Rondom bestand van 2002 19-2 dd 26-1-10 - Atlantis

2002 19/2 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving
Lidmaatschap € 14,00 per kalenderjaar
Ledenadministratie en contributie: G. Wolbink, Alb. Risaeustraat 8c, 7772 AV Hardenberg,
tel.: 0523-267036
Secretariaat:
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel.: 0523-265624
Internet: www.historiekamer.nl E-mail:
info@historiekamer.nl
Bestuur:
H. Hoving, voorzitter, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 0523-262048
E. Wolbink, secretaris/penningmeester, Hofweg 31, Hardenberg, tel.: 0523-268400
Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16, Hardenberg, tel.: 0523-266515
Mevr. A. v.d. Kamp-Wildeboer, Polberg 59, Hardenberg, tel.: 0523-260093
J.G.E. Sierink, Dennenkamp 8, Hardenberg, tel.: 0523-260443
A. Pullen, Paasberg 46, 7772 DJ Hardenberg, tel.: 0523-263901
K. Drenth, Dr. Albert Schweitzerlaan 15, 7772 EC Hardenberg, tel.: 0523-261932
Mevr. G. Bakker-Altena, Berlinerstrasse 61, 49824 Emlichheim, tel.: 0049-5943984544
Mevr. D. Reefman, Hoornblad 15, 7772 MG Hardenberg, tel.: 0523-266241
Redactiecommissie:
Redactieadres:
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg
(Postrek.nr.v.d.Bank: 812263) POSTBANK
rekeningnr 2985515
ISSN: 1380-3921
Mevr. D. Hesselink-Zweers
J. Hofsink
Mevr. J. Luisman-de Jonge
K. Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-263104
A. de Roo
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg
INHOUD pag,
Van de redactie 1
Munitieschepen op de Vecht K. Oosterkamp 2
De grens in beeld (5) K. Drenth/B. dé Vries 6
"Plat ni-js" Warkgroep Dialect 9
Erve Spalink J. Reinders 12
Het gevelbeeld van de Groene Welle (Beelden van ons 1) K. Oosterkamp 16
Schanszicht (Huizen van naam 17) K. Oosterkamp 19
Het stadhuis van Hardenberg D. Hesselink-Zweers 21
Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 1 augustus 2002 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe verkregen
toestemming van de redactie.

Van de redactie
In dit tweede nummer leveren we u een aantal bijdragen over uiteenlopende onderwerpen. Ouderen
onder ons "zien" ze misschien nog liggen: de munitieschepen op de Vecht. De thuishaven van onze
vereniging is tevens het oude stadhuis van Hardenberg, waarna het de functie van Oudheidkamer
kreeg. Hierbij de geschiedenis van dit fraaie pand. In erve Spalink wordt een aardig detail uit
Kloosterhaar belicht. Verder treft u voortzettingen aan van min of meer vaste series: plat ni-js met
het thema geboorte en alles wat daarbij kan komen kijken; het huis met de naam Schanszicht wordt
besproken met uiteraard enkele opmerkingen over de schans. Daarnaast treft u de eerste aflevering
van een waarschijnlijk korte reeks over beelden (in de ruimste zin) in onze leefomgeving.
De onderwijzerswoning van de openbare school in Baalder.
Op verzoek van hoofdonderwijzer A. Westerhof, die in Heemse woonde, werd in 1892 een stuk
grond gekocht van de weduwe Geertjen Goorhuis-Arends, groot ruim 85 are voor 225 gulden. De
woning was in augustus 1894 klaar. Achtereenvolgens woonden er de onderwijzers Westerhof, de
Klerk, Luimes, Ravenshorst, Bolmer en van Halderen. In 1979, na de sluiting van de oude school
is het huis gekocht door H. Hamberg.
1

Munitieschepen op de Vecht
Van eindjaren '50 tot 1964 lagen er op de Vecht ter hoogte van Baalder binnenvaartuigen voor
anker met een lading munitie aan boord. Hoewel de plaatselijke pers indertijd zeer terughoudend
was met berichtgeving hierover en ook de toegankelijke gemeentelijke archieven geen informatie
bevatten hieromtrent, wist iedere Hardenberger ervan. De drijvende bommen werden in de volksmond
kruitschepen genoemd. Een van de schippers, de heer Ab Zwiers, verstrekte informatie voor
dit artikel, waarin zijn verhaal enigszins wordt ingebed in enkele opmerkingen over de landelijke
situatie.
De algemene situatie
Nadat Nederland in 1949 was toegetreden tot
de pas opgerichte NAVO, diende er een
behoorlijk omvangrijke munitievoorraad te
worden opgebouwd ten behoeve van het
Eerste Legerkorps. Het grootste deel van deze
munitie kwam uit de Verenigde Staten, maar
ook de productie in Nederland en de andere
Europese landen nam geleidelijk in omvang
toe. Uiteraard waren er gelijktijdig plannen
gemaakt voor de bouw van nieuwe munitie-
Munitieschepen op de Vecht
2
K. Oosterkamp
magazijnen, maar het was onmogelijk deze al
op korte termijn te realiseren. Om toch munitievoorraden
op strategische sterkte te kunnen
opbouwen werd als tussentijdse oplossing de
"oplegging" in binnenvaartschepen voorgesteld.
Het eerste munitieschepenmagazijn
werd op 16 oktober 1953 opgericht in de
Botlek. Aan binnenvaartschippers werd
gevraagd om hun scheepsruimte te verhuren
aan de Staat der Nederlanden, i.c. het
Ministerie van Defensie. Het kostte niet erg

veel moeite om een aantal schippers hiertoe
bereid te vinden. Er stond een aantrekkelijke
vergoeding tegenover, het was prettig dat de
kinderen gewoon naar school konden en
behalve dat er een oogje in het zeil moest worden
gehouden, was er niet veel werk mee
gemoeid.
In 1960 bereikte het aantal schepen de grootste
omvang, namelijk 168. Hiervan lagen er op het
hoogtepunt 42 in Hardenberg. De overige
schepen lagen voor anker op de volgende
locaties: Akersloot (bij Alkmaar), Alem (bij
Amsterdam), Nederhemert (aan de Afgedamde
Maas), Niftrik (aan de Maas), Waspik (aan de
Bergse Maas), Zijkanaal F, Ramspol en de
Zande (in de omgeving van Kampen).
"Kruitschipper" Swiers
Van 1960 tot 1964 lag het vrachtschip De
Onderneming van schipper Ab Zwiers op de
Vecht, volgeladen met munitie. De heer Zwiers
was in 1919 in Amsterdam geboren en was
daar ook op school geweest. Zijn vrouw kwam
uit Smilde (Dr.), ook zij stamde uit een
schippersfamilie. Ze waren in 1945 getrouwd.
Daarvoor had de jonge Zwiers enige technische
ervaring opgedaan in een machinefabriek. Na
de oorlog kwam hij als schippers-knecht aan
boord van zijn vaders schip, terwijl zijn vrouw
in Amsterdam achterbleef: een weinig
romantisch begin van hun huwelijk waarvan de
sluiting door de oorlogssituatie al enige tijd
was uitgesteld. In 1948 nam zoon Ab het schip
van zijn ouders over en begon voor het jonge
gezin Zwiers het zwervend bestaan. Het schip
had een voor die tijd normale grootte van 160
ton. Er werd van alles en nog wat vervoerd:
grint, zand, aardappelen, turf, hout, steen, enz.
De vaaropdrachten brachten hen tot in België,
zelfs tot in Frankrijk. De kinderen volgden hun
schoolopleiding op schippersinternaten, alleen
in de vakanties was het gezin verenigd.
De niet al te goede gezondheidstoestand van
zijn vrouw maakte dat de heer Zwiers gemotiveerd
was om in 1960 met belangstelling te
kijken naar de mogelijkheid zijn schip te verhuren
aan het Ministerie van Defensie voor
munitieopslag. Hij sloot het contract en kreeg
als bestemming de Vecht bij Hardenberg toegewezen.
Via het Almelose Kanaal en De
Haandrik bereikte hij de ligplaats. Er lagen
toen al dertig schepen, er zouden nog twaalf
bijkomen. De schepen lagen op de Vecht tussen
(ongeveer) de Krüserbrink en het
Jodenbergje aan de Baalderoever met tussenruimten
van dertig tot veertig meter. De ruimen
waren gevuld met allerhande munitie, per
schip verschillend. De opslag betrof o.a.
kogels, anti-tankmijnen, landmijnen en granaten.
In de haven, toen nog niet gedempt, werd
met enige regelmaat gelost en nieuwe voorraden
geladen.
In verband met de veiligheid moest er steeds
een persoon aan boord zijn. Het was beslist niet
toegestaan om kinderen zonder toezicht aan
boord te laten verblijven. Als er zich een
situatie voordeed dat zowel man als vrouw
even weg moesten, hield een buurmanschipper
wel even de zaak in de gaten. Voor het geval
dat zich een noodsituatie zou voordoen,
beschikte elke schipper over een seinpistool
met twee kleuren seinpatronen: voor een
scheepsnoodsein, bijvoorbeeld in geval van
lekkage, en een militair alarmsein, bijvoorbeeld
in geval van brand of sabotage. Volgens
schipper Zwiers heeft zich in die periode geen
enkel geval voorgedaan van ongewenst bezoek,
poging tot diefstal of iets dergelijks.
3

De temperatuur en de luchtvochtigheid waren
belangrijk, deze moesten nauwkeurig worden
geregistreerd. Regelmatig moesten de ruimen
worden gelucht door de luiken te openen.
Hoewel het wat merkwaardig klinkt, zorgden
deze maatregelen ervoor dat de munitie op het
water gemakkelijker droog te houden was dan
in ondergrondse bunkers.
Het grootste gevaar aan boord van zo'n munitieschip
was natuurlijk brand. De ruimen
waren brandwerend gescheiden van de roef,
waarin uiteraard gekookt moest worden. De
petroleumstellen en later de gasstellen en -
flessen werden aan strenge keuring onderworpen.
De gasflessen moesten buiten worden
geplaatst.
Eens deed zich een situatie voor die de heer
Zwiers zich nog heel goed kan herinneren:
"Een jongen vulde een leeg petroleumstel bij,
terwijl dat nog warm was. Ineens een steekvlam
en de roef stond van binnen in brand. De
brandblusser werd gauw gepakt en leeggespoten.
De hele roef was helemaal wit, maar dat
interesseerde ons niet, want we stonden te
beven van de schrik. De buurvrouw van het
schip aan de andere kant heeft een week van
de schrik niet kunnen praten, 's Avonds om
negen uur waren de heren uit Den Haag er al.
Die hadden direct bericht gekregen, waarschijnlijk
van de wacht.
Ze waren bij de Krüserbrink net bezig die flats
te bouwen. Als de brand had doorgezet, hadden
ze daar opnieuw kunnen beginnen."
Aan de haven in Hardenberg stond een houten
keet die diende als wachtlokaal. Daar hield een
wacht zich op die om de twee uur met een
motorbootje, de Spido genaamd, vanuit de
haven langs de schepen voer. Buiten diensttijd
moesten de schippers deze dienstvaart bij toerbeurt
verrichten. Als iemand aan boord van de
schepen dringend iets geregeld moest hebben
of er moest anderszins hulp worden geboden,
dan kon dat geregeld worden. Ook de zware
kruideniersboodschappen werden met de Spido
meegenomen en aan boord afgeleverd, terwijl
Harm Gort uitverkoren was om met het bootje
mee te varen om zijn rookartikelen uit
te venten. Deze mochten uitsluitend in de roef,
dus binnen, worden opgerookt. De overige
boodschappen werden meestal zelf gehaald en
meegenomen. Ook daarvoor kon men meevaren
met de Spido.
De Spido
De kinderen verkeerden in de gunstige
omstandigheid dat ze nu steeds bij hun ouders
aan boord konden zijn, hoewel het niet altijd
vakantie was. Ze gingen naar school in Baalder
en Hardenberg. Vriendjes en vriendinnetjes
konden gerust meekomen om aan boord te
spelen. Er was geen geheimhouding, de
schepen waren niet een soort van verboden
gebied. Op zoek naar berichtgeving in de
plaatselijke pers was er geen bericht over deze
munitieschepen te vinden in de betreffende
jaargangen van het Salland's Volksblad. Ook
de gemeentelijke archieven geven geen informatie.
De plaatselijke bevolking was echter vrij
nauwkeurig op de hoogte wat er zich in de
ruimen bevond, maar er was nooit sprake van
enig protest, er was geen ongerustheid over het
mogelijke veiligheidsrisico. De schepen lagen
er en dat werd aanvaard als een gegeven.
Tussen de schippers en de plaatselijke bevolking
ontstond in de loop der tijd een gewoon,
normaal contact. Desondanks vormden de
schippers toch ook wel een wereldje op zichzelf.
Naast toezicht en enkele controlewerk-

