15-06-2007 V&VN Dialyse en Nefrologie magazine 2 2007

Dialyse &
Nefrologie Magazine
Kwar taaluitgave van de V&VN, Dialyse & Nefrologie, voorheen LVDT | www.lvdt.nl
HKZ-certificering:
Papieren tijger
of
praktisch
kwaliteitsinstrument?
In dit nummer o.a.
• Nederlandse NefrologieDagen 2007
• Calcium- en fosfaatregulatie: meer dan
renale osteodystrofie
• Dialyse bij volwassenen en kinderen:
een wereld van verschil
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
retouradres:
V&VN Dialyse & Nefrologie, Postbus 8212, 3503 RE Utrecht

Eurodial
Om ook voor een dialysepatiënt vakantie mede
mogelijk te maken heeft Roche Eurodial, Guide to
Dialysis Centra in het leven geroepen. Eurodial geeft
een overzicht van vrijwel alle dialysecentra van de hele
wereld, compleet met overzichtelijke landkaartjes in de
vorm van een boek en een cd-rom.
De toerist kan zelfs in de meest exotische plekjes op aarde,
vinden waar hij of zij zich kan laten dialyseren.
Op de website www.eurodial.org worden de gegevens
van dag tot dag actueel gehouden.
Zorg op maat
Zorg op Maat is een service bestemd voor bepaalde
nierpatiënten die thuis worden behandeld. De uitvoering is
in handen van ApotheekZorg, een landelijk werkende apotheek
die specifi eke zorg biedt aan patiënten. Een verpleegkundige van
ApotheekZorg komt thuis bij de patiënt die voor het eerst gaat
injecteren met een starterspakket, helpt bij het prikken en beantwoordt
eventuele vragen.
Roche Nederland B.V. Postbus 44, 3440 AA Woerden Tel. 0348-438234. www.roche.nl
info@roche4u.nl
Dieetinzicht.nl
Juist door alle voedingsvoorschriften is
lekker en gevarieerd eten voor nierpatiënten
extra belangrijk. Naast het advies van een diëtist,
is er nu een hulpmiddel in de vorm van de gratis
toegankelijke website: www.dieetinzicht.nl. Met
Dieetinzicht.nl kunnen nierpatiënten zelf een verantwoord
dagmenu samenstellen. Stap voor stap wijst de website
de weg naar de beste voeding. Dieetinzicht.nl is tot stand
gekomen in samenwerking met artsen en diëtisten en wordt
ondersteund door Roche.

Vaste rubrieken:
• Colofon en advertentietarieven 4
• Van de redactie 6
• Van het bestuur 7
• Column: the naked nurse 0
• EDTNA-column Els Westerhof 2
• Nefropuzzel 9
En verder:
• Landelijke Expertgroep Nefrologie Nederland (LENN) 28
• Vakantiedialysecentrum Weerterbergen 4
• Dialyse bij volwassenen en kinderen:
een wereld van verschil 6
• Kort maar krachtig dialyseren 40
Dialyse & Nefrologie Magazine
< • HKZ-certificering: papieren tijger of
praktisch kwaliteitsinstrument? 8
• Nederlandse NefrologieDagen 2007 16
• Sondevoeding bij dialysepatiënten 26
• Xenotransplantatie:
waarheid of waanzin? 44
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
Inhoudsopgave

Colofon
4
Dialyse & Nefrologie Magazine
Dialyse &
Nefrologie Magazine
25e jaargang, juni 2007 - nummer 2
Dialyse & Nefrologie Magazine is een kwartaaluitgave van
de V&VN Dialyse & Nefrologie
Redactieleden
Paul Gundlach, eindredacteur
Charles André, hoofdredacteur
Alice Bogaarts
Marlies van den Munckhof, corrector
Overige bijdragen
Nittert Wiertsema
Redactieadres
e-mail: magazine@lvdt.nl
De redactie behoudt zich het recht voor zonder opgaaf van
redenen tekst in te korten of in het geheel niet te plaatsen
Correspondentieadres
V&VN Dialyse & Nefrologie:
Postbus 8212
3503 RE Utrecht
Ledenadministratie
ledenservice@venvn.nl
Vragen over lidmaatschap
U kunt telefonisch contact opnemen via: 030 - 291 8900
of via de email: ledenservice@venvn.nl
Overige adressen zie www.lvdt.nl
Uw lidmaatschapsnummer staat op de
voorkant van het Dialyse & Nefrologie Magazine.
Lay-out, design en druk
Pitman Grafisch Bedrijf B.V.
Amundsenweg 13
4462 GP Goes
tel.: 0113-235660
fax: 0113-235670
e-mail: info@pitman.nl
Klachten over de bezorging
e-mail: lvdt@lvdt.nl
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
Advertentie-
mogelijkheden & -tarieven
Voor adverteren in het Dialyse &
Nefrologie Magazine gelden de
volgende regels:
Voor het reserveren van een advertentie kunt u contact
opnemen met de hoofdredacteur Charles André.
U kunt hem bereiken via e-mail:
C.Andre@lzr.nl .
Bellen kan ook op: 0475-382144
(Dialyseafdeling Laurentius Ziekenhuis te Roermond).
Bij reservering per e-mail graag vermelden welk formaat
u wenst. De hoofdredacteur zal dan zo spoedig mogelijk
contact met u opnemen om de mogelijkheden met u
verder door te nemen.
Verder bij de aanvraag graag vermelden met wie contact
moet worden opgenomen en om wat voor soort advertentie
het gaat (personeel of product). Ook graag vermelden
aan wie de factuur en het bewijsexemplaar moeten
worden verzonden.
U ontvangt de factuur en het bewijsexemplaar zo spoedig
mogelijk na het verschijnen van het Magazine.
Tarieven:
Formaat alleen kleur
1/1 (A4) e 1000,-
1/2 (A5) e 750,-
Advertorial e 1000,-
Flyers e 1250,-
Formaat A4
bladspiegel 210 x 297 mm;
zetspiegel 178 x 260 mm.
Formaat A5
bladspiegel 210 x 148 mm;
zetspiegel 178 x 130 mm.
Advertenties dienen binnen te komen als PDF
(Liefst: Certified PDF Tijdschriften Nederland),
Adobe InDesign, Adobe Illustrator
of Quark X-press formaat.
Andere wijzen van aanleveren brengen een meerprijs
met zich mee.
Flyers en toevoegingen op aanvraag.
Bij flyers en andere toevoegingen moet u rekening houden
met een meerprijs.

Het werk van de LVDT wordt
mede mogelijk gemaakt
door onze gouden relaties:
Roche Nederland B.V.
Amgen
Zilveren relaties:
Baxter B.V.
Shire
Fresenius Medical Care Nederland B.V.
Gambro
sanofi pasteur MSD N.V.
BD Recruitment B.V.
Braun
Cablon
Cair Nederland B.V.
Dirinco
Medeco
Scholten & Associates
Standaard relaties:
Dialyse & Nefrologie Magazine
Genzyme Nederland
MR Medical
Nipro N.V.
Nutricia
Ortho Biotech
TMI detachering B.V.
Abbott
High Care
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
Relaties

Van de redactie
6
Dialyse & Nefrologie Magazine
Wachtlijst:
banenbehoud!!
Helaas klinkt het
cynisch maar het is
wel zo want een lange
wachtlijst voor niertransplantatie is goed
voor de werkgelegenheid van dialyseverpleegkundigen.
En juist in deze tijd
waarin productiecijfers in ziekenhuizen
steeds belangrijker worden is dat goed
nieuws! Toch? Of moeten we ons allemaal,
en dan spreek ik over alle Nederlanders
en zeker niet alleen wij dialyseverpleegkundigen,
enorm schamen als
de discussies over wachtlijsten, donoren
en donorwerving weer eens het nieuws
domineren.
De afgelopen weken werd er in verschillende
media aandacht gegeven aan
de wachtlijst en het donortekort. Die
problemen zijn natuurlijk niet nieuw:
al sinds het in werking treden van de
nieuwe wet op de orgaandonatie van
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
1998 zijn er elk jaar nieuwe discussies
ontstaan over ons donorsysteem. Niet
dat het daarvoor zo wezenlijk anders
was, het is altijd zo geweest dat we met
een codicil konden aangeven dat we
orgaandonor wilden zijn. In 1998 is enkel
een centrale registratie van start gegaan
van alle Nederlanders en hun keuzes. Dat
dit geen overweldigend succes zou worden
kon eenieder wel op zijn klompen
aanvoelen maar dat het zo slecht zou
aanslaan als nu gebleken is, dat had zelfs
de grootste pessimist niet verwacht.
Wat blijkt namelijk: niet alleen loopt het
aantal registraties nog steeds miljoenen
achter bij het aantal aangeschrevenen
maar er kiezen ook steeds meer mensen
voor de keuze om niet als potentiële
orgaandonor te worden genoteerd. Dus
wat zien wij gebeuren: minder transplantaties
en dus een langere wachtlijst.
En dat is goed nieuws voor dialyseverpleegkundigen
want dat betekent
dat naast de grote toestroom door het
steeds ouder worden van ons Nederlanders
en de groei van het aantal diabeten
door het steeds dikker worden van ons
Nederlanders er altijd genoeg werk blijft
voor ons als dialyseverpleegkundigen.
Natuurlijk zijn er wel bedreigingen voor
ons werk als je hoort over de implanteerbare
kunstnier die mede door steun van
de Nierstichting ontwikkeld wordt. Ook
de varkensnier blijft een actueel onderwerp
in de discussie. Die laatste optie
zou natuurlijk alle problemen in één klap
oplossen behalve dan voor een vegetarische
dialysepatiënt. En of zo’n nier Halal
is weet ik ook niet zeker maar daar komt
ongetwijfeld ook nog een oplossing voor.
Natuurlijk, de korting van 150 euro op
een uitvaart van een orgaandonor die
Monuta wil geven aan de nabestaanden
zal een stroom van nieuwe donoren
opleveren. Bij crematie is het ook nog
eens beter voor het milieu want er is
minder te verbranden dus ook minder
C0 2 -uitstoot.
Misschien moet er nog eens ernstig
worden gekeken naar de suggestie die
Mw. Borst-Eilers (inderdaad de latere
minister van Volksgezondheid in Paars
1 en 2) deed in 1990 tijdens een bijeenkomst
van de voorloper van de Nederlandse
Transplantatie Stichting. Zij stelde
toen voor alleen mensen die zich als
orgaandonor hadden gemeld in aanmerking
te laten komen voor het eventueel
ontvangen van een donororgaan. Maar
net als het geen-bezwaar-systeem dat in
omringende landen wordt gehanteerd
en wat meer donoren oplevert dan ons
systeem van toestemming zal dit wel
een te simpele oplossing zijn.
Charles André, hoofdredacteur V&VN,
Dialyse en Nefrologie Magazine

Beste leden,
De NND en de ALV zijn
weer achter de rug.
Tijdens deze NND koos
het bestuur voor een andere opzet van
de ALV. Deze ALV werd geleid door Judith
de Bruijn. Judith, voorheen presentatrice
bij de Avro, was onze dagvoorzitter. Daarnaast
was ook Erik op ten Berg, topcoach
en creatief denker, uitgenodigd om
tijdens deze ALV alle aanwezige leden op
te roepen ideeën aan te dragen voor de
toekomst van V&VN Dialyse en Nefrologie.
Eric deed dat op originele wijze: zo’n
40 grote ballonnen met verschillende
kleuren werden de zaal in gegooid. Elke
kleur stond voor een onderwerp, waaronder
communicatie. Iedereen schreef met
veel enthousiasme zijn of haar idee op
de ballon. Na dit 1e deel werd iedereen
uitgenodigd om, van alle ideeën die op
de ballonnen stonden, per ballon de
beste 3 aan te kruisen. Vervolgens werd
het bestuur gevraagd om de genoteerde
ideeën op een flip-over te schrijven. Eén
van de originele ideeën vond ikzelf het
informeren van de leden via SMS. Welke
ideeën uiteindelijk uitgevoerd zullen
worden kan ik nu nog niet zeggen maar
dat we er als bestuur serieus naar kijken,
mag duidelijk zijn. Zodra daar meer over
bekend is zullen we dit aangeven via de
site.
Uiteraard werd deze ALV voorafgegaan
door de gebruikelijke zaken die nu
eenmaal bij een algemene ledenvergadering
horen. Tijdens deze ALV werden
ook nieuwe bestuursleden gekozen
en wel: Esther van Wamelen, zij moest
recent het bestuur verlaten door haar
werkzaamheden in Curaçao. Als bestuur
zijn we erg blij dat Esther weer haar vertrouwde
taken op zich heeft genomen.
Suzan Dingemanse kreeg ook het groene
licht van de leden. Na 10 jaar zitting
te hebben gehad in het bestuur werd
Yvonne de Koter uitgezwaaid. Yvonne is
geen bestuurslid meer maar blijft zich
inzetten voor het onderhouden van onze
website.
Gedurende deze ALV was ook ruimte om
eventuele opmerkingen aangaande de
fusie naar voren te brengen. Hierbij wil
ik nogmaals degenen die zich tijdens
de vergadering hebben uitgesproken
bedanken. De tips en adviezen zullen we
meenemen in de toekomst. Inmiddels
hebben we alle oude opmerkingen over
de fusie in het gastenboek verwijderd, zo
kunnen we een frisse nieuwe doorstart
maken.
Communicatie:
Door alle wijzigingen, de overname van
de diverse taken en de nasleep van de
fusie, merken en horen we dat het soms
moeilijk met ons communiceren is. Hier
proberen we hard aan te werken en we
hopen dat dit snel verholpen zal zijn.
Dialyse & Nefrologie Magazine
Het contactadres voor opmerkingen of
vragen is: lvdt@lvdt.nl.
Informatie over allerhande zaken kun je
nog steeds terugvinden op: www.lvdt.nl.
Wanneer je op www.venvn.nl doorklikt
naar onze afdeling, vind je behalve een
korte beschrijving van onze afdeling, ook
het adres van de website: http://dialyse.
venvn.nl. Bij het aanklikken van dit adres
word je doorgelinkt naar de lvdt-site.
Verder zou ik eenieder nogmaals willen
vragen om te kijken of de gegevens van
je eigen dialysecentrum nog up-to-date
zijn. Veel interessante informatie kan
verloren gaan als wij naar het verkeerde
adres mailen.
Zoals al aangegeven tijdens de ALV: communicatie
is het speerpunt voor 2007!
Joke Buytelaar
Voorzitter V&VN Dialyse en Nefrologie
Van het bestuur
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 7

8
Dialyse & Nefrologie Magazine
HKZ-certificering
Hoe gaat het nu?
Tekst: Henk Elsinga, Max Gaasbeek en Els Boeschoten
Voorwoord
Op 5 maart 2007 overleed Henk Elsinga op 62-jarige leeftijd. Niet iedereen kent Henk. Henk was de man achter menige foto en menig
artikel in de verschillende toonaangevende bladen binnen de dialyse in Nederland. Toen Henk op 5 maart plotseling overleed was hij
bezig met het onderstaande artikel. Omdat het een belangrijk artikel is en omdat Henk dit zeker zou willen, hebben Els Boeschoten
en Max Gaasbeek getracht het artikel in de geest van Henk af te maken. Henk, deze is van/voor jou!
De dialysezorg staat in ons land op een hoog peil. Dit is mede te danken aan de kwaliteitsverbe-
tering voortvloeiend uit de HKZ-certificering. Werken aan kwaliteit is leuk maar toch wordt het
werk dat aan deze certificering vast zit vaak als een zware last ervaren. Kunnen we daar wat aan
doen?
Topklinische zorg
Dialyse werd in 1974 aangewezen als
topklinische voorziening en viel vanaf
1976 onder artikel 18 van de Wet Ziekenhuisvoorzieningen
(WZV). De overheid
was toen van mening dat dialyse alleen
verricht kan worden door centra die
daartoe door de minister waren aangewezen.
Het ging toen immers om
kostbare, schaarse zorg! Artikel 18 impliceerde
dat de zorgvoorzieningen die
daar onder vielen aan een aantal criteria
moesten voldoen en goed moesten worden
gepland. Daartoe werden eens in de
vijf jaar de zogenaamde ‘planningsbesluiten’
opgesteld. Het laatste planningsbesluit
dialyse liep tot 1998 want bij het
tot stand komen van de Wet Bijzondere
Medische Verrichtingen, eind 1997, was
artikel 18 WZV komen te vervallen.
Hans Mak Instituut
als monitor
Na een overgangsperiode waarbij dialyse
onder artikel 8 van de WBMV viel, werd
dialyse door minister Borst per 1 mei
2002 in de reguliere zorg ondergebracht.
Ter waarborging van een goede dialysezorg
vraagt zij de verschillende partijen
(Zorgverzekeraars Nederland, Nederlandse
Vereniging van Ziekenhuizen,
Vereniging Academische Ziekenhuizen
en Dialyse Groep Nederland) “op korte
termijn concrete afspraken te maken
over maatregelen om certificatie dan wel
accreditatie van dialysezorg te bevorderen
en een monitor in te richten die
inzicht geeft in de kwaliteit en capaciteit
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
Els Boeschoten: ‘certificatie heeft de kwaliteit van de dialysezorg in Nederland verbeterd’

van de dialysezorg.” Deze monitor werd
het Hans Mak Instituut dat begin 2003
werd opgericht.
Certificatieschema
Het verzoek afspraken te maken om
certificatie dan wel accreditatie te
Max Gaasbeek: ‘we moeten altijd waken voor de papieren tijger’
bevorderen kwam niet helemaal uit de
lucht vallen. Met name vanuit de DGN
(tegenwoordig Nederlandse federatie
voor Nefrologie, NfN) had men de bui
al zien hangen. Het was al heel lang
duidelijk dat dialyse ooit in de reguliere
zorg zou worden ondergebracht. Op zich
Dialyse & Nefrologie Magazine
niet verkeerd, mits de kwaliteit van de
zorg geborgd is en niet in een concurrentiestrijd
ten onder gaat. In 1997 was
door de DGN en de LVDT namens andere
partijen die zich met de zorg voor nierpatiënten
bezighielden een verzoek aan
Stichting HKZ (Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling
in de Zorgsector) gedaan
om een Certificatieschema Dialysecentra
te ontwikkelen dat als basis kon dienen
voor kwaliteitsborging d.m.v. externe
certificering. Voor het ontwikkelen van
het certificatieschema werd de ‘HKZ
Werkgroep Dialysecentra’ ingesteld, een
werkgroep waarin iedere partij die iets
met dialysezorg te maken heeft vertegenwoordigd
is. Naast zorgaanbieders
ook patiënten en zorgverzekeraars; de
basis van de HKZ-schema’s is immers het
‘tripartiete” model. Het Certificatieschema
Dialysecentra is overigens uniek. Niet
alleen de eisen die aan de borging van
de verschillende zorgprocessen worden
gesteld staan erin beschreven maar ook
de beroepsinhoudelijke eisen die aan
een goede zorg moeten worden gesteld.
De visitatiestellingen, door nefrologen
en dialyseverpleegkundigen opgesteld,
zijn integraal in het certificatieschema
opgenomen. Bij de certificering gaan
leden van de PVC, plenaire visitatiecommissie
DGN (NfN)/LVDT(V&VN D&N), als
materiedeskundigen mee.
Het certificatieschema was in 1999
gereed; eind 2000 werden de eerste
dialysecentra gecertificeerd. Dankzij
een stimuleringsproject, gefinancierd
door de Nierstichting, groeide dat aantal
snel. Als men zich vóór 1 januari 2003
(later werd dat 2004) voor certificering
aanmeldde kreeg men het hele traject,
inclusief een 0-meting door Lloyds, training
van interne auditoren en de kosten
van de certificatie, cadeau.
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 9

