Rondom bestand van 2001 18-4 dd 22-12-09 - Atlantis

2001 18/4 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving
Lidmaatschap f. 30,00 per kalenderjaar
Ledenadministratie en contributie: G. Wolbink, Alb. Risaeustraat 8c, 7772 AV Hardenberg,
tel.: 0523-267036
Secretariaat:
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel.: 0523-265624
Internet: www.historiekamer.nl E-mail:
info@historiekamer.nl
Bestuur:
H. Hoving, voorzitter, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 0523-262048
E. Wolbink, secretaris, Hofweg 31, Hardenberg, tel.: 0523-268400
J. Hofsink, penningmeester, Hessenweg 2a, Hardenberg, tel.: 0523-260444
Mevr. A. v.d. Kamp-Wildeboer, Polberg 59, Hardenberg, tel.: 0523-260093
Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16, Hardenberg, tel.: 0523-266515
J.G.E. Sierink, Dennenkamp 8, Hardenberg, tel.: 0523-260443
Mevr. G. Stoel-Sierink, Krüserbrink 1, Hardenberg, tel.: 0523-262470
Redactiecommissie:
Redactieadres:
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg
(Postrek.nr.v.d.Bank: 812263) POSTBANK
rekeningnr. 2985515
ISSN: 1380-3921
Mevr. D. Hesselink-Zweers
J. Hofsink
Mevr. J. Luisman-de Jonge
K. Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-263104
Beekberg 82, 7772 DS Hardenberg
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg
INHOUD pag.
Van de redactie 1
Het adellijke geslacht Blanckvoort D. Hesselink-Zweers en E. Wolbink 2
Jeugdherinneringen S. Kampman-Veldsink 19
Huize Nijenstede, een beeld van een huis K. Oosterkamp 22
Het orgel van Clara Feyoena D. Huyser 31
Wark'n W.Veldsink 33
Oude schoolfoto 34
De Gedichten van Vrouwe C.F. van Raesfelt, (..) K. Oosterkamp 36
Herinneringen ophalen met mevr. Loor (....) J. Ros-Kampman en J. Hofsink 43
Geref. School Heemse en schoolfoto J. Hofsink 46
"Plat ni-js" Warkgroep Dialect 48
De bruid kwam uit Heemse K. Oosterkamp 51
Een minnelijke schikking J. Slotman 58
Bijnamen D. en J. Hofsink 60
in Heems (huizen van naam 15) K. Oosterkamp 62
Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 2 februari 2002 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe verkregen
toestemming van de redactie.

Van de redactie
De artikelen in deze special besteden aandacht aan een aantal aspecten van de geschiedenis van
Collendoorn en Heemse, het kerkdorp dat in een van de bijdragen zo poëtisch wordt benoemd als
de glimlach van Overijssel. In enkele terugblikken worden herinneringen opgehaald van het
Heemse van voor de stadsuitbreiding. Een paar oude schoolfoto's kunnen misschien bijdragen om
de tijd van toen weer enigszins in beeld te krijgen. Het past in deze dorpssamenleving die zo graag
een vredige uitstraling wil hebben, dat een kerkelijke twist beëindigd wordt in een minnelijke
schikking. Een tweetal gebouwen wordt in de historische schijnwerper geplaatst: het huis in Heems
dat nog maar kort deze naam draagt, terwijl uitvoeriger aandacht wordt besteed aan Huize
Nijenstede en zijn bewoonster. Plat Ni-js draagt meer een eindejaarskarakter, maar de bijnamen
komen wel allemaal uit Heemse.
De lotgevallen van Heemse lopen een belangrijke periode parallel aan die van enkele adellijke families.
In het omvangrijke openingsartikel wordt daarom het beeld geschetst van het geslacht
Blanckvoort dat in deze omgeving veel bezittingen had, o.a. in Collendoorn het landhuis
Blankenhemert. Ook aandacht voor Clara Feyoena ontbreekt uiteraard niet in dit nummer: zowel
haar orgel als haar Gedichtenbundel uit 1794 passeren de revue.
Veel zaken zijn genoemd, nog veel meer aspecten moeten wachten op een volgende keer. De
redactie wenst een ieder evenveel genoegen bij het lezen als de redactie heeft gehad bij het
samenstellen van dit Heemse-Collendoorn-nummer.

Het adellijk geslacht Blanckvoort
voor niets is de slagader van de nieuwe wijk Marslanden, op initiatief van de Historische
Vereniging Hardenberg, genoemd naar het geslacht Blanckvoort. Dit aloude adellijke geslacht
heeft vanaf de veertiende eeuw tot het midden van de achttiende eeuw een grote rol gespeeld in de
geschiedenis van Hardenberg. Zij waren edelen met vele bezittingen en worden genoemd als Heren
en Vrouwen van onder meer Heemse, Collendoorn, Rheeze en Ane. De familie Blanckvoort behoorde
tot de tien meest riddermatige families van Overijssel. Naast hun bestuurlijke functie op provinciaal
niveau, bekleedden zij posities als schout, markenrichter, kerkmeester enzovoort.
De straatnamen in de wijk Marslanden krijgen
waar mogelijk historische namen
Blanckvoort: In zilver een rood getongde en
genagelde, goudgekroonde, zwarte leeuw.
Helmteken: de leeuw, uitkomende tusschen een
zwarte vlucht schildhouders, twee gouden griffioenen
De laatste telg uit dit eens zo befaamde geslacht
die ook daadwerkelijk in de marke van Heemse
en Collendoorn woonde, was Johanna Judith
baronesse Blanckvoort toe de Hofstede en
Blankenhemert. Zij werd geboren in de
Hanzestad Deventer waar haar vader Willem
als luitenant in garnizoen gelegerd was. Op
jeugdige leeftijd betrok ze met haar ouders een
buitenhuis op het Heemserveen, genaamd
Blankenhemert, naar de achternamen van haar
ouders Blanckvoort en Van Hemert. Als zeventienjarige
huwde Johanna Judith met de negen
jaar oudere luitenant Pico Galenus baron van
Sytzama toe Beslingastate uit Friens in
Friesland. Haar moeder was toen net gestorven
2
D. Hesselink-Zweers en E. Wolbink
en een jaar later stierf ook vader Willem. Zij
hebben hun kleinkinderen niet gekend want de
eerste zoon van de van Sytzama's op
Blankenhemert werd twee maanden later, op 21
oktober 1688 in de kerk van Heemse gedoopt.
Hij werd naar beide grootvaders vernoemd en
kreeg de naam Pier Willem. Deze werd later
vader van een dochter genaamd Clara Feijoena,
bekend als de dichteres van Heemse.
Voorpagina van het door Pier Willem van
Sytzama geschreven familieboek
Jonkheer Pier Willem koos evenals zijn vader
voor een militaire loopbaan en in zijn vrije tijd
beoefende hij de wetenschap der genealogie!
Tijdens het onderzoek naar de familie
Blanckvoort vonden we in de archieven van de
familie Van Haersolte een prachtig document

Wij zijn het volkomen met Pier Willem eens. De genealogie is een wetenschap!
genaamd: 'Genealogia des oud-adelijken
geslachts van Blanckvoort. Deze genealogie
heeft Pier Willem in 1722 op het landhuis
Blankenhemert geschreven en opgedragen aan
zijn achterneef Willem Frederiek baron
Blanckvoort, heer toe Benthuys. Pier Willem
begon zijn stamboomonderzoek door de zich in
huis bevindende documenten te bestuderen.
Hierin vond hij echter niet voldoende stof tot
het schrijven van een genealogie. Door navraag
te doen in de familie bleek dat zijn achterneef
Willem Frederiek ook bezig was met de
stamboom van de familie Blanckvoort. Hij
kreeg deze gegevens in handen en dit maakte
hem zo enthousiast dat hij in zijn spaarzame
vrije tijd volop bezig was met
stamboomonderzoek.
In zijn geschriften lezen we dat hij trots was op
zijn adellijke en riddermatige afkomst. Hij
geeft onder andere een hele verhandeling over
de adel in het algemeen. Hoe men tot de adelstand
verheven kon worden; hoe de opvolging
werd geregeld en iets over de verschillende gradaties
van adel. Zijn minachting voor hen die
tegen betaling tot de adel werden gerekend
steekt hij niet onder stoelen of banken. Het
geslacht Blanckvoort behoort uiteraard tot de
oude landadel, want zo schrijft hij: 'Als zijnde
een der oudste, deftigste en beroemdste adellijke
geslachten die in deze Nederlanden zijn
bekend'.
In zijn naspeuringen gaat Pier Willem terug
naar een hertog die uit Bourgondië kwam en de
geslachtsnaam Blanchefort heeft gevoerd. Hij
veronderstelt dat het geslacht Blanchefort rond
het jaar 1000 in deze contreien is neergestreken;
wellicht samen met de veelal uit Frankrijk
afkomstige bisschoppen van Utrecht, die hen
met goederen en gunsten begiftigden. Hij
schrijft verder over de bezetting van Syrië door
de Turken in 1147, waarbij Bertrand
Blanchefort, de vierde grootmeester van de
Tempeliers, gevangen werd genomen.
Pier Willem van Sytzama droeg het boek van
Blanckvoort op aan zijn achterneef
3