zaamheden was er vooral veel vrije tijd. Om
deze op wat aangename manier door te brengen
kon men de schippers regelmatig aantreffen
in café Potgiesser, hun stamcafé aan de
markt, vlakbij de haven waar de Spido afgemeerd
lag. Daar werden de nieuwtjes besproken
en zocht men eikaars gezelschap. De heer
Zwiers wist zich nog een merkwaardig voorval
te herinneren: "De schippers gingen 's
zaterdags een biertje halen bij Potgiesser. Er
was toen een schipper die het niet zo goed kon
verdragen, hij had er een paar te veel op. Op
het plein, hij was wat misselijk, gaf hij over,
waarna we hem met zn allen met de Spido aan
boord hebben gebracht. Daar kwam hij even
later tot de conclusie dat hij zijn gebit kwijt
was. Zijn vrouw was toch al kwaad, ze
schaamde zich zo, en dat werd nu nog erger.
We zijn teruggegaan, hebben het gebit
opgezocht, schoongemaakt en het hem
gebracht. Hij had weer tanden."
Bij hoog water
Vanuit het ministerie was er af en toe controle
die steekproefsgewijs werd uitgevoerd. Dan
werden de aantallen en de aard van de munitie
gecontroleerd.
Door het regelmatig contact met de controleurs
ontstond er ook met hen een zekere vertrouwelijkheid
en gemoedelijkheid. Eigenlijk
maakten ook zij deel uit van datzelfde wereldje.
Zo kon het gebeuren dat "er een controleur
van Defensie vlak voor de kerstdagen kwam
controleren of alles wel in orde was. En die
kwam ook bij Potgiesser terecht, waar wij al
zaten. Het was gezellig,
hij nam er een, en nog een, .. Uiteindelijk hadden
we moeite genoeg om hem in de wagen te
krijgen. Hij werd gereden door zijn chauffeur,
dus wat dat betreft was er niets aan de hand.
Het tekent alleen dat het er heel gemoedelijk
aan toe ging."
Beëindiging locatie Hardenberg
Door de ingebruikneming van de nieuw
gebouwde munitiemagazijnen verminderde de
opslag in munitieschepen. Ook overtollige
voorraden werden afgestoten. De locatie
Hardenberg werd in 1964 beëindigd. De laatste
schepen vertrokken naar de omgeving van
Kampen. In 1965 werd het laatste schip gelost
en kwam er een einde aan deze vorm van
munitieopslag. Schipper Zwiers hield het
schippersbestaan voor gezien, vooral vanwege
de gezondheidstoestand van zijn vrouw. Hij
ging voor anker in Hardenberg, aan de
Oelenveerstraat en kwam in dienst bij Wavin.
Al snel raakte het gezin hier ingeburgerd en
voelde zich thuis in dit deel van Salland. Zelfs
het dialect kregen ze na verloop van tijd
vrijwel accentloos onder de knie.
Zo kwam er een einde aan de aanwezigheid
van deze drijvende bommen op de Vecht, in
een periode dat men met een zekere argeloosheid
dit soort risico's als iets vanzelfsprekends
accepteerde.
Bron:
J. A. van Wiechen: Munitievoorziening door
de eeuwen heen. Den Haag 1983, pag. 130 -
132 De oplegging van munitie in binnenvaartuigen
tussen 1953 en 1965.
Met dank aan de heer A. Zwiers.
5

De grens in beeld (5)
Bij de Poffershut, een gedenkwaardige grensovergang.
Deze keer een artikel over de grensovergang bij de Poffershut. Al eeuwen een bekende overgang waarover
vele smokkelverhalen kunnen worden verteld. Ook een punt waar nogal eens verschil van mening was over
het precieze verloop. Ook de afwatering via de Rauwe Schlinge of Ruwe Slinge was vaak aanleiding tot
verschil. Hiermee sluiten we vooreerst onze serie artikelen over de grens tussen de gemeente Hardenberg en
Duitsland af Mogelijk komen we nog een keer terug met andere wetenswaardigheden over de grens, want ons
project loopt door en over de grens is veel te vertellen.
We beginnen hier bij grenspaal 121, de lage steen,
dit in tegenstelling tot nummer 120, de hoge steen,
zoals ze op een kaart van rond 1900 nog worden
vermeld en zo ze in de volksmond ook nog steeds
worden genoemd. In het grenstraktaat van 1824
staat het als volgt: ''Van den laatstgemelden steen
(120) loopt de grens verder regt op den zoogenaamden
lage steen, zijnde een keisteen zonder merkte
eken en voor de zoogenaamde ruwe Slinge gelegen.
Voorts over de plaats, waar de oude Poffershutte
heeft gestaan, langs de sloot van de landweer, tot
aan de Sallandse of Torensteeg..." In artikel 23
wordt aangegeven, dat de Hannoversen de
waterleiding tot de Poffershut moeten
schoonhouden en door de Nederlanders mogen geen
hindernissen worden "toegebragt" in de loop van de
Ruwe Slinge naar de Vecht, en een aangelegde dam
moet worden geslecht. Een landweer was een soort
wal in het land, die diende als bescherming tegen
water, ook wel als verdedigingslijn gezien en vaak
begroeid met houtopslag, zodat het vee er niet in of
uit kon. In 1819 stuurden de burgemeesters en
schout der Gemeenten de Stad Hardenbergh,
Gramsbergen en het Schoutambt Hardenbergh een
brief aan de commissaris van den Koning. Daarin
staat over het verloop van de rijksgrens onder
andere: "Door een aldaar liggend zederdt ongeveer
70 Jaaren verlaten Kampjen, al waar als toen eene
Hutte gestaan
heeft ........... en het vorengemelde Kampjen voor
een gedeelte op het Nederiandsche Territoir
6
K.Drenth /B de Vries
liggen en alzo de tegenswoordige zogenaamde
Pofferts Hutte van Herm Ramaker de Grenslinie niet
te beroeren, maar mede binnen dezelve op
Nederlandsch Territoir te staan." Kennelijk was dit
een vooronderzoek voor het
Geeft de wijzigingen bij grenscorrectie aan.

Situatie na de Grenscorrectie.
grenstraktaat van 1824. Volgens het traktaat van
1824 loopt de grens verder langs de Ruwe
Slinge, de landweer en zo naar de Vecht waar
weer een markering staat. Toen zijn alleen de
Grensstenen 121, 122, 123, 124, 125, 126 en
127 geplaatst, dus alleen de hoofdpalen en tussenpalen
met hele nummers. In 1866 kwam
Hannover bij Pruisen. Dat land kwam overeen
met Nederland om de bestaande grenspalen te
eerbiedigen, maar bij onduidelijkheden en
kronkels in de grens deze nader aan te duiden.
Er werden hulppalen geplaatst, met aan de ene
kant de N van Nederland en aan de andere kant
de P van Pruisen. Als nummer kregen zij
het nummer van de eerder geplaatste paal plus
een volgnummer, meestal in Romeinse cijfers.
Zo kwamen er langs de Ruwe Slinge en de
Poffershut de hulppalen 122-1 tot en met 122-
VII, op de kaart van 1900 zijn die nog aangegeven.
Toen beginjaren 1960 de afwatering overal
werd verbeterd, als gevolg van het in cultuur
brengen van afgegraven veengronden, werd
ook de Ruwe Slinge gekanaliseerd. De poffershut
was allang verdwenen en dus moest en kon
de grens ook worden aangepast. Bijgaand
kaartje laat zien, dat de grens nu de loop van de
gekanaliseerde Slinge volgt en dat de grensstenen
122-1 tot en met VII overbodig werden.
De oude 122-V is omgenummerd naar 123 en
staat nog op zijn oorspronkelijke plaats.
Tussenpaal 123, is een eerdere hulppaal uit
1867. Staat scheef to. v. de grens
Keurig is in een staatje aangegeven welke
stukjes grond van nationaliteit veranderden.
Om de balans sluitend te maken is de verderop
staande grenspaal 124 (bij de vroegere
Torensteeg) enkele meters richting Duitsland
verplaatst, zodat het aantal vierkante meters
grondgebied van Nederland en Duitsland gelijk
bleef.
De oude Hulppaal 122-VI is in 1994 gebruikt
om de weer opengestelde groene grensovergang
te markeren, een herinneringsplaat geeft deze
gebeurtenis aan. Deze steen staat dus niet als
officiële grenssteen te boek, dat is steen 123-1,
die aan de andere kant van de weg zou moeten
staan.
7

Herinneringsplaat, aangebracht op de grenspaal
122-VI
De genoemde Sallandse- of Torensteeg is met de rui
verkaveling verdwenen, (heette toen Toeslagweg).
Het was vroeger kennelijk een belangrijke
verbinding tussen Laar en
Hoofdpaal 124. Vroeger was hier een grensovergang
naar het Duitse Felgenhorst. Op oude
kaarten staat de weg als Torensteeg, later de
Toeslagweg, maar verdwenen bij de ruilverkaveling.
In het van 1824 wordt deze weg
Sallandse- of Torensteeg genoemd. De paal was nu
bijna niet te vinden, midden in de struiken
Gramsbergen/Hardenberg. De naam Torensteeg
doet vermoeden dat dit ooit een kerkpad was,
waarlangs de mensen ter kerke gingen, of in Laar
of in Hardenberg/Heemse of in Gramsbergen. Hier
staat hoofdpaal 124, die we bij onze zoektocht
maar moeilijk konden vinden, omdat hij midden in
een wilgenstruik stond. Nu niet meer zo'n
belangrijke plaats dus.
Op wacht in de eerste Wereldoorlog (1914-1918) bij
grenspaal 124. Uit het archief van de familie
Schuurhuis-Schuurman Heemserveen.
Na de Vecht loopt de grens langs een watergang in
de richting van de kolk bij de gemalen aan de weg
naar Coevorden. Paal 133 is de laatste in de
provincie Overijssel en staat in de dijk van de kolk.
Volgens het traktaat: " waar de Provinciën
Overijssel en Drenthe en het Graafschap Bentheim
aan elkander stooten."