10
Dialyse & Nefrologie Magazine
Papieren tijger
Momenteel zijn de meeste centra gecertificeerd.
Hoewel ze er allemaal van overtuigd
zijn dat een goede kwaliteitsborging
van essentieel belang is, vraagt de
certificering toch vaak meer tijd en inzet
dan men in eerste instantie verwachtte.
Want zoals gebruikelijk bij HKZ-certificeringen
moet er volgens een vast schema
worden gehandeld. In toenemende mate
ontstaan inmiddels wat vraagtekens bij
de papierwinkel die dit steeds weer met
zich meebrengt. Max Gaasbeek, unithoofd
van de dialyseafdeling van VieCuri
in Venlo, verwoordt zijn bezorgdheid, dit
mede n.a.v. reacties van collega-hoofden
op de LVDT-hoofdendag die eind 2006
gehouden is. Hij geeft aan dat we altijd
moeten waken voor de ‘papieren tijger’.
Max Gaasbeek: “uit de LVDT-hoofdendag
kwam naar voren dat de dialyseverpleegkundigen
merken dat het soms wel een
beetje veel wordt en dat de patiëntenzorg
(gek genoeg) hier onder te lijden
heeft. Alles moet vastgelegd worden en
veranderingen kunnen pas ingevoerd
worden als alle protocollen en procedures
uitgewerkt en goed bevonden zijn.
De lat wordt soms wel érg hoog gelegd,
de verpleegkundigen kunnen het vaak
niet bijbenen. Ze hebben er gewoon
geen tijd voor. Dan kun je twee dingen
doen: óf je loopt het risico dat je je over
de kop werkt, óf je laat de certificatie-eisen
even voor wat ze zijn. Met dit laatste
loop je echter wel de kans je certificering
kwijt te raken.”
Desgevraagd zegt dr. Els Boeschoten,
directeur van het Hans Mak Instituut:
“dan ben je wel op de verkeerde weg.
Als het je niet lukt volgens de normen
te werken die mede door de eigen
beroepsgroep zijn opgesteld zal je je af
moeten vragen of de instelling kwaliteit
van zorg wel voldoende belangrijk vindt.
Voor een goede kwaliteit van zorg is het
van belang dat er in de hele organisatie
aandacht voor is. Niet alleen bij verpleegkundigen,
nefrologen en andere
professionals op de werkvloer maar ook
bij managers en Raden van Bestuur.
Voor dialyse is certificatie inmiddels dé
inkoopindicator voor de zorgverzekeraars.
Als bij de certificatie een tekort
aan personeel een knelpunt blijkt te zijn
zal daar door de organisatie iets aan
moeten worden gedaan. Hierover mag
best een kritisch woord richting de Raad
van Bestuur van het desbetreffende ziekenhuis
in de rapportage terug te vinden
zijn. Wanneer er in een instelling onvoldoende
aandacht voor de kwaliteit van
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
de geleverde zorg is moet je je afvragen
of die instelling die zorg nog wel moet
leveren. Eigenlijk is dat onverantwoord.”
Verbetercyclus
Na de nodige voorbereiding kan een dialysecentrum
in aanmerking komen voor
het certificaat. De certificatie zelf neemt
2 dagen in beslag. Als je voldoet aan de
eisen dan krijg je het felbegeerde certificaat.
Max Gaasbeek: “uit zo’n visitatie
komen natuurlijk altijd de nodige bevindingen
en verbeterpunten, hier moet je
aan gaan werken. Vanzelfsprekend ga
je na of deze zaken kloppen en of je dit
wel moet/wil veranderen. Vervolgens ga
je na hoe je het beste voor een optimale
situatie kunt zorgen. Uiteindelijk
ontstaat een verbetercyclus waardoor
de zorg steeds beter wordt. Het moet
echter wel uitvoerbaar blijven.” Door de
auditor van de certificerende instelling,
daarbij vergezeld door materiedeskundigen
uit de PVC, wordt jaarlijks een
zogenaamd surveillancebezoek gedaan
waarbij wordt vastgesteld of de aanmerkingen
werden opgepikt en zwakke
punten werden verbeterd. Het doel is om
in kwaliteitsprocessen te denken en te
handelen. Na drie jaar is het certificaat
verlopen en dan komt er weer een auditor
van de certificerende instelling met
een complete visitatiecommissie een
paar dagen op bezoek. Els Boeschoten:
“de certificatie heeft de kwaliteit van de
dialysezorg verbeterd. Door de strenge
normen staat de zorg op een zeer hoog
peil. Mede door de certificatie zijn er in
principe geen slechte dialysecentra in
ons land. Maar door de grote werkdruk
in een aantal dialysecentra is het soms
wel moeilijk om aan de certificeringeisen
te blijven voldoen. Daar zou vanuit
het management meer aandacht voor
moeten zijn.”
En de patiënt?
De patiënt wordt dankzij de protocollen
en de procedures perfect behandeld.
Als het protocol stipt opgevolgd wordt,
kan er behandeltechnisch weinig fout
gaan. Dialysezorg gaat echter verder
dan alleen de gedeeltelijke vervanging
van de nierfunctie. Ook persoonlijke
aandacht is belangrijk. Het verblijf op
een dialysecentrum moet de patiënt
een gevoel van veiligheid geven. Max
Gaasbeek: als een patiënt zich veilig
voelt geeft dat hem of haar het idee in
een goed dialysecentrum te zitten maar
een objectieve beoordeling van de zorg
blijft nodig. De zorg moet ook aantoon-
baar veilig zijn en daarvoor hebben we
het certificatieschema. We kunnen wél
samen proberen het proces eenvoudiger
te maken, bijvoorbeeld door ervaringen
te delen of protocollen uit te wisselen
(hetgeen al op grote schaal gedaan
wordt). Een periodieke evaluatie, bijvoorbeeld
door een enquête op de werkvloer,
zou momenteel geen overbodige luxe
zijn. We moeten de motivatie er goed in
trachten te houden, ook bij de managers
en de Raden van Bestuur! Verder moeten
mogelijkheden en onmogelijkheden bij
een gevisiteerde afdeling goed in kaart
gebracht worden. Het is belangrijk dat
daarvoor bij de auditor begrip bestaat.
Forceren heeft een averechts effect. We
hebben het certificatieproces voor een
groot deel zelf ontwikkeld. Onder andere
door te participeren in de HKZ Werkgroep
Dialysecentra kunnen we er als
beroepsgroep toe bijdragen dat het te
behappen blijft. Op die manier kunnen
we samen de kwaliteit in stand houden
en verbeteren. De beroepsgroep heeft
hier altijd hard aan gewerkt.”
Al met al genoeg overdenkingen om
wat mee te doen. Het certificeren heeft
zijn waarde bewezen maar er moet
voor worden gezorgd dat het systeem
functioneel blijft. Dat kan vooral door
samen te werken en kritisch te blijven.
De verbetercyclus geldt immers ook voor
het kwaliteitssysteem!

Zorg kent vele gezichten
VieCuri, Medisch Centrum voor Noord-Limburg
VieCuri is een algemeen opleidingsziekenhuis met twee locaties in Venlo en
Venray met een verzorgings gebied van ongeveer 280.000 inwoners. Patiënten
uit de regio Noord-Limburg kunnen er voor vrijwel alle specialismen terecht.
Binnen VieCuri zetten 133 specialisten met gemiddeld 39 arts-assistenten,
ruim 2500 medewerkers en een groot aantal vrijwilligers zich in voor een
kwalitatief goede behandeling, verzorging en begelei ding van de patiënten.
De ziekenhuisorganisatie beschikt over 569 bedden, waar van 481 op de
locatie Venlo en 88 op de locatie Venray. Zowel in de directe patiënten zorg als
de ondersteunende dienstverlening staat het patiëntgericht handelen voorop.
Wij vinden dat de kwaliteit van zorg afhankelijk is van de manier waarop met
mensen wordt omgegaan. Mensenkennis zien wij als een integraal onderdeel
van vakkundigheid. Voor patiënten en hun naasten, maar ook voor collegae
met wie in de komende jaren de zorg in Noord-Limburg een ander gezicht
wordt gegeven.
Binnen Sector Algemeen Medisch, afdeling Dialyse van VieCuri, Medisch Centrum voor Noord-Limburg
ontstaat een vacature voor een gediplomeerde
Dialyseverpleegkundige (m/v)
20-36 uur per week
De dialyseafdeling van VieCuri, Medisch Centrum voor Noord-Limburg is een veelzijdige afdeling. Niet alleen worden
er alle vormen van hemodialyse en peritoneaal dialyse in het centrum aangeboden, de dialyseafdeling verzorgt ook
alle dialysebehandelingen voor Vitaal Thuisdialyse en Vakantiedialysecentrum Klein Vink te Arcen. Met een missie
die gericht is op kwalitatief goede zorg voor patiënten en medewerkers is er een uitstekend werk- en
ontwikkelklimaat.
Functieprofiel
Voor deze functie gaan onze gedachten uit naar een gediplomeerde dialyseverpleegkundige met recente en relevante
werkervaring. Ben jij de dialyseverpleegkundige die graag samenwerkt met een multidisciplinair team, die ook prima
zelfstandig kan functioneren, die d.m.v. goede communicatie afstemt met collega’s en met coördinerende kwaliteiten
creatief in zijn/haar werk kan zijn, dan moet je zeker naar deze uitdagende betrekking solliciteren.
Arbeidsvoorwaarden:
Salariëring geschiedt volgens de functieschaal 50 tot een maximum van € 2956 bruto per maand op fulltime basis
(salarisniveau 1 april 2007). De verdere arbeidsvoorwaarden zijn conform de CAO-Ziekenhuizen.
Voor nadere informatie kun je telefonisch contact opnemen met Max Gaasbeek, unithoofd Dialyse
(telefoon: 077-320 55 55) of kijk op www.viecuri.nl.
Bij een ruime respons zal een briefselectie onderdeel uitmaken van de procedure.
Sollicitaties:
Je sollicitatiebrief met CV kun je tot 28 juni a.s. richten aan VieCuri Medisch Centrum voor Noord-Limburg,
tav afdeling PO&O, postbus 1926, 5900 BX Venlo. Of mail naar: werken@viecuri.nl
www.viecuri.nl

12
Dialyse & Nefrologie Magazine
Calcium-/fosfaatregulatie:
meer dan renale osteodystrofie
Tekst: Dr. F.M. van der Sande en Dr. J.P. Kooman, internist-nefrologen, afdeling Nierziekten en Transplantatie, Academisch Ziekenhuis
Maastricht.
Inleiding
Hart- en vaatziekten zijn de belangrijkste
oorzaken voor een sterk toegenomen
sterfte bij patiënten met chronische nierinsufficiëntie
(CNI). Bij zowel hemodialyse-
als CAPD-patiënten is het risico van
overlijden in vergelijking met een normale
populatie met een factor 10 tot 20
verhoogd. De verhoogde mortaliteit bij
CNI lijkt onvoldoende verklaard te kunnen
worden door traditionele risicofactoren
als diabetes mellitus, hypertensie,
roken en dyslipidemie. Recent zijn ziekten
van bot- en verstoord mineraalmetabolisme
geïdentificeerd als de belangrijkste
risicofactoren voor de verhoogde
cardiovasculaire morbiditeit en mortaliteit
bij CNI. Er zijn sterke aanwijzingen
dat deze afwijkingen geassocieerd zijn
met veranderingen in de elasticiteit van
het arteriële systeem, cardiovasculaire
calcificaties en cardiovasculaire mortaliteit.
In het verleden werd voor deze afwijkingen
de term renale osteodystrofie
gebruikt, deze term dekt strikt genomen
alleen botafwijkingen en niet de andere
cardiovasculaire ziekten bij CNI. Om die
reden is er een nieuwe allesomvattende
term geïntroduceerd: CKD-MBD; chronic
kidney disease - mineral & bone disorder
(mineraal- en botstofwisselingsziekten
bij chronische nierziekten), een term die
het bredere klinische beeld omschrijft
van systemische ontregeling van mineraal-
en botmetabolisme veroorzaakt
door CNI, en die gekenmerkt wordt door
afwijkingen in bot- en mineraalhuishouding
en/of extra-skeletale (buiten het
bot gelegen) verkalkingen, zoals bijvoorbeeld
calcificaties in de bloedvaten en
het hart.
Naast atherosclerotische laesies (plaquevorming
in de intima van de vaatwand)
is er bij deze patiëntengroep vaak sprake
van arteriosclerose (calcificaties in de
media van de vaatwand) wat een toegenomen
stijfheid van de grotere slagaders
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
met een afname in rekbaarheid (compliantie)
geeft (figuur 1).
Een tot op heden onderschatte oorzaak,
waar echter de laatste jaren meer en
meer aandacht aan besteed is, is de rol
van een gestoorde calcium-/fosfaathuishouding
in relatie tot het ontstaan en de
toename van zowel atherosclerose als
een toegenomen vaatstijfheid.
Hoe ontstaan
(cardio)vasculaire
calcificaties?
De oorzaak voor de opvallende toename
van calciumneerslagen in de vaatwand
is tot op heden nog niet geheel duidelijk.
Het fenomeen lijkt deels gekoppeld aan
stoornissen in de calcium- en fosfaatstofwisseling
bij nierpatiënten, terwijl in
sommige studies ook een relatie met het
gebruik van calciumhoudende fosfaatbinders
werd gevonden. In-vitro studies
hebben aangetoond dat een verhoogd
fosfaatgehalte de gladde spiercellen
van de vaatwand doet veranderen in
osteoblast-achtige, op bot lijkende
cellen, die daarna mineraliseren en
aanleiding geven voor het ontstaan van
de vaatverkalking. Dit ondersteunt de
later te noemen epidemiologische relatie
tussen verhoogde fosfaatwaarden en
verstoorde compliantie en overleving.
Niet alleen verhoogde fosfaatwaarden
maar ook verhoogde calciumwaarden
blijken een rol van betekenis te spelen
bij calcificaties van aorta en vaatwand.
Het gaat te ver om de mechanismen van
beide in dit artikel te beschrijven maar
calcium en fosfaat dragen zowel onafhankelijk
als synergistisch bij aan het
tot stand komen van de calcificaties. Bij
een verhoogd fosfaat in aanwezigheid
van een licht verhoogd calcium kan er al
een aanmerkelijke verkalking ontstaan.
Resultaten van diverse onderzoeken
hebben laten zien dat de abnormale
calcificatie bij CNI het gevolg is van de
verminderde mogelijkheid van de gladde
spiercellen van de vaatwand om mineralisatie
af te remmen via allerlei cel-af-