Door dit epistel werd onze nieuwsgierigheid
gewekt. Een zoektocht op het internet met de
term 'Blanchefort' leverde een overweldigende
hoeveelheid informatie op: Op het kasteel
Blanchefort in Rennes-le-Chateau zouden de
Tempeliers hun schat verborgen hebben toen zij
rond 1312 door de paus en Philips de Schone
werden vervolgd en uitgeroeid. Vele artikelen
zijn gewijd aan het zoeken naar de Heilige
Graal, mystieke tekens op grafzerken, alchemisme
enzovoort. Eenmaal werd zelfs verondersteld
dat Blanchefort een nazaat was van de
in de Bijbel genoemde Jozef van Arimatea.
Veel doet denken aan de Arthur legende, de
graalmystiek als literaire uiting van een nieuwe
Arend Blanckvoort en Wendelmoet
van der Maeth
In de oudste tijden zijn vooral de beleningen
door de landsheer een goed uitgangspunt voor
stamboomonderzoek in adellijke families.
Sinds de tijd van bisschop Floris van
Wevelinkhoven zijn deze goed bijgehouden.
Aanvankelijk door de bisschoppen, later door
keizer Karel V, zijn zoon Philips II en daarna
door de Staten van Overijssel. In de oudste
registers vinden we de edelen Arnoldus, Arndt
en Johan Blanckvoort. En in de tijd dat de
boekdrukkunst werd uitgevonden had
Hardenberg een richter of scholtus genaamd
Arend Blanckvoort. Hij oefende het
richterambt uit van 1432 tot 1455. Arend
4
geest. Graag laten we - schrijvende in de stijl
van Pier Willem - deze materie aan de lezer. In
1722 beschikte men nog niet over zoveel
geïnventariseerd en geïndexeerd bronmateriaal
als heden ten dage. Toch had Pier Willem al
veel gegevens betreffende zijn voorouders
gevonden. In de onderstaande stamreeks zullen
we trachten zijn voorgeslacht van grootmoeders
kant 'een gezicht te geven'. De stamboom
van het geslacht Blanckvoort is zó uitgebreid
dat het ondoenlijk is om alle takken te beschrijven.
Derhalve beperken we ons tot de tak die
eindigt met het overlijden van Johanna Judith
op Blankenhemert te Heemserveen in het
Schoutambt Hardenberg.
bezat een huis binnen de vestingmuren van de
Stad Hardenberg waar de pachters hun tiende
opbrengst van het koren moesten afleveren.
Het gebied waarover hij richter was strekte
zich uit van de Reest, de grens met Drenthe in
het noorden tot voorbij Sibculo in het zuiden,
van Diffelen in het westen tot aan de grens met
het graafschap Bentheim in het oosten. Alleen
de burgers van de Stad vielen niet onder zijn
bewind. Zij hadden hun eigen gekozen
burgemeesters, schepenen en raden. De
volgende Blanckvoorts waren schout van
Hardenberg: Arend (1432-1455), Bruijn (1522-
1565), Roelof (1542-1570 verwalter scholtus)
en Paul (1571-1590).
Arend was getrouwd met Wendelmoet van

der Maeth, een rijke erfgename
uit een zeer oud
geslacht. Haar voorouders
verkochten reeds in 1326
vele tienden uit goederen,
gelegen in de kerspelen
Nijenstede en Heemse
aan het 'convent dess
Berghess Sancte Marien
ten Swarten Water' in
Salland. Na het overlijden
van Wendelmoets vader
Roelof kwamen deze
goederen in het bezit van
de familie Blanckvoort.
De bisschop van Utrecht, als landsheer van
Overijssel, beleende Wendelmoet officieel met
de volgende goederen: Vrijling te Diffelen,
Helleking te Rheeze, Velschot te Heemse,
Hilberding te Holthone en ook nog met enkele
tienden gaande uit goederen op De Esch te
Hardenberg en te Bentele onder Delden. Arend
verscheen als ridder op de landdag van 1444 en
is waarschijnlijk rond 1456 gestorven. In dat
jaar wordt hij als richter van Hardenberg opgevolgd
door Steven Kampherbeek. Arends
vrouw Wendelmoet werd ook nog beleend door
de Lebuïnuskerk te Deventer met het erf
Arninck te Heemse en stierf voor 1484. In dat
jaar wordt haar oudste zoon Johan met deze
goederen beleend.
Johan Blanckvoort en Margaretha
van Diffelen
Deze zoon Johan bevond zich in 1457 te
Duursstede, waarschijnlijk vertoefde hij daar
aan het hof van de juist ingehuldigde nieuwe
bisschop David van Bourgondië. Omstreeks
1470 trouwt hij met de dochter van de edelman
Boldewijn van Diffelen. Door dit huwelijk met
Margaretha van Diffelen, die de weduwe was
Monnikenwerk... Het Cartularium van het klooster Sibculo bevat o.a. deze
kopie van de akte aangaande de verkoop van drie mudden rogge door Johan
en Margarethe ten behoeve van het klooster, anno 1486

van Berthold van Baer, kreeg hij onder andere
de tienden uit Wermelinck te Heemse in zijn
bezit. In 1474 wordt Johan Blanckvoort tot
Heemse als dienstman van de bisschop
genoemd en hoeft dus geen belasting te betalen.
Tien jaar later lezen we dat hij wordt beleend
met de goederen van wijlen zijn moeder.
Op Sint Benedictusdach anno 1486 verkopen
Johan en zijn vrouw Margaretha aan de prior en
het convent van het klooster Galilea in Sibculo
een rente uit hun huis te Heemse, uit het goed
Arnynck aldaar en uit de Coldenhave te
Bodeier (Baalder). Johan leefde in een tijd
waarin Columbus Amerika ontdekte. Hij stierf
omtrent 1501 en wordt als Heer van Heemse
door zijn zoon Boldewijn opgevolgd.
Boldewijn Blanckvoort en Aleid van
Armelo
Boldewijn en zijn oudoom Roelof, die in
Herxen woonde en goederen onder Ane en
Collendoorn bezat, maken in 1500 hun
opwachting bij bisschop Frederik van Baden,
die dan vertoeft op het slot Vollenhove. Deze
bisschop beleent Boldewijn in 1506 met de
goederen, waarmee zijn vader in 1484 was
beleend. De in leen gekregen erven Vrijling en
Velschet (Veldsink) worden door Boldewijn in
1507 aan het klooster Galilea in Sibculo in achterleen
gegeven.
De nalatenschap van vader en moeder wordt verdeeld
tussen de kinderen Boldewijn, gehuwd met
Aleid, Roelof, Arent, Bruijn, Frederiek en Jutte,
getrouwd met Claas van Vilsteren.
Als leenman had ridder Boldewijn naast rechten
ook plichten. In 1522 kreeg hij een oproep van
bisschop Philip om in volle uitrusting binnen
Deventer te komen, om ten strijde te trekken
tegen de hertog van Gelre. Deze maakte het
gebied van Sint Maarten (Oversticht) onveilig en
had de stad Hasselt reeds ingenomen. Indien
6
Boldewijn niet opdaagde verbeurde hij al zijn
leengoederen. Oproep door de bisschop:
'Onsen lieven getruwen leenman Bolduin van
Blanckevoert:
Lieve besundere, Soe die hertoge van Gelre mit
zijner toestenderen onse ende sinte Mertens pale
ende lande sonder oersaecke mit roeff ende brant
o vertogen, onse Stadt Hasselt zwaerlicken
belacht ende gestormet, onse ondersaten geschattet,
gefangen genomen ende meer andere gelijcke
geweiden gedaen en heeft ende drijfft noch
dagelix soeckende sich onse lande ende ondersaten
verder te overvallen ende nae zijnen vermoegen
te verderven. Dus vermanen wij U als onsen
leenman bij uwen plichten loefften ende eeden
ghij ons gedaen hebben opt verbueren van uwen
leenguede, ghij van ons holden, dat ghij van
hueden over vierthien dagen naestcomende nae
gelegentheit uwes leenguedes gerustet binnen
onsse Stadt Deventer comen bij onsen lieven getruwen
Raedt ende Drosten onses lants van
Twenthe Johan van Twijckell, daer ghij dan alle
bescheijdt van ons vernemen sullen om ons te
helpen onse vijande te wederstaen ende onse
lande ende onderzaten van voerder gewelde ende
overfallen te beschermen, sonder ons hierinne te
weij geren offte des in gebrecke te wezen, anders
dochten wij voerts daerop te vervolgen als dat
behoert. Geschreven in onsen Stadt Campen
opten 9den dach van Januario 1522.'
Het waren woelige tijden. Boldewijn moest
strijden tegen de hertog van Gelre en in Worms
werd Luther in de ban gedaan. Er kwam een
eind aan het bewind van de bisschoppen. Als
landsheer van het Oversticht werd de laatste
bisschop met wereldlijk gezag, Hendrik van
Beieren, in 1528 opgevolgd door Keizer Karel
V Veel vreemde legers en bandieten kwamen
al plunderend en verwoestend door onze
gewesten. Het was een begin van een nieuw

