwaar” is ook niet waar, volgen een intuïtionist. Aangezien P en “P is onwaar”
allebei niet waar zijn, is de bewering “P is waar of P is onwaar” niet waar voor een
intuïtionist, aangezien het woord “of” ook sterk wordt geïnterpreteerd: Een bewering
“A of B” is pas waar als je weet dat A waar is, of als je weet dat B waar is.
Een belangrijk gevolg van deze sterke interpretaties van verschillende logische woorden
is dat bewijzen uit het ongerijmde niet meer toegestaan zijn. Dit soort bewijzen
gaan als volgt: als je een bewering P wilt bewijzen, begin je door aan te nemen dat
P onwaar is, en vervolgens kijk je of je daar onzin uit af kan leiden. Aangezien on-
25

26
zin niet waar is, moet je aanname fout zijn, en dus moet P wel waar zijn. Voor een
intuïtionist is nu alleen bewezen dat de bewering “P is onwaar” onwaar is, en dat is
niet hetzelfde als dat P waar is. Aangezien veel stellingen uit de klassieke wiskunde
bewezen zijn uit het ongerijmde, betekent dit dat intuïtionisten veel resultaten uit de
klassieke wiskunde niet kunnen gebruiken.
Er zijn ook nog andere gevolgen van de intuïtionistische zienswijze. Het begrip oneindigheid
is problematisch, aangezien de wiskunde zich afspeelt in het hoofd van een
wiskundige, en daarin kan natuurlijk maar eindig veel informatie opgeslagen. Dat wil
niet zeggen dat al het oneindige verboden is voor een intuïtionist: een oneindige rij
zoals hierboven gedefinieerd mag, als het gegeven wordt in de vorm van een algoritme
dat elk element van de rij in eindig veel tijd kan uitrekenen. Een uitspraak als
“Er zijn oneindig veel priemgetallen” is dus zinloos voor een intuïtionist, omdat een
wiskundige nooit de oneindige verzameling van priemgetallen kan beschouwen. Een
intuïtionist formuleert het dan ook liever als “Voor elke eindige verzameling P van
priemgetallen is het mogelijk om een priemgetal te vinden dat niet in P zit.”
Uiteindelijk is het intuïtionisme niet ver gekomen in de wiskundige gemeenschap.
Hoewel het indertijd wel als een serieus alternatief voor de klassieke wiskunde werd
gezien, zijn er nu nauwelijks nog wiskundigen die het in hun dagelijks werk als ‘de’
wiskunde hanteren. Tegenwoordig wordt het, ironisch genoeg, vooral door logici
bestudeerd, die de eigenschappen van het intuïtionistisch redeneren zelf onderzoeken.
Volgende TWISTER zullen we echter zien dat deze opvatting van wiskunde en logica
wel degelijk toepassingen heeft in de taalwetenschap.

.
Voor- en achterwaartse agenda
30 oktober Halloween in de Pelibar
7 november Borrel en uit eten
14 november Lezing van Rebecca Voll in Lipsius 147, 16:15-17:00; borrel na
afloop
5 december Sinterklaas in de Pelibar vanaf 19:00
12 december Lezing in Lipsius 148, 16.15-17.00, spreker wordt nog bekendgemaakt;
borrel en kerstdiner na afloop
27