hankelijke mechanismen. Een en ander
betekent dat het proces van arteriële
calcificaties, gelijk aan botvorming, een
actief proces is en dat calcium, fosfaat
en de uremie per se, direct het proces
van vaatwandcalcificaties reguleren door
bepaalde eiwitten op de vaatwand met
botvormende activiteit te activeren.
Een andere interessante ontwikkeling is
de studie naar remmers van vaatwandcalcificatie
bij nierpatiënten. Met name
proefdieronderzoek heeft aangewezen
dat dergelijke stoffen (zoals Matrix-Gla
proteïne en fetuïne) een belangrijke
rol kunnen spelen bij de remming van
calciumneerslagen in de vaatwand.
Deze stoffen lijken bij nierpatiënten in
verlaagde concentratie aanwezig te zijn.
Het gevolg van deze verlaagde concentratie
aan ‘calcificatie-remmers’ bij het
optreden van vaatwandafwijkingen in
deze patiëntengroep is echter nog onduidelijk.
Onderzoek hiernaar wordt inmiddels
in diverse centra uitgevoerd en het
is wachten op de eerste resultaten.
Gevolgen van calcificaties
voor de patiënt
Epidemiologisch onderzoek heeft
duidelijk aangetoond dat een verhoogd
fosfaat en calcium-fosfaatproduct (Ca
x P) geassocieerd zijn met een slechte
overleving. In een studie van 40.000
hemodialysepatiënten was een fosfaatgehalte
boven de 1.6 mmol/l geassocieerd
met een toename in de mortaliteit
Dialyse & Nefrologie Magazine
en nam deze laatste progressief toe bij
een verdere verhoging van het fosfaat.
In deze studie was het relatieve risico
op overlijden direct gecorreleerd aan
veranderingen in de calciumwaarden en
steeg het risico op overlijden met 47%
wanneer het serumcalcium toenam van
2.25 mmol/l naar 2.75 mmol/l. Epidemiologische
studies hebben bevestigd
dat cardiovasculaire gebeurtenissen de
belangrijkste oorzaak van overlijden zijn
in aanwezigheid van een verhoogd fosfaat-
en calciumgehalte. Tevens hebben
onderzoeken aangetoond dat er een relatie
is tussen verhoogde fosfaatwaarden
en toegenomen vaatstijfheid, arteriële
calcificaties inclusief calciphylaxis, en
hartklepverkalkingen.
In eerder onderzoek werden de kransslagaders
van relatief jonge dialysepatiënten
onderzocht middels een speciale
CT-scan. Hieruit bleek dat bij 88% van de
patiënten met een leeftijd tussen de 20
en 30 jaar reeds vaatcalcificaties aanwezig
waren (figuur 2). Factoren die bijdragen
aan het ontstaan van calcificaties
zijn met name leeftijd, duur van dialyse,
hoogte van serumfosfaat, hoogte van Ca
x P en de dagelijkse hoeveelheid inname
van calciumhoudende fosfaatbinders.
Zeer opvallend was dat in de groep van
patiënten die opgevolgd werden de
ernst van calcificaties verdubbelde in een
tijdsbestek van gemiddeld 20 maanden.
Uit recenter onderzoek in een groep
van oudere dialysepatiënten blijkt dat
deze ernstige vorm van calcificatie van
de kransslagader aanleiding gaf tot een
toename in het optreden van myocardinfarct
en angina pectoris. Aangetoond is
dat de 5-jaars overleving van een patiënt
met een ernstige vorm van calcificaties
van de arteriële wand 50% lager ligt dan
van een patiënt zonder bovengenoemde
calcificaties.
Tevens is aangetoond dat een toename
van de calcificatie in de vaatwand kan
leiden tot een toegenomen vaatstijfheid
van het arteriële systeem (figuur 3). Dit
resulteert in een toename in systolische
bloeddruk en een verlaagde diastolische
bloeddruk. Dit leidt weer tot toename
in de belasting voor de linkerventrikel,
leidende tot een verdikking van de hartspier
en een verminderde doorbloeding
van de kransslagaders.
Streefwaarden calcium en
fosfaat
Om langetermijneffecten, gelet op het
bovenstaande, te voorkomen dan wel te
vertragen is het dus van groot belang
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 1

14
Dialyse & Nefrologie Magazine
reeds vroeg in het proces van CNI te
starten met behandeling.
Dit betekent concreet dat er al in stadia
3 (klaring 30-59 ml/min/1.73m 2 ) en 4 (klaring
15-29 ml/min/1.73m 2 ) met behandeling
gestart moet worden. Serumfosfaat
moet tussen de 0.87 mmol/l en 1.49
mmol/l zijn (figuur 4). Indien het fosfaatgehalte
te hoog is, is het advies volgens
de K/DOQI- richtlijnen het dieet aan te
passen dan wel met een fosfaatbinder
te beginnen totdat het fosfaatgehalte
weer binnen de gestelde targets is. Ook
het serumcalcium mag niet hoger zijn
dan de door het laboratorium gestelde
normaalwaarden. Als het serumcalcium
onder de 2.10 mmol/l is wordt geadviseerd
met calciumzouten (bijvoorbeeld
calciumcarbonaat) en/of vitamine D te
starten. Als het serumcalcium boven de
2.54 mmol/l is gekomen dan is het advies
te wisselen naar een niet-calciumhoudende
fosfaatbinder, en vitamine D
dosering te verlagen dan wel te stoppen.
Het Ca x P product moet lager zijn dan
4.44 mmol 2 /l 2 .
Wanneer de patiënt in stadium 5 (klaring

Wie zijn wij:
Wij zijn de dialyseafdeling van het Spaarne Ziekenhuis in Hoofddorp. een middelgroot hoog technologisch ziekenhuis in
een moderne behuizing.
Wij zijn in 2006 gestart met een totaal nieuwe dialyseafdeling en hebben 10 dialysestations.
Binnen enkele jaren willen we uitgroeien tot een dialyseafdeling waar alle vormen van dialyse worden geboden.
Wij zijn een unieke dialyseafdeling met een eigen beleid, een open sfeer en korte communicatielijnen.
Om verder te kunnen groeien en ontwikkelen zoeken wij nieuwe collega’s:
Dialyseverpleegkundigen m/v
Fulltime/parttime (vanaf 28 uur p/week)
Wie zoeken wij:
Wij zoeken collega’s met een diploma specialistische vervolgopleiding dialyseverpleegkundige en een servicegerichte ‘de
klant is koning’ instelling. Recente ervaring op een dialyseafdeling is een pré.
Collega’s met een flexibele instelling die zich willen inzetten om de afdeling te laten groeien en verder te ontwikkelen.
Collega’s die bereid zijn om extra taken op te pakken (geen werkgroepjes).
Collega’s met humor.
Wat bieden wij:
Wij bieden bijzonder goede bijscholingsmogelijkheden waardoor je je kunt ontwikkelen door je te specialiseren binnen een
aandachtsgebied en daarvoor de verantwoordelijkheid te dragen.
Een goede bereikbaarheid, zowel per auto als per openbaar vervoer, en prima parkeervoorzieningen.
Een arbeidsovereenkomst met het Spaarne Ziekenhuis met aantrekkelijke secundaire arbeidsvoorwaarden (o.a. bedrijfsfitness,
fietsproject, spaarloonregeling en Spaarne Collectiviteit)
Een salaris op FWG-niveau 50.
Een aantrekkelijke bonus.
Interesse?
Neem contact op met Gerrit Andela of Henk Jubbinga. telefoonnummer 023-8908983, gandela@transpaarne.nl of hjubbinga@spaarneziekenhuis.nl
Graag ontvangen wij je sollicitatie, onder vermelding van vacaturenummer ZG1/0705/JR.
Onze voorkeur gaat uit naar digitaal solliciteren via WERKENAANHETSPAARNE@spaarneziekenhuis.nl of solliciteer direct
via het online sollicitatieformulier. Schriftelijke sollicitaties met curriculum vitae kunnen worden gericht aan de stafafdeling
Personeel, Organisatie en Opleiding van het Spaarne Ziekenhuis, Postbus 770, 2130 AT HOOFDDORP ter attentie van Désirée
van der Kroon, PO&O, PIT.

NND 2007
16
Dialyse & Nefrologie Magazine
Nederlandse NefrologieDagen 2007
Mega brainstormsessie is
basis voor toekomst
Tekst: Charles André
Het wordt natuurlijk steeds moeilijker om een ledenvergadering op een originele wijze in te vul-
len maar alle aanwezigen bij de algemene ledenvergadering (ALV) van de LVDT (we moeten nog
even wennen aan de V&VN Afdeling Dialyse en Nefrologie) hadden na de ALV een tevreden ge-
voel. Er was actie, humor, er waren vragen, antwoorden en nieuwe vragen. Maar bovenal waren
er ballonnen. Geen proefballonnetjes die werden opgelaten om vervolgens nooit meer weer te
keren maar echte, zo groot als skippyballen om op te schrijven!
Vooruitkijken
Voorafgaand aan de ALV waren er vast
wel een paar bestuursleden die wat
minder geslapen hadden. Immers, op het
forum van de LVDT-website was de discussie
over de contributie nog niet echt
geluwd. De verwachting was dan ook dat
het er wel eens heet aan toe kon gaan
tijdens de vergadering en dat er verbaal
vuurwerk verwacht kon worden. Maar
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
afgezien van een paar opmerkingen uit
de zaal en een enkele vraag was er eigenlijk
geen aanleiding tot discussie. Door
de korte en bondige samenvatting van
voorzitter Joke Buytelaar werd nog eens
duidelijk dat het bestuur alle fusiestappen
minutieus doorlopen had. Dat alle
leden steeds geïnformeerd zijn over de
volgende stappen en hun mogelijkheden
tot inspraak gehad hebben. En zo werd
op heldere wijze de angel uit het debat
gehaald. De discussie over de fusie en de
daarbij horende contributie is hiermee
voorgoed afgesloten. Vanaf nu gaat het
weer over de toekomst van de vereniging
zo sprak de voorzitter.
ALV
De ALV werd dit jaar aan elkaar gepraat
door Judith de Bruin, bekend van

televisie werd mij ingefluisterd maar nu
een uitstekende gespreksleider die op
ontspannen wijze de vergaderonderdelen
aan elkaar praatte.
Judith begon met het voorstellen van
het bestuur. Het afgelopen jaar zijn er
toch wel enkele wezenlijke veranderingen
geweest waaronder de overdracht
van de voorzittershamer van Lies Janssen
aan Joke Buytelaar en de nieuwe
penningmeester in de persoon van Eric
Smits. Tevens kwam daar nu ook nog een
nieuwe secretaris bij en wel Mirabella
Kroon die het secretariaat overneemt
van WEA te Goes (bedankt Ellen van
Veen!!). Daarnaast neemt ze al het werk
op de voor- en achtergrond van onze onvolprezen
(ex)-secretaris Yvonne de Koter
over. Yvonne nam na vele jaren afscheid
van de vereniging. Een hele kluif voor
Mirabella maar we hebben er het volste
vertrouwen in dat zij dit naar behoren
zal doen.
Ook was er nog de verkiezing van het
nieuwe bestuurslid Suzanne Dingemanse
die zich in het vorige Magazine
al heeft voorgesteld en de terugkeer van
Esther van Wamelen die zich weer met
de herregistratie gaat bezighouden.
Prijzen
Die waren er allereerst voor de dames
Maaike Hengst en Gertie Smeets die de
Roche Award (voor het beste artikel in
het Magazine) in ontvangst mochten
nemen voor hun bijdragen over het omgaan
met de ‘Richtlijn ter ondersteuning
van het omgaan met een vochtbeper-
king’. Naast bloemen en een oorkonde
kregen zij een dinerbon.
Beste abstract
Deze prijs werd dit jaar ook gedeeld en
wel door G. Willems-Hartgers en D. Dekker-Stolk.
G. Willems-Hartgers schreef een abstract
samen met Regine T. Klein Schaarsberg-
Mulder over patiëntenclassificatie op de
dialyseafdeling van het Deventer Ziekenhuis.
Met de snel voortschrijdende veranderingen
en ideeën over de inzet van
personeel kan het middel van patiëntenclassificatie
wel eens op heel korte
termijn een belangrijk managementinstrument
worden bij formatieberekeningen
in de Nederlandse dialysecentra.
Transplantatie
De andere winnende paramedische
abstract kwam van de hand van D.
Dekker-Stolk, Drs. M. van Agteren en Dr.
M.G.H. Betjes, allen verbonden aan de
afdeling hemodialyse van het
Erasmus MC te Rotterdam. Zij
kwamen met het abstract over
de Immunoabsorptietechniek
waarbij je antistoffen van het
ABO-bloedgroepensysteem
wegfiltert om transplantatie van
nieren met een verkeerde bloedgroep
mogelijk te maken. Een
verheugende ontwikkeling die de
mogelijkheden voor transplantatie
weer verruimt en hoezeer dat
nodig is blijkt wel uit de gegevens
van de Stichting Transplantatie,
Dialyse & Nefrologie Magazine
in 2005 schreef Dymphna Dekker een
artikel hierover in het Magazine.
Andere abstracts en lezingen
Zoals elk jaar voert het te ver om de vele
lezingen, discussies en voordrachten er
stuk voor stuk uit te lichten. Gelukkig
worden de beste gekozen door een vakkundige
jury maar ook de publieksprijzen
zijn natuurlijk een goede graadmeter.
Neemt u van ons aan dat de NNDagen
van 2007 uitstekende lezingen, discussies
en voordrachten opleverde maar dat
die van 2008 weer beter zullen zijn. Dit
zou een reden voor u moeten zijn om de
volgende data reeds in uw agenda, PDA
of gewoon in uw geheugen te noteren,
in te voeren of op te slaan.
NND 2008: dinsdag 8 en woensdag 9
april!!!
Tot Ziens!
NND 2007
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 17

NND 2007
18
Dialyse & Nefrologie Magazine
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2

Voorkom en behandel
ondervoeding bij nierfalen
Renilon. De juiste aanvullende drinkvoeding bij nierfalen.
• Klein volume
• Hoog in energie
• Goede smaak
• Zeer laag fosfaat
• Keuze in eiwitgehalte
Nutricia Nederland B.V., Postbus 1, 2700 MA Zoetermeer
Voor meer informatie: Nutricia Voedingslijn, telefoon 0800 - 022 33 22 (gratis),
e-mail: voedingslijn@nutricia.nl of internet www.nutricia.nl
Renilon. Uitgebalanceerde voeding voor nierpatiënten

NND 2007
20
Dialyse & Nefrologie Magazine
Beste ar tikel in Dialyse
en Nefrologie Magazine
(Voorheen LVDT Magazine) in 2006
Gertie Smeets en Maaike Hengst ontvingen tijdens de Nefrologiedagen de Roche Award, voor
het beste artikel in het Magazine in 2006 over de ‘Richtlijn ter ondersteuning van het omgaan
met een vochtbeperking’. Gertie schreef in Magazine nummer 1 - 2006 over het in de praktijk
toepassen van de richtlijn. Maaike beschreef in nummer 3 – 2006 binnen een case studie de vijf
fases van de richtlijn in het kader van haar opleiding tot nurse practitioner.
Naast bloemen en een oorkonde kregen zij een dinerbon aangeboden door de firma Roche.
Maaike Hengst (li ) en Gertie Smeets
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2

Samen steeds
een stukje verder…
Amgen is het grootste onafhankelijke
biotechnologisch farmaceutisch bedrijf
ter wereld. Met wereldwijd ruim 17.000
mensen helpen we via fundamenteel
onderzoek en klinische studies stukje
voor stukje de puzzel van chronische
ziekten op te lossen. We brengen
samen met specialisten en andere
zorgverleners problemen in kaart en
zoeken naar oplossingen. Dit alles om
patiënten een betere kwaliteit van leven
te geven en als het kan te genezen.
Dat dit allemaal niet van vandaag op
morgen kan, weten we. Maar samen
komen we wel steeds een stukje verder.
Amgen B.V.
Minervum 7061
4817 ZK Breda
www.amgen.nl
Nefrologie

NND 2007
22
Dialyse & Nefrologie Magazine
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2

Over enkele maanden opent het nieuwe dialysecentrum DIAPRIVA haar deuren in Buitenveldert Amsterdam.
Wij zijn daarom op zoek naar gespecialiseerde verpleegkundigen in (hart en) nieren.
Dialyseverpleegkundigen en
Teamleider Hemodialyse
Wie zijn wij?
DIAPRIVA is onderdeel van Cablon Medical b.v. De zorgspecialismen die Cablon Medical bedient zijn Dialyse, Radiologie, Radiotherapie
en Farmacie. DIAPRIVA biedt in nauwe samenwerking met VU medisch centrum Amsterdam kwalitatief hoogstaande
nierfunctie vervangende behandelingen. DIAPRIVA beschikt over ruim 35 hemodialysestations waarvan 15 stations speciaal
ingericht zijn voor nachtelijke centrum dialyse. De kwaliteitsnormen zoals die gehanteerd worden door de stichting Harmonisatie
Kwaliteitsbeoordeling in de Zorgsector (HKZ) zijn ons uitgangspunt.
Wie zoeken wij?
Wij zoeken enthousiaste, betrokken en deskundige dialyseverpleegkundigen met verantwoordelijkheidsgevoel en een klantgerichte
instelling. Vind jij het ook belangrijk dat je optimale zorg kunt leveren, meedoet aan ontwikkelingen op de afdeling en
plezier hebt in je werk? Ben je in het bezit van een dialyseaantekening en heb je recente werkervaring op een dialyseafdeling?
Dan zijn wij op zoek naar jou!
Wij zoeken tevens een ervaren dialyseverpleegkundige die verantwoordelijk is voor de kwaliteit van de verpleegkundige zorgverlening.
Je draagt zorg voor de directe aansturing van de medewerkers op de dialyseafdeling, coacht de medewerkers op de
werkplek en bevordert de samenwerking in het team. Je bent verantwoordelijk voor de operationele planning en je werkt deels
in de uitvoering van de patiëntenzorg mee. Je bent in het bezit van een afgeronde managementopleiding en je hebt aantoonbare
leidinggevende ervaring. Je beschikt over uitstekende communicatieve eigenschappen en je kunt goed organiseren.
Wat bieden wij?
Als je komt werken op de nieuwe afdeling van DIAPRIVA ga je deel uit maken van een jong en enthousiast team waarbij optimale
samenwerking hoog in het vaandel staat. Je werkt met geavanceerde apparatuur en krijgt de mogelijkheid om mee te denken in
patiëntenzorg en beleid. Alle (part-time) dienstverbanden en werktijden zijn bespreekbaar.
Als je teamleider wordt op de nieuwe afdeling van DIAPRIVA ga je leiding geven aan een jong en enthousiast team waarbij optimale
samenwerking hoog in het vaandel staat. DIAPRIVA biedt daarnaast uitstekende secundaire arbeidsvoorwaarden en een
aantrekkelijk salaris passend bij kennis en ervaring.
Meer informatie of solliciteren?
Voor meer informatie kun je contact opnemen met Erica Barkema,
verpleegkundig manager dialyse. Tel: 020-4442665 of 06-10784097
Schriftelijke sollicitaties met CV stuur je voor 15 juni 2007 naar:
E.Y. Barkema, Dialyseafdeling.
De Boelelaan 1117
1081HV Amsterdam