tijdperk, de Reformatie was begonnen.
Boldewijn en Aleid en hun nog jonge zonen
verhuisden van Brucht, naar de aangrenzende
stad Hardenberg. Ze zullen zich hier ook niet
veilig hebben gevoeld. De muren van de stad
waren geslecht en in 1534 zien we dat
Boldewijn het burgerrecht van Zwolle verkrijgt.
Ridder Boldewijn zal niet in het harnas
sterven maar wordt in 1539 slachtoffer van de
gevreesde 'zwarte dood', nalatende de zoons
Lubbert en Willem. Hoewel de oudste zoon
Lubbert de voorvader van Pier Willem van
Sytzama is, willen we toch even de aandacht op
broer Willem vestigen. Deze werd als jongste
zoon rond 1525 te Brucht geboren en woonde
in de Stad Hardenberg toen hij daar op zevenjarige
leeftijd naar school ging. Hij kreeg les
van schoolmeester Andreas Roelofs, die tevens
koster en gerichtsschrijver was.
Vele jaren later is Willem met Helmich van
Twenhuijzen in een proces verwikkeld over de
beide erven Waterink te Brucht, waarop de meiers
Johan en Lambert wonen. In dit proces
komen diverse getuigen aan het woord die unaniem
verklaren dat Willem, na het overlijden
van zijn vader, jarenlang in het buitenland heeft
gewoond. Na enkele jaren in Keulen te hebben
doorgebracht was hij met Johan Michiels naar
Friesland getrokken, waar hij ook bijna drie
jaar vertoefde. In 1547 was hij teruggekeerd in
zijn geboortestreek en vestigde zich bij zijn
tante Jutte in Den Velde. Hier kwam regelmatig
de marskramer Gijsbert van Laer met zijn
'hantze' langs de deur (de hanzelieden kwamen
via Den Velde of Venebrugge in de Hanzestad
Hardenberg aan; het weggeld of de tol moest
betaald worden aan de kasteleins, de kasteelheren
van de Slingenborch en de Venebrugge).
Willem had van de marskramer een hoed
gekocht en zo kon hij bewijzen dat hij indertijd
ingezetene was van het gericht Hardenberg.
Van Willem is later weinig meer vernomen. Hij
schijnt evenals zijn tante met iemand uit de kasteleinsfamilie
Van Vilsteren te zijn getrouwd.
De voogden van Lubbert en Willem waren
Johan van Steenwijck te Zwolle en de Van
Armelo's. De oudste zoon Lubbert is waar-
schijnlijk nog onmondig (minderjarig) wanneer
hij zijn vader opvolgt als leenman.
Lubbert Blanckvoort en Wendela de
Reijger
Het familiewapen
van Wendela de
Reijger uit Delden
Direct na de dood
van zijn vader Boldewijn zweert Lubbert trouw
aan 'Arendt Grave to Benthem unde to
Stenvorden Here thoe Wevelichaven'. Hij
wordt door de graaf beleend met diverse erven,
gelegen onder Emlichheim in het graafschap.
Door de Sint Lebuini kerk te Deventer wordt
hij beleend met het Aerninck te Heemse en ook
keizer Karel V schenkt hem diverse goederen.
Aan de leen-brief van de keizer was een groot
zegel in rode was gehangen.
'Kaerll van gotz genaden Roemsce Keysser
altijt vermeerder dess Rijcx, Coninck van
Germanien van Castillien van Leon van
Granaten van Arragon van Naverre van Napels
van beiden Cecillien van Sardinien vanden Eij
landen van Indien en Vaster eerde vander Zee
Oceaen, Eertzhertoge van Burgondie van
Lothring van Brabanth van Lijmborch van
Lutzenburch ende van Gelre, Grave van
Habsburch van Vlanderen van Artoijs van
Burgondien ende van Henegouwe van Hollant
van Zelant van Namen van Zutphen, Heer van
Mechelen van Vrijesslant vanden landen van
Utrecht, vander Stadt ende ommelanden van
Groningen ende Dominatuer in Asien ende
Affricken. Doen ende maken kundt allen
lueden dat voer
7

den wallgeboren ende edelen onsen lij even
neve ende ridder van onser orden vanden
Gulden Vliese ende stadholder generaell onser
landen van Vrijesslant Overijssel der Stadt
Groningen ende der ommelanden, Here
Maximiliaen van Egmont Grave to Buijren
ende Leerdam, Here to IJselensteijn to
Cranendonck to Sentemertensdijck ende voir
onse mannen hijr nabeschreven gecomen iss:
Lubbert Blanckevoerdt unse man ende versocht
an onss na dode Boldewijn Blanckevoerdt
sijns vaders int eerste Vrijlinck to Diffele, item
Helleking to Reedze, item de Velscoth to
Hijemss gelegen tos amen inden kerspell van
Hemisse. Item Hilberding to Holthoen gelegen
inden kerspell van Hardenberge, item den mijnden
groff ende small aver Vording gelegen
opden Essche ten Hardenberge. Item achtehalff
mudde roggen dess jaers bescaepen thijnden
utden erve gehijeten Luedevelding bij Bentle
inden kerspell van Delden. Wekke vurschreven
erven, guder ende thij enden wij den
vurschreven Lubbert bij handen onses
vurschreven stadholder verliet ende beleendt
hebben, verlien ende belienen mijt dessen
onssen breve te holden hij ende sijne
erffgenamen van onss onssen nacomlingen
ende erven in aller maneren als Boldewijn
Blanckevoert sijn vader dije te holden plach
ende geholden heft, ende alssmen dije leen onsser
vurschreven lantscup van Overijssel mijt
rechte sculdich iss to holden. Hijr waeren aver
ende aen Ernst van Itterssum ennde Hermen ter
Becke onsse mannen ende meer gude luede. In
8
orkunde sbreves bezegelt mijt onssen segell
vanden leenen an dessen breeff gehangen.
Gegeven in onsser Stadt van Deventer opden
25 ste dach van October Anno 1541 ende van
onsen Keijser Rijck en van onse
Coninckrijken'.
Lubbert trouwde met Wendela de Reijger uit
Delden en het echtpaar vestigde zich in
Collendoorn op de Oldenhof. Hij was markenrichter
in Heemse en Collendoorn en liet in
1551 een nieuw markenboek aanleggen. Enkele
jaren later staat daar in te lezen dat alle watergangen
een maal per jaar moeten worden
schoongemaakt 'unde den Voegelpoell hoorende
inde waer toe den Oldenhoff toe
Collendooren daer Lubbert Blanckvoort op
woont sall niet worden inde Leea gestouwet
ofte gedij cket dan viertijn dagen voor
Michaelis unde sall oock den Dijck aen die
Voegelpoel aen die oosterzijdt niet hooger als
vier soden hooge gemaecket worden unde sollen
oock gene ongewaerden visschen noch
oock enige corver ofte vissche waeren hebben
int Meerwater ofte Leea'
In fase II van de Marslanden zijn oude namen
aan de vergetelheid ontrukt en gebruikt voor de
straatnaamgeving

Lubbert wordt als markenrichter beloond voor
zijn inzet bij het bestrijden van de grote en
gevaarlijke 'Santstuve'. Hij krijgt een huis en
het daarbij horenden brinkje, gelegen achter
Blanckvoorts Hof. Hij mag ook een 'gloupe'
plaatsen aan zijn wilgendijk.
Vanaf 1546 tot 1580 verschijnt Lubbert bijna
jaarlijks als riddermatige op de Landdag van
Overijssel. Ook is hij gedurende een periode
van twintig jaar kerkmeester van de Sint
Lambertus kerk te Heemse.
In 1561 wordt Lubbert beleend met het adellijk
goed De Hofstede in Collendoorn en met tienden
uit goederen, gelegen onder Uelsen en
Delden. Zijn leenheer is Herman van den
Campe. In vroeger tijden waren Lubberts betovergrootouders
Johan en Wendelmoet met dit
goed beleend geweest. Na hun overlijden was
De Hofstede nagelaten aan de zoon Roelof
Blanckvoort, die in Herxen woonde. Via
Roelofs zoon Arent en diens vrouw Johanna
van den Bussche (zij hertrouwt als weduwe van
Arent Blanckvoort met Johan Bitter) komt De
Hofstede terug in de tak van de Blanckvoorts te
Hardenberg. Ook worden Lubbert en zijn broer
Willem samen met hun oom Bruijn en tante
Jutte nog door Johanna van den Bussche
bedeeld met enkele landerijen in Mastenbroek.
Wegens de voortdurende oorlogshandelingen
vertoefden de Blanckvoorts veelal in de grote
Overijsselse steden. In de hoge leeftijd van 85
jaar overleed Lubbert Blanckvoort op 16 april
1605 in zijn woning te Stad Hardenberg.
Het huwelijk van de Heer en Vrouwe van
Collendoorn werd gezegend met vele kinderen.
Als oudste zoon kreeg Steven de havezate
Collendoorn. Zijn broer Arend en zuster Aleid
werden beleend met De Hofstede en ook de
andere kinderen kregen hun deel.
Steven Blanckvoort en Betta Clant
Clant: In goud een groene rechterschuinbalk
beladen met drie staande zilveren vissen.
Helmteken: een gouden griffioenskop tussen
twee gouden drakenvleugels, elke vleugel beladen
met een groene dwarsbalk, op zijn beurt
belast met drie staande zilveren vissen.
Dekkleden: goud en groen.
De oudste zoon Steven werd nu heer van de
leenkamer van Collendoorn. Telkens als de
door hem uitgeleende goederen door vererving
op verkoop werden overgedragen, moest men
Steven toestemming vragen en hulde doen. Zo
kunnen we in het oude leenboek van de Hof
Collendoorn vanaf 1539 tot 1680 lezen door
wie de Blanckvoorts zelf beleend werden en
aan wie zij deze goederen weer in achterleen
gaven.
Volgens de genealoog Pier Willem van
Sytzama en andere bronnen zou Steven twee
keer in het huwelijk getreden zijn. De eerste
keer met Magdalena Brant en in 1608 met
Betta Clant, de weduwe van Geert Loose. Dit
lijkt ons onwaarschijnlijk, aangezien de oudste
zoon Willem rond 1582 geboren moet zijn.
Deze zoon huwde in 1613 in Kampen. Als hij -
volgens Pier Willem - een zoon van Betta Clant
is, dan was hij slechts vier jaar oud bij zijn
huwelijk.
9