"Plat ni-js"
"As 't kind maar een name hef". Met dit gezegde valt de warkgroep Dialect met de deure in huus.
Oons onderwarp is namelijk niet in een paar woorden samen te vatten want het handelt over
geboorte, naamgeving, vernumen, verjoardagen en de hele kroam d'r umhèn. Wi-j hebt ok de
ruumte niet um een volledig beeld te geven van alle gewoonten en gebruken rond dit gebeuren,
wat natuurlijk in elke streek ok weer verschillend is. Wi-j wilt gewoon deurgeven wat in oonze
herinnering op eslagen lig en wat 'r an de oppervlakte kwam toen wi-j gezamenlijk het onderwarp
ansneden. 't Is een gezellig (baker)proatie ewörden!
Geboorte
Wi-j hebt vastesteld dat er tot op heden gien
veraandering ekommen is in het geboren worden
op zichzölf(!) maar dat de gebruken en
gewoonten rond de geboorte hemelsbreed verschilt
met die van vrogger. Ten eerste kreeg de
jonge moeder toen weinig medische veurlichting
want ongeveer een moand veur de bevalling
stelden ze de dokter of de vroedvrouw pas
in kennis van de kommende gebeurtenis. Wel
worden heur deur femilie en buurvrouwen heel
wat "wieze" roadgevingen an de haand edoane:
"Ie mut niet meer onder de liende deurlopen
want dan kreg het kind een streep over 't
gezichte en gien knienn meer voeren want dan
he'j kaans dat het kind een hazelip-pie kreg" en
veule van dat soort bi-jgeleuvige uutspraken.
Ok het woord "zwanger" worden zelden
gebruukt. Eerder de gezegdes: "die hef wat
onder de schölk" en "doar kriegt ze d'r iene bij"
of "doar kriegt ze wat jongs".
Wi-j kunt oons ok niet herinneren dat er vrogger
een ooievaar in de tuun eplaatst worden met een
wasliende vol kinderkleerties; geboortekaarties
loaten drukken was zeldzaam, de femilie worden
zo veule mogelijk mondeling anezegd, en
vri-je dagen veur va zaten d'r ok niet in!
Meestal waren de noaste buurvrouwen anwezig
bi-j de bevalling die onder leiding van een
vroedvrouw stund. De kroamvrouw mos negen
dagen op bedde blieven. Die negende dag was
beslissend en as die zonder narigheid verstreken
was, ko'j weer gerust oademhalen. Sommige
Warkgroep Dialect
vrouwen zaten op de derde dag al weer onder de
koe of voerden de varkens maar de 9e dag
gungen ze toch veur de wissigheid maar weer op
bedde liggen. Dit alles zulle wi-j maar op het
bördtie van het bi-jgeleuf schoeven.
Kroamvrouw
De verzorging van moeder en kind lag bi-j de
noaste buurvrouwen, al heuld de vroedvrouw
of de dokter ok wel een ogie in 't zeil. Het kind
kreeg elke dag een wasbeurte maar de moeder
bleef doar gedeeltelijk van verschoond want
met (kold) water an een kroamvrouw kommen
was levensgevoarlijk! Een kroamvrouw mos
"eten en drinken en... ".(zie jaargang 18, nr. 2,
pag. 17) Sommige gezinnen beschikten over
een zogenuumde "baakster". (Het woord baker
klunk te mannelijk) En mannen kwamen d'r bij
de verzorging niet an te passé. Ze mochten
hoogstens het kind ange-
9

ven .... bi-j de burgerlijke stand en ok nog niet
zonder twee getugen. Tot an 't begun van de
20ste eeuw was dat verplicht. Meestal waren
d'r op 't gemeentuus wel een paar personen die
dit opknapten maar soms gungen d'r ok een
paar buren met. En dan worden d'r onderweg
ok nog wel even anelegd! ( " Kindverzoepen ")
Buurvrouwen hadden tot taak um 's morgens
en 's oamds het kind te verzorgen. Het zogenaamde
"kind lös doen ". Het kleine "poppie "
worden doarnoa weer stevig in ebakerd: vier
spelden an de luier en dan in 't pak. Een pakluier
was van flanel met een gehaakt raandtie.
Het woord luier was niet arg in zwang. Het
kind had een "doek" veur, ie gaven het kind
een dreuge doek, en was die nat, dan ha'j een
pisdoek.
In de kroamtied worden de kroamvrouw deur
de buren verwend met allerlei lekker eten, zoas
riest met krenten, riest met proemen, pudding
en soep. As 't even kon kreeg de kleine de
börste. As dat niet wol lukken was dat vrogger
een groot probleem. Verdunde koemelk was
dan een alternatief. Ok bint er veul kinderties
groot ebracht met geitemelk en beschuten!
In sommige buurten ha'j bekwoame vrouwen
met een zeker natuurtalent um kraamvrouwen
bi-j te stoan onder allerlei umstandigheden.
Disse vrouwen worden d'r ok steevaste bi-j
eroepen as "de vrouw op 't leste leup ". Een
jonge vader die wereldkundig maakten dat zien
vrouw een kind ekregen had, kon vol-
10
stoan met de mededeling: " 'k Heb de vrouw in
bedde". En as de mensen vreugen: "Nou, wat
is 't ewörden?" Dan kon 't gebeuren dat e zee:
"Een plaggenstekkertie" (jochie) of een "kousenstoppertie"
(magie). Zo was d'r toen 't rolpatroon
bi-j in ebakken!
Ooievaar
De buren mossen "an ezegd" worden. Dat was
meestal-het wark van oldere kinder. Ze gungen
dan de hele buurte deur um te vertellen dat er
bi-j die en die een jongezeune of jongedochter
geboren was. Ze waren in de veronderstelling
dat het ni-js veur iederiene uut de lucht kwam
vallen! Want een kind wus meestal van niks.
Over de oorsprong van 't leven worden niks
verteld, doar lag een groot taboe op. Wel worden
er verwezen noar de Schepper van alle
leven maar het gros van de kinder worden wies
emaakt dat de dokter of vroedvrouw het kleintie
bracht. In Hardnbarg was dat vrogger dokter
Kattewinkel. Die had een heel vruchtbaar
koffertie dat onuutputtelijk was. De ooievaar
had ok heel wat op zien geweten en op de
veulgestelde vroage: "Woar kom ik vandoan?"
kreeg een kind de meest onnozele antwoorden,
b.v. "Ie bint uut de boerenkool ekommen of
wi-j hebt oe achter een boom evunden met een
kwattie in de haand". Dat moeder een beetie
ziek was noa de geboorte van het ni-je breurtie
of zussie worden uut elegd met de dooddoener
dat ze deur de ooievaar epikt was. Leek dat de
olders wat te verre gezocht, dan kreeg de hane
't op de kop! Op ieder arf leup immers wel een
hane? Wat hebt ze oons veur de gek eholden!
Kleine Luuksie heurden 's morgens van zien
va: "De ooievaar hef oe vannacht een klein
zussie ebracht". "Weet ik", zee e. "Ik heurden
oe tegen de ooievaar zeggen: 't Regent, wi'j ok
een paraplu met hebben?" en kleine Henkie,
die evroagd worden of e zien zussie wol zien,
schreewden: "Nee, ik wil de ooievaar zien!"
Vernuming
Het vernumen van het kind was ok iets bijzunders.
En eigenlijk ok weer niet umdat de regels
doarveur vaste stunden. Was het eerste kind
een jochie, dan was de va van va an de

eurte, maar was het een meissie dan mos de
moe van va vernuumd worden. Het tweede
jochie worden vernuumd noar de va van moe.
Was 't een meissie dan noar de moe van moe.
Ze waren in ieder geval um en um an de beurte.
Een grootvader gaf te kennen noa de
geboorte van zien eerste kleindochter: "Ik wil
niet in de rökke ". Hi-j bedoelden dat zien
name niet an een wicht egeven mocht worden.
Een opoe: "Ik wil niet in de bokse ". As ze b.v.
Zwaantje heetten, had ze liever een wicht dat
zo enuumd worden dan een jochie Zwaantinus
te numen. In 't geval van allene maar "wichter
of jongs " zal d'r ok wel een oplossing evunden
ween.
Veul variatie en fantasie in de naamgeving was
d'r vrogger niet. (Tegenwoordig veul variatie
en te veul fantasie!) In 1913 was d'r een gezin
in E. in oonze gemeente woar 5 kinder waren.
De namen: Hendrika, Hendrik, Hendrikje,
Hendrik Jan en Jan Hendrik. In sommige
gezinnen kwamen twee Fenna's veur, as de
beide opoes Fenna heetten. Of twee Jennegies
maar dan worden 't vake oonze Jenne en oonze
Jennegie. Of grote Rieke en kleine Rieke. Of 't
oldste kind heetten gewoon "Zusse" of
"Breur". Vernumen was een serieuze plicht!
Tegenwoordig wordt er ok nog wel vernuumd!
Oma Lammegien b.v. kreeg een kleindochter:
Laetitia...en we noemen haar Kim!
Ok worden een kind wel is vernuumd noar een
kinderloze Diekemeuje of Harm-ome, en dan
maar ofwachten. Sommigen stunden d'r op dat
ze vernuumd worden. Was het kind noar
groffa enuumd die nogal driftig was en het
kind was ok met disse karaktereigenschap
ezegend, dan heuren ie 't gezegde: "Hi-j oardt
noar de name!" Tegenwoordig zegt ze " ( t Zit
in de genen ".
Kroamvesite
En dan kwamen de kroamvesites. Familie en
bekenden kwamen "ansprekken " "met een
kromme arm". Dat wol zeggen da'j een
geschenk bi-j oe hadden. B.v. een koeke of een
krentestoete. Grote krentenwegges geven, is,
dunkt oons, echt iets van noa de oorlog. De
buurvrouwen kwamen ok gezamenlijk op
kroamvesite. Meestal op een middag, in de
weke veur 't deupen. Op 't plattelaand ha'j
vrogger een hele reeks buren die in geval van
huwelijk, geboorte en dood de helpende haand
beuden. An de vrouwen was het veurbeholden
um op kroamvisite te goan. D'r worden dan
gezellig ekletst bi-j een koppie koffie of thee
met koeke. D'r is een tied ewest dat de vrouwen
bi-j die gelegenheid jenever en citroen
drunken. Ondertussen worden de jonggeborene
etoond en van schoot noar schoot deur egeven.
An 't ende van de vesite legden de vrouwen de
"goave " noast het koppie op 't schöt-teltie.
Zo'n 40 of 50 joar eleden was dat een kwattie
of 30 cent. Doar waren vaste ofspra-ken veur
in de boerschoppen. In Kloosterhaar worden
de kroamvisite "beschutenmoal" enuumd.
Maar "beschuit met muisjes " kenden ze toen
nog niet. Beschuten waren veur kleine kinder
en zieke mensen.
Verjoardagen.
An verjoardagen worden vrogger heel weinig
andacht besteed. De doatum kon zölfs
helemoale in 't vergeetboek raken. Dan zee
men: "Oonze zusse is in de bouw geboren" (dat
was in 't roggemeien) of "Appie is in 't
jappelkrabben geboren ". Heel olde mensen
weet nog te vertellen dat 'r een dag noa ow
verjoardag ezegd worden: "Oonze Gaigien hef
verduid gistern okjoarig ewest." En echte
cadeaugies worden d'r ok niet egeven. Een paar
ni-je kousen, een ni-je pette, een paar klompen,
enz. A'j as kind 't geluk hadden um op dezölde
dag joarig te ween as de inwonende grootolder
worden oe deur 't bezuuk van alles toe estopt.
In tegenstelling tot de uutgebreide
kinderfeessies van vandage an de dag vreugen
wi-j oons of: Tracteerden wi-j vrogger ok op
schoele a'w joarig waren? Ja, wi-j kregen een
zak pinda's met die toen nog apeneuten heetten,
en verdeelden die op 't schoelplein, weet
sommigen zich nog te herinneren.
En zo kunne wi-j nog wel een poossie deurgoan
want alles is nog lange niet verteld maar an
elke kroamvesite komp een ende. Tot de volgende
keer.
11