NND 2007
24
Dialyse & Nefrologie Magazine
Nederlandse NefrologieDagen 2007
In cijfers
Deelnemers 2007 2006 2005
Aanwezigen 1359 1379 1260
Commissie 16 17
Sprekers 41 37
Medewerkers 19 17
Afmeldingen 23 18
Dubbel 0 10
On-site 110 96 85
Overnachtingen 550 561 594
Overnachtingen in Geldrop 81 43
Onderverdeling 2007 2006 2005
Verpleegkundige 797 817 729
Technicus 42 42
Diëtist 64 61
Maatschappelijk werker 52 52
Medisch specialist 135 129 132
Geprom. Onderzoeker 36 31
AIO 38 55
Sponsoren 2007 2006 2005
Gratis 4 4 3
Blik 1 1 1
Brons 17 14 16
Zilver 4 5 5
Goud 7 7 6
Platina 4 3 2
Overnachtingen 114 107 81
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2

dia
soft
Diasoft Leusden B.V. is ontwikkelaar van het softwareprogramma
Diamant
een geïntegreerde software oplossing voor de dialyse-afdeling
Diasoft zoekt een
(par t-time)
Engelse ver taler/ster
Voor de vertaling van de documentatie en het programma van het
Diamant 2 softwarepakket van het Nederlands naar het Engels.
• Duur: minstens een half jaar, minimaal 16 uur per week
• Nodig: een uitstekende schriftelijke en mondelinge uitdrukkingsvaardigheid in het Engels
• Ook nodig: vaardigheid met een tekstverwerkingsprogramma
Verder:
• Beloning in overleg
• Na een inwerkperiode is deels thuis werken mogelijk
Voor een indruk van ons bedrijf verwijzen wij naar onze homepage: www.diasoft.nl
Lijkt het je leuk om mee te werken aan dit specifieke softwareprogramma of wil je meer informatie over deze functie, dan kun je
contact opnemen met de heer Jan van den Berge, jan@diasoft.nl, tel. 033-4944460, of schrijf ons een briefje.
Klepelhoek 11 - 3833 GZ Leusden - tel. 033-4944460

26
Dialyse & Nefrologie Magazine
Sondevoeding bij
dialysepatiënten
Tekst: Monique Hoogerwerf, diëtiste, Meander Medisch Centrum Amersfoort
Ondervoeding bij dialysepatiënten komt nog steeds veel voor. Met de introductie van de Subjec-
tive Global Assessment (SGA) op de dialyseafdeling is hier meer aandacht voor gekomen. Maar
het constateren van ondervoeding betekent ook reageren. Als het niet lukt om met gewone
voeding en/of drinkvoeding voldoende voeding binnen te krijgen is een volgende stap het star-
ten van sondevoeding om de ondervoeding tegen te gaan. Verpleging staat hier nog wel eens
huiverig tegenover. Alsof het ethisch niet verantwoord is om sondevoeding te geven. Laat staan
de vragen die we als diëtist krijgen over hoe het dan met de vochtinname zit, het toedienen van
medicijnen en het verdelen van de fosfaatbinders. Tijd voor een artikel hierover.
Waarom sondevoeding
We weten allemaal dat de eiwitbehoefte
bij ziekte en ook bij dialyse hoger ligt
dan normaal. Als een dialysepatiënt
niet voldoende eiwitten kan eten wordt
zijn spiermassa er op aangesproken en
wordt de patiënt zwakker en slapper. De
diëtist heeft allerlei tips en trucs om met
gewone voeding meer eiwitten binnen
te krijgen. Als dit niet meer gaat kan er
drinkvoeding voorgeschreven worden.
Deze is er in verschillende varianten met
een verschillend eiwit-, energie-, vocht-,
kalium- en fosfaatgehalte, dus een goede
keuze hierin is belangrijk. Als ook dit niet
gaat zou er overgegaan kunnen worden
op gehele of gedeeltelijke sondevoeding
om toch in de eiwit- en energiebehoefte
te kunnen voorzien. Vaak is het starten
van sondevoeding een klinische aangelegenheid
i.v.m. extra ziekte bij dialyse
waarbij minder of bijna geheel niet meer
gegeten wordt. Het starten en geven van
sondevoeding maakt onderdeel uit van
de gehele behandeling.
Toch zou ook in de poliklinische setting
het starten van sondevoeding geïnitieerd
moeten worden als de patiënt niet
kan voldoen aan zijn eiwit- en energiebehoefte.
De keus wordt hierbij echter
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
vaak bij de patiënt zelf neergelegd maar
uitleg over de nadelen van het niet starten
van sondevoeding is zeker nodig. Het
wel of niet starten van sondevoeding
kan een behoorlijke invloed hebben op
de kwaliteit van leven.
Sondevoeding en vocht
Als iemand helemaal niet meer eet
staat het starten van sondevoeding niet
ter discussie tenzij er een abstinerend
beleid is afgesproken. De sondevoeding
is bij niet eten een compensatie van het
gewone eten en wordt in een volledige
hoeveelheid gegeven. Vast voedsel levert
ook vocht die we bij dialyse niet rekenen,
omdat we dat wegstrepen tegen het
vochtverlies met zweten en spijsvertering.
Met het geven van sondevoeding
ter compensatie van gewoon eten hebben
we dus meer ruimte qua vochtinname
en hoeft de sondevoeding niet als
puur drinkvocht gezien te worden.
Als iemand nog wel eet, maar het is
onvoldoende wordt het vochtverhaal
theoretisch wat lastiger. Als de eetlust
is verminderd wordt door de patiënt het
brood vaak vervangen door pap o.i.d. wat
al iets meer vocht met zich meebrengt.
Als aanvulling kan nachtelijke sondevoe-
ding worden voorgeschreven. Dit wordt
vaak wel als puur vocht gezien waardoor
de patiënt alleen nog wat mag drinken
voor de troost. Natuurlijk is het goed de
vochtintake goed in de gaten te houden,
maar waar aan wordt voorbijgegaan is
dat sondevoeding en pap ook gewoon
voeding is die hard nodig is om de patiënt
in conditie te houden. Belangrijk is
de interdialytische gewichtstoename in
de gaten te houden en evt. extra te dialyseren
als de vochtinname met voeding
te groot is. In de praktijk valt het extra
moeten dialyseren bij sondevoeding erg
mee, wat aan kan geven dat het met de
compensatie wel goed zit.
Soorten sondevoeding
Net als dat drinkvoeding in verschillende
varianten en samenstellingen verkrijgbaar
is geldt dat ook voor sondevoeding.
Bij het voorschrijven van de soort en
hoeveelheid sondevoeding moet goed
gekeken worden naar de individuele eiwit-
en energiebehoefte en de bloeduitslagen
wat betreft kalium en fosfaat. Een
dialysepatiënt die met een pneumonie
is opgenomen heeft bijvoorbeeld meer
eiwit nodig dan een dialysepatiënt die
is afgevallen door een actievere leefstijl.

Verder is de eiwitrichtlijn gericht op het
gewicht van de patiënt.
Meestal wordt er gekozen voor een
geconcentreerde sondevoeding om met
zo weinig mogelijk vocht toch in de voedingsbehoefte
te kunnen voorzien. Soms
kom je hier qua eiwitinname echter niet
mee uit en zijn extra maatregelen nodig,
bijvoorbeeld extra eiwitrijke drinkvoeding
via de sonde of toch kiezen voor een
sondevoeding met meer eiwit en meer
vocht.
De geconcentreerde sondevoedingen zijn
al arm aan natrium, kalium en fosfaat,
zodat ze voldoen aan de voedingsrichtlijnen
die gelden bij dialyse.
Sondevoeding en medicijnen
Het is altijd het beste om medicijnen
oraal in te blijven nemen. Als dit niet mogelijk
is, kunnen ze via de sonde worden
toegediend. Bestaat het medicijn niet in
vloeibare vorm of als zetpil, vraag dan of
de apotheker de medicijnen in poedervorm
kan leveren. Het wordt afgeraden
om de tabletten zelf fijn te maken. De
werking van de medicijnen kan dan
verminderen of veranderen. Medicijnen
mogen ook niet met de sondevoeding
vermengd worden. Medicijnen kunnen
in opgeloste vorm met een spuit, via het
y-stuk op het toedieningssysteem of de
pompset, worden toegediend. Belangrijk
is de sonde weer schoon te spoelen met
water.
In de praktijk wordt nogal eens gezien
dat het fosfaatgehalte zakt bij patiënten
die sondevoeding krijgen. Dit kan te
maken hebben met het feit dat de sondevoeding
minder fosfaat bevat en het
aantal fosfaatbinders niet is aangepast.
Ook kan het zakken van het fosfaatgehalte
met het ‘refeeding syndroom’ te
maken hebben.
Hiermee wordt bedoeld het brede scala
aan complicaties
dat kan ontstaan als
gevolg van metabole
en functionele veranderingen
na starten
van volledige voeding
bij ernstig ondervoede
patiënten. Gelukkig wordt
bij dialysepatiënten het
fosfaatgehalte in het bloed
regelmatig gecontroleerd
waardoor
fosfaatbinders
evt. verminderd of
gestopt kunnen worden of fosfaat extra
kan worden toegediend.
Niet starten van
sondevoeding
Het niet starten van sondevoeding kan
ook een keuze zijn. Als er een abstinerend
beleid is afgesproken heeft voeden
ook
geen
zin meer.
De patiënt kan
het ook zelf verkiezen om
niet met een sonde gevoed te worden. Er
wordt nogal eens tegen het starten van
sondevoeding opgezien omdat je dan
toch met een slang in je neus rondloopt.
Het poliklinisch starten van sondevoeding
vraagt ook wat meer geregel
omdat de voeding voor thuis geregeld
moet worden en thuiszorg ingeschakeld
moet worden. Het is aan de diëtist maar
ook aan het gehele dialyseteam om de
patiënt duidelijk te maken waarom het
starten van sondevoeding geadviseerd
wordt en evt. drempels van de patiënt
hierin bespreekbaar te maken. De
patiënt geeft echter zijn eigen behandelingsgrens
aan en kan om die reden
sondevoeding weigeren. Dat moeten we
dan als team ook respecteren.
Sondevoeding is in mijn ogen geen hon-
Dialyse & Nefrologie Magazine
denbaan maar de patiënt die het moet
ondergaan kan daar heel anders over
denken.
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 27

28
Dialyse & Nefrologie Magazine
Landelijke Exper tgroep
Nefrologie Nederland (LEN N)
Tekst: Maaike Hengst en Jacqueline Knoll, nurse practitioners en lid van het dagelijks bestuur van LENN
Sinds 1997 zijn er binnen de gezondheidszorg in Nederland nieuwe professionals werkzaam,
nurse practitioners (NP). NP-ers zijn gespecialiseerde verpleegkundigen die een tweejarige
masteropleiding hebben gevolgd aan één van de hogescholen in Nederland. Zij zijn werkzaam
binnen zowel het verpleegkundige als het medische domein. Binnen de nefrologie en dialyse
komen steeds meer NP-ers te werken.
Door de inzet van de
NP-functie op dialyseafdelingen
en predialyse-
en transplantatiepoliklinieken
kan men de patiëntenzorg optimaliseren
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
met verschillende resultaatgebieden,
namelijk: coördinatie van behandelings-
en zorgprogramma’s, kwaliteitsborging
van het behandelings- en zorgproces,
onderzoek en onderwijs.
Ontstaan van LENN
Door de groei van het aantal NP-ers binnen
de nefrologie ontstond in 2006 de
vraag om samen te komen en kennis te
delen. Tijdens de Nederlandse Nefro-

logiedagen van 2006 vond een eerste
oriënterende bijeenkomst plaats.
Deze bijeenkomst trok echter niet alleen
NP-ers maar ook zorg- en verplegingswetenschappers.
Er bleek behoefte te bestaan aan samenwerking
tussen deze groepen. In november
2006 werd een “creatieve denkdag”
georganiseerd o.l.v. Erik op ten Berg van
Pioenconsult om ideeën en plannen te
concretiseren. Er vonden gesprekken
plaats met het bestuur van V&VN Dialyse
en Nefrologie over de positie van de
groep binnen de beroepsvereniging.
Dit resulteerde in de oprichting van de
Landelijke Expertgroep Nefrologie Nederland
(LENN).
De LENN werd geïntroduceerd tijdens
de NND van 2007. Momenteel heeft de
LENN 24 leden: 18 nurse practitioners, 5
zorg- en verplegingwetenschappers en 1
bachelor in management.
Doel
Het uitgangspunt van de LENN is praktische
en wetenschappelijke kennis te
delen en te bundelen met de doelstelling
de huidige kwaliteit van de (verpleegkundige)
nefrologische zorg te verbeteren.
De LENN wil een aanzet geven tot
vernieuwende zorg die leidt tot nieuwe
inzichten. Met behulp van Evidence
Based Practice (wetenschappelijk onderzoek)
maar ook middels Best Practice
(het onderzoeken van de best mogelijke
praktijkvoering) kan de nefrologische
brug tussen cure en care verder gebouwd
worden.
De LENN wil haar kennis gaan delen met
de leden van de V&VN Dialyse en Nefrologie
middels een rubriek in het Magazine,
een eigen website, presentaties op
de NND en het geven van workshops.
De LENN moet laagdrempelig en voor
iedereen te benaderen zijn.
Organisatie van LENN
Er is een dagelijks bestuur (DB) gevormd
dat het komende jaar LENN zal gaan
vormgeven.
De leden van de LENN zullen twee keer
per jaar bij elkaar komen voor intervisie,
scholing en om actuele ontwikkelingen
binnen de nefrologie te bespreken.
Activiteiten
De leden van de LENN hebben een activiteitenplan
ontwikkeld dat door het DB
verder vormgegeven gaat worden.
De belangrijkste activiteiten zijn:
Dialyse & Nefrologie Magazine
• het opzetten van een interne organisatiestructuur;
• het schrijven van een vaste rubriek in
het Magazine. Hierin zal, onder andere,
door één van de leden van de LENN
een wetenschappelijk artikel worden
besproken. De toepasbaarheid van het
artikel in de praktijk wordt hieraan
gekoppeld. Tevens zal er aandacht zijn
voor praktijkverhalen c.q. casuïstiek uit
de praktijk van de nurse practitioner;
• het ontwikkelen van een website
(onderdeel van www.lvdt.nl ). Op
deze website vind je informatie
over de leden van de LENN en hun
aandachtsgebied(en), activiteiten, een
forum en een databank van artikelen
en onderzoeken;
• het creëren en verbreden van het
netwerk. Er zal contact worden gelegd
met verschillende organisaties zoals
de Nederlandse federatie voor Nefrologie,
Nierstichting Nederland, Nierpatiënten
Vereniging Nederland en het
Hans Mak Instituut.
Kortom, jullie zullen in de toekomst meer
van de LENN “horen”.
Informatie m.b.t. de LENN :
j.knoll@cukz.umcn.nl
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 29

Column The Naked Nurse
0
Dialyse & Nefrologie Magazine
Ben jij er klaar voor?
Nou, het gaat er eindelijk eens van komen.
Die dingen zijn er al jaren. Ik heb er zelfs drie
ongebruikt in de kast liggen. Mijn kind van
negen moet ik het al zien doen.
Voorzichtig druk ik vier keer de zeven in voor een s maar ik krijg
meer dan een s.
School staat er maar dat wil ik helemaal niet; drie keer de drie
levert me een slak op en na drie keer een vijf staat er opeens
sloerie. Wat nou sloerie, opzouten en snel een beetje, uit dat
ding. Drie tellen op het rode telefoonhoornknopje en klaar is
Kees. Dat weet ik dan weer wel
(daar zijn dialysemachines ook gevoelig voor).
Slome manier van communiceren hoor, die sms’jes. Althans, voor
mij dan. Een collega van me heeft er 1000 per maand bij haar
abonnement. Dat zou voor mij een complete maandvulling
betekenen; wat is de zin van het bestaan?
Laatst had ik er een bij me, gewoon om te bellen en wat denk je?
Beltegoed verlopen… Daar zakt je broek toch van af of niet?
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
’s Avonds tijdens het bevrijdingsfestival (aanrader voor volgend
jaar!) liep ik langs een dance-podium en het is echt waar: acht
van de tien mensen zijn bezig met hun apparaat. Je kunt ze herkennen
aan hun lichtgevende schermpjes. De een is erin aan het
lullen, de volgende drukt als een bezetene op de knopjes en de
ander houdt hem boven zijn hoofd en gebruikt hem als camera.
Ik voel me opeens zo oud worden.
Vroeger stak je gewoon een sigaret op als je jezelf geen houding
wist te geven of als je ergens bij wilde horen. Nou is dat natuurlijk
niet zo gezond maar die mobieltjes warmen de aarde weer
op, hoorde ik op het journaal.
Hoe het ook zij, tijdens de jaarvergadering was gezegd dat sommigen
het een goed idee zouden vinden (niet het bestuur hoor)
als er een sms-alert was voor bijvoorbeeld een volgende fusie
(haha) of voor vergaderingen. Belachelijk natuurlijk.
Het blijft wel een aardig thema voor een klinische les: het hoe en
waarom van de sms.