Misschien is het voor ons extra ingewikkeld
omdat hij aan het begin van de Tachtigjarige
Oorlog naar Kampen vertrok en zich daar vestigde.
Veel genealogische gegevens staan ons
niet ter beschikking. Wel weten we dat hij na de
dood van zijn vader erfgenaam was in de marke
van Heemse en Collendoorn. Regelmatig
bezoekt hij daar de 'holtings' van de marke als
Heer van Collendoorn.
In 1607 verkopen Steven en zijn vrouw
Magdalene hun huis in de stad aan Jacob
Jacobs en zijn vrouw Jenneken. Dit huis lag
naast de 'kerkmeesters stede' te Hardenberg en
hier was vader Lubbert in 1605 gestorven.
Steven woont met zijn tweede of derde vrouw
Betta Clant in Kampen. Hij richt een verzoek
aan de Ridderschap en Steden om verschre-ven
te worden vanwege de Havezate Collendoorn.
Dit wordt toegestaan, mits hij ook
daadwerkelijk op de Hof zou gaan wonen. Dit
doet hij, want in 1611 verschijnt
Vele Blanckvoorts werden begraven in de 10
In 1718 was Pico Galenus van Sytzama
merckenrichter van Heemse en Collendoorn

hij voor het eerst op de Landdag en in 1620
voor het laatst.
Stevens broer Arend, jonker toe De Hofstede te
Collendoorn bleef de Spanjaarden en het oude
geloof trouw. In het archief vonden we een
afschrift van een brief afkomstig van Otto van
Egmond, drost van Twente. Hierin wordt Arend
opgeroepen om in 1621 op de Spaanse landdag
in Oldenzaal te verschijnen. Arends kinderen
en kleinkinderen verkopen in 1671 De
Hofstede aan Stevens kleinzoon, de luitenant
Willem Blanckvoort.
Steven is vóór de landdag van Overijssel anno
1621 overleden en zijn vrouw Betta Clant sterft
enkele jaren daarna. Beiden werden begraven
in de kerk van Heemse.
Willem Blanckvoort en
Johanna Clant
Jonkheer Willem toe Collendoorn trouwt in
1613 te Kampen met Johanna Clant, dochter
van Alart Clant en Geertruijd van Doornick te
Kampen.
Doornick: In zilver
een rode dwarsbalk.
Helmteken: een zilveren
hazewindhond met I
rode of zwarte halsband,
zittende op een
zilveren hoed met rode
opslag. Schildhouders: 1
twee omziende zilve-jg
ren hazewindhonden I
met rode halsbanden. 1
Spreuk: Gelre Getrou
Als oudste zoon erft Willem de Hof
Collendoorn met alle daarbij behorende leengoederen.
Volgens Van Sytzama heette Willems
moeder Betta Clant. Dit betekent dat Willem
met zijn volle nicht Johanna trouwde. Uit dit
huwelijk werden op het Huis Collendoorn binnen
tien jaar zes kinderen geboren. Na een
huwelijk van ruim dertig jaar sterft Johanna, zij
wordt in het najaar van 1654 in de kerk van
Heemse begraven. In de kerkboeken aldaar
wordt in 1662 opgetekend wie er lidmaat zijn.
In dit register komen de namen voor van de
oude Heer Willem Blanckvoort en zijn twee
jongste zonen, Willem de luitenant en jonkheer
Alert.
In Hardenberg en omgeving breken evenals een
eeuw eerder verschrikkelijke tijden aan. Het
land is in oorlog. Terwijl Michiel de Ruyter
grote overwinningen boekt in de Vierdaagse
Zeeslag wordt Hardenberg overvallen door
'Bommen Berend', de bisschop van Munster.
Willem schrijft onder een leenakte dat hij deze
niet kan bezegelen. Tijdens de bisschoppelijke
invasie in het jaar 1666 hebben de soldaten zijn
adellijk zegel ontvreemd. Waarschijnlijk is het
Huis Collendoorn niet door de vijand verwoest.
Op 21 oktober 1670 komen de zoons van
Willem daar bijeen om de 'Erfmaagscheit of
Moetsoene' te houden. In grote lijnen werd de
erfopvolging als volgt geregeld:
1. Heer Jan Blanckvoort ter Cuijlen, Drost van
IJsselmuiden krijgt de Havezate Collendoorn,
met recht en gerechtigheid, vast en onvast,
manschappen en visserij, uitgezonderd de
Boesemeer. Ook de erven en goederen waarop
scheper Hendrick, Claas en Jan wonen en 1/5
deel van het erf Routminck en de grote mate,
het havermaatje en het slag tussen het
Collendoorner Broek en het Pastorie land van
Dalen in de Vlier gelegen, erfelijk zal hebben te
genieten, mits betalende uit kracht dezes aan de
heer Gerrijt Blanckvoort, burgemeester der stad
Kampen 1100 caroli guldens, nog 1010 car.
gld. bestaande in vijf obligaties toebehorende
de erfgenamen van wijlen de Heer Steven
Blanckvoort, nog 1000 car. gld. in twee obliga
ties, de ene opgenomen van Habert te Ane en
Egbert Lodewijck te Gramsbergen. Nog aan
zijn hoogedel geboren broeder Willem
Blanckvoort een obligatie van 163 car. gld.
2. Gerrijt Blanckvoort, burgemeester van
Campen is erfelijk ten deel gevallen: het erf
Waterink en de veneslag, zijnde hofhorig, in de
marke van Ane en Ennevelde gelegen, plus een
half veneslag van 't Willinck, voorts het wes
ters veneslag te Rheeze, het land in Dronten, en
een kapitaal van 1100 car. gld. uit Collendoorn.
11

3. Phijlibert Blanckvoort krijgt het erve Waijink
te Lutten, het Gagel, het land op Veltinkvelt, het
Hagh, de helft van Riddersbrinck, land in de
Brandehege, de Bezetting, tienden ten Velde,
slagen in de Vliers tussen Pastorie land van
Dalen en Jonker Lewendaels land en een veneslag
op de oosterzijde van Lutten.
4. Willem Blanckvoort krijgt de erven
Werminck en Oostendorp in de marke van
Heemse en Collendoorn, voor zover ze uit de
gemene boedel zijn betaald, ook de Spijkmate
in Rheeze en 2/3 deel van de nieuwe
Rheezerkamp, nog een obligatie van 163 car.
gld. van de Drost van IJsselmuiden, een obliga
tie van 676 car. gld. van de heer Alert
Blanckvoort.
5. Alert Blanckvoort krijgt de helft van het erf
Volendam in Cuinre, het erve Heersmink in
Rheeze, voor zover het vader Blanckvoort heeft
toebehoord, een veneslag te Rheeze samen met
neef jonker Gerrijt Willem van Santen, een half
veneslag te Ane gelegen op Luggers erve te
Lutten, nog 1/3 deel van de nieuwe
Rheezerkamp, mits betalende een obligatie van
1400 car. gld. uit Waijink, nog 300 car. gld. van
een obligatie van Anne uit de Meene, 200 car.
gld. van een obligatie op de knecht van Brucht.
6. Neef Gerrit Willem van
Santen krijgt als erfgenaam van
zijn overleden moeder Maria
Geertruid Blanckvoort het erve
Weelink te Rheeze voor 3/4 part,
daartoe behoord 11/2 ware, de
Ippersum, de gaarde bij
Splijtloff of Wermelinck gele
gen, de ouden gaarde door oom
Steven Blanckvoort gepacht, de
Boesemeer met het recht om
nieuwe viskorven boven de
oude korven te laten maken,
welke oude korven bij
Collendoorn zijn gebleven. Nog
12
een erf op Kamperveen met acht akkeren, de
andere helft behoord Jan Gansneb gen.
Tengenagel, een veenslag ten oosten in Rheeze
samen met zijn oom Alert, een stukje veen op
de mars door zijn zalige moeder aangekocht en
beide op de Hofstede geslagen. De vader van
Gerrit Willem, genaamd Daniel van Santen
heeft op dit perceel 2176 car. gld. voorgeschoten
en moet dus worden betaald.
Na de verdeling der goederen vertrekt vader
Willem naar Kampen, waar hij in het rampjaar
1672 op hoge leeftijd sterft.
Willem Blanckvoort en Aleida
Geertruid van Hemert
Jonkheer Willem was de vierde zoon van
Willem Blanckvoort en Johanna Clant. Hij
werd op 9 februari 1619 geboren, op een dinsdagavond
rond de klok van acht uur. Hij was
luitenant onder kapitein Clooster en woonde in
de Lange Bisschopsstraat te Deventer. Als hij
zich aldaar laat inschrijven in het huwelijksregister
is zijn verloofde er niet bij. Bij de akte
staat dat de bruid in Zwolle woont 'sponsa non
adfuit' (bruid niet verschenen). Aleida
Geertruid was de dochter van Johan van
Hemert en Judith Coenders. Vader Van Hemert
was burgemeester van Zwolle geweest en werd
daarna landrentmeester van Twente. Na hun
huwelijk blijven ze nog enige tijd te Deventer
wonen. De eerstgeboren zoon Jan Alert wordt
echter te Zwolle gedoopt op
Huwelijksinschrijving op 30 mei 1663 in het trouwboek van de
kerk te Heemse. Het huwelijk werd ook afgekondigd in Deventer
en Zwolle, hun respectievelijke woonplaatsen. Willem en Aleida
Geertruid huwden in de kerk te Windesheim op 28 juni 1663