Erve Spalink
In het zuidoostelijkste deel van Kloosterhaar en dus ook van de gemeente Hardenberg, aan het
eind van de Groenedijk, op nr. 17, ligt in een omgeving van bos en groen het beheerdershuisje van
het landgoed Oldhorst, vanouds "erve Spalink".
Het huis is in RdH 2000/4 door mij al eens
aangehaald in het artikel over bijnamen in
Kloosterhaar als woning van "Jan Lubben" (J.
Schepers Lzn.) Ook dhr. K. Oosterkamp heeft
in datzelfde nummer in zijn artikel over de
Oldhorst en de familie Reyers het als "Hans en
Grietje-huisje" aangegeven. Erve Spalink is
oud. Het voormalige oude huis dateert uit de
eerste helft van de 19 de eeuw. Bewoond door
verschillende families Spalink. Deze namen
komen we nog vaak tegen in o.a. Kloosterhaar
en Bruinehaar. Ook de familie Markfluwer had
nog een deel Spalinkbloed door de moeder van
Harm Hendrik, Berendiena Spalink. En in de
Luismansstam komen we ook Spalinks tegen.
Het erve Spalink
12
J. Reinders
In 1856, toen het kanaal naar de Haandrik
klaar was, liet veenderij Van Royen de Van
Royenswijk graven van Bergentheim naar
Kloosterhaar en werd begonnen met de exploitatie
van de venen aan weerszijde van deze
wijk en verder de Kloosterhaarse venen. Bij de
aankoop van de veengronden behoorde ook de
aankoop van het boerderijtje op erve Spalink
en later, begin 1900, grote delen van de
Vriezenveense venen, "de Supelplus".
Erve Spalink lag in de hoek Groenedijk -
Striepedijk - Zwartedijk.
De Groenedijk liep vanaf Kloosterhaar rechtdoor
naar Bruinehaar. De Striepedijk als karre

spoor en schapendrift vanaf de Striepe, later
"de Klinge", langs grenspaal 99, welke ongeveer
300 meter op Nederlandse grond staat. Op
deze steen staan drie namen: Salland, Twenthe
en Bentheim.
Verder liep de Striepedijk langs erve Spalink
en over de Groenedijk dwars door de venen als
Zwartedijk richting Sibculo. Als smokkel-pad
is de Striepedijk veel gebruikt. Vanaf de
Striepe richting Sibculo, en Kloosterhaar was
vroeger ook Sibculo, werd veel gebruik
gemaakt van de Groenedijk. Het landschap
was in die jaren anders dan tegenwoordig. Nu
golvende, vaak aangeplante,
bossen en struiken, akkers en weiden, toen uitgestrekte
heide en uitzicht naar alle kanten.
Vanaf erve Spalink zag je zuid-west over de
Barghaar en verder over het veel lagere
Vriezenveense veld, verdeeld in smalle kavels
vanaf Vriezenveen tot aan Kloosterhaar, eigendom
van diverse Vriezenveense inwoners.
Richting zuid-oost en oost over de Striepedijk
over de heide en erve de Schutte en verder tot
Bruinehaar en richting de Brink met de erven
Grootboers, Jansboer en Albertsboer, en tot de
grenspaal 99 en de Striepe. Richting noord
overzag je dan het woeste veld van de
Kloosterhaarse venen.
13

Het huis tijdens de bewoning door fam J. Lubben
De huidige situatie
14

Een deel van de heide vinden we nu nog over
de voormalige Striepedijk en verder op de
hoogte bij Bruinehaar.
De Spalinks waren kleine boeren die naast het
boeren bijverdienden met schapen houden en
turfsteken.
De Groenedijk is al in de 18 de eeuw op oude
kaarten aangegeven. Ze loopt nu vanaf erve
Spalink verder als Driehoeksweg, genoemd
naar veenderij de Driehoek van gebr. Dekker.
Toen er nog geen sprake was van veenderij
Dekker, was het gewoon Groenedijk tot aan
Bruinehaar.
In die tijd een slechte tot zeer slechte weg met
een ondergrond van veen, wat in het najaar bij
het drukke vervoer van turf en boekweit grote
problemen gaf.
Vooral het lage gedeelte tussen erve de Schutte
en Bruinehaar, het lage gat, was dan slechts
met grote moeite begaanbaar. Het lage gat liep
hier door het veen. Als we kijken naar de
hoogteverschillen, is het geen wonder: het
hoogste punt op de Striepe is 26,7 m + AP en
het hoogste punt van Sibculo is 21,3 m + AP.
Daartussen de Vriezenveense venen met 14,1
m + AP.
Over deze problemen is veel en voortdurend
geklaagd bij de betrokken instanties, maar de
burgemeesters van Hardenberg en Vriezenveen
speelden elkaar de bal toe en samen de bal naar
de graaf van Rechteren in Almelo, de eigenaar
van de gronden en dus ook van de weg. Het
resulteerde in een afwijzing. Ook Spalink
krijgt op 10 juli 1853 op zijn klacht een
afwijzing. Op 27 juli 1853 wordt dit door
Spalink weer aan de burgemeester van
Hardenberg voorgelegd. De burgervader is op
bezoek en ziet met eigen ogen hoe slecht de
weg is. Ook na het voorgelegd te hebben aan
de Gedeputeerde Staten in september 1853
krijgt hij te horen dat dit college geen enkel
machtsmiddel heeft om de weg in orde te laten
brengen. Dit heeft geduurd tot 1921 toen de
eerste verharde Groenedijk werd aangelegd.
(P. G. J. Groenewold: Heemkunde ) Het zal
duidelijk zijn dat het gedeelte van het lage gat
flink opgehoogd moest worden. Als we nu
over de al weer vernieuwde Driehoeksweg
gaan, zien we nog het hoogteverschil met de
lage akkers tot aan de Engbertsdijk.
Het oude boerenhuis van erve Spalink is later
geheel of gedeeltelijk vernieuwd. De familie
Reyers die na de vervening gronden aankocht
van veenderij Van Royen, stichtte na 1933
twee boerderijen: de Petronellahoeve en
Heerjansland, en bouwde op het landgoed De
Oldhorst, een prachtig zomerverblijf. Ze kreeg
eveneens erve Spalink in eigendom. Het huis is
door diverse Spalinkfamilies bewoond
geweest. Daarna, bij de aankoop door
veenderij Van Royen en later door de familie
Reyers, werd het huis verhuurd. Hier hebben
achtereenvolgens gewoond (o.a.) fam. W.
Zoomer, P Klos, J. Lubben (J. Schepers Lzn),
A. Veldhuizen, J. H. Ekkel, J. Schouwink.
In 2001 werd het huis van het vroegere erve
geheel gerenoveerd en uitgebreid naar de eisen
van deze tijd. Tot volle tevredenheid van de
huidige eigenaar Mr. M. J. G. Reyers.
Na deze renovatie wordt het beheerdershuisje
nu met groot genoegen bewoond door de familie
Jan-Henk en Githa Sickman-Kampmann en
kleine Tim.
Zowel bij Jan-Henk als bij Githa stromen
vanaf betovergrootmoederszij de nog enkele
spatjes Spalinkbloed door de aderen.
15

Het gevelbeeld van de Groene Welle (Beelden van ons 1)
In onze directe omgeving zijn een aantal kunstwerken te zien. Ze zijn van ons, omdat ze opgesteld
staan of hangen in de publieke ruimte of van daaruit voor ieder zichtbaar zijn. Bovendien hebben
opdrachtgevers en kunstenaars met deze objecten geprobeerd een beeld te geven van hoe zij de
werkelijkheid beleefden, of hoe ze de werkelijkheid graag wilden zien. Tenslotte zijn het onze
beelden, omdat wijzelf als toeschouwers, ons er - soms en misschien - in kunnen herkennen. In deze
eerste aflevering het gevelbeeld van de Groene Welle aan de Piet Heinstraat.
Op 6 februari 1967 opende mr. B. W.
Biesheuvel, minister van Landbouw en
Visserij, de nieuwe Chr. Middelbare
Landbouwschool aan de Piet Heinstraat in
Hardenberg. De CBTB had in 1921 al het initiatief
genomen om christelijk middelbaar
landbouwonderwijs te starten. Het stond toen
nog in de kinderschoenen en het begin was
bijna symbolisch: in een oude bewaarschool
Het beeld van de terugkerende verspieders
16
K.Oosterkamp
aan het Middenpad. Al in 1923 kon aan De
Brink een nieuw gebouw worden betrokken
dat na 44 jaar weer werd verlaten voor de
modern ingerichte locatie aan de Piet
Heinstraat.
De strakke gevel van het gebouw wordt boven
de toegangsdeur gesierd met een monumentaal
gevelbeeld in reliëf van de hand van de beeldhouwer
Willem H. Berkhemer. Het beeld is

Bestuur:
Stephanoten
Mededelingen van het bestuur en werkgroepen
Bijlage Rondom den Herdenbergh 2e kwartaal 2002
Tijdens de jaarvergadering heeft het bestuur toestemming gekregen van de leden om een vacature in het
bestuur t.z.t. in te vullen. In de meivergadering heeft het bestuur unaniem ingestemd om mevr. D. Reefman te
benoemen tot algemeen bestuurslid. Daarmee zijn alle negen bestuursfuncties ingevuld. Verder is Erwin
Wolbink naast secretaris benoemd tot penningmeester. Mevr. Alie van der Kamp-Wildeboer zal voortaan als
algemeen adjunct optreden. Het bestuur ziet er derhalve als volgt uit: Harm Hoving (voorzitter), Erwin
Wolbink (secretaris, penningmeester), Alie van der Kamp-Wildeboer (algemeen adjunct), Jan Sierink (lid),
Henny Reinders (lid), Arnoud Pullen (lid), Koop Drenth (lid), Grietje Bakker-Altena (lid) en Dieky Reefman
(lid).
Nieuwe leden
N. Ballast, Anerweg-Zuid 61, 7775 AR Lutten
M. Benjamins, Allmendstrasse 9, CH 3014
Bern, Zwitserland
H. Breukelman, Ed Flipsestraat 16, 7558 DS
Hengelo
E. Enting, Handelsstraat 36, 7772 TR
Hardenberg
E.H. Geerligs, Hoekweg 2a, 7793 HR
Hoogenweg
A. Geertjes-Huisjes, Sallandsestraat 30, 7772
BZ Hardenberg
J.H. Grootoonk, Roskampweg 3, 7778 HJ
Loozen
L. Hidding, Anerweg-Noord 76, 7775 AT
Lutten
J.H. Hutten, Eduard Verkadestraat 93, 7558
TK Hengelo
J. Jans, Parallelweg 20, 7691 AA
Bergentheim
W.H. Lugers, Stieltjeskanaal 27, 7764 AH
Zandpol
M. Luisman-de Haan, Kerkweg 23, 7691 AJ
Bergentheim
H. Merjenburgh, Nering-Bögelstraat 48, 7731
EM Ommen
G. Nijman, Akkerweg 1, 7693 PL Sibculo
A.J. Odink, Kometenlaan 2, 7771 EM
Hardenberg
L. Oldengarm, Kiezelweg 8, 7775 PE Lutten
H.B. Ooihorst, Witte de Withstraat 25, 7772
XV Hardenberg
E. van den Poll, Hofsteeweg 2, 7798 CB
Collendoorn
H. van den Poll, Hofsteeweg 4, 7798 CB
Collendoorn
H. Pullen, 't Lijntje 4, 7695 SB Bruchterveld
A. te Rietstap, Verdiweg 233, 3816 KG
Amersfoort
H. van Rijn, Hanzelaan 78, 7607 NX Almelo
G.E.A.U. Schouw, Van Bossestraat 15, 4384
BG Vlissingen
H.J. Schutte, Begherstraat 6, 7671 BG
Vriezenveen
R. Siebelink, Dr. Albert Schweitzerplein 7,
7772 ED Hardenberg