Relax!
Eindelijk een PD cycler
waarbij u kunt slapen
Bij Gambro weten we dat een goede nachtrust belangrijk is.
daarom hebben wij een cycler die licht, eenvoudig in gebruik,
maar bovenal, stil is.
Slaap lekker.
Leven met Gambro PD
Gambro-Hospal b.v. Postbus 2169 4800 CD Breda 088-1426200

De Nederlandse NefrologieDagen zijn inmiddels
voorbij en voor mij als keymember van de
EDTNA/ERCA zijn de voorbereidingen voor de
conferentie in Florence alweer begonnen.
Tijdens de Nefrologiedagen vertegenwoordigde ik de EDTNA/
ERCA en ik heb er diverse mensen ontmoet en gesproken. Wat
mij opvalt is dat de meeste mensen niet goed weten waar de
EDTNA/ERCA voor staat. De meerderheid denkt dat de EDTNA/
ERCA alleen een leuk congresje in het buitenland is. Maar het is
veel meer dan alleen een congres!
Interest Group Social Work
Tijdens de Nefrologiedagen ontmoette ik ook
Madelon Kleingeld. Madelon werkt sinds 10 jaar als
maatschappelijk werkster in het Wilhelmina Kinderziekenhuis.
Madelon vertelt dat zij 5 jaar geleden lid is
geworden van de EDTNA/ERCA. Op mijn vraag waarom
zij destijds lid is geworden antwoordt Madelon:
“De EDTNA/ERCA is een multidisciplinaire organisatie
waarbij iedereen hetzelfde doel heeft, de zorg voor de
nierpatiënt, en elke discipline zijn steentje kan bijdragen.
Samenwerking op psychisch, sociaal en lichame-
Madelon Kleingeld
lijk gebied is van essentieel belang om een goede zorg
te verlenen! De vereniging is internationaal waardoor
“kruisbestuiving” met andere landen ontstaat en we daardoor
van elkaar kunnen leren.”
Madelon vertelt dat zij voorzitter is van de Interest Group Social
Work. Interest Groups van de EDTNA/ERCA bestaan uit vrijwilligers
uit diverse landen en zijn actief betrokken bij actuele
ontwikkelingen en gezamenlijke problematiek in de nefrologische
zorg.
De Interest Group Social Work bestaat uit 3 leden:
Madelon Kleingeld uit Nederland
Nurith Blumental uit Israël
Werner de Ruijter uit Nederland.
2
Dialyse & Nefrologie Magazine
EDTNA /ERCA is meer dan
alleen een leuk congresje
in het buitenland!
Tekst: Els Westerhof
In het verleden heeft de Interest Group een psycho-sociaal handboek
geschreven. Dit handboek is geschikt voor alle disciplines
die betrokken zijn bij de zorg rondom de nefrologische patiënt.
Voor degenen die geïnteresseerd zijn in dit handboek: het is
gratis op te vragen door EDTNA-/ERCA-leden.
Op dit moment is de Interest Group bezig met het opstellen van
kwaliteitsstandaarden voor maatschappelijk werk op Europees
niveau. Daarnaast is de Interest Group bezig met een taakomschrijving
van maatschappelijk werk.
Een enthousiaste Madelon vertelt dat de Interest Group voor het
congres in Florence o.a. een boeiende workshop georganiseerd
heeft over ‘Violence and Agression’ vanuit het perspectief van de
professionals en de patiënt.
@-membership
Tijdens de Nefrologiedagen heb ik vaak de reactie gekregen dat
het lidmaatschap van de EDTNA/ERCA duur is. Deze column
biedt mij meteen de mogelijkheid om iedereen te attenderen
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
op een nieuw
lidmaatschap: het
@-lidmaatschap van € 40,-. Het enige verschil met het ‘normale’
lidmaatschap is dat de Nieuwsbrief en Journal niet in papiervorm
maar digitaal te verkrijgen zijn. Ook de EDTNA/ERCA gaat
met de huidige digitale wereld mee.
Florence
De 36e EDTNA/ERCA Internationale Conferentie wordt van 15 tot
18 september 2007 in Florence gehouden. Dit jaar zijn er ca. 291
abstracts uit 33 landen ingezonden, dat is een stijging van 33%
ten opzichte van vorig jaar. De kwaliteit van de inzendingen was
hoog en om zoveel mogelijk abstracts op te nemen in het programma
is het aantal posterpresentatie dit jaar vergroot. Vanuit
Nederland zijn 9 abstracts ingezonden waarvan 5 abstracts
geaccepteerd zijn:
• Susan Rogers uit het AMC: “The successful outcome of pregnancy
for a haemodialysis patiënt”
• Karin Ipema uit het DCG: “Influence of daily nocturnal hemodialyses
on food preference”
• Lyda Engelsman van het Hans Mak Instituut: “Subjective
global assessment of nutritional status is strongly associated
with timedependent mortality in chronic dialysis patiënts”
• Helga Schrijvers van het Hans Mak instituut: “A self-related
health question predicts mortality in dialysis patiënt”
• Lucia ten Brinke van het Hans Mak instituut: “Disordered
mineral metabolism is associated with more muscle and skin
complaints in dialysis patiënt”.
Ik wens hen veel succes met hun presentaties in Florence!
EDTNA-review
Natuurlijk begrijp ik dat het niet voor iedereen weggelegd is
om naar Florence te gaan. Samen met Amgen ben ik voor in
november een EDTNA-review aan het organiseren. Er zullen 2
bijeenkomsten georganiseerd worden op 2 verschillende locaties
centraal in Nederland. Onder de deelnemers zullen een @-lidmaatschap
en een deelname aan het EDTNA-congres in 2008
verloot worden. Meer informatie hierover volgt!
Ontwikkelingen
Er zijn nog veel meer ontwikkelingen op Europees niveau: het
ontwikkelen van Europese competenties voor dialyseverpleegkundigen,
een Europees dialysehandboek, verschillende databases,
etc. Zoveel dat ik hierover al een groot deel van het Magazine
vol kan schrijven. Maar hierover in het volgende Magazine meer.
Als je niet tot dan kunt wachten, ga naar www.edtnaerca.org
om de website te bezoeken.
Het website-adres van de EDTNA/ERCA is gewijzigd!
Els
Keymember EDTNA/ERCA
e.w.westerhof@int.umcg.nl

Dialyse op twee locaties
…waar water stroomt!
De dialyseafdeling van het Laurentius Ziekenhuis is een ultramoderne afdeling waar dagelijks tientallen patiënten gedialyseerd
worden. Sinds begin dit jaar zijn onze activiteiten uitgebreid met vakantiedialyses in het Vakantiedialysecentrum Weerterbergen,
gesitueerd op het Vakantiepark Weerterbergen. In dit centrum wordt bij toerbeurt gewerkt door onze dialyseverpleegkundigen.
Op dit moment zijn wij op zoek naar:
Dialyseverpleegkundigen m/v
Wie bieden een arbeidsovereenkomst aan voor onbepaalde tijd.
Wat wordt er van je verwacht?
Naast het uitvoeren van de voorhanden zijnde therapieën is een belangrijke taak het voorlichten, begeleiden en instrueren van
therapie-afhankelijke patiënten. Ook coördinatie van de zorg bij de dialysepatiënt behoort tot de taken. Verder stel je werkvoorschriften
en verpleegplannen op en verricht je bijbehorende administratieve werkzaamheden.
Wat heb je te bieden?
• Je bent in het bezit van een verpleegkundig diploma A of HBO-V aangevuld met de opleiding
Dialyseverpleegkundige;
• Je hebt ervaring in het vakgebied;
• Je bent in staat zowel zelfstandig als in teamverband te werken;
• Je bent vindingrijk en kunt improviseren;
• Je bent stressbestendig, integer en assertief en kan met veranderingen omgaan;
• Je hebt je vak bijgehouden conform het herregistratiereglement V&VN Dialyse en Nefrologie, voorheen LVDT.
Wat hebben wij te bieden?
• Een afdeling waar de patiënt en de kwaliteit van zorg centraal staan;
• Een enthousiast en gemotiveerd multidisciplinair team;
• Een uitstekend leer- en werkklimaat met veel ruimte voor ontplooiing;
• Een na- en bijscholingsbeleid waardoor je kennis actueel blijft.
Arbeidsvoorwaarden:
De arbeidsvoorwaarden zijn conform de CAO-Ziekenhuizen. De salariëring vindt plaats in functiegroep 50.
Informatie en sollicitatie:
Informatie kan worden ingewonnen bij René Tollenaar afdelingsmanager dialyse/nefrologie, telefoonnummer 0475-382146. Uw
schriftelijke sollicitatie kunt U, binnen 14 dagen, richten aan de stafdienst PO&O t.a.v. Laura Hellebrekers, sectoradviseur P&O.
Een assessment kan onderdeel uitmaken van de sollicitatieprocedure.

4
Dialyse & Nefrologie Magazine
Vakantiedialysecentrum Weerterbergen
Dialyse in een sfeer vol centru
Vakantiedialysecentrum Weerterbergen werd op 31 maart jl. officieel geopend door de gezond-
heidswethouders van de Gemeenten Weert en Roermond. Het centrum ligt op Vakantiepark
Weerterbergen, eigendom van RP Holidays en wordt gerund door verpleegkundigen en artsen
van het Laurentius Ziekenhuis Roermond.
Locatiemanager Anne
Delissen was ruim 25 jaar
geleden ook al betrokken
bij het opzetten van de dialyseafdeling
in het Laurentius Ziekenhuis en nu vanaf
het eerste begin bij het Vakantiedialysecentrum
Weerterbergen. ”Toen de
plannen bekend werden heb ik meteen
aangegeven dat ik er wel wilde werken.
Ik had er zin in om nog eens iets nieuws
te beginnen. Ik heb ook echt mijn stempel
kunnen drukken op de inrichting
en de sfeer.” Het resultaat mag er zijn,
het centrum oogt warm en sfeervol en
uiteraard ook functioneel. De eerste patiënten
werden in januari gedialyseerd,
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
inmiddels, bijna vijf maanden later, zijn
alle zes stoelen bezet. “We overwegen
al uitbreiding”, vertelt Anne Delissen. “In
dit centrum worden niet alleen patiënten
gedialyseerd die met vakantie zijn
maar ook mensen die hier in de buurt
wonen. Voorheen moesten die naar onze
afdeling in Roermond en nu kunnen ze
ook hier terecht. Veel dichterbij en in een
mooiere omgeving. Maar ook de vakantiedialysepatiënten
weten ons al goed te
vinden.”
In het vakantiedialysecentrum zijn op
dit moment zes dialyseplaatsen. De
dienstverlening ten behoeve van deze
patiënten is precies hetzelfde als in het
ziekenhuis. Op vrijdag is internist/nefroloog
dokter Wim Grave in het centrum
aanwezig en op alle dialysedagen zijn
er standaard twee verpleegkundigen
beschikbaar. Anne Delissen is er als locatiemanager
altijd, de andere post wordt
bij toerbeurt ingevuld door verpleegkundigen
van de dialyseafdeling van het
Laurentius Ziekenhuis. “Je merkt al dat de
verpleegkundigen hier graag werken, in
deze mooie en rustige omgeving. Ook de
patiënten beleven de dialyse anders dan
in een ziekenhuisomgeving. Dat geldt
zeker voor de vakantiepatiënten, die
wisselen ook ervaringen uit, bijvoorbeeld
over wat er te doen is in de omgeving.
Ze kunnen lekker naar buiten kijken en
genieten van de spelende kinderen en
de mensen die langskomen op weg naar
het zwembad. Uiteraard hebben we bij
iedere stoel ook een eigen televisie en
een radio.”
Er wordt op dit moment gedialyseerd op
maandag, woensdag en vrijdag en dan
zijn alle stoelen bezet. Er kan dus nog
worden uitgebreid in dialysedagen maar
het centrum biedt ook nog ruimte voor
zes extra plaatsen. “De stoelen daarvoor
en de dialyseapparatuur zijn al besteld”
vertelt Anne Delissen. “We merken dat
na de publiciteit rondom de opening ook
het aantal vakantiedialyses begint toe te
nemen.”
Verder zijn er plannen voor nachtdialyses,
daar zijn vier kamers voor beschikbaar
en voor peritonaal dialyses, daartoe
zou in het centrum een polikliniek

Dialyse & Nefrologie Magazine
m en een bosrijke omgeving
kunnen worden opgezet. Het streven is
om uiteindelijk 400 dialyses per jaar te
realiseren.
Aanmelden
Het aanmelden van vakantiedialysepatiënten
loopt via het Laurentius Ziekenhuis
(tel.nr.: 0475 - 382144). Daar moeten
mensen aangeven wanneer ze willen
komen en hoe vaak ze gedialyseerd
moeten worden. “In principe hebben we
altijd plaats, we zijn het hele jaar open
en mochten we in Weerterbergen geen
plaats hebben, dan hebben we in elk
geval plaats op de afdeling in Roermond.
Overigens hoeven mensen hun vakantie
niet op het Vakantiepark Weerterbergen
door te brengen om hier gedialyseerd
te kunnen worden, in die keuze zijn
ze volledig vrij” aldus Anne Delissen.
Zes weken voor aankomst ontvangen
patiënten een informatiemap inclusief
overdrachtformulieren, die ze drie weken
voor aanvang van de dialyse terug moeten
sturen. Voor algemene informatie
over het Dialysecentrum Weerterbergen
kunt u bellen met Anne Delissen, tel.nr.:
0495 - 456400.
Omgeving
Het Vakantiedialysecentrum Weerterbergen
ligt in een mooie bosrijke
omgeving in Midden-Limburg tussen
de Weerter en Budeler bergen in. Er zijn
uitgestrekte bossen, zandverstuivingen
en heidevelden. Het Vakantiepark biedt
een subtropisch zwemparadijs, gezellige
restaurants en een speelparadijs voor
de kinderen. Gastronomisch België ligt
vlakbij en op korte afstand zijn er tal van
dagattracties te vinden, zoals de steden
Weert, Roermond, Eindhoven, Thorn en
Maastricht, attractiepark de Efteling in
Kaatsheuvel, dierentuinen in Eindhoven
en Kerkrade en tal van fiets- en wandelroutes
in de omgeving.
Bram Rouw
“Ik ga graag op vakantie”
Voor dialysepatiënt Bram Rouw uit
Zeeland is het vakantiedialysecentrum
een uitkomst. “Ik ga graag met vakantie,
ook al kan ik niet meer zo goed lopen. Ik
ben hier nu met mijn zoon en zijn gezin
en het bevalt me prima. Zij regelen het
dagprogramma en houden rekening met
mijn dialysebehandelingen. Ik ben ook
al vaker meegeweest met reizen van de
Nierstichting, dat is me bijna altijd goed
bevallen. Ik ben ook wel eens teruggebracht
met een longontsteking en ik heb
zelfs al eens een hartstilstand gehad op
vakantie, tja, dan heb je natuurlijk pech.
Maar ik ben altijd heel goed opgevangen
en behandeld. Ik ben vrijdag begonnen
hier met de dialyse en dan vandaag
(maandag) en woensdag nog een keer
en vrijdag ga ik weer naar huis. Het is
jammer dat het weer nu niet zo meezit
maar daar kan niemand wat aan doen.
Ik weet zeker dat er ook voor dit centrum
veel belangstelling zal zijn, want het is nu
al algemeen bekend onder nierpatiënten
dat dit centrum er is en dat alles hier
prima geregeld is.”
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2