1 augustus 1665. Hij sterft op tweejarige leeftijd
en is begraven in de Grote Kerk te
Deventer. Enkele jaren later werd Johanna
Judith in Deventer geboren, zij bleef hun enig
kind. Waarschijnlijk lieten Willem en Aleida
Geertruid rond 1668 het huis Blankenhemert
op Heemserveen bouwen. In dat jaar krijgt
Willem van de Ridderschap van Overijssel toestemming
om een hofhorig stuk grond, gelegen
te Heemse, van de hofplicht te ontslaan. In ruil
daarvoor biedt hij hun een groter stuk land,
gelegen onder het erve Oostendorp.
Van Hemert: In goud drie blauwgetongde
zwarte leeuwenkoppen, twee en een.
Gekroonde helm met goud zwarte wrong.
Helmteken: twee van elkander afgewende en
van zwart en goud gedraaide steenbokshoorns.
Schildhouders: twee omziende, roodgetongde
bruine griffioenen, met geopende en nederwaartse
zwarte vlucht. Bij besluit van 18 juli
1819 is bepaald dat aan al de leden van dit
geslacht de titel van baron of barones zal worden
gegeven
Na het overlijden van Willems overgrootvader
Lubbert Blanckvoort waren diens goederen verdeeld
onder de kinderen. Grootvader Steven
werd Heer van Collendoorn en zijn zuster Aleid
en broer Arend kregen de Hofstede. Deze
Hofstede was een adellijk goed dat hofhorig
bleef aan de Hof van Collendoorn. Als laatste
Blanckvoort woonde Arends zoon Lubbert met
zijn vrouw en kinderen op de Hofstede. Heer
Lubbert was echter rond 1668 overleden en zijn
weduwe Elisabeth hertrouwde met Derk
Geersen uit Lutten. Vrouwe Elisabeth stierf
echter enkele maanden na haar huwelijk en
Derk bleef achter met vier jonge stiefkinderen.
Hij hertrouwt dan met Hilligje Gansing van
Laarwold. Zij blijven op de Hofstede wonen tot
na 1688. Dan klaagt Derk zijn leenheer aan over
het Vuurstedengeld dat hij moet betalen voor het
slot of de Hofstede.
Toen na vader Lubbert ook moeder Elisabeth in
1670 op de Hofstede was gestorven verkochten
de voogden van de nagelaten kinderen dit adellijke
goed aan Willem Blanckvoort, de zoon van
hun leenheer. Ook de nagelaten zoon van Aleit
Blanckvoort, genaamd Willem Dompselaar
droeg zijn aandeel in De Hofstede aan Willem,
de luitenant over. Nu hij dit hele adellijke goed
in zijn bezit heeft vraag hij zijn vader, als Heer
van Collendoorn om hem hiermee te belenen.
Dit adellijk goed had de familie Blanckvoort al
in de veertiende eeuw als achterleen in bezit
gekregen en vader Willem, die dan in Kampen
woont beleent zijn zoon met De Hofstede te
Collendoorn.
Nadat Willem, de luitenant zich met vrouw en
kind in Heemserveen had gevestigd wilde hij
opgenomen worden in de Ridderschap van
Overijssel. Zijn oudste broer Johan was al sinds
1644 lid van de Ridderschap en zijn broer
Gerrit en zwager Van Santen waren in 1675
toegelaten. De Ridderschap en Steden van
Overijssel wijzen zijn verzoek echter af omdat
de Hofstede al verschreven is aan iemand
anders. Onder de Hofstede hadden vroeger goederen
op Het Holt behoord en hiervan was al
iemand toegelaten tot de Ridderschap.
Willem heer toe De Hofstede en
Blankenhemert is overleden op 11 juni 1688 op
69-jarige leeftijd. Hij bevond zich toen bij zijn
broer Philibert op Veltingvelt te Ane. Hij werd
vier dagen later in de kerk van Heemse begraven
en in de graf stede, behorende bij de
Hofstede, 'bij desselfs huijsvrouw ter ruste
gebracht'. Zijn vrouw Aleijda Geertruid van
Hemert was op 29 juni 1687 op de
Blankenhemert gestorven.
13

Pico Galenus van Sytzama
Kapitein Pico Galenus baron van Sytzama toe Bellingeweer, heer van de Hofstede en
Blankenhemert, geb. 25-02-1661 Friens, overl 29-01-1727 aldaar. Dit portret (toegeschreven aan B.
Accama) kan voor zijn overlijden in 1727 gemaakt zijn. Het portret van zijn vrouw is er dan in 1735
als pendant bij gemaakt. Halffiguur naar rechts, aanzicht, oranjerode kraagloze jas over halsberg met
wit hemd; gouden knopen en knoopsgaten; grijze allongepruik met staartje. Portret op doek, ovaal,
afmeting 76,5 x 57,8 em. uit de collectie van de erven Van Sytzama, huis Reuversweerd te Brummen
14

Johanna Judith Blanckvoort
Johanna Judith barones Blanckvoort, vrouwe van de Hofstede en Blankenhemert, geb. 03-11-1669
Deventer, overl. 01-12-1739 Heemse. Portret uit de collectie van de erven Van Sytzama, huis
Reuversweerd te Brummen, geschilderd door B. Accama in 1735 (met dank aan het Iconographisch
Bureau te Den Haag)
15

Op 31 juli 1687 trouwen de Welgeboren Heer
Pico Galenus van Sytzama op Camstra in
Vriesland, luitenant onder het regiment van
zijne excellentie de Heer Baron van Ailva, garnizoen
houdende binnen Coevorden en de
Welgeboren Juffer Johanna Judith Blanckvoort
van Blankenhemert.
Pico Galenus werd voogd over de kinderen van
zijn aangetrouwde neef de Heer Steven Casper
tot Collendoorn. Diens zoon Johan Melchior
was de laatste Blanckvoort op het Huis
Collendoorn. Hij was tevens Heer van
Dubbelink onder Delden, waar hij woonde met
zijn vrouw Johanna van Munchhausen. Zijn
broers waren reeds gestorven en zonder nageslacht
overleed hij in 1721 bij zijn neef en nicht
op Blankenhemert. Tien jaar later verkoopt de
weduwe van Johan Melchior de Havezate
Collendoorn aan Christiaan Albrecht
Rijksgraaf van Rechteren. Pier Willem van
Sytzama koopt de leenkamer en de graven en
grafstenen in de kerk van Heemse. Deze hadden
altijd aan de Heren van Collendoorn
gehoord.
Een fragment van de hiernaast afgebeelde zerk. Het wapen van van Sytzama wordt gedragen door
de eenhoorn en dat van Blanckvoort door de griffioen. Van Sytzama: Bij besluit van 23 september
1822 is bepaald dat al de leden van het geslacht de titel van baron of barones voeren. In blauw een
gouden klaverblad, vergezeld van twee goudgeknopte en gepunte zilveren rozen, 1 van boven en 1
van onderen. Gekroonde helm met zilver blauwe dekkleden. Helmteken: een uitkomende zilveren
eenhoorn met gouden hoorn en hoeven van voren gezien, de kop rechts gewent. Schildhouders:
twee omziende zilveren eenhorens met gouden hoorn en hoeven. Spreuk: recte faciendo neminem
tineas
16

( foto's grafzerk en straatnaamborden door Casper Dijkhuis)
Johanna Judith, overleden op 70-jarige leeftijd op Blankenhemert werd begraven bij haar voorouders
in de kerk van Heemse. Een buitengewoon fraaie blauw hardstenen grafzerk, die na restauratie
van de kerk in 1936 niet door de houten vloer is bedekt. Deze steen ligt thans onder de kansel.
De zerk vertoont twee prachtige grote alliantiewapens, bovenaan dat van Blanckvoort en Van
Hemert, en daaronder dat van Van Sytzama en Blanckvoort. Deze alliantiewapens worden geflankeerd
door de zestien kwartierwapens van Johanna Judith. Dit waren Blanckvoort, De Reijger,
Clant, Ten Indijck, Clant, Ten Indijck, Doornick, Broeckhuijsen, Van Hemert, Van Reenen,
Schroijesteijn, Ter Bruggen, Coenders, Knijff, De Goijer en Ten Water. De tekstplaat is helaas sterk
afgesleten. Hier staat geschreven: DE HOOG WELGEBOREN VROUWE JOHANNA JUDITH
BARONESSE VAN BLANCKVOORT DOUAIRIERE VAN WIJLEN DE HOOGWELGEB.
GESTRENGE HEER PICCO GALENUS BARON VAN SYTZAMA IN LEVEN HEER TOE BESLIN-
GA. OVERLEDEN DEN 1STEN DECEMBER 1739.
17