• J. Tempelman, Catharinadaal 49, 6715 KA Ede
• G. Tol, Waterlelie 9, 7772 MS Hardenberg
• J.A. ter Voorde, Radewijkerweg 12, 7791 RG
Radewijk
• H.H. Welink, Jan Vermeerstraat 48, 7771 WH
Hardenberg
Nieuwe aanwinsten
• boek: 'Wi'j bakt graag veule', van Schipper's
Bakkerij tot Schipper Groep
• origineel bonboekje van 'distributiekantoor
Hardenberg' met bijbehorende bonnen, schenking
van W.T. v.d. Meer uit Zwijndrecht
• het getranscribeerde markeboek van
Bergentheim, schenking van HJ. Hilberink uit
Emmeloord
• boek: 'Hervormde kerk Bergentheim, 75 jaar',
schenking van HJ. Hilberink uit Emmeloord
• boek: 'De Winterkraaien' (Ie druk), 1945, van Aar
van der Werfhorst, schenking van A.A.C.
Maaskant te Zwolle
• schilderij: 'De Grendel', boerderij te Mariënberg,
schenking van A.A.C. Maaskant te Zwolle
• 2 boeken familiegeschiedenis van het geslacht
Seinen
• boek: 'Van toverlantaarn tot kinematograaf',
schenking van A. de Boer-Martens te Sloten
• foto van ereboog tijdens 600 jaar Hardenberg en
olieverf schilderij, geschonken door B. Nieborg
te Hardenberg
• boek: 'Nederland in den goeden ouden tijd,
zijnde het dagboek van hunne reis te voet, per
Klepperavondtoer 2002
Het programmaboekje van de Klepperavondtoer
van dit jaar wordt door Gerrit Rosier (namens
comité Hardenberg Klepperstad) ingeleid met de
volgende woorden:
'Omdraaien...
Gewoon eens omdraaien en de andere kant op
kijken. Je weet niet half wat er achter je ligt. Soms
is opzij kijken al voldoende; kijken naar
2
• J.H. Wemekamp, Hancate-Oost 11, 7447 TL
Hellendoorn
• G. Willems-Hakkers, Stenendijk 2, 7685 PE
Beerzerveld
• H. Withaar, Broekdijk 52, 7695 TE
Bruchterveld
trekschuit en per diligence van Jacob van Lennep
en zijn vriend Dirk van Hogendorp door de
Noord-Nederlandsche provintièn, in den j are
1823'
• boek: 'Karel Overijssel, een Christenrebel', o.a.
over de verzetsgroep 'Trouw' te Bergentheim,
door H.W. Poorterman
• boekje: 'Landgoed Beerze', uitgave van
Vereniging Overijssels Particulier Grondbezit
• boek: 'Oostloorn, Dorpsschetsen', door S.
Ulfers
• boek: 'Volcmar de Ommelandvaarder', door A.
v.d. Werfhorst
• boek: 'De grote stille knecht', door A. v.d.
Werfhorst
• 3 ansichtkaarten 'Pastorie Hardenberg, anno
1903', 'Voorstraat bij de Brug' en 'Jeugdherberg 't
Weidehuis te Heemse, anno 1942'
• voorzittershamer, in 1963 geschonken aan de
gemeente Hardenberg (bij opening nieuwe
gemeentehuis) door waterschap De Bovenvecht;
in bruikleen
J. Zandman, Venneweg 13, 7798 CW
Collendoorn
dat wat er naast je ligt. Want naast Hardenberg, ligt
een gebied waar de - voor ons zo vertrouwde -
Vecht haar water vandaan krijgt. Opnieuw is de
Historische Vereniging Hardenberg er in geslaagd
een buitengewoon afwisselend programma samen te
stellen, waar u volop van kunt genieten. Samen met
de vrienden van de Heimatverein Emlichheim und
Umgebung hebben een aantal enthousiaste
vrijwilligers van

de vereniging ook dit jaar weer een tocht weten te
organiseren, die wij met trots De Klepperavondtoer
noemen.'
Een rustig rijdende comfortabele bus met een
vertellende gids, onderbroken door enkele stops,
staan garant voor een succesvolle formule.
Relevante informatie over natuur en cultuurhistorie,
landbouw en waterhuishouding kweekt begrip en
kan de liefde en de beleving voor het omringende
landschap versterken. Evenals voorgaande jaren
ontvangen de deelnemers een boekje om het een en
ander nog eens rustig na te kunnen lezen. Op het
programma staan onder meer een bezoek aan de
gerestaureerde historische schans 'Katshaar' en een
demonstratie zandtapijt-strooien in een oude
boerderij. De koffieshop in een voormalige turfstrooiselfabriek
roept herinneringen op aan het
Kalender
verleden van de verveningen. Aansprekende projecten
langs de route zijn het Europark Coevorden-
Emlichheim en de noodoverloop (retentiegebied)
De Meene tussen De Haandrik en Anerveen.
Elke dinsdagavond vertrekt vanaf het
Stephanusplein een (of meer) touringcar(s) van de
firma Sickman om u door het prachtige gebied van
'Velt en Vecht' te toeren. Nadat u deze tocht hebt
meegemaakt, weet u o.a. alles van de vloeivelden
in De Krim, het rustieke plaatsje Dalen en het
veendorp Steenwijksmoer. U kunt de buskaartjes
voor de klepperavondtoer kopen bij Tabaksshop De
Poort aan de Stationsstraat la in Hardenberg, voor €
10,- per persoon (programmaboekje inbegrepen).
Namens het bestuur van de vereniging, prettige
reis!
28 mei - 27 augustus 2002: Elke dinsdagavond Kleppertoer. Aanmelding en € 10,- per persoon betaling
vóóraf bij Tabaksshop De Poort, Stationsstraat la, Hardenberg. Vertrek 18.00
uur (in augustus 17.00 uur) vanaf het Stephanusplein
Woensdag 19 juni 2002: Dagexcursie - bus 1; zie Excursie Friesland; vertrek 08.00 uur vanaf het
Stephanusplein
Donderdag 20 juni 2002: Dagexcursie - bus 2; zie Excursie Friesland; vertrek 08.00 uur vanaf het
Stephanusplein
Dinsdag 22 oktober 2002: Wim Vlaanderen vertelt over 'Begraven door de eeuwen heen'
Knallend begin samenwerking vier historische verenigingen (musea) in
de gem. Hardenberg
De Napoleonschans te Loozen, tussen Gramsbergen
en Hardenberg, is ruim 200 jaar geleden
aangelegd. Maar een kanonschot is er - zeer
waarschijnlijk - nooit gevallen. Tót vrijdag 17 mei
jongstleden, toen er maar liefst vijf keer een
oorverdovende knal was te horen. De eerste vier
schoten werden afgevuurd door vertegenwoordigers
van de samenwerkende musea in de gemeente
Hardenberg (Stichting Oudheidkamer
Hardenberg, Cultuurhistorisch Infocentrum
Vechtdal te Gramsbergen, Museum 't Oale
Meestershuus Slagharen en Oudheidkamer
Dedemsvaart) en de laatste - met het echte grote
kanon - door wethouder Max Westbroek. Op deze
historische plek, pas geleden door Staatsbosbeheer
aangekocht en op termijn toegankelijk voor
publiek, werd het startsein gegeven voor een
intensieve(re) samenwerking.

Het eerste zichtbare resultaat van de samenwerking
is een cultuurhistorische fiets-/autoroute van
Kadastrale Atlas voor Avereest en Gramsbergen
In de Turfschuur van de Historische Vereniging
Avereest is onlangs de Kadastrale Atlas Avereest-
Gramsbergen gepresenteerd. Het is de negende
atlas die onder auspiciën van de stichting
Kadastrale Atlas 1832 Overijssel werd uitgebracht.
Dalfsen en Hardenberg gingen al voor en Ommen
zit nog in de pen. In totaal is nu ongeveer éénderde
van het Overijssels grondgebied te boek
gesteld. Dhr. Den Otter, in het dagelijks
.
ongeveer 100 kilometer tussen Vecht, Reest en
Dedemsvaart. Het eerste exemplaar werd overhandigd
aan de wethouder. In het routemapje zitten
vier folders met informatie over de musea in
Slagharen, Gramsbergen, Dedemsvaart en
Hardenberg.
Op de oude Schans in Loozen werden de folders
door middel van een echt kanonschot gepresenteerd.
De wethouder prees het initiatief van de
verenigingen om samen te werken, want tenslotte
zijn we niet eikaars concurrenten maar collega's,
met een gezamenlijk doel, het bevorderen van de
cultuurhistorie in de gemeente Hardenberg.
Foto 's gemaakt door: Roel Gritter
leven medewerker van het Historisch Centrum
Overijssel (voorheen: Rijksarchief), reikte de
eerste exemplaren uit aan Ignaat Simons uit
Dedemsvaart, Frits Krikke uit Gramsbergen en
wethouder Max Westbroek van de gemeente
Hardenberg.
Er zijn 400 exemplaren gedrukt waarvan het
merendeel reeds bij inschrijving is verkocht. Bij
de historische verenigingen in Gramsbergen en
Avereest kunt u de atlas kopen.

enige vierkante meters groot en is uitgevoerd
in blauwe hardsteen. De voorstelling is ontleend
aan Numeri 13 vers 23: Toen zij (de
twaalf verspieders) in het dal Eskol gekomen
waren, sneden zij daar een rank met één tros
druiven af, die zij met hun tweeën aan een
draagstok droegen; ook enige granaatappelen
en vijgen. We zien inderdaad twee personen
met de genoemde vruchten. De overige tien
zijn niet uitgebeeld: zij zouden niet gepast
hebben binnen de proporties van het beeldhouwwerk.
Willem Berkhemer (1917 - 1998) had deze
opdracht gekregen. Hij was geboren in Batavia
(Ned.-Indië). Zijn leven lang zou hij zich beïnvloed
weten door de Oost-Aziatische kunst en
cultuur. Na zijn HBS - tijd studeerde hij in Den
Haag en Amsterdam om tekenleraar te worden.
De oorlog doorkruiste echter zijn plannen. Hij
raakte betrokken bij de illegaliteit en ook
ontwikkelde hij in de bezettingsjaren zijn
affiniteit met het toneel verder. In Batavia had
hij al ontdekt dat hij kon beschikken over een
goede voordracht. Vooral na de oorlog zou hij
naam maken als voordrachtskunstenaar. Daartoe
had hij een aantal omvangrijke teksten in zijn
geheugen opgeslagen welke hij voor publiek
declameerde. Zijn voorkeur ging uit naar bijbelgedeelten,
zowel uit het Oude als uit het
Nieuwe Testament. Daarnaast stonden sprookjes
van Andersen op het repertoire, maar ook teksten
van de Russische schrijver Tsjechov. Hij
werd, mede vanwege zijn tekstkeuze, vooral
bekend in christelijke kring. Zijn optreden werd
zeer gewaardeerd, vooral toen zijn voordrachten
van de Psalmen omlijst en begeleid gingen worden
door de harpiste Rosa Spier.
Beginjaren '60 verzette de heer Berkhemer de
bakens en hij werd beeldhouwer. Bij het ontwerpen
kwam zijn tekenopleiding goed van
pas, de beeldhouwtechniek maakte hij zichzelf
eigen, in die zin was hij autodidact. Van het
begin af aan toonde hij een bijzonder sterke
voorkeur voor harde steensoorten. Hoe harder,
hoe beter: graniet, marmer, blauwe hardsteen,
lavasteen. Daarnaast maakte hij ook beelden in
brons. Zijn bekendheid in christelijke groe-
pen en organisaties, opgebouwd door zijn
voordrachten, leverden hem al gauw opdrachten
op. Zo wilden diverse kerken graag een
nieuw doopvont van hem. Na enige jaren in
Wageningen en Arnhem gewoond te hebben,
kreeg hij in 1975 de unieke kans om te wonen
en werken op het landgoed Velhorst, tussen
Lochem en Vorden, Het gezin betrok de tuinmanswoning,
de voormalige orangerie werd
Berkhemers werkplaats. In deze paradijselijke
omgeving kon hij naar hartelust zijn talent
ontwikkelen en werken. Hoewel er een enkel
abstract beeld van hem bestaat, was de
figuratie bij Berkhemer eigenlijk steeds zijn
uitgangspunt. Het resultaat was echter nooit
een realistische weergave van de
werkelijkheid. Berkhemer zocht altijd naar een
vorm van stilering, waarbij allerlei onbelangrijke
detaillering werd weggelaten, zodat de
essentie beter tot uitdrukking kon worden
gebracht. Uiteraard keek hij met belangstelling
naar de beelden van zijn grote tijdgenoten als
Moore, Zadkine en Brancusi, maar zijn grote
betrokkenheid, kennis en liefde toonde hij voor
de Romaanse kunst, in het bijzonder die in
Frankrijk. Deze bijna altijd kerkelijke kunst
kent ook een zekere stilering waarbij de figuren
ontheven worden van hun individualiteit
en daardoor algemene geldigheid krijgen. De
Romaanse beeldhouwkunst is monumentaal
van aard, zij ondersteunt de architectuur en
vormt een onderdeel ervan: ze bestaat voor
De heer W. Berkhemer in zijn atelier
een groot deel uit reliëfs.
Willem Berkhemer had zijn geestelijk onder-
17