6
Dialyse & Nefrologie Magazine
Dialyse bij volwassenen en kinderen:
een wereld van verschil
Tekst: Sofia Kneppers, dialyseverpleegkundige Wilhelmina Kinderziekenhuis, Utrecht
Sofia Kneppers heeft ruim 15 jaar ervaring als verpleegkundige in de dialysezorg voor volwasse-
nen en heeft in verschillende centra gewerkt waaronder een Diatel en een ziekenhuisdialyseaf-
deling. Een half jaar geleden heeft ze de overstap gemaakt naar de kinderdialyse in het Wilhel-
mina Kinderziekenhuis (WKZ) in Utrecht, een onderdeel van het Universitair Medisch Centrum
Utrecht. Het dialysecentrum in het WKZ is het enige kinderdialysecentrum in Nederland dat in
een kinderziekenhuis is gevestigd, andere kinderdialysecentra zijn een onderafdeling van de
dialysecentra voor volwassenen.
De dialysezorg bij kinderen
was voor mij heel
anders dan al die jaren
bij de dialysezorg voor volwassenen. In
dit artikel wil ik die verschillen weergeven
en tevens een idee geven over hoe
de zorg en de sfeer bij de dialyse voor
volwassenen zou kunnen verbeteren met
een andere benadering, een benadering
die bij de kinderen vanzelfsprekend is.
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
Activiteit
Petra, 17 jaar, wordt al jaren gedialyseerd
en heeft een uitgebreide geschiedenis
van complicaties. Ze komt tegen tien uur
op de afdeling, iedereen is aan het werk
en ze begint te gillen: “mensen, mensen
allemaal luisteren, hé, hé, jij ook! Ik heb
heel goed nieuws!” Iedereen stopt met
werken en gaat om haar heen staan. Petra
roept: “mijn lijn gaat eruit!” Iedereen
lacht en begint te klappen.
Dit illustreert hoe actief en enthousiast
kinderen zijn. Dat is wat me het meeste
opviel: hoe actief de kinderen waren
vergeleken met de volwassenen en wat
de kinderen allemaal doen tijdens een
dialyse. Om te beginnen met de binnenkomst.
Ik was gewend bij volwassenen
dat ze zo snel mogelijk na binnenkomst
aangesloten wilden worden en vaak ook
geprikkeld waren als dat niet snel genoeg
ging of anderen voorgingen. Soms
was dat zelfs onredelijk en ondanks dat
we de structuur aanpasten door vaste
tijden en duidelijker schema’s zodat
ieder op zijn eigen tijd geholpen werd,
bleef er veel onvrede. Als kinderen binnenkomen,
gaan ze meteen wat doen
zoals spelen, de radio hard aanzetten,
wat dansen met elkaar of met elkaar
kletsen. Er heerst een opgewekte sfeer.
Veel kinderen komen van ver en hebben
vaak al meerdere uren in een taxi gezeten.
Je moet ze vaak aansporen om zich
klaar te maken voor de dialyse; handen
wassen, wegen en de stoel in. Ik heb
nooit gehoord wat ik vaak bij volwassenen,
soms bijna verwijtend, hoorde “ik
was het eerste binnen en wil nu gelijk
aangesloten worden”. Dat bepaalde vaak
de sfeer van onvrede in het begin van de
dag. Ik heb dat in meerdere centra voor
volwassenen gemerkt en daarom viel het
verschil me zo op bij de kinderen.
Prikken
Het aanprikken van de shunt is bij kinderen
veel heftiger dan bij volwassenen.
Kinderen zitten vaak heel gespannen
op de prik te wachten. Opvallend is dat
ze alles willen zien en soms ook mee
willen beslissen waar geprikt wordt. Als
het prikken pijn doet kunnen ze de hele
zaal bij elkaar gillen. Dat verraste me
en ook dat kinderen heel direct kunnen
zeggen, “jij doet me pijn, ik wil jou niet
meer”. Dat was voor een ervaren prikker
als ikzelf ben wel even slikken. Een steun
bij het prikken is vaak de pedagogisch
medewerker. Zij houdt de hand van het
kind vast en praat met het kind en ik was
ervan onder de indruk hoe goed zij die
kinderen over die angst en soms ook de

pijn heen kon helpen. Bij volwassenen
was ik gewend om veel sneller te werken
en hoewel sommigen angstig waren
werd dat meer als gegeven aangenomen
dan dat er wat mee gedaan werd. Terwijl
ik soms hoorde dat patiënten van de
angst voor het prikken slapeloze nachten
hadden.
De dialysetijd
Opvallend is de structuur tijdens de
dialyse. De meeste kinderen komen driemaal
per week vier uur dialyseren. Na
het aansluiten, rond negen uur, gaan ze
eten en de bedoeling is dat ze gezamenlijk
eten, net als in een gezin. Dan krijgen
ze ook hun medicijnen. Na het eten
komt de leerkracht, want de leerplicht
geldt ook voor de dialyseafdeling. De
kinderen stappen dan uit de dialysestoel
en gaan aan een schoolbank zitten, het
gordijntje tussen de kinderen gaat dicht
en er wordt serieus gewerkt. De kinderen
die nog niet leerplichtig zijn gaan
spelen onder leiding van de pedagogisch
medewerker. Er wordt een speelmat op
de grond gelegd en de kleintjes gaan
daarop spelen met duplo, zand, klei,
water, etc. De bloedlijnen zitten met
een gesp op hun kleren vastgeklemd.
Soms is een tuigje nodig voor kleintjes
die ‘achter de bal aan willen rennen’. Na
de les is er speeltijd en mogen kinderen
zelf kiezen wat ze willen doen. Vaak
doen verpleegkundigen spelletjes met
ze, wordt de muziek hard gezet en er
wordt bijvoorbeeld ‘kabouter plop’ gedanst.
Als iemand van de staf of van de
kinderen jarig is wordt er veel aandacht
aan gegeven, er wordt gezongen door
iedereen, een cadeautje gegeven en de
dokter komt even van de poli om mee te
zingen. Na de pauze gaan ze verder met
de schoolopdrachten. Om 12 uur is er gezamenlijk
eten volgens de dieetlijst, waar
strak aan vastgehouden wordt, inclusief
de benodigde medicatie. Na het eten is
het even relaxen en dan afsluiten.
Bij volwassenen is de structuur tijdens
de dialyse veel minder vast. De starttijd
en de duur van de dialyse verschillen
sterk. Men gaat ervan uit dat de mensen
zich tijdens de dialyse zelf vermaken. Ze
hebben een televisie en er zijn enkele
laptops. In de praktijk valt me op dat volwassenen
heel verschillend hun dialysetijd
invullen. Sommigen kletsen wat met
hun groepje, een enkele leest of schrijft
wat maar de meeste patiënten liggen
passief te wachten, wat televisiekijkend
of slapend, tot de tijd erop zit. Opvallend
is dat voor de volwassenen het wachten
een grote opgave lijkt. Er gebeurt ook
weinig in die periode, een vaste structuur
ontbreekt behalve de koffie en de
soep die op een vaste tijd komen. Volwassenen
beheren hun eigen medicatie
en hun dieetlijst. Ik heb vaak gezien dat
of de medicijnen niet ingenomen werden,
dat mensen die een zoutarm dieet
hadden zoute soep namen, mensen die
Dialyse & Nefrologie Magazine
ondervoed waren wel bijvoeding kregen
maar het niet opdronken. Het beleid
was dat dieet en medicatie een eigen
verantwoordelijkheid zijn, wij bieden het
wel aan, geven voorlichting maar daar
blijft het bij.
Wat kunnen we leren van de
kinderdialyse?
Ik denk dat als er moeite gedaan wordt
om de dialysetijd bij de volwassenen
plezieriger te maken dit ten goede komt
aan de sfeer, de zorg en het er tegenop
zien van de mensen om driemaal per
week ‘er weer heen te moeten’. Dat
zou kunnen door een vaste structuur
te maken waarin activiteiten worden
aangeboden. Dat is niet een taak voor
verpleegkundigen omdat zij telkens
weggeroepen worden, ingezet worden
voor andere taken en daar niet specifiek
voor opgeleid zijn. Het is een taak voor
een pedagogisch medewerker, een muziektherapeut
of een fysiotherapeut die
ook vaak een andere invalshoek hebben
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 7

8
Dialyse & Nefrologie Magazine
dan verpleegkundigen, hetgeen gunstig
kan werken. De therapeut zou dan op
het niveau van de individuele patiënt
een plan kunnen maken voor dagelijkse
activiteiten. Soms kan een gezamenlijke
activiteit de voorkeur hebben. Ook zou er
meer aandacht moeten zijn voor feestelijke
gebeurtenissen zoals verjaardagen
en zoveel jaar getrouwd zijn. Dat past bij
een plek waar je driemaal per week een
halve dag aanwezig bent.
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
Ook zou het medicatie- en dieetbeleid
meer aandacht kunnen krijgen door daar
een activiteit op af te stemmen. Het kan
bijvoorbeeld een weekthema zijn.
Een groot verschil tussen kinderen en
volwassenen is uiteraard dat kinderen
aan het begin van hun leven staan
terwijl voor veel oudere dialysepatiënten
de dialyse hun leven een of enkele jaren
verlengt. Daarnaast hebben kinderen
vaak meer energie of levenslust dan
volwassenen, vooral vergeleken met de
oudere patiënten met soms multipele
problematiek. Ondanks die verschillen
denk ik dat extra activiteiten tijdens de
dialyse een meer positieve sfeer kunnen
brengen waardoor die vele uren dialyseren
minder zwaar worden.

Nefropuzzel
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
12 13 14
15 16 17 18 19 20 21
22 23 24 25 26 27
28 29 30 31 32
33 34 35 36 37
38 39 40 41 42 43
Oplossing:
44 45 46
47 48 49
50 51 52 53
54 55 56 57 58 59 60
61 62 63 64
65 66 67 68 69 70 71
72 73 74 75 76
77 78 79 80 81
82 83 84 85
86 87
6 74 86 34 73 51 20 9 62
28 58 87 39 15 25 75 11 65 70
Dialyse & Nefrologie Magazine
Uit de goede inzendingen worden drie
prijswinnaars geloot. Alle winnaars
ontvangen een cadeaubon van 25 euro
ter beschikking gesteld door de firma
Fresenius Medical Care Nederland B.V.
Oplossing van de vorige keer:
microalbuminurie als voorspellende
factor
Winnaars V&VN Dialyse en
Nefrologie Magazine nummer
1 – 2007
Frederike van Schelven
J. van der Borchstraat 10
3515 XD Utrecht
854
C.F. Bodbijl
Comeniusstraat 253 hs
1065 B P Amsterdam
221970
H.A.M. van Zoelen-Herder
Herinckhave 17
8103 HA Raalte
221187
U kunt uw antwoord inzenden naar
lvdt@magazine.nl voor 1 augustus 2007
o.v.v. uw V&VN lidmaatschapsnummer.
25 71 2 82 1 14 74 38 49 18 55 45 36 9 53 34 83 48 79
Horizontaal
1. koningsdochter; 7. militaire rang; 12. bedorven; 13. katachtig roofdier; 14. familielid; 15. inhoudsmaat (afk.); 17. vulkanisch product; 19. deel van
mond; 21. Rolls Royce (afk.); 22. algemene ouderdomswet (afk.); 24. persoon die het ontstaan en verloop van ziektes bestudeert; 27. Vereniging voor
kind en AdoptieGezin (afk.); 28. liefkozende benaming voor een kind (scheet); 30. waterloop; 31. eikenschors; 32. teken; 33. spinnenwebweefsel;
35. vrijetijdsbesteding; 37. april (afk.); 38. plooi of groef in de huid; 41. gymnastiektoestel; 42. het achterste uiteinde van een dier; 44. insect; 46. roofdier;
47. polikliniek (afk.); 48. niet dronken; 49. ambtsgewaad van een rechter; 50. deel van hand; 52. oude Italiaanse muntsoort; 54. gevat (schrander);
56. Bart’s Nerverending Network (afk.); 58. land dat aan alle zijden door water is omringd; 61. tegenovergestelde van mager; 62. omlijsting;
64. slaapplaats; 65. zelfingenomenheid; 67. Raad voor Economische Aangelegenheden (afk.); 68. lidwoord; 70. deel van gelaat; 72. kerel (vent);
73. iemand die gewelddaden pleegt; 76. deel van mond; 77. burgerlijke stand (afk.); 78. kleiachtige grondsoort; 79. doel(punt); 81. landbouwuniversiteit
(afk.); 82. mannetjesbij; 83. Nederlandse prinses; 84. streling; 86. snelle pas; 87. gewaagd (gevaarlijk).
Verticaal
1. iemand die bij stierenvechten (te paard) de stier met een lans tracht te verwonden; 2. titel (afk.); 3. zandheuvel (duin); 4. pas; 5. strijkmes voor
zalf; 6. fiets (Zuid-Ned.); 7. boomwol; 8. inwendig orgaan; 9. deel van gelaat; 10. maanstand (afk.); 11. toneelkijker (knijpbril); 16. vod; 18. tuimeling;
20. bovendien; 21. tentoonstellingsgebouw in Amsterdam; 23. pier; 25. gentleman; 26. geen deskundige of vakman; 27. meisjesnaam; 29. middel
waardoor een gebrek niet afdoende hersteld wordt; 32. armen en benen gebruiken om te proberen zich vrij te maken; 34. scheepstouw; 36. een
soort van rob van de orde der zeeroofdieren; 37. godin van het onheil; 39. gestileerde vlakke voorstelling van Christus in de Byzantijnse kerkelijke
kunst; 40. buigzaam (soepel); 42. reeks; 43. neerslag; 45. sterke alcoholisch drank; 46. gong; 51. voorzetsel; 53. borstbeen; 54. kontlikker; 55. ogenblik;
56. gegoten staaf van kostbaar metaal; 57. draaikolk (dorsvloer); 59. de stand der edelen; 60. onderafdeling van een studentenvereniging; 62. jaarlijks
plaatselijk volksfeest en jaarmarkt; 63. vogelsoort; 66. marterachtig zoogdier; 67. hertensoort; 69. naschoolse opvang (afk.); 71. nachtroofvogel;
73. vluchtheuvel in Friesland; 74. berggeel; 75. hoop (stapel); 78. stuk doek of stof; 80. glansverf; 82. muzieknoot; 85. dierengeluid.
Puzzelpagina
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 9

40
Dialyse & Nefrologie Magazine
KORT maar KRACHTIG dialyseren
De uitkomst?
Tekst: Lia Turkesteen-Pater, dialyseverpleegkundige, Meander Dialyse Centrum, Amersfoort
Sinds ongeveer een jaar dialyseren wij in het Meander Dialyse Centrum te Amersfoort een kleine
groep patiënten 5 maal per week 2 uur. Deze behandeling wordt genoemd: Short Daily Dialysis
(SDD).
Lia Turkesteen-Pater
Elke dialyseverpleegkundige
kent wel patiënten
die een volledige dialyse
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
niet kunnen volbrengen en die voortijdig
moeten worden afgesloten, bijvoorbeeld
in geval van lage bloeddruk of cardiale
klachten. Dit kan leiden tot instabiele en
inefficiënte dialyses. Voor deze patiënten
werd daarom gezocht naar een andere
behandelvorm en SDD werd geïnitieerd.
Na twee uur dialyse komt vaak het moment
dat de patiënt hemodynamisch instabiel
kan worden. Bij de SDD-methode
wordt dit voorkomen omdat de patiënt
na 2 uur dialyse afgesloten kan worden.
Het grootste voordeel van SDD zit in de
continuïteit: 5 maal per week 2 uur dialyseren,
zodat grote schommelingen in
gewicht, ureum en elektrolyten worden
voorkomen. Het primaire doel van SDD is
dan ook stabielere dialyses te bereiken.
De dialysebehandeling verloopt minder
gecompliceerd en de kwaliteit van leven
voor deze patiënten neemt toe. Daarnaast
is er een bewezen verbetering op
de bloeddruk, linker-ventrikelhypertrofie
en de voedingstoestand.
Ook zijn er studies die vermindering
aantonen van het gebruik van antihypertensiva
en erythropoëtine, evenals
het aantal ziekenhuisopnames. Of dat
voor ons centrum gaat gelden, zal nog
moeten blijken. Naast KORT wordt er ook
KRACHTIG gedialyseerd. Wij dialyseren
namelijk met een bloedflow van 400 ml/
min en een dialysaatflow van 700 ml/
min, indien de vaattoegang dit toelaat.
Na ongeveer een jaar hebben wij een
spiegelbijeenkomst gehouden. Hierin
werd door twee onafhankelijke gesprekleiders
de tevredenheid met de patiënt
besproken wat betreft SDD. De patiënt
ervaart de SDD als prettig en de 5 maal
per week 2 uur dialyseren wordt beschouwd
als een aanvaardbare investe-

ing gezien de kwaliteit van leven die ze
er voor terug hebben gekregen.
De patiëntengroep die we hier beschrijven
voldoet aan dezelfde criteria als die
voor de nachtdialyse, een methode die
de laatste jaren al in meerdere centra
wordt toegepast. Waarom dan toch
SDD?
Het Meander Dialyse Centrum is destijds
als eerste gestart met de nachtdialyse
en streeft ernaar zijn patiënten de best
passende dialysebehandeling te geven.
Dialyseren heeft een grote impact op het
leven van de patiënten. Als je alleen al de
kwaliteit van leven kan verbeteren, dan
is al een belangrijk doel behaald! De ene
patiënt heeft de voorkeur voor nachtelijke
dialyse, de ander is dan toch liever
bij zijn/haar echtgenoot. Ook wanneer
er geen capaciteit is voor nachtelijke dialyse,
kun je met SDD een cardiovasculair
instabiele patiënt een passende dialysemethode
aanbieden. Dit geldt natuurlijk
andersom evengoed.
Kortom, per dialysecentrum kun je een
grote hoeveelheid patiënten de juiste
dialysebehandeling geven, passend bij
de wensen en de klinische toestand van
de patiënt.
Ik hoop dat ik de lezer overtuigd heb van
de voordelen van deze behandeling. We
hopen dat veel centra ons zullen volgen
en gaan starten met SDD!
Voor vragen kunt u uiteraard contact
met mij opnemen.
Lia Turkesteen-Pater
Meander Dialyse Centrum
033-8502555
Dialyse & Nefrologie Magazine
Dit is een man, die dankzij SDD een verbeterde conditie had gekregen, recentelijk geopereerd
kon worden aan drie nieuwe hartkleppen. Voordat hij gestart was met SDD, durfden de artsen
het niet aan om hem te opereren. Hij is nu weer in dusdanige conditie dat hij waarschijnlijk in de
toekomst weer naar drie keer per week dialyse kan.
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 41

Wijs uw patiënten de weg
Wilt u uw patiënten helpen hun eigen koers te blijven varen?
Wijs ze dan op www.mijneigenkoers.nl. Op deze website staan persoonlijke verhalen van
nierpatiënten die peritoneale dialyse als behandelmethode hebben gekozen. Zij vertellen hoe
ze met deze behandeling zo veel mogelijk hun eigen leven kunnen blijven leiden. Dus stuur uw
patiënten de goede kant op.
Informatie over peritoneale dialyse
Uitleg over nierfunctievervangende
therapie.
Tip van de week
Culinaire recepttips en
verrassende uitgaanstips.
Vriendennetwerk
Nierpatiënten kunnen online
met elkaar in contact komen.
Nieuws
Vanuit de nierpatiëntenverenigingen.
Weblogs
Patiënten vertellen over hun ervaringen
met peritoneale dialyse in hun dagelijks
leven.
Links
Handige links naar relevante websites.
Dit is een initiatief van Baxter.