In 1832 werd de plattegrond van de
Blankenhemert opgetekend op de
Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel, het begin
van het kadaster
De tweede zoon Jan Andries erft de
Blankenhemert. Hij zal ongehuwd op
Blankenhemert overlijden. In 1768 wordt het
testament van generaal Jan Andries baron van
Sytzama geopend. Zijn neef en oomzegger
18
Jr. Mauritz Pico Diederich van Sytzama erft de
Blankenhemert. Hierbij horen onder andere:
het Blanckvoortsgestoelte in de kerken van
Heemse en Hardenberg, grafplaatsen in de kerk
van Heemse, de viskorf van de Klokkenbuil in
de zgn. Blanckvoortsvisstalt. Ook het huisraad
waaronder schilderijen, boeken, prenten, landkaarten
en plans van steden, de snaphaan met
het jachtgereedschap, de windhonden en
patrijshonden, visnetten, zilveren degens en het
gouden zakhorloge. In 1820 wordt een groot
gedeelte van Huize Blankenhemert te
Heemserveen afgebroken en op verzoek van
Jan Kortenhorst, koopman te Raalte als afbraak
verkocht.
De onderstaande wens van Pier Willem van
Sytzama is helaas niet in vervulling gegaan.
Met het overlijden van zijn moeder werd de tak
in Heemse en Collendoorn afgebroken. In het
begin van de negentiende eeuw werd in
Nederland geen adellijk geslacht Blanckvoort
meer aangetroffen.
Hun naam blijft echter voortbestaan. In de
nieuw aangelegde woonwijk 'Marslanden' te
Hardenberg werd de straat, gelegen als een oprijlaan
naar 'De Hofstede', naar het geslacht
Blanckvoort genoemd.

Jeugdherinneringen
Als ik terugdenk aan het dorp van mijn jeugd, zie ik plaatjes. Plaatjes van schilderachtige boerderijtjes,
vruchtbomen met daaraan notarisappels, sterappels, eierproem'n, affies of kottelpaar'n. Veel
weiden met sloten er doorheen, prachtige weggetjes, haver en rogge op 'n kaamp en in 'n Es. En
natuurlijk de oude kerk, die al eeuwen lang het beeld bepaalt van Heemse.
Een schitterend dorp met een overwegend boerenbevolking.
Het waren meestal kleine bescheiden
bedrijfjes waar de mensen van moesten zien
te leven. Een paar bunder grond, een paar koeien,
varkens en kippen, alles heel kleinschalig.
Klagen deed men niet, maar later besefte ik dat
het financieel vaak heel moeilijk moet zijn
geweest.
Drie-generatiegezinnen waren hier heel gewoon.
Soms maakten ooms of tantes ook nog deel uit
van het gezin. In zo'n gezin ben ik opgegroeid.
Voor een kind is dat heel fijn. Zo veel mensen om
je heen geeft een veilig gevoel en er is altijd wel
iemand die zich met jou wil bemoeien. De
mensen leefden sober en waren eigenlijk altijd
bezig met werken en zorgen om te kunnen leven.
S. Kampman-Veldsink
Alles wat verbouwd werd en wat er in de natuur
voorhanden was, werd gebruikt en hergebruikt.
Door nood gedwongen waren de mensen vaak
heel creatief.
Terwijl ik dit schrijf, zie ik weer onze boerenkeuken
voor me. Er waren veel deuren, geschilderd
in een geel-bruine kleur met een soort houtmotief.
Ook de deuren van de bedstede, spinde,
daarboven hingen diverse schilderijen, het waren
herinneringen aan belijdenis, huwelijk en huwelijksjubilea.
De grote spiegel, een geborduurde ingelijste
merklap ('n letterdoek) en de Friese staartklok
hadden hun eigen plek. Voor de hoge schoorsteenmantel
('n boezem), stonden blauwe borden
(telders), en een paar vazen, 'n Beetje uit het
19

zicht had de pijptabak van opa en het pakje
pruimtabak van mijn oom Jan (Rode Ster) een
plaatsje. In het midden van het vertrek stond de
grote tafel met stoelen, de kralenlamp hing er
boven.
In de winter zaten we om de kachel met het
witgeschuurde bankje, waar we de voeten heerlijk
op konden warmen. Op de kachel stond
meestal een ketel met water te zingen en ook de
koffiepot hoorde daar. Mijn grootmoeder
schonk doorlopend koffie.
Op het fornuis werd gekookt en in de oven werden,
als het erg koud was, stenen warm gemaakt
die we, in een doek gewikkeld, meekregen naar
bed.
In de onderste la van het kabinet lag een prachtig
boek over ons vorstenhuis. Ook de kerstboomspullen
waren daarin opgeborgen, en een klein
popje, dat rondjes reed als het met een sleuteltje
werd opgewonden. Als we een beetje ziek
waren, mocht die la open
Opa en op
20
en we voelden ons dan meteen een stuk beter.
Ook de wollen omslagdoek van opoe deed wonderen
bij allerlei kwaaltjes. Bij kiespijn of "de
roze in 'n mond", kreeg je hem om je hoofd en
wanneer je zere benen had van 't groeien ('t wassen
in de biene), moest opoes doek om je benen
en ook bij "n zeer'n boek" was de zwarte
omslagdoek onmisbaar. Alleen als je zere enkels
had van het "de klitse sloan", had je niets aan die
wollen doek, maar dan was opoe zelf er wel om
te troosten!
Geld voor speelgoed was er eigenlijk niet, maar,
wat hebben we gespeeld! Met een knoop bv.,
waar een dun touwtje doorheen was gehaald,
eerst draaien, dan trekken aan de draad en de
knoop snorde. Of we maakten muziek door tegen
een vloeitje met een kam erachter te blazen,
(vreemd gevoel kreeg je dan in je lippen). Mijn
vader maakte van een zakdoek een muis, die hij
uit zijn hand liet springen, simpel, maar wat een
effect! Met een draadje konden we toveren, een
kop en schotel, een varken op de ladder, een parachute,
talloze mogelijkheden waren er. Wat
waren we blij met stukjes zilverpapier of stukjes
gekleurd glas die we hadden gevonden. Van het
zilverpapier maakten we kleine glaasjes en de
aren van haver die we met zilverpapier omwikkeld
hadden, waren prachtige kerstdecoraties.
Als in het voorjaar de stal en de deel was schoongemaakt,
speelden we "huussie" in de koestal.
De meeste huizen in het dorp hadden geen bel,
iedereen kwam door de achterdeur en die was
altijd open. Ook slaapkamers "boven" kenden ze
niet zo, maar bij het "huussie spöl'n" hadden wij
wel een bel, een oude fietsbel. De hilde boven de
koestal was bij ons "boven". Omdat we bij het
spelen in een heel andere situatie terecht waren
gekomen, dan we normaal gewend waren, spraken
we geen dialect maar Nederlands met elkaar.
Als we waren uitgespeeld, gingen we de buurt in.
Ik ben opgegroeid in de buurt rond het
"Welgelegen". In mijn jeugd woonde daar de
barones Van Ittersum. Wij, kinderen, noemden
haar "de oude mevrouw" als we goed met haar
waren, en "'t olde wief', als we onenigheid met
haar hadden. Soms gingen we bij haar op bezoek,

dat was spannend en griezelig tegelijk. In de hal
van Welgelegen stond namelijk een harnas en ik
was altijd bang dat dat ineens levend zou worden.
Olde mevrouw had ons verteld dat ze 109 jaar
zou worden. Wij hadden tegenover andere kinderen
in het dorp opgeschept over onze barones
die meer dan 100 jaar zou worden. Maar
helaas, de barones stierf toen ze 99 jaar was.
Iemand heeft ooit eens gezegd dat geluk uit
veel delen bestaat en dat er altijd wel een deeltje
tekort is, maar dat je dat vergeten kunt door
te genieten van wat je wel hebt. Ik besef steeds
meer, dat er in het Heemse van toen, veel was
om van te genieten. Ik had een geweldige kindertijd.
Omringd door mensen met een levenswijsheid
om U tegen te zeggen, 'k Had het voor
geen goud willen missen!
Barones Zwaantine Theodore van Ittersum-Walter overleed op
10-10-1952 in 't voormalig Röpcke-Zweersziekenhuis. Zij was
op dat moment de oudste inwoner van Hardenberg en werd
begraven in de grafkelder op het oude kerkhof te Heemse.
21