dak gevonden bij de Christengemeenschap,
een christelijke groepering die streefde naar
religieuze en geestelijke vernieuwing onder
invloed van Rudolf Steiners antroposofie.
Berkhemers beelden bevatten altijd een duidelijke
symboliek: ze verwijzen naar een hogere
geestelijke werkelijkheid. Ze waren nooit
alleen maar bedoeld als decoratie. Deze hang
naar het geestelijke beleefde hij ook in de
muziek en de poëzie. Niet alleen las en interpreteerde
hij gedichten, hij gaf daar ook les in
en hij schreef poëzie. Vooral de dichter Gerrit
Achterberg fascineerde hem, in Wageningen
werd zijn monument voor Achterberg
geplaatst.
Vanuit deze achtergrond is het begrijpelijk dat
Berkhemer voor een christelijke landbouwschool
dit bijbels motief gebruikte. Het valt
ook prachtig samen: het beeldt de opdracht uit
aan de jonge boeren en tuinders om het
beloofde land, het land overvloeiende van
melk en honig, dichterbij te brengen, zelfs te
realiseren. De verspieders van de landbouwwetenschap
laten zien dat het er is en dat het
haalbaar is. Niet alleen nationaal, ook mondiaal
is er de opdracht aan de landbouw om de
hongerigen van deze aarde te voeden.
18
In 1967 leek een dergelijk perspectief in het
licht van de zich sterk ontwikkelende landbouwwetenschap
haalbaar. Helaas is sindsdien
dat toekomstbeeld aan erosie onderhevig
geweest. De landbouw werd geplaagd door de
schadelijke milieueffecten, door grootschalige
uitbraken van veeziekten, door toenemend
consumentenwantrouwen ten aanzien van de
voedselveiligheid. De sector kreeg het zwaar te
verduren en ging zich bezinnen over de koers
die er nu naar de toekomst moet worden
gevolgd. Een toekomst waarin zaken als duurzame
ontwikkeling, zorg voor het milieu, voldoende
en veilig voedsel voor alle mensen
essentieel zullen zijn.
Ook binnen dit perspectief kan het gevelbeeld
functioneren: daarvoor is het hecht verankerd in
het ideaal van het land van melk en honig. Dat
ideaal vertoont nog steeds geen erosie, evenmin
als het beeld dat toont in letterlijke zin: daarvoor
heeft beeldhouwer Berkhemer een steensoort
van voldoende hardheid gebruikt.
Met dank aan de heer Koning, oud-directeur van
de Middelbare Landbouwschool en de heren M.
en J. Berkhemer, zonen van W. Berkhemer.

Schanszicht
(Huizen van naam 17)
Het huis aan de Hoogenweg 53 dat de naam Schanszicht draagt, nodigt ons uit om vanuit het
huis ook weer even zicht te krijgen op de oude Venebrugger schans.
Het huis is in 1926 gebouwd in opdracht van
de heer J. Lennips. Het was niet zijn bedoeling
om er te wonen: hij belegde graag in huizen en
de bouw van nr. 53 paste in dit streven. De
heer Lennips had een levensmiddelenzaak aan
de Hoogenweg, zijn dorpsgenoten deden hun
boodschappen bij hem, bij Lennips-Jan.
Familie Wolbers heeft eerst enige jaren in het
huis gewoond. Daarna mocht familie Olsman
het pand bewonen. De heer H. Olsman was
werknemer bij de firma Lennips. In augustus
1961 kocht de heer R. Huisjes het huis en ging
het vanaf 1962 met zijn gezin ook bewonen. Na
enige tijd ontstond het idee om dit huis,
opvallend door het in verhouding hoge puntdak,
een naam te geven. Het werd dus Schanszicht,
in 1984, een enigszins voor de hand liggende
naam, omdat men vanuit het huis kan kijken
naar het laatste restant van de schans.
De heer J. T. A. te Gussinklo laat in zijn bijdrage
in het eerste nummer van ons tijdschrift
Hoogenweg 53: Schanszicht
K. Oosterkamp
in 1984 de geschiedenis van de schans beginnen
in 1593, toen de Spaanse veldheer
Verdugo dit verdedigingswerk liet aanleggen
tegen de mogelijke invallen van de Nassause
troepen. Het strategisch belang van deze plek,
een smalle doorgang tussen uitgestrekte veengebieden,
had ook de bisschop van Utrecht al
onderkend door er een versterkt huis te stichten
(ca. 1400). Diverse bronnen laten de eerste
aanleg van de schans daarmee samenvallen. In
de 80-jarige oorlog hebben zich op en rond de
schans ook inderdaad gevechtshandelingen
voorgedaan.
Daarna bleef het lange tijd rustig in
Venebrugge. Pas in de Franse tijd, 1799-1800,
volgde vernieuwing en uitbreiding met redoutes
(veldschansen met alleen uitspringende
hoeken), aarden wallen en grachten. Dit complex
is goed waar te nemen op de detailkaart
uit de Grote Historische Atlas 1830 - 1855 van
Wolters-Noordhoff. De Venebrugger schans
maakte deel uit van de eerste verdedigingsgordel,
de tweede was de Loozense linie,
verder landinwaarts.
De militaire betekenis zou voor de moderne
oorlogvoering echter snel aan betekenis inboeten
en in de 20 ste eeuw geheel verdwijnen. De
schans raakte in verval, werd vergraven en
geëgaliseerd, de grond werd landbouwkundig
aangewend.
Er rest nog een klein restant, een redoute met
nog duidelijk zichtbare punten, ca. één hectare
groot, gelegen tussen akkers en weilanden en
vanaf de openbare weg als bosje zichtbaar. Het
is eigenlijk een door bos bedekte aarden
verhoging omringd door een gracht die lijkt te
19

Detailkaartje met de schans tussen de venen na de Franse tijd
De schans als landschappelijk element
verlanden. Ze is echter nog steeds verraderlijk
diep, gevuld met water en modder. Het als
monument 13331 aangeduide geheel wordt
20
omschreven als een terrein van hoge archeologische
waarde. Daarom moeten alle verstorende
grondwerkzaamheden achterwege blijven. (Het
Oversticht, Zwolle)
Het resultaat is een aardig natuurlijk en landschappelijk
element dat vooral dienst doet als
broed- en rustplaats voor het wild. Het historisch
aspect manifesteert zich vooral in het weten van de
geschiedenis.
In elk geval hebben de bewoners van Schanszicht
nog steeds zicht op de laatste restanten van dit
historisch verdedigingswerk.
Met dank aan de fam. R. Huisjes en H. J.
Timmerman

Het stadhuis van Hardenberg
De Historische Vereniging Hardenberg en omgeving is enkele jaren geleden bij het Museum
Oudheidkamer ingetrokken. Onder de naam HistorieKamer zijn ze te vinden in het oude stadhuis
aan de Voorstraat. Dit stadhuis verloor haar functie in 1941 toen Stad- en Ambt Hardenberg werden
samengevoegd en de nieuw gevormde gemeente het raadhuis van Ambt Hardenberg te Heemse
betrok. Voordat het stadhuis - in 1969 - als museum werd ingericht diende het als onderkomen voor
de afdeling gemeentewerken. Ook bood het onderdak aan de Usselcentrale, Belastingdienst,
Arbeidsbureau en VW. De ruimte gelegen aan de Ganzenstraat (nu Wilhelminaplein) werd later
vergroot en deed dienst als brandweerkazerne. Het noordwestelijk gedeelte van dit pand is bijna
twee eeuwen oud en gelegen ten oosten van de Hervormde 'Stephanuskerk. Sinds 6 oktober 1969
staat het gebouw op de Rijksmonumentenlijst, toentertijd vastgesteld door het Ministerie van
Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk.
D. Hesselink-Zweers
Geschiedenis vergaderden in het stadhuis of, als de burgers
In 1362 werd het stadsrecht van Nijenstede hun stem moesten uitbrengen, in de kerk.
(thans Stationsstraat en omgeving) verlegd Doordat de stad twee keer door brand werd
naar het kasteel Hardenberg, dat toen verwoest, zijn samen met het stadhuis, veel
ommuurd en dus veiliger was. De schepenen documenten in vlammen opgegaan. Deze
en raden van deze nieuwe stad Hardenberg archiefstukken hadden misschien opheldering
21

kunnen geven over de precieze locatie van het
pand. Niet alleen de grote branden in de jaren
1497 en 1708, maar ook een rigoureuze opruiming
van het stadsarchief in de negentiende
eeuw zijn hieraan debet.
Een lakzegel van de Stad. In de rand een inscriptie
'1783 den 24 februariï'. Het opschrift luidt 'Sigillum
Civitatis Hardenbergae' en ( S. Stephanus'. (In de
R.S.H. Bakker zaal van Museum Oudheidkamer zijn
in 2002 diverse 'bestuurlijke' voorwerpen
tentoongesteld, zoals stempels, zegels en
ambtsketenen.
Na de grote brand van 1708 trokken de burgemeesters
het land door om te collecteren, van
Zeeland tot Groningen en van Amsterdam tot
Bentheim. Zij kregen een brief mee welke was
gezegeld met het kleine stadszegel. Telkens
werd vermeld dat het grote zegel was gesmolten
in het raadhuis. Uit de opbrengst van deze
inzameling werd een bedrag van 74 gulden
uitgetrokken voor de bouw van een nieuw
stadhuis. Uit een verdrag dat in 1713 werd
gesloten met de Stad Amsterdam (veel burgers
uit Hardenbergh waren reeds verhuisd naar
Amsteldam) blijkt dat Hardenberg weer een
stadhuis heeft, er is echter nog steeds geen
nieuw groot stadszegel vervaardigd. In een
bewaard gebleven rekenboekje staat dat het
stadsbestuur in 1633 geld uittrok voor het
laten maken van 'nieuwe kluisters met slot' in
het raadhuis. Tot in de twintigste eeuw sloot
men de misdadiger op in het cachot van het
stadhuis. De kelder van ons pand aan de
Voorstraat heeft ook als gevangenis gediend.
Het stadhuis werd niet alleen als bestuurlijk
centrum en gevangenis gebruikt. Ook in
beslag genomen goederen of onderpanden
werden opgeslagen in het raadhuis. Dit
behoorde tot de taken van de stadsdienaar
Stephanus kerk circa 1725. In de huizen ten oosten van de kerk woonden onder één dak de families
Woelders en Ribberink en daarnaast Van 't Holt.
22