PD vloeistoffen
en klinisch
resultaat
EDUCATIONAL-SERVICES
PD-COLLEGE
Nascholing voor
dialyseprofessionals
Voor een verdere verdieping van de dialysezorg in het algemeen en de
PD zorg in het bijzonder.
Optimaliseren
PD-therapie
13 november
Vloeistoffen
en klinisch
resultaat
14 november
PD-Basics
15 november
Voor meer achtergrondinformatie, het programma en aanmeldingen:
www.pdcollege.nl
• Voor elke cursus geldt een minimum van 10 en maximum van 18 deelnemers
• De kosten bedragen 145,- euro per deelnemer
• LVDT accreditatie 48 punten
• Cursuslokatie: Baxter B.V., Kobaltweg 49, 3542 CE Utrecht
PD-College is tot stand gekomen uit een samenwerking tussen de Hogeschool van Utrecht en Baxter Renal Nederland.

44
Dialyse & Nefrologie Magazine
XENOTRANSPLANTATIE
Waarheid of waanzin?
Tekst: Tiny van de Velde, Verpleegkundige Dialyseafdeling Maria Middelares te Gent
Samenvatting
Het schaarse aanbod van menselijke
donororganen (en -weefsels) en de
steeds langer wordende wachtlijsten van
patiënten die een orgaan nodig hebben
om te overleven, hebben ervoor gezorgd
dat de interesse werd gewekt om een
alternatief te zoeken voor de huidige
behandelingsmethoden.
De mogelijkheid om organen van varkens
te gebruiken ter vervanging van
menselijke donororganen lijkt een optie
maar verloopt niet zo vlot als verwacht:
groot struikelblok blijkt afstoting van
en virusoverdracht via het xeno-orgaan.
Daarnaast zijn er talrijke ethische
bezwaren en bovendien bestaat er geen
wetgeving over het gebruik van dierlijke
organen voor transplantatie.
Het daadwerkelijk toepassen van
xenotransplantatie in de praktijk zal
afhangen van de resultaten die worden
geboekt in het wetenschappelijk
onderzoek enerzijds en de mate waarin
dit ethisch verantwoord en veilig wordt
geacht anderzijds.
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
1. Wat is xenotransplantatie?
Xenotransplantatie is de transplantatie
van cellen, weefsels of organen van de
ene diersoort naar de andere (b.v. van
dier naar mens). Ook wanneer deze
cellen, weefsels of organen buiten het
lichaam van de ontvanger gebruikt worden,
is er sprake van xenotransplantatie
(b.v. een kunstlever met varkenscellen).
Het Griekse voorvoegsel ‘xenos’ betekent
vreemd. Xenotransplantatie is dus letterlijk
het transplanteren van vreemde
cellen, weefsels of organen.
2. Waarom
xenotransplantatie?
Dé reden waarom xenotransplantatie
in beeld komt, is het huidige tekort aan
menselijke donororganen en -weefsels.
Een tekort dat steeds groter wordt!
Enerzijds zijn er steeds meer potentiële
ontvangers omdat de transplantatiechirurgie
de laatste decennia zoveel succes
kent als behandelingsmethode (en dit
zowel voor een steeds jongere als steeds
ouder wordende populatie!), anderzijds
is er geen overtuigend aanbod van organen.
Er leeft wel belangstelling onder de
bevolking voor transplantatie maar op
het cruciale moment dat men de organen
wil wegnemen, wil de familie van de
overledene dit niet of is het de wil van de
overledene dat zijn lichaam intact blijft
na zijn dood. Bovendien is het voor een
geslaagde transplantatie noodzakelijk
dat de donor overleden is in het ziekenhuis
ten gevolge van hersendood, wat
het aantal potentiële donoren alweer
vermindert.
Hierdoor zijn lange wachtlijsten ontstaan
van patiënten die (dringend) een
orgaan of weefsel nodig hebben om te
overleven. Dierlijke weefsels en organen
daarentegen zouden vrijwel onbeperkt
voorhanden kunnen zijn. Xenotransplantatie
is dus een mogelijk alternatief om
de wachtlijsten te verkorten.
3. Welke evolutie vond er
plaats?
De eerste gegevens over xenotransplantatie
dateren ongeveer uit de 17e eeuw.
Russische artsen probeerden de schedel
van een patiënt te herstellen met
beenderen van een hond. In de 18e eeuw
probeerde men hoornvlies van katten en
honden te transplanteren naar de mens.
Of dit succesvol was, is niet bekend.
In het begin van de 20e eeuw werd het
voor het eerst technisch mogelijk om
een heel orgaan te transplanteren door
de flinke vorderingen die gemaakt werden
in de vaatchirurgie. Bij de dierproeven
die daarop volgden, stuitte men op
het probleem van afstoting. Afstoting
bleek veel heviger bij xenotransplantatie
dan bij allotransplantatie!
In de jaren zestig kwamen de eerste immunosuppressiva
op de markt, waardoor
allotransplantatie verbeterde maar de
experimenten met xenotransplantatie
nog steeds mislukten. Wat wel succes
kende was de transplantatie van
een varkenshartklep bij patiënten met
hartproblemen. De hartklep werd vooraf
chemisch behandeld zodat deze geen
levende cellen meer bevatte en er dan
ook geen afstoting kon optreden.
De doorbraak kwam met het verschijnen
van het krachtige immunosuppressivum
cyclosporine. Allotransplantatie als
behandeling bij de mens begon aan een
grote opmars!
Vandaag wordt in een aantal landen al
op kleine schaal geëxperimenteerd met
xenotransplantatie van dier naar mens
maar dit beperkt zich tot het transplanteren
van cellen, b.v. insulineproducerende
cellen uit de pancreas van een varken
bij diabetespatiënten. Doch het beoogde
doel blijft uit: genezing van de patiënt.
4. Toepassingsgebied?
Welke diersoort is het meest geschikt
als donor voor de mens? In de evolutie

staan mens en aap het dichtst bij elkaar.
Toch wordt de aap als potentiële donor
vrij snel afgekeurd. De voorkeur gaat uit
naar het varken als brondier (de term
‘brondier’ wordt bewust gekozen in
plaats van ‘donordier’ omdat er bij een
dier niet gesproken kan worden van
vrijwillige donatie van organen).
Deze voorkeur voor het varken heeft
verschillende redenen:
• de organen van varkens komen qua
grootte beter overeen met de organen
van de mens (de organen van apen zijn
kleiner dan de organen van de mens);
• bij varkens is het risico op infectieoverdracht
kleiner (apen zijn dragers van
een aantal virussen die bij de mens
bekende ziekteverwekkers zijn, b.v. HIV;
de ziekteverwekkers bij varkens zijn
beter bekend en ook beter te bestrijden,
zoals b.v. de griep) ;
• varkens kunnen sneller gekweekt worden
en gemakkelijker in de noodzakelijke
omstandigheden gehouden en
verzorgd worden (zie figuur 3);
• varkens geven ethisch gezien minder
bezwaren dan apen (mensen voelen
zich meer verwant met apen en zijn
daardoor meer bekommerd om hun
lot);
5. Welke cellen, weefsels en
organen kunnen gebruikt
worden?
5.1 Cellen
• De eilandjes van Langerhans, oftewel
de insulineproducerende cellen van de
pancreas van een varken, zouden die
van een diabetespatiënt kunnen vervangen.
De injecties met insuline en/of
een pancreastransplantatie zouden
hierdoor overbodig worden.
• Dopamineproducerende zenuwcellen
vanuit de hersenen van een jong varken
zouden een oplossing kunnen zijn
voor Parkinsonpatiënten, ofwel door
transplantatie ofwel door verwerking
in medicatie.
• Hepatocyten van een varken zouden
werkzaam kunnen zijn in een kunstlever,
waardoor bij acuut leverfalen de
wachttijd op een menselijke donorlever
overbrugd wordt.
• Beenmergcellen van een varken
zouden gebruikt kunnen worden bij
AIDS-patiënten.
Talrijke mogelijkheden worden momenteel
onderzocht maar voorlopig blijft
resultaat uit. Het grootste obstakel
blijkt het in voldoende aantal kweken
van cellen om te transplanteren én ze
vervolgens voor langere tijd werkzaam te
houden in het lichaam.
5.2 Weefsels
Het enige weefsel dat probleemloos en
zelfs routinematig gebruikt wordt, is de
varkenshartklep. Zoals eerder vermeld
kan dit zonder problemen gebeuren
omdat het weefsel geen levende cellen
meer bevat op het moment van transplantatie.
Daardoor verminderen de
risico’s en treedt geen afstoting op.
Varkenshuid komt ook in aanmerking
Dialyse & Nefrologie Magazine
voor transplantatie maar deze mogelijkheid
wordt niet (meer) benut. De
reden hiervoor is de ontwikkeling van
de kunsthuid door middel van ‘tissue
engineering’. Cellen van de patiënt of van
een donor worden in een structuur van
kunststof gekweekt en daarna gereïmplanteerd.
Verder onderzoekt men mogelijkheden
met hoornvlies, hersenweefsel en bot.
5.3 Organen
Organen zijn veel complexer dan cellen
en weefsels en oefenen vaak meer dan
één functie uit. Niet alle functies van
eenzelfde orgaan zijn gelijk bij verschillende
diersoorten (b.v. varkenslever versus
menselijke lever). De grootte moet
overeenkomen, evenals de levensduur
van het orgaan en de groeisnelheid
(vooral van toepassing bij kinderen).
Tenslotte is er infectiegevaar en kans op
afstoting. Er kan dus niet zonder meer
overgegaan worden tot transplantatie.
Een overzichtje:
Hart?
Het hart van varken en mens komen
goed overeen qua grootte en functie. Het
enige probleem is dat een varkenshart
in een mens meer bloed zou moeten
rondpompen. Het dier zou dus vóór
de transplantatie conditietrainingen
moeten doen om de hartcapaciteit te
verbeteren!
Nier?
Bij de nier bevindt zich het probleem op
het vlak van herkenning van de geproduceerde
hormonen. Het erythropoëtine
aangemaakt door de varkensnier, zal bij
de mens in het beenmerg niet herkend
worden en zal daardoor ook geen
aanleiding geven tot aanmaak van rode
bloedcellen. Dit leidt dan weer tot bloedarmoede
bij de patiënt. Het menselijke
anti-diuretisch hormoon zal op zijn beurt
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 4

46
Dialyse & Nefrologie Magazine
niet herkend worden door de varkensnier,
waardoor vele liters urine per dag
geloosd zouden worden en waardoor de
patiënt zou uitdrogen! Met medicatie
zijn deze problemen gelukkig wel op te
lossen.
De vochtregulerende en zuiverende
functie van de nier komen bij mens en
varken wel overeen.
Lever?
De lever heeft talrijke functies (afbraak
van giftige stoffen, productie van gal,
aanmaak en omzetting van vitaminen
en stollingseiwitten, inactivatie van
verschillende hormonen, aanmaak van
bloedcomponenten, stofwisselingsfuncties,
etc.). Zelfs een kleine afwijking
in de regulatie van deze functies heeft
gevolgen voor het hele lichaam. Vandaar
dat het onmogelijk lijkt dat de lever van
een varken, aangepast aan het organisme
van dat dier, een menselijke lever
volledig zal kunnen vervangen. Er wordt
wel getracht om met bepaalde cellen ervan
een soort dialyseapparaat te maken,
waardoor de bloedzuiverende functie
van de lever kan worden overgenomen.
Longen?
De longen zijn uitgesloten voor xenotransplantatie.
Het risico op infectie is te
groot. De longen staan in rechtstreeks
contact met de buitenwereld waardoor
de kans op besmetting veel hoger is. Ook
het feit dat de patiënt zware immunosuppressiva
moet nemen, maken het te
gevaarlijk.
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
6. Struikelblok: afstoting en
infectie!
6.1 Afstoting
Omdat het varken als brondier werd
gekozen, is de kans op afstoting van het
donororgaan bij de mens enorm groot.
Mens en varken zijn immers weinig
evolutionair verwant, waardoor de
afweerreacties (ontsteking en beschadiging
van het donororgaan) veel heviger
zijn dan tussen verwante soorten (b.v.
mens versus aap). De afstoting kan in 3
fasen verlopen: versneld acuut, acuut en
cellulair.
Versneld acute afstoting
De versneld acute afstoting vindt plaats
binnen enkele minuten tot uren na de
transplantatie. Het is een heel snelle
en hevige reactie die plaatsvindt in
de bloedvaten van het xeno-orgaan.
Wanneer het bloed van de ontvanger
erdoorheen stroomt, binden de natuurlijke
antilichamen in het bloed zich aan
de endotheelcellen van het orgaan en
veroorzaken daardoor een ontsteking. De
bloedvaten worden beschadigd en het
orgaan sterft af.
Tussen sterk verwante soorten vindt
deze reactie niet plaats omdat er geen
natuurlijke antilichamen zijn. Bij transplantatie
van cellen gebeurt dit ook niet
omdat daar geen bloedvaten bij betrokken
zijn.
Acute afstoting
De acute afstoting vindt plaats binnen
enkele dagen na de transplantatie,
wanneer er zich geen versneld acute
Fig.1 Consument
& Biotechnologie
en Natuur &
Techniek wetenschapsmagazine,
Jos van den
Broeck, 1999
afstoting heeft voorgedaan. De
afweerreactie vindt ook hier plaats
in de bloedvaten van het xeno-orgaan
(hetzelfde principe) maar is
een gevolg van antilichamen die
de ontvanger aangemaakt heeft
tegen het xeno-orgaan (in plaats van
natuurlijke antilichamen).
Cellulaire afstoting
De cellulaire afstoting kan zich voordoen
enkele weken tot maanden na de
transplantatie, wanneer zich ook hier
niet eerst een (versneld) acute afstoting
voordeed. Dit type afstoting lijkt op de
afstoting die na allotransplantatie kan
optreden en wordt veroorzaakt door verschillende
cellen van het afweersysteem
die zich richten tegen het xeno-orgaan.
Een oplossing voor het afstotingsprobleem
kan verkregen worden door
middel van genetische modificatie van
het brondier. Er kan ofwel een menselijk
gen ingebracht worden bij het varken
waardoor de varkensendotheelcellen
bepaalde menselijke eiwitten bezitten
die de versneld acute afweerreactie blokkeren
(transgeen varken 1). Het Engels
bedrijf Imutran is er in geslaagd een
genetisch gemodificeerd varken te kweken
door het menselijke gen DAF (decay
accelerating factor) in te brengen in het
DNA van varkens.
Ook kan getracht worden een transgeen
varken te kweken dat bepaalde structuren
ter hoogte van de endotheelcellen
niet langer bezit, waardoor de menselijke
antilichamen zich niet kunnen binden en
er geen afstoting kan optreden (transgeen
varken 2).
Coëxistentie van menselijke bloedcellen
en bloedcellen van het varken zou
ook een mogelijke oplossing zijn. Hierbij
worden beenmergcellen van een varken
ingebracht bij de menselijke ontvanger,

waardoor het menselijk lichaam toleranter
wordt voor het xeno-orgaan en de
afstotingsreacties ten opzichte van het
transplantaat afzwakken of uitblijven.
Het toedienen van immunosuppressiva
als enige behandeling is geen optie om
afstoting in die mate te onderdrukken.
De bestaande medicatie als dusdanig is
hiervoor niet geschikt. Er zou bovendien
een te hoge dosis moeten worden toegediend
om enig resultaat te boeken! Dat
zou een gevaar zijn voor de patiënt.
6.2 Infectie
Net zoals bij allotransplantatie kunnen
bacteriën, schimmels en virussen zich
in het transplantaat bevinden en op die
manier de ontvanger besmetten. Het kan
gaan om relatief onschuldige kiemen
maar er kunnen ook schadelijke ziekteverwekkers
tussen zitten. Het griepvirus
bijvoorbeeld, kan zowel mens als varken
infecteren. Bij xenotransplantatie is
dit risico nog groter omdat de natuurlijke
barrières van huid en slijmvliezen
wegvallen. Bovendien staat de patiënt
onder immunosuppressie, waardoor zijn
weerstand sterk onderdrukt is. In het
slechtste
geval zou
het kunnen
gaan om
een besmettelijke
ziekte, die
zich pas na
een aantal
jaren bij
de patiënt
ontwikkelt
maar
die in de
tussentijd
van mens
tot mens is
overgedragen
(b.v. via seksueel contact). Een groot
deel van de bevolking zou zonder het te
weten drager van een nieuwe ziekte zijn!
Daarnaast zijn er nog de endogene
retrovirussen (ERV). ERV zijn virussen
die in het erfelijk materiaal opgenomen
zijn en die van ouder op jong worden
doorgegeven. Bij het varken zijn al 2
ERV aangetroffen. Het is niet duidelijk
in welke mate die ERV de mens zouden
kunnen besmetten. In het laboratorium
werd alvast aangetoond dat ERV van het
varken menselijke cellen in een proefbuis
kunnen infecteren. De hoeveelheid
getransplanteerd weefsel, de tijdsduur
van blootstelling aan het weefsel en de
mate van immunosuppressie spelen
een rol. Ook hier bestaat het gevaar dat
er zich een nieuwe besmettelijke ziekte
ontwikkelt die mogelijk een groot deel
van de bevolking infecteert.
De oplossingen zijn niet voor de hand
liggend. ERV zouden door middel van
genetische modificatie uit het erfelijk
materiaal van het varken gehaald moeten
worden. Dit is technisch (nog) niet
mogelijk. Selectief fokken biedt geen
Fig.2 Consument & Biotechnologie
en Natuur & Techniek
wetenschapsmagazine, Jos van
den Broeck, 1999
Dialyse & Nefrologie Magazine
uitkomst omdat de meeste varkens dezelfde
ERV dragen, plus het feit dat deze
wijd verspreid in het DNA voorkomen.
Het is wel mogelijk om bacteriën, virussen
en schimmels zoveel mogelijk in
bedwang te houden door middel van
de ‘specified pathogen free’-methode.
De dieren worden ‘vrij van pathogenen’
gehouden. De hokken, het voer, het
drinkwater en de lucht worden gesteriliseerd.
De brondieren hebben geen
contact met soortgenoten van buitenaf.
Voortplanting gebeurt door middel van
kunstmatige inseminatie en geboorte
via keizersnede. De verzorgers van de
dieren zijn beperkt in aantal en moeten
eerst douchen en beschermende kledij
dragen voordat zij de hokken betreden.
Er is regelmatig controle van bloed en
weefselmonsters van de dieren en een
blijvende alertheid op tekenen van
infectie.
7. Ethisch standpunt?
7.1 Mens
Bij de beslissing om over te gaan tot xenotransplantatie,
staan de belangen van
de individuele patiënt eigenlijk tegenover
die van de bevolking in zijn geheel.
Omdat het risico van overdracht van
infecties vanuit het xeno-orgaan naar de
ontvanger waarschijnlijk nooit helemaal
uitgesloten zal kunnen worden, blijft
het gevaar bestaan dat een (nieuwe)
besmettelijke ziekte de populatie via de
ontvanger kan infecteren. De discussie
hierbij is dus of dit risico opweegt tegen
het (tijdelijk) genezen van de patiënt.
Ook voor de patiënt is het een beslissing
die niet zomaar genomen wordt!
Vanuit de eigen levensvisie die bepaald
wordt door cultuur, geloofsovertuiging,
sociale en professionele omgeving en
persoonlijke ervaringen, moet afgewo-
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 47