Huize Nijenstede, een beeld van een huis
Hessenweg 51 is het adres van het bijzondere Huize Nijenstede, een wit bepleisterd landhuis in een
grote parkachtige tuin. Het huis herbergt een museale collectie streek- en historische kostuums. In
het koetshuis is een theeschenkerij gevestigd. De exploitatie wordt gemanaged door de eigenares
mevrouw Gusta J. Mullers-Bast. Het geheel is voor Heemse zeer beeldbepalend. Daarom zal in dit
artikel het huis, de tuin en zijn functie geschetst worden, terwijl we in staat zijn om het historisch
beeld voor wat betreft stichting en bewoning iets scherper af te stellen.
Het huis, gebouwd en bewoond
Op 10 juni 1852 verkopen "Berend Nijzink, lid
van de raad van het Ambt Hardenberg en 't
Heemse binnen hetzelve wonende en Lephert
Santman, gemeenteontvanger wonende ter
stede Hardenbergh enkele percelen bouwland
en hakhout aan den Heer Mr. Jan van Delden
Sz. Burgemeester der Gemeenten Stad en Ambt
Hardenbergh en ter eerstgenoemde steede
wonende". Deze percelen hadden de heren
Nijzink en Santman in 1848 gekocht bij publieke
veiling van Berend Venebrugge. Naar alle
waarschijnlijkheid heeft laatstgenoemde deze
grond gekocht van Jonkheer Jacob van Foreest,
Huize Nijenstede in 1905
22
K.Oosterkamp
want in 1832 staan ze nog op diens naam. De
heer Van Delden betaalt duizend gulden voor
de percelen grond. Hij heeft er speciale
plannen mee, want in 1854 / 1855 laat hij er
een herenhuis op bouwen en een boerenhuis.
Mr. J. van Delden was burgemeester van Stad
en Ambt Hardenberg van 1848 tot 1860. Het
waren toen twee afzonderlijke gemeenten, Van
Delden oefende dus een dubbel-functie uit, een
soort van personele unie op gemeentelijk
niveau. Na zijn ambtsperiode als burgemeester
werd hij directeur van de Deventer Stoomboot
Maatschappij en vestigde hij zich ook in
Deventer en verkocht Nijenstede.

"Het buitenverblijf Nijenstede genaamd bestaande
in een Heeren- en een boerenhuis, schuur, erf,
tuin, bouwland, akkermaalsbosch, grasperken en
plantsoenen, te zamen groot twee bunders een en
twintig roeden tachtig ellen bij elkander, staande
en gelegen aan de Grindweg te Heemse, gemeente
Ambt Hardenberg" wordt op 16 april 1861 verkocht
aan notaris Willem Frederik van der
Muelen voor de som van zes duizend gulden. In
de verkoopakte staat Van Delden nadrukkelijk
vermeld als stichter van Nijenstede: 'Alles aan
den Heer van Delden voornoemd volgens verklaring
van zijnen lasthebber in volkomen eigendom
vrij en ontheven van hypotheken toebehorende,
als zijnde de gebouwen door hem zelve gesticht
nadat de grond door hem was aangekocht".
Het huis wordt in deze akte Nijenstede
genoemd. Ongetwijfeld is Mr. Van Delden de
naamgever geweest. De betekenis van de naam
is voor een nieuw huis voor de hand liggend:
nieuwe plek. Naar de reden van deze naamgeving
kunnen we slechts gissen. Misschien heeft
bij de naamgeving een tegenstellend accent tot
het oude Huis te Heemse meegespeeld en werd
nog eens subtiel onderstreept dat inmiddels de
nieuwe tijden ook in Heemse waren aangebroken.
Misschien is de naam ook een plagerige
knipoog naar Hardenberg geweest: deze stad
was immers voortgekomen uit de vestiging
Nienstede en nu had ook Heemse, aan de andere
kant van de Vecht, haar Nijenstede.
fragment uit de koopakte van 1903
Notaris Van der Muelen breidt Nijenstede uit met
de bouw van een koetshuis en een kantoor in
1869. Bovendien wordt de tuin verfraaid tot wat
zo aardig genoemd wordt: een terrein van vermaak.
Hiermee zal waarschijnlijk een parkachtige
aanleg zijn bedoeld waarin men aangenaam
kon wandelen of kon vertoeven tussen bomen en
bloemen. Misschien kunnen we ook denken aan
het vermaak van een doolhof. In 1873 vestigt
notaris Van der Muelen zich in Goor en wordt
het huis Nijenstede, alsmede een groot aantal
percelen weide- en bouwland verkocht. Het huis
met parktuin wordt het eigendom van notaris Jan
Gerhard Troost. In de akte van 11 juli 1873
worden de goederen als volgt omschreven: een
heerenhuis met daaraan verbonden koetshuis,
stal, kantoor en turfhok, alsmede eene
afzonderlijke tuinmanswoning met schuurtje en
een schaapschot voor afbraak". Daarbij hoort
natuurlijk de grond waarop het huis staat, met de
tuinen en bosschages voor, achter en naast het
huis. Ook de vijver voor het huis wordt in de
omschrijving expliciet genoemd.
In 1879 verkoopt notaris Troost zijn bezitting
aan de vervener Roelof Brink, waarna
Nijenstede in 1884 overgaat op naam van
Grietje Hemmes, die het op haar beurt in 1891
verkoopt aan Willemke van Velsen. Deze laatste
is gehuwd met Korstiaan van der Burg, die
van 1890 tot 1900 burgemeester van Ambt
Hardenberg is geweest. In 1903 koopt de
23

gemeente Ambt Hardenberg het huis
Nijenstede en krijgt het de bestemming van
burgemeesters woning. De burgemeesters W.H.
de Chalmot (1900 - 1912). H.H. Weitkamp
(1916 - 1936) hebben er gewoond. In 1925 is
Nijenstede door gemeente Ambt Hardenberg
verkocht aan de heer H.J. Logtenberg te
Welsum (gemeente Olst) voor de som van f
9000,-. Als tussenpersoon trad de heer F.W.
Honig op. De burgemeester bleef er wonen, de
huur, die in elk geval het bedrag van f 500,- per
jaar niet te boven zou gaan, zou op zijn
jaarwedde worden ingehouden. De gemeente
had tot verkoop besloten vanwege de te
verwachten onderhoudskosten in de nabije
toekomst. Burgemeester Weitkamp zou op
Nijenstede zijn ambtsperiode "uitwonen".
Daarna, tot aan 1948, is de bewoningsgeschiedenis
een beetje lastig in beeld te krijgen. De
Huize Nijenstede in 1953
In 1953 verkoopt hij Nijenstede aan Dr. J.B.
Mullers. Deze heeft na de oorlog enige jaren in
Indië / Indonesië gewerkt als chirurg en is op
verlof in Nederland. Dr. Mullers zal geneesheer
-directeur van het ziekenhuis in Hardenberg
worden en tot zijn grote vreugde is hij in staat
24
geraadpleegde archieven schieten in informatief
opzicht tekort, we moeten het vooralsnog
doen met mondelinge "geheugeninformatie"
(van de fam. Hofsink). Nijenstede zou in deze
periode bewoond zijn geweest door diverse
families. Achtereenvolgens werden genoemd:
fam. Honig, fam. Sprey, fam. Nijman (van de
exportslachterij) tot 1940, fam. Van Eck
(opperwachtmeester bij de Koninklijke
Landmacht), terwijl in de oorlogsjaren er ook
nog andere families "ingewoond" zouden hebben.
Namen die in dit verband genoemd werden
zijn: fam. Overweg en postbode Meier.
Na de Tweede Wereldoorlog in 1948 koopt Mr.
J.A.M, van Oorschot, burgemeester van de
inmiddels samengevoegde gemeente
Hardenberg het huis. Hij laat het renoveren en
het oude koetshuis wordt gesloopt.
dit - in zijn ogen schitterende - huis te kopen.
Na zijn overlijden in 1986 blijft zijn vrouw, G.
Mullers - Bast Nijenstede bewonen. Zij was in
1982 al begonnen de bijzondere mogelijkheden
van het huis in museaal opzicht te exploiteren
door historische en streekkostuums te expo-