De burgemeesters B. Oeverman, G. Nijman en
J. Santman Dzn. lenen het geld voor de bouw
van dit nieuwe raadhuis van hun mederaadsvriend
Rutger Santman en zijn vrouw
Jannigjen Egberdina Rustenberg. Voor de
geleende som van elfhonderd gulden geeft de
burgerij het volgende onderpand: de katerstede
op de Bekke met alle daarbij horende landerijen,
alle hooi- en zaailanden van Onse Lieve
Vrouwen Vicarie en vijf achtste gedeelte van
de gehele gemeenschappelijke markte van
Hardenbergh en Baalder, tezamen groot
negentienhonderd vijfentachtig en een halve
morgen. Na deze hypotheekakte, die werd
geregistreerd op 23 mei 1805, werd op 11 september
dertienhonderd gulden opgenomen van
de bouwman Derk Tij man en zijn vrouw
Zwaane Schuurhuis, wonende te Wilsum,
Graafschap Bentheim. Enkele dagen hierna
leende men nogmaals negenhonderd gulden
van eerdergenoemd echtpaar Santman 'ter
onder schraaging van den stadscasse tot den
bouw van 't nieuwe stadhuis.' Op 28 oktober
vergaderen de burgemeesters voor het eerst in
het nieuwe raadhuis. Vol trots schrijft
secretaris Van Riemsdijk boven een
gerichtsakte 'ter onzer eerste vergaderinge in
Ook in het trouwboek werd melding gedaan van de eerste vergadering
in het nieuwe stadhuis.
deezen op 't nieuwe stadhuis. Coram (zijn verschenen
voor) de burgemeesteren der stad
Hardenbergh Rutger Santman, Berend
Oeverman, Gerrit Nijman en Jan Santman
Dzn.'
In de Franse Tijd ontstonden nieuwe gemeenten.
Het Schoutambt Hardenberg werd in twee
stukken verdeeld. Het oostelijk gedeelte -
Anevelde, Ane, Holthone, Holtheme, Den
Velde, Loozen - werd bij Gramsbergen
gevoegd, de rest - Sibculo, Balderhaar,
Venebrugge, Radewijk, Baalder, Mariënberg,
Bergentheim, Brucht, Diffelen, Rheeze,
Heemse, Collendoorn, Lutten (de onbewoonde
veengebieden reikten tot aan het huidige centrum
van Dedemsvaart en de grens met de
provincie Drenthe) - werd verenigd met Stad
Hardenberg. Op 13 april 1811 werd de raad
van deze nieuw gevormde Gemeente
Hardenberg officieel beëdigd. Het stadhuis aan
de Voorstraat werd nu gemeentehuis, hier
moesten tevens de bekendmakingen gedaan
worden en wel 's zondags om twaalf uur na het
luiden van de raadhuisklok. Toen de Fransen
waren vertrokken werd de oude traditie weer
gevolgd: de gemeentepublicaties verschenen
ook weer aan de kerken van Heemse en
Hardenberg.
Het gemeentebestuur zetelde van 1811
tot 1818 in het stadhuis. Na veel
trammelant met de oud-scholtus Pruim
- hij weigerde het archief van het
voormalig Schoutambt af te geven -
kwam deze papiermassa pas na een jaar
ook richting Voorstraat. Hierop was het
gebouw echter niet berekend. Gelukkig
kwam na zeven jaar aan het
ruimtegebrek een eind door een nieuwe
herindeling. De Gemeente Hardenberg
werd gesplitst in Schoutambt (later
Ambt) en Stad. De eerste gemeente
vond een onderkomen in een huis aan
de Brink te Heemse, met Antoni van
Riemsdijk als schout en secretaris. In
het stadhuis kon men weer opgeruimd
aan de slag onder aanvoering van
burgemeester en secretaris Lucas
Hoenderken, een aangetrouwde neef
van Van
24

Kadastrale kaart van 1832. Het raadhuis van
Hardenbergh, gelegen tussen de woningen van Van 't
Holt ten oosten en dat van Hurink ten zuiden (In dit
huis woonde later twee gezinnen: Kropveld en
Zweers). Het oude stadhuis kan ter hoogte van de
nieuwe school hebben gestaan. De woning naast
deze nieuwe school behoorde voor 1800 ook aan de
stad en was gelegen aan de zogenaamde
Dwarsstraat. Het pad richting de oude school, gelegen
op Het Zand (later Oude Bosch, Eiermarkt,
Boumanplein) werd de Roode Haanensteeg
genoemd. Is hier de brand van 1708 ontstaan?
Riemsdijk. De nieuwe gemeente Stad Hardenbergh
heeft pas in 1895 - na aandringen van de overheid -
haar plaatsnaam gewijzigd. Vanaf die tijd wordt de
laatste H niet meer geschreven.
Naast het stadhuis zien we het in 1908 aangekochte pand van Van 't
Holt, een familie die hier al sinds eeuwen woonde.
In 1852 verkeerde het gebouw nog in redelijke staat.
Er moeten echter steeds meer reparaties gedaan
worden. Vooral het steeds weer lekkende platte dak
is een bron van ergernis. Het stadhuis verkeert na
ruim honderd jaar in slechte toestand. Er werd niet
al te veel geld besteed aan het onderhoud van het
pand. Voor het door de koperslager A. Sierink
gemaakte nieuwe deksel op de schoorsteen betaalde
men in 1907, inclusief arbeidsloon, het bedrag van
38 cent. In deze tijd wordt, evenals ruim een eeuw
eerder, druk vergaderd over een nieuw te bouwen
stadhuis.
Nieuwbouw of restauratie
Rond de eeuwwisseling was de bevolking fors in
aantal toegenomen en voldeed het stadhuis niet
meer aan de eisen des tijds. Om te kunnen
uitbreiden kocht de gemeente voor veertienhonderd
gulden het naburige huis van Helena Smit de
weduwe van Hermannes van 't Holt.
Het aangekochte huis werd in 1912 afgebroken,
maar het gemeentebestuur had nog steeds geen idee
wat er moest gebeuren. Men twijfelde tussen
restauratie of een geheel nieuw stadhuis. Ze lieten
een tekening maken en de raming was dat
nieuwbouw slechts duizend gulden meer hoefde te
kosten. Na een zomer van veel vergaderen werd in
oktober de knoop doorgehakt: er zou een interne
verbouwing
25

Het door de stad aangekochte huis van de weduwe Van 't Holt werd in 1912 afgebroken.
26
Tijdens de restauratie in 1916 werd het
stadhuis aan de oostkant van ramen voorzien.

plaatsvinden. Het stadsbestuur besloot dat op
de braakliggende grond een woonhuis moest
worden gebouwd. Een jaar later is men echter
weer van mening veranderd en worden diverse
ideeën gelanceerd: dit kavel zou prima kunnen
worden ingericht als Eiermarkt of Botermarkt.
Er gebeurt echter niets en voor velen is het
braakliggende stuk grond een doorn in het oog.
In de raad spreekt men over het plaatsen van
een hek, zodat het allemaal wat beter oogt. Na
een jarenlange discussie zien we dat het
stadhuis pas in 1916 wordt gerestaureerd.
Ondanks regelmatig uitgevoerd schilderwerk
en de nodige reparaties verkeert het in 1916
gerenoveerde pand in 1932 alweer in desolate
toestand. Men schrijft dat de secretarie al sinds
geruime tijd ongeschikt is om in te werken. De
ambtenaren, zelfs de secretaris, hadden hun
werkplek in de raadzaal. Bij raad- en
commissievergaderingen en trouwpartijen
moesten ze telkens verhuizen naar de veel te
kleine bodekamer. Ook was er geen kluis om
de dossiers brandvrij te bewaren. Het stadsarchief
was derhalve in Zwolle opgeslagen. Om
de stukken te kunnen raadplegen werd veel
kostbare tijd verspild: een frustrerende en
onwerkbare situatie. Door de nieuwe sociale
wetgeving, maar ook doordat Stad Hardenberg
centrumgemeente was, kreeg het stadhuis de
papierwinkel van de vleeskeuringsdienst, het
onderwijs en de middenstand te verwerken.
Door de slechte economische tijd, waarin zuinigheid
is geboden, moest een grondige aanpak
van al deze problemen nog even wachten.
Na jarenlang tobben verscheen eindelijk een
verbouwingsplan op tafel dat, in eerste instantie,
door de provincie werd afgekeurd.
Aanbouw en restauratie 1938
Gelukkig bezat de gemeente, al dertig jaar
lang, het nog altijd braakliggende terrein
waardoor uitbreiding mogelijk was. Het aan te
bouwen gedeelte moest architectonisch passen
bij het reeds bestaande. Wegens geldgebrek is
dit niet helemaal gelukt zoals te zien is aan de
ramen. De muren werden gepleisterd zodat het
verschil minder opviel. Vandaag de dag is aan
de barst in de muur rechts naast de ingang nog
te zien welk gedeelte werd aangebouwd.
Deel van het plan voor de verbouwing van het
stadhuis d.d. 6 januari 1938.
De oude raadhuisstoep, waar men de afkondigingen
placht te doen, verdween. In plaats
daarvan werd, in 't belang van het verkeer in
deze betrekkelijk nauwe straat, een trottoir
gelegd. In het nieuwe gedeelte kwam de
ingang met portiek, trap en massieve eiken
deuren, geflankeerd door de oude armlampen
en de ovalen raampjes in lood gevat. Dit portaal
kon buiten diensturen door een ijzeren hek
worden afgesloten. Boven dit hek, dat was
vervaardigd in de smederij van de heer H.J.
Borneman, werd de oude gevelsteen weer aangebracht.
Deze steen werd van nieuwe zij stukken
en bekroning voorzien door Brouwers aardewerk
fabriek te Leiderdorp. Op de gevelsteen
ziet u het wapen van Stad Hardenberg
voorstellende Sint Stephanus, de schutspatroon
van de kerk en de stad. Het oudst bekende
stadszegel met deze afbeelding stamt uit 1458
en het stadswapen werd in 1782 als volgt
beschreven 'Op een veld van azuur de martelaar
Stephanus, in zilveren beeltenis. Staande
onder een kerkgewelf in de gedaante van een
heilige, te onderkennen door een ronde kring
om 't hoofd. En hebbende zijne rechter hand
als ter zegening opgeheven en in de linker
hand een rood geverfd boek.'
27

Na de kerkelijke en gemeentelijke hervorming
is Stephanus langzamerhand uit beeld verdwenen.
De Historische Vereniging Hardenberg en
omgeving gebruikt het wapen echter als logo
en de bestuurlijke mededelingen van de vereniging
kunt u vier maal per jaar lezen in de
Stephanoten.
Als blijvende herinnering aan onze beschermheilige
zou het gemeentebestuur een jaarlijkse feestdag
kunnen instellen. In 1569 mochten de burgers op
'Sunte Steffensdach' een hele ton bier op stadskos-ten
verteren, waarvan akte.
In de krant werd het verbouwde pand als volgt
beschreven 'Binnen komt men eerst in de hal,
het centrum van de beneden- en bovenvertrekken,
welke ruimte zeer nuttig verdeeld is in:
tochtportaal, lokaalingangen, toilet en trapruimte.
In een der halwanden is aangebracht
een gedenksteen van wit marmer, waarin met
vergulde letters staat te lezen: Dit Raadhuis
verbouwd in het jaar 1938, Chr.F. Bramer,
burgemeester, RWamelink en R.E. de Bruin,
wethouders, G. Draaijer, secretaris.'
J. Onnema, steenhouwer te Coevorden leverde de
gedenksteen voor vijfendertig gulden.
'Op de begane grond bevat het stadhuis: de
secretarie - met ruimte voor het publiek - en de
secretariskamer, zijnde de oppervlakte van het
gehele oude raadhuis. De nieuwe aanbouw
omvat de hal, de burgemeesterskamer, de
28
wachtkamer, de ontvangstkamer en het stempellokaal:
de beide laatsten met toegang aan
de Ganzenstraat. Voorts een binnenplaats met
rijwielstalling en toegang tot de wachtkamer
en kelder. De verdieping is verdeeld in raadzaal
met publieke tribunes, samen ter grote
van het oude raadhuis, een vergaderzaal voor
commissies en een werkkamer voor de
gemeenteopzichter. Over het gehele voorgebouw
is een bekapping met zolder en plat dak
voor de luchtwacht, terwijl het oude torentje
op de nok is aangebracht.'
De Gebr. Dijkhuis, aannemers alhier, deden de verbouw
en vergroting voor de aannemingssom van
8374 gulden. De raadhuisklok werd verplaatst, van
boven naar beneden Hendrik Willering, Albert,
Gerrit en Jan Breukelman en daaronder van links
naar rechts Hendrik Jan Zweers, Gerrit Willem
Ringenier, Peter en Egbert Jan Dijkhuis.
'De oude en de nieuwe gedeelten zijn van buiten
bepleisterd en geverfd en afgedekt met een
kroongootlijst. Zo zijn ook alle ramen van
ruitverdelingen voorzien, zodat het gehele gebouw
het ouderwetse karakter heeft van soberheid
en eenvoud. Binnen zijn alle vertrekken

