dorp - Vereniging kleine kernen Noord-Brabant

open het dorp
[Rik Herngreen]
Het heeft iets paradoxaals als ontwerpers zich bezighouden met dorpen. Want
één van de meest opvallende kenmerken van de ruimtelijke en sociaal-culturele
constellaties die al sinds eeuwen dorpen worden genoemd, is dat het ontwerp er
zelden een prominente rol in heeft gespeeld. De dorpen die wij vanouds kennen, zijn
vooral ontstaan, gegroeid. Daar kwam geen planning aan te pas. Ze vormen de altijd
voorlopige en altijd weer andere uitkomst van complexe, veelduidige, en nooit volledig
grijpbare of begrijpbare processen en van langdurige wisselwerking tussen levende
cultuur en fysieke omgeving. Sporen van geschiedenis, van activiteiten in het heden en
van toekomstdromen zijn in dorpen op een onnavolgbare manier met elkaar verweven.
Letterlijk onnavolgbaar: een echt dorp kan je niet ontwerpen, net zo min als je een
levende nachtegaal kunt ontwerpen. Dat wordt nooit meer dan een leuke speeldoos.
Je moet overigens de ontwerpers niet de kost hoeven geven die hun speeldozen voor
levende nachtegalen aanzien. Wel kan je misschien condities ontwerpen waaronder
dorpen zelf tot ontwikkeling komen. Waarom zou je dat willen? Om drie redenen:
sommige mensen willen in zo’n dorp wonen, de samenleving heeft zulke dorpen nodig,
en in onze tijd heeft het niet ontworpene weinig kans zonder ontworpen ruimte en
aanleidingen. Ik zal dat nog toelichten. Maar eerst iets over wat een dorp eigenlijk is,
en wat niet.
het dorp – mythe en waarheid Aan het eind van de negentiende
eeuw bedacht de socioloog Ferdinand Tönnies de begrippen ‘Gemeinschaft’ en
‘Gesellschaft’, waarmee hij de samenlevingen van het dorp en de stad meende te
kunnen karakteriseren. De hele twintigste eeuw heeft dit schema de wetenschap
geteisterd en de blik op de werkelijkheid verduisterd. Gemeinschaft was een besloten
en geborgen, homogene samenleving met gedeelde normen en waarden. Iedereen
wist zich in de eerste plaats deel van het geheel en nauw verbonden met de grond.
Saamhorigheid en onbaatzuchtig wederzijds dienstbetoon waren nog heel gewoon,
arbeidsdeling was complementair en niet competitief, tradities werden van binnenuit
in ere gehouden. Mensen leefden nog in kalme harmonie met de natuur, met de
medemens en met zichzelf. De samenleving hoefde niet te worden gemanaged, maar
functioneerde uit zichzelf. Gemeinschaft, zo meende Tönnies, was het wezenskenmerk
van traditionele dorpssamenlevingen, vooral als ze zelfvoorzienend waren en maar
weinig in aanraking kwamen met de boze buitenwereld, met de stad. Tegenover
de warme geborgenheid van het dorp stond de kille anonimiteit van de stedelijke
maatschappij, de Gesellschaft. Die was gefragmenteerd, calculerend, competitief,
zonder binding met regio of plek en vervreemd van de van binnenuit gevoelde
vanzelfsprekendheden van de Gemeinschaft.
Maar helaas voor Tönnies en zijn volgelingen, de Gemeinschaft die zij in de oude
dorpen dachten te ontwaren was een product van hun eigen hang naar harmonie en
vrede. Een projectie, een droom. Deze idylle is door zorgvuldig historisch onderzoek
totaal onderuit gehaald. Die levende dorpswerkelijkheid was veel rauwer, dynamischer
en gecompliceerder en daardoor ook wel een stuk interessanter. Dorpsbevolkingen
waren veel heterogener en veranderlijker, minder harmonisch en organisch dan
we nu vaak denken. Men zat in allerlei handel en industrie die lang niet altijd direct
met de landbouw verbonden was. Landbouw, handel en industrie waren op de stad
georiënteerd en ontleenden daar hun culturele referenties aan. Veranderingen in de
markt en technologie gingen niet aan het dorp voorbij. Om het hoofd boven water te
kunnen houden was je steeds weer genoodzaakt om je nieuwe producten en technieken
eigen te maken. Daar hoort belangstelling bij voor het andere en de ander. Je wist nooit
of het geen nuttige gezichtpunten zou opleveren.
0
open het dorp
9