dorp - Vereniging kleine kernen Noord-Brabant

esdorpen
Het esdorpenlandschap behoort tot de oudste van oost-Nederland. Het komt voor op
zandruggen langs beken en rivieren. Het hoogteverschil bedraagt maar enkele meters.
Het hoge, drogere zand diende als bouwland, het lage broekland en de waarden
werden gebruikt als weiland. Op de grens van beide lag het dorp. Men hield dieren voor
de mest, zonder welke de schrale grond niet genoeg opbracht. Het dorp was omringd
door heidevelden. Heideplaggen werden gebruikt in de potstal als mengmateriaal voor
de mest. De boerderijen lagen rond een gemeenschappelijke open ruimte of brink en
langs de wegen ernaartoe.
Het esdorp was een belangengemeenschap, georganiseerd in de marke. Er
bestond een autonome economie. De es, weilanden en woeste gronden waren
gemeenschappelijk bezit. Dat vereiste gezamenlijk overleg over de te volgen procedure
van bebouwing, het tijdstip van zaaien, oogsten en ploegen. De vestiging van arme
boeren op woeste gronden buiten het dorp werd lange tijd door markeorganisaties
tegengegaan. Tegen het einde van de 19 de eeuw, toen kunstmest de potstalcultuur
verving en de marken verzwakten, kregen keuters de kans om zich op de woeste
gronden te vestigen. Ze vormden er kampen, verspreide boerderijtjes buiten het dorp.
Er bestaan diverse soorten esdorpen. Afhankelijk van de plaats van de bebouwing ten
opzichte van de es wordt gesproken van kransesdorp, flankesdorp of hoevenzwerm 1 .
Bij kransesdorpen zoals Vragender liggen de boerderijen rondom de es. Wanneer de
boerderijen aan één zijde van de es liggen is sprake van een flankesdorp, zoals bij
Enter en Beekbergen. De hoevenzwerm - een mooi voorbeeld is Stokkum bij Markelo-
heeft een lossere structuur. Daarbij is het bouwland verdeeld over verschillende
kleinere groepen families.
Meer naar het westen, op de hoge zandgronden van de Veluwe, zijn de nederzettingen
veel minder talrijk en kleiner, zoals bij Kootwijk, Stroe en Ugchelen. De geringe
occupatie wordt veroorzaakt door de slechte beschikbaarheid van water en later door
de bescherming van de Veluwe als natuurgebied.
In de Betuwe komen twee typen voor: het ronde en het gestrekte esdorp. Ronde
esdorpen zijn het oudst. Ze ontstonden tussen de Romeinse en Karolingische tijd.
Voorbeelden zijn Elst, Valburg, Zetten, Andelst, Ochten, Ingen en Lienden. Kenmerkend
is de vrije plaatsing van boerderijen, de willekeurige loop van wegen en de
aanwezigheid van een ronde of ovale ringweg rond de nederzetting. De percelen liggen
in een mozaïekvormig patroon bij elkaar.
Bij gestrekte esdorpen is de verkaveling rationeler. Deze dorpen zijn gebouwd op
langgerekte stroomruggen langs de rivier. De ruimtelijke vorm wordt bepaald door
twee evenwijdige wegen, die vorkgewijs bij elkaar komen. In de dorpen staan de
boerderijen naast elkaar. Zoelmond en Erichem zijn voorbeelden. Soms valt een van de
takken van het gevorkte wegenstelsel samen met de dijk, zoals in Deil. Veel dijkdorpen
zijn ten prooi gevallen aan dijkverzwaringen. De bebouwde dijk met zijn typisch
slingerend verloop en smal profiel komt alleen nog voor langs kleinere rivieren zoals
de Linge (Deil, Buurmalsen, Rumpt) en langs afgedamde oude rivierarmen (Lobith).
streekdorpen
In noordwest-Overijssel en noordwest-Twente ligt laagveen. Dit veen is vanaf de
Romeinse tijd ontgonnen. Het agrarisch veenlandschap wordt gekenmerkt door
kilometers lange lintbebouwing met dwars of schuin daarop een verkaveling van
lange smalle stroken. De linten volgen de loop van een gegraven veenstroom zoals
in Giethoorn of van een gebaande veenweg zoals in Staphorst en Vriezenveen. De
woningen staan evenwijdig aan de zijdelingse perceelgrens. Van oorsprong is er
nauwelijks kernvorming.
1 Wolters, Typologie van landelijke nederzettingen in Nederland,1968
1dorps
landschap
25