ook zeer eenvoudig, maar toch smaakvol afgewerkt.
Alleen de werkkamers van de burgemeester
en de secretaris zijn behangen, zodat ze
een meer kamer-achtige indruk geven De oude
kolenkelder, vroeger cachot, is omgebouwd tot
brandvrije archiefkluis, gelegen onder de
secretarie en van hieruit toegankelijk
Verschillende archiefstukken zijn indertijd
wegens gebrek aan brandvrije ruimte naar Zwolle
overgebracht maar zullen naar Hardenberg
terugkeren. De vroegere raadzaal met haar oude
balkenzolder en witte muren is raadzaal gebleven,
doch nu met een andere ' indeling en groepering.
Een flinke elektrische kroonlamp, een prachtstuk
van smeedkunst van Schuurman, naar een
ontwerp van de monteur van het G.E.B., de heer
Versteeg verlicht het midden der zaal, waar zich
bevinden de oude tafel in hoefijzervorm met er
omheen de nieuwe raadszetel, stoelen en de oude
gebeeldhouwde gestoelten voor B en W De
raadzaal heeft ook nieuwe brede toegangsdeuren
gekregen voor doorgang van de gearmde jonge
bruidsparen.'
De lamp werd gesmeed door Schuurman,
ontwerp van Versteeg.
'Overigens zijn de vertrekken voorzien van
nieuw gestoffeerde en gedeeltelijk nieuwe
meubelen, zodat het geheel een keurig aanzien
neert. De vertrekken worden centraal verwarmd
en geventileerd volgens het nieuwe
verwarmingssysteem Heilker, octrooi no 32463.
Het geheel is het werk van de architect W. van
Straten alhier, die er in geslaagd is een
afdoende verbetering voor de gemeentelijke
huisvesting en een verfraaiing van het straatbeeld
te scheppen. Het bouwwerk is uitgevoerd
door de aannemers Gebr. P. en E J Dijkhuis
alhier, het loodgieterswerk door Fa
29

De verwarming
Over de verwarming in het gemeentehuis is
veel te doen geweest. Tegelijk met de verbouwing
was een nieuw verwarmingssysteem
geïnstalleerd. Deze speciale luchtverwarmingen
verversing is uitgevonden door de heer
Heilker te Woerden. Voor men met hem in zee
ging had het gemeentebestuur al een kleine
enquête gehouden onder de gebruikers van
deze revolutionaire techniek. De ervaringen
leken goed. Na de eerste winter concludeerde
men dat het aangelegde systeem aan geen
enkele verwachting voldeed. De hele winter
was men in de weer geweest met elektrischeen
petroleumkachels. Door architect Van
Straten 'werden mogelijke en onmogelijke
30
Door de burgerij werd een gebrand-''
schilderd raam geschonken. Het raam
werd in 1939 geplaatst en was ver-
vaardigd door 'Almeline', de firma S. L.
v.d. Meulen en Co., ver/fabriek en
glasindustrie te Almelo. Bovenaan de
afbeelding van Sint Stephanus, de stad en
symbolen van het boerenbedrijf.
Onderaan ligt de nadruk op handel en
industrie, als symbolen zien we een
passer, tandraderen, aambeeld,
voorhamer en de staf en kop van
Mercurius Hermes, de Romeinse/ Griekse
god van handel en winst.
breekerijen aangewend om eenige verbetering
aan te brengen, echter tevergeefsch.' Volgens
de architect was al deze ellende vooral te wijten
aan te weinig bouwkapitaal, waardoor het
nieuwe gedeelte grotendeels van afbraak moest
worden gebouwd. Tot aan de verhuizing naar
Heemse in 1941 hebben B&W en ambtenaren
regelmatig kou geleden. Men kroop onder de
vloeren en hakte gaten voor de lucht-afvoer,
hield temperatuurlijsten bij van elk vertrek
enzovoort. Er is een dik dossier overgebleven
waarin, tussen de regels door, te lezen valt dat
men zelf ook niet altijd de
gebruiksaanwijzingen opvolgde. De kolenkachels
werden niet op tijd bijgevuld of er werden
geen voorzetramen aangebracht. Ook was

er in die tijd gebrek aan kolen (antraciet) en
werd soms hout gestookt, waardoor men het
gemeentehuis uitrookte.
Luchtbescherming
Het Vrijwillig Landstormkorps-
Luchtwachtdienst, groep Zwolle had een
opstellingsplaats op het platte dak van het
stadhuis. Op de zolder werd door deze militaire
luchtwachtpost - op eigen kosten - een
wachtlokaal ingericht. De groepscommandant
J. Fredriks deed hiervoor een officieel verzoek.
Onder toezicht van de gemeenteopzichter
J. Breukelman werd een lokaal van ongeveer
drie bij vier meter afgetimmerd, met een
dakraam en een ijzeren dakpan voor het doorlaten
van de kachelpijp. Het gemeentebestuur
besloot dat ze wel enige vergoeding voor het
gebruik van het stadhuis mocht vragen. Er
moest immers vaker worden schoongemaakt
en de trappen en traplopers hadden ook veel
meer te lijden. Vanaf 1 september 1939 werd
de zolder verhuurd voor een wekelijkse huurprijs
van f. 2,50. In maart 1941 is de verschuldigde
huur over de periode van 1 september
1939 tot 9 mei 1940 - een bedrag van f. 46,42 -
nog steeds niet voldaan. De kapitein van de
generale staf A. Baretta, hoofd van het
Territoriaal Afwikkelingsbureau in 's
Gravenhage belooft spoedige betaling.
In de vroege morgen van 10 mei 1940 's nachts
om half twee werd commandant Fredriks naar
de post geroepen. Op het stadhuis waren toen
aanwezig: sergeant G.J. M. Wamelink en de
vrijwillige soldaten A. Knobbe, F.G. Vrielink,
G. Hemstede, J.H. Lotterman en A.J. Hofstede.
Er kwamen zeer veel vliegtuigen over en
volgens radioberichten vlogen deze richting
Noord- en Zuid-Holland waar ze de kust
passeerden. Men was van mening dat de
vliegtuigen op weg waren naar Engeland en
tegen de morgen terug zouden komen. De
vliegtuigen kwamen echter al rond drie uur
terug en begaven zich langs de grens. De
luchtpost hoorde toen mitrailleur-vuur, hetgeen
door geschutvuur beantwoord werd. Om vijf
voor vier werd de laatste melding doorgegeven
en gingen overal over het
Stadhuis 1938
Almelose kanaal de
bruggen de lucht in.
De luchtpost kon de
laatste meldingen
echter niet meer
doorgeven, het
scheen dat de
telefoon defect was.
De luchtbescherming
verliet de post om de
mensen, waarvan de
meesten nog sliepen,
te waarschuwen. De
huizen moesten
ontruimd worden
omdat de brug over
de Vecht opgeblazen zou worden. Frederiks
ging snel naar huis om de huisgenoten te
wekken en haalde zijn helm en gasmasker.
Teruggekomen bij de post trof hij Knobbe aan
die nog tevergeefs probeerde telefonisch
contact te leggen. De onbruikbare telefoon
werd verwijderd, de radio onklaar gemaakt en
de papieren met telefoonnummers en dergelijke
werden vernietigd. Fredriks, Hemstede,
Lotterman en Hofstede vertrokken rond half
vijf richting Heemse en even later ging de brug
de lucht in, de Duitsers stonden reeds in
Hardenberg. Op aanraden van kapitein Prins
begaven ze zich per fiets richting Ommen.
Halverwege werden ze opgepikt door een
achterop komende auto, waarvan de militaire
chauffeur opdracht had gekregen hen naar
Zwolle te brengen. De fietsen werden onklaar
gemaakt en in de bossen verstopt en om kwart
over vijf meldde het viertal zich bij de kapitein.
Fredriks kwam uit-
31

eindelijk in Amsterdam aan en de overige drie
zijn in Alkmaar beland. De andere leden van
de luchtwacht hadden zich op 10 mei in uniform
gekleed en hebben geprobeerd de eerste
groep te volgen. De brug was echter al opgeblazen
en daarom zijn ze over de stuw richting
Ommen vertrokken. Ze waren echter al aan
alle kanten omringd door Duitse militairen en
moesten zich in de bossen verschuilen, 's
Avonds zijn ze noodgedwongen naar
Hardenberg teruggekeerd, waar ze in het stadhuis
alles wat met de post te maken had hebben
vernietigd. Toen de Duitsers de volgende
morgen het gemeentehuis doorzochten vonden
ze alleen nog twee verstopte overjassen, die
werden meegenomen. Op donderdag 23 mei
werd de luchtwachtpost weer opgeroepen op
bevel van kapitein Reedijk te Den Haag. Zij
moesten in militair uniform van 's morgens
acht uur tot 's avonds acht uur met twee man -
een telefonist en ordonnans - in het wachtlokaal
telefonisch bereikbaar zijn. Tijdelijk werd
gebruik gemaakt van toestel 23 maar 's avonds
was men al weer onder het oude telefoonnummer
100 bereikbaar. Niemand mocht
de regio verlaten maar er mocht wel thuis
geslapen worden. De volgende mannen meldden
zich: C.C. Wamelink, B.J. Breukelman, J.
Ten Brinke, AJ. Breukelman, H.J. Zweers, AJ.
Meijer, L. Hamhuis, korporaal J. Breukelman,
F.H. Zweers, G. Wessels, H. Drenthen, A.
Knobbe, sergeant G.J.M. Wamelink, L. Bosch,
H. Pullen, D. Steenwijk, H. Zweers en F.G.
Vrielink en waarnemend
32
commandant wethouder en sergeant R.E. de
Bruin. Er werd een rooster opgesteld waaruit
blijkt dat men om de twee uur werd afgelost.
Op 25 mei kwam commandant Fredriks terug
en bleek dat niemand van de luchtwachtpost
was gesneuveld.
Herindeling 1941
Hardenberg heeft niet lang van het nieuwe
stadhuis kunnen profiteren. Tijdens de Duitse
bezetting werd de Stad in april 1941 - voor de
tweede maal in de geschiedenis - samengevoegd
met Ambt Hardenberg. Het gemeentehuis
van Ambt Hardenberg werd ditmaal uitverkoren
als onderkomen van de nieuw gevormde
gemeente. Na deze herindeling kwam
er - na ruim 570 jaar - definitief een eind aan
het bestaan van Stad Hardenberg en werd het
stadhuis overbodig. Het oude stadhuis heeft
later vele instanties tot onderkomen gediend
en is nog altijd bezit van de gemeente. De
geschiedenis van het gemeentehuis gaat echter
door. Men betrok in 1941 het pand te Heemse
en in 1958 zien we de eerste schets van een
nieuw te bouwen gemeentehuis in de krant.
Dit ontwerp van architect Mastenbroek werd
jaren later gerealiseerd ten oosten van de
Bruchterweg, thans Stephanusplein genoemd.
Dit gemeentehuis werd door Prins Bernhard,
ereburger van Hardenberg, in 1963 plechtig
geopend. Na de laatste herindeling in 2001
wachten we - we kennen onze geschiedenis -
heel rustig af waar het nieuwe gemeentehuis
eens zal verrijzen. De toekomst zal het leren.