48
Dialyse & Nefrologie Magazine
gen worden of xenotransplantatie aanvaardbaar
is of niet. Bij ons in het westen
worden gezondheid en het vooruitzicht
op een beter leven hoog ingeschat. Dit
moet dan afgewogen worden tegen de
gezondheidsrisico’s en de gevolgen voor
het sociale leven na de ingreep. Vooral in
de experimentele fase zal de impact op
het privé-leven groot zijn.
Enkele voorbeelden:
• isolatie postoperatief gedurende een
bepaalde periode om eventuele infecties
die zich voordoen niet te laten
overgaan op andere mensen;
• contacten met andere mensen gedurende
de eerste jaren na de ingreep
zoveel mogelijk beperken;
• veilig vrijen (cfr. seksueel overdraagbare
virusinfecties);
• kinderwens laten varen;
• levenslang op controle gaan;
• levenslange onzekerheid.
Tenslotte kan ook het zelfbeeld van de
patiënt aangetast worden. Zoals sommige
mensen geloven dat eigenschappen
van de donor overgaan op de ontvanger
bij transplantatie van menselijke organen,
zo kan ook de ontvanger van een
dierlijk orgaan vrezen voor veranderin-
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
gen in zijn persoonlijkheid. Reacties van
de omgeving (“je zal toch gaan knorren”)
kunnen hierbij een rol spelen. In welke
mate dit echter een probleem zal geven
is voorlopig onbekend…
Elke potentiële ontvanger van een xenoorgaan
moet grondig nadenken over zijn
keuze en bij zichzelf nagaan of hij bereid
is deze opofferingen te accepteren.
7.2 Dier
Vanuit het standpunt van de varkens
rijzen ook een heleboel ethische vragen.
Wordt het wezen van het dier niet aangetast
als we dit voor xenotransplantatie
gebruiken? Hoe zit het met de proeven
die veel dieren moeten ondergaan
voordat xenotransplantatie kan worden
toegepast? Welke gevolgen heeft de genetische
modificatie voor de gezondheid
van het dier? Zijn de levensomstandigheden
van het dier aanvaardbaar?
Voorstanders van xenotransplantatie
vinden dat deze brondieren een betere
behandeling zullen krijgen dan hun
soortgenoten, bestemd voor de vleesindustrie.
Uiteraard kan door de manier
van huisvesting (de ‘specified pathogen
free’-methode, zie figuur 3), in een aantal
natuurlijke behoeften niet worden voor-
Fig.3 Consument & Biotechnologie
en Natuur &
Techniek wetenschapsmagazine,
Jos van den
Broeck, 1999
zien, zoals het leven in familieverband,
wroeten, de biggen die na de geboorte
bij de zeug worden weggehaald …
De genetische modificatie is gelukkig
zonder nadelige gevolgen voor de
gezondheid van het dier. Het gaat hier
namelijk om heterozygote varkens, die
het gen met de eigenschap om afstoting
te helpen voorkomen, slechts in een
enkele kopie bezitten. Indien zij twee
kopieën in hun DNA zouden hebben zou
dat schadelijk kunnen zijn (homozygoot
dier).
Het varken zal natuurlijk wel blootgesteld
worden aan een reeks medische behandelingen
zoals narcose, keizersnede,
afname van weefsels en bloedcontroles,
met uiteindelijk verwijdering van de
organen en de dood tot gevolg. Vooraleer
het eindstadium bereikt is zullen
bovendien ook heel wat andere proefdieren
zoals ratten, muizen, apen e.a.
allerlei onderzoeken en testen moeten
ondergaan.
Bij de ethische overweging dient
rekening gehouden te worden met de
volgende zaken.
• Weegt het belang van de proef zwaar
genoeg op tegen het ongemak van het
dier?
• Zijn er geen alternatieven voor de
proef?
• Zijn alle maatregelen genomen om
het ongemak van het dier te verlichten?
• Wordt er zorgvuldig met het dier omgegaan?
• Wordt het aantal proefdieren zoveel
mogelijk beperkt?
De vraag of xenotransplantatie ethisch
verantwoord is, blijft heel moeilijk te
beantwoorden.

8. Wetgeving?
Heel wat landen, waaronder België,
hebben geen wettelijke richtlijnen over
xenotransplantatie. De bestaande wetten
over onderzoek en proeven bij dieren
en mensen zijn ook van toepassing bij
xenotransplantatie maar omvatten dit
niet volledig ( er is b.v. geen wet die de
kwaliteit en veiligheid van de dierlijke
organen regelt). Door de toegenomen
interesse in xenotransplantatie en het
feit dat er in een aantal landen al op
kleine schaal klinische proeven plaatsvinden,
wordt het noodzakelijk om hierover
het één en ander op papier te zetten. Een
aantal landen (Nederland, Verenigde Staten
van Amerika, Zweden) en organisaties
(de Wereld Gezondheidsorganisatie,
Raad van Europa, OESO) hebben zich al in
de materie verdiept. Drie onderwerpen
staan centraal:
• ethiek en veiligheid bij de keuze van
het brondier;
• maatregelen om verspreiding van
ziekte te voorkomen;
• het juiste moment voor toepassing
van xenotransplantatie en de voorwaarden
voor toepassing ervan in het
ziekenhuis.
9. Prijskaartje?
Als xenotransplantatie een volwaardig
alternatief wordt voor allotransplantatie,
dan heeft dit natuurlijk ook financiële
gevolgen. Een exact beeld van de
financiële kant is nog onmogelijk in te
schatten omdat xenotransplantatie
zich nog in een experimenteel stadium
bevindt. Er kan wel een ruwe schatting
gemaakt worden over eventuele kostenverschuivingen
die zich zouden kunnen
voordoen. Er zijn zowel voordelige als
nadelige gevolgen voor de gezondheidszorg.
Voordelen:
• geen tekort meer aan donororganen;
• een kortere overbruggingsperiode
tussen de beslissing om over te gaan
tot transplantatie en de eigenlijke
ingreep zelf, omdat het orgaan sneller
voorhanden is;
• geen verschil in kostprijs tussen een
xeno- en allotransplantatie wat betreft
de ingreep zelf;
• minder kosten voor verzorging en
opname van zieke patiënten die op de
wachtlijst staan, alsook voor medicatie,
bijkomende behandelingen,
onderzoeken, enz.
• minder kosten voor dialyse!
Nadelen:
• als het xeno-orgaan slechts een
tijdelijke oplossing is, kan het aantal
patiënten op de wachtlijst nog toenemen
(momenteel sterven nog veel
patiënten terwijl ze op de wachtlijst
staan);
• het zal een extra belasting voor het
ziekenhuispersoneel zijn wanneer
meer transplantaties uitgevoerd worden
en/of meer vervolgbehandelingen
nodig zijn bij tijdelijke transplantatie
met een xeno-orgaan;
• er zal een langere isolatieperiode
noodzakelijk zijn na de ingreep;
• er zal een bijkomende behandeling
van de ontvanger nodig zijn om zijn
afweersysteem tolerant te maken voor
het varkensorgaan;
• er zal extra medicatie genomen moeten
worden om het varkensorgaan te
blijven tolereren;
• er zullen bijkomende kosten voor het
nemen van extra veiligheidsmaatregelen
na xenotransplantatie zijn;
• er zullen bijkomende kosten zijn voor
opvolging en controle van patiënten
die een xeno-orgaan ontvingen, alsook
van hun naaste familie;
• het bedrijf dat de xeno-organen levert,
Dialyse & Nefrologie Magazine
zal een prijs opmaken voor zijn product
en deze prijs zal bepaald worden
op basis van vraag en aanbod;
• staat xenotransplantatie allotransplantatie
niet in de weg?
De kostprijs van en na het uitvoeren van
een xenotransplantatie moet afgewogen
worden ten opzichte van de kosten van
de behandeling van de patiënt indien
geen transplantatie zou plaatsvinden, rekeninghoudend
met de aard en de ernst
van de ziekte, de medicatie, bijkomende
behandelingen en/of complicaties die
zich zouden kunnen hebben voorgedaan,
enz.
Tegenover de kostenanalyse staat
natuurlijk het voordeel voor de patiënt,
namelijk levensverlenging én een betere
levenskwaliteit na succesvolle transplantatie.
10. Hoe zit het in de
nefrologie?
Zoals eerder vermeld komt de varkensnier
in aanmerking als (tijdelijk) vervangorgaan
voor de menselijke nier. Dit
alternatief zou een oplossing zijn voor de
lange wachtlijst én de lange wachttijd
voor de patiënt op een geschikt orgaan.
De ingreep zelf zou ook beter gepland
kunnen worden en daardoor ook minder
stresserend zijn voor de patiënt, die zich
grondig heeft kunnen voorbereiden. De
operatie zou ook doorgaan op een moment
dat de patiënt in optimale conditie
is. De patiënt zou de pro’s en contra’s
zorgvuldig kunnen afwegen en zich bewust
zijn van de gevolgen (levenslange
controle, beperkingen) en mogelijke
risico’s (infectie).
Voor een grote groep patiënten zou de
overbruggingstijd na het vaststellen
van terminale nierinsufficiëntie en het
wachten op een humaan donororgaan,
namelijk de tijd aan dialyse, helemaal
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2 49

0
Dialyse & Nefrologie Magazine
of grotendeels wegvallen. Dit verhoogt
niet alleen de levenskwaliteit maar ook
de overlevingskans op lange termijn! Op
voorwaarde natuurlijk dat de varkensnier
voldoende veilig én met hoge kwaliteitsgarantie
kan geleverd worden.
Dit laatste is de reden waarom voorlopig
bijzonder terughoudend gereageerd
wordt op de mogelijkheid om over te
gaan tot het transplanteren van xenoorganen.
Uit een Zweeds onderzoek naar meningen
over xenotransplantatie bij een
willekeurig geselecteerde groep mensen
tussen 18 en 75 jaar én een groep patiënten
wachtend op een niertransplantaat,
bleken allen vrij positief te reageren op
het gebruik van geïsoleerde dierlijke
cellen en weefsels in mensen maar
eerder bezorgd te zijn ten opzichte van
hele organen omwille van de kans op
virusoverdracht.
Ook de verenigingen van nierpatiënten
zijn niet enthousiast. Zij pleiten voor
een betere uitbouw van het bestaande
systeem.
• Uitbreiding van het ‘opting-out’ of
‘geen bezwaar’ stelsel, waarbij elke
overledene wordt verondersteld donor
te zijn, tenzij hiertegen tijdens het
leven bezwaar werd aangetekend. In
België is dit wettelijk geregeld maar in
vele andere landen niet.
• Doorvoeren van meer en grotere preventiecampagnes
om ziekte te voorkomen
en te voorkomen dat een al ziek
25e jaargang | juni 2007 | nummer 2
orgaan nog slechter gaat functioneren.
• Immunosuppressiva optimaliseren
waardoor de slaagkans van de
niertransplantatie vergroot wordt en
een tweede transplantatie overbodig
wordt.
• Levende donatie meer gaan toepassen.
• Nieren van ‘non-heart-beating’ donoren
meer gaan gebruiken.
11. Besluit
Xenotransplantatie staat op dit ogenblik
nog in de kinderschoenen. De belangstelling
voor het onderwerp is echter gewekt
en er wordt al gezocht naar mogelijkheden
om het in de praktijk te realiseren.
In hoeverre dit zal slagen hangt af van
de resultaten die geboekt worden in het
wetenschappelijk onderzoek, namelijk in
hoeverre de problemen opgelost zullen
worden die verband houden met de
verschillen tussen menselijke en dierlijke
organen. Xenotransplantatie kan een leven
redden of een oplossing bieden voor
ziekten waarvoor nog geen behandeling
is. Dit alles dient onder strikte voorwaarden
en streng toezicht te gebeuren. Wie
weet kan xenotransplantatie in de nabije
toekomst een volwaardige behandeling
worden?
12. Bronvermelding
Xenotransplantatie, kán dat?
Een project van de Stichting Consument
& Biotechnologie in opdracht van het
ministerie van Volksgezondheid, Welzijn
en Sport (Nederland)
http://www.Xenotransplantatie.nl
Xenotransplantatie: het beest in de
mens…
Een inforeeks van het Vlaams Interuniversitair
Instituut voor Biotechnologie
(VIB)
http://www.Vib.be
Helix, jaargang 12, nummer 3
Afdelingsblad biologie rijksuniversiteit
Groningen
http://helix.stichtingpuls.nl/helix123/
shanti.htm
Xenotransplantation, Annales de Médecine
Vétérinaire, 2003, 147 (3), pages 147
- 157
Dehoux J.P., Gianello P.
http://www.facmv.ulg.ac.be/amv/articles/2003_147_3_01.pdf
Toi te taiao: the Bioethics Council New
Zealand
http://www.bioethics.org.nz/publications/xeno-discussion-jan05/html/page1.
html
Public Consultation on xenotransplantation
Canadian Public Health Association
http://www.xeno.cpha.ca/english/bigissue/animal.htm
Uncertainty in xenotransplantation: individual
benefit versus collective risk
Nature Medicine 4, 1998, p.141-144
http://www.nature.com/nm/web_specials/xeno/index.html#CommentTop
Xenotransplantatie, Gezond Idee 41, p.18
Nederlandse Vereniging voor Veganisme
http://www.veganisme.non-profit.nl/gi/
g41/g41_p18.htm
Dit artikel kon geplaatst worden door
de samenwerking met onze Belgische
collega’s van ORPADT FORUM

TMI
zoekt dialyseverpleegkundigen voor opdrachten
van langere duur bij diverse dialysecentra in
Nederland. Vraag ook naar onze mogelijkheden
om in het buitenland te werken. Naast
afwisseling biedt TMI de zekerheid van een
vaste baan met een uitstekend salaris
als je minimaal 24 uur per week
beschikbaar bent.
Meer weten?
Bel één van onderstaande
accountmanagers:
Bettyanne de Rijk
06 - 46 17 67 55
Susanne van Dormolen
06 - 15 09 76 25
Ed Knoop, dialyseverpleegkundige
TMI is doorlopend op zoek naar dialyseverpleegkundigen.
“Ik was toe aan een nieuwe uitdaging en ben als gedetacheerd
dialyseverpleegkundige bij TMI aan de slag
gegaan. Een bewuste keuze voor een professionele organisatie
die mij de mogelijkheid biedt om in verschillende
dialysecentra te werken. Zodoende leer ik veel, ontmoet ik
verschillende mensen en kom ik nog eens ergens.
Kortom, een interessante manier om met mijn vak bezig te zijn!
Naast de collega’s op het werk heb ik ook TMI collega’s die ik
regelmatig zie en spreek. Zo kan je op een leuke manier ervaringen
uitwisselen.
Omdat niet elk dialysecentrum met dezelfde dialysemachines werkt,
vraagt dat extra kennis. Zo blijf je telkens leren. Wil jij ook je horizon
verbreden en gedetacheerd gaan werken? Dan ben je meer dan welkom.
TMI kan namelijk altijd extra collega’s gebruiken.”
TMI detachering
Sierplein 75
1065 LN Amsterdam
020-7173527
TMI@verpleegkundigen.nl
www.verpleegkundigen.nl

Cardioprotective Haemodialysismeer
dan dialyse
Zeer gebruiksvriendelijk voor iedereen
De beste therapiemogelijkheden
Optimaal gebruik van materialen
Met het 5008 therapiesysteem
kunt u door optimaal gebruik
van materialen en met een maximum aan comfort
uw patiënt een eersteklas therapie bieden.
Fresenius Medical Care Nederland BV • Vimmerik 22 • 5253 CB Nieuwkuijk • Telefoon +31 (0)88 122 3344 • Fax: +31 (0)88 122 3333
www.fmc-ag.com