seren. In 1995 wordt in passende stijl een
nieuw koetshuis gebouwd, nagenoeg op de fundamenten
van het oude.
(De archivale ondersteuning van mevr D.
Hesselink-Zweers en de heren E. Wolbink en H.
Nijeboer was onmisbaar bij dit deel van het
artikel).
Het huis, een monument
Een bijzonder aspect van Nijenstede is dat het
huis met verschillende typeringen wordt aangeduid:
een buitenverblijf, een villa, een landhuis,
een herenhuis. Als op 22 december 1993
Nijenstede door gemeente Hardenberg wordt
aangewezen als gemeentelijk monument vanwege
de cultuurhistorische waarde voor Heemse en
omgeving, wordt het een landhuis genoemd dat
gedeeltelijk onderkelderd is en "opgetrokken
vanuit een rechthoekige plattegrond in een neoclassicistische
bouwstijl. Het bestaat uit een middendeel
met een verdieping onder een zadeldak
met aan weerszijden een verdiepingsloze zijvleugel
onder een af geknot schilddak (..) De in baksteen
opgetrokken gevels zijn voorzien van een
witte pleisterlaag met aan de voet een donkergrijs
gepleisterde plint. De zijvleugels kenmerken
zich door lisenen, hoeklisenen en een kroonlijst.
(...) Het middendeel van de noordgevel wordt
bepaald door fraaie porte-brisee deuren onder
een luifel".
Verder wordt opgemerkt dat de Franse vensters
zijn voorzien van een roedenverdeling en bovenlichten
in glas-in-lood.
Aan de zuidzijde is een serre aangebracht, al voor
de Tweede Wereldoorlog, met houten stijlen en
ook bovenlichten in glas-in-lood. Van het
interieur dat nog voor een belangrijk deel in zijn
oorspronkelijke staat verkeert, wordt de keuken
in het bijzonder genoemd. "De keuken heeft nog
een oud granieten aanrecht met pomp, een
schouw en een spinde. Ook is er nog een wieme
(spekkast).
Verder zijn er in de huiskamers twee oude
schouwmantels aanwezig, een van zwart marmer
dat overgeschilderd is en een met gipsen hermen
(taps toelopende (halfizuilen met een buste als
bovenstuk) en een bewerkt houten boezem ".
De bouwstijl van het huis wordt (neoclassicistisch
genoemd. Het was een geliefde manier
van bouwen in de negentiende eeuw.
Nijenstede kenmerkt zich als neoclassicistisch
door haar symmetrie in plattegrond en gevel(s)
voor wat betreft het middendeel en de zijvleugels
en de plaatsing van de vensters. De later
toegevoegde serre sluit hier goed bij aan.
Alleen het koetshuis verstoort in de plattegrond
de symmetrie. Ook de witte bepleistering geldt
als karakteristiek voor deze bouwstijl. Heemse
mag er trots op zijn dat er twee panden op een
fraaie wijze de neoclassicistische manier vertegenwoordigen:
Nijenstede en Welgelegen.
De tuin, het terrein van vermaak
Het huis ligt wat hoger dan de onmiddellijke
omgeving. Het lijkt realistisch om aan te nemen
dat de "belt" gevormd is door de uitgegraven
vijvergrond. In de vroegste akten is er immers
al sprake van een vijver. In de volksmond wordt
het terrein de "paardenhemel" genoemd.
Volgens de overlevering zouden hier de paarden
begraven zijn die waren omgekomen tij-
25

De omkranste zonnewijzer
dens de veldslag in Heemse tussen de Bisschop
van Utrecht en de Graaf van Bentheim in de
twaalfde eeuw. Willem Veldsink vermeldt in
Rondom de Heemser toren dat toen men ten
behoeve van de aanleg van de Rijksweg naar
Coevorden zand afgroef achter Nijenstede, in
het profiel donkere plekken in het witte zand te
zien waren. Deze zouden dan de restanten kunnen
zijn van deze paardengraven. In Nijenstede
wordt ook nog een deel van een uitgegraven
paardenschedel bewaard. Het zou aanbeveling
verdienen om in dit geval archeologie, historie
en legendevorming wat nader tot elkaar te brengen.
Het gehele terrein is ongeveer twee hectare.
Vanaf de Hessenweg lopen twee/oprijlanen
naar het huis, waarvan de rechter vooral in
gebruik is. Ze worden begeleid door hoog en al
oud opgaand geboomte dat een grasveld met
vijver voor het huis omsluit. Tussen vijver en
huis bevindt zich een zog. Equatoriale zonnewijzer
op een zandstenen sokkel in een cirkelvormig
perk met een strak gesnoeide buxus-
26
haag als binnenrand en een speelse slingerrand
met hedera (klimop) als buitenrand. De bosschages
links en rechts met vooral loofbomen,
waaronder esdoorn, zomereik, linde, acacia en
haagbeuk stralen met een natuurlijke onderbegroeiing
de sfeer uit van een oud bos. Enkele
fors ontwikkelde rododendrons onderstrepen
het karakter van een oud landgoed. Naast het
huis staan enkele bruine beuken met een vermoedelijke
leeftijd die ouder is dan het huis.
Het is mogelijk dat deze ooit deel uitmaakten
van de aanplant die bij het Huis te Heemse
hoorde.
Aan de noordzijde van het huis ligt een groot
grasveld met daarin een langgerekte bloemenborder
van vaste planten. Daar vinden we
rechtsachter ook de rozentuin: besloten door
hoge hagen van beuken en coniferen. In een
strak patroon van bedden afgezet met buxus
staat hier een verscheidenheid aan rozen ingeplant
te bloeien en te geuren. In het centrum
houdt een klassiek gevormd beeldje de wacht.
De hagen scheppen een geïsoleerde ruimte die

door de strakke inrichting een rustgevende harmonie
uitstraalt. Eenzelfde sfeer ademt de
belendende kruidentuin, waar in strakke bedden
allerlei keukenkruiden, maar ook medicinale
kruiden zijn aangeplant. Vooral vlinders
weten deze plek te vinden en te waarderen.
Beide tuinen doen een idyllische poging om de
zintuigen te strelen, een poging die alleen voor
het gehoor gefrustreerd wordt door het lawaai
van de nabijgelegen N34. Deze wordt van het
tuinpark gescheiden door een brede houtwal.
Doorkijkje in de formele rozentuin
De tuin biedt, mede dankzij de opgehangen
nestkastjes, huisvesting aan tal van vogelsoorten,
waaronder koolmees, pimpelmees, bonte
vliegenvanger, gekraagde roodstaart, merel,
zanglijster, boomklever, boomkruiper en zwarte
roodstaart. 's Winters worden sommige nestkasten
benut als slaapplaats door vleermuizen.
In tuinarchitectonisch opzicht treffen we op
Nijenstede een combinatie van twee stijlen aan.
Het geheel heeft een natuurlijk aandoende,
landschappelijke aanleg die we ook wel de
Engelse landschapsstijl noemen. Hoewel ook in
deze tuinen de gehele inrichting door de mens
is ontworpen en aangebracht, beleven we een
illusie van natuurlijkheid in de niet strakke
lijnen van de paden en de ogenschijnlijk
natuurlijke aanplant van bomen en struiken. De
veel formeler en strakker Franse stijl vinden we
in de rozen- en kruidentuin. Ook het cirkelvormige
buxusperk rond de zonnewijzer is een formeel
element dat hier heel aardig minder formeel
wordt door de speelse slingerrand van
klimop die daarmee een brugfunctie vervult
tussen Frans en Engels.
De grote landschappelijke waarde van het
geheel wordt nog extra onderstreept als in 1990
het bomenbestand op Nijenstede wordt aangemerkt
als natuurmonument.
Mevrouw Mullers op Nijenstede, DOMUM
ET LANAM SERVAVIT
Van alle bewoners van Nijenstede heeft
mevrouw GJ. Mullers-Bast er het langst
gewoond: bijna een halve eeuw. Ze maakte
kennis met het huis en met Hardenberg toen
haar man, Dr. Mullers, interesse had getoond in
de functie van geneesheer-directeur van het
plaatselijke ziekenhuis. De praktijk lokte hem,
maar misschien meer nog het prachtige landhuis
Nijenstede dat hij zich zou kunnen verwerven.
Zo zouden dromen kunnen uitkomen:
praktiserend chirurg zijn en wonen in een classicistische
villa. Eigenlijk waren ze door de
kans wat overrompeld: hun verblijf in
Nederland zou slechts tijdelijk zijn. Na hun
huwelijk in 1949 was het echtpaar Mullers uit
Rotterdam vertrokken naar Indië / Indonesië
waar dokter Mullers zich in Palembang op Java
o.m. verdienstelijk zou maken voor de opleiding
van jonge Indonesische artsen. Daar zou
hij ook promoveren. In 1953 waren ze met verlof
naar Nederland, maar deze kans en ook de
wens om de kinderen in Nederland op te voeden
deden hét tijdelijke verlof permanent worden.
Dr. Mullers kocht het huis van burgemeester
Van Oorschot. Mevrouw Mullers reageerde
volgens haar omgeving enigszins koel op de
koop. Haar verklaring dat "ze zich niet wilde
27

hechten aan dit huis, want het zou dan zo 'n
pijn doen als ze het weer moest verlaten", kan
zijn ingegeven door de verwachting dat het
allemaal van tijdelijke aard zou zijn. Nu, na
bijna vijftig jaar, kan worden gezegd dat het
met die hechting wel goed is gekomen. In de
jaren die volgden ging Dr. Mullers op in zijn
werk: chirurgie was zijn hartstocht en zijn
jongensdroom. Mevrouw Mullers bestierde het
huishouden met drie opgroeiende zonen en
ondersteunde haar man in zijn werk waar
mogelijk, zelfs als assistent in het ziekenhuis.
Na twintig jaar moest Dr. Mullers zijn werk in
het ziekenhuis wegens ziekte neerleggen. Hij
kon zijn medische kennis nog wel enige jaren
nuttig maken als adviserend geneesheer bij het
GAK. In 1986 overleed hij. Toen haar man in
het ziekenhuis met zijn werkzaamheden moest
stoppen, stopte ook mevrouw Mullers daar met
haar werk. Zij probeerde de mogelijkheden van
Nijenstede te benutten door het huis een
museale bestemming te geven. Haar man zag
deze activiteit met gemengde gevoelens aan: hij
kon moeilijk wennen aan al dat vreemde volk
over de vloer. Behalve dat mevrouw Mullers er
wel van genoot - zo had ze elke dag visite! -,
probeerde ze op deze manier een
inkomstenbron aan te boren die het haar
mogelijk zou maken op Nijenstede te kunnen
blijven wonen en het huis te behouden. De
hechting was inmiddels blijkbaar volledig tot
stand gekomen. In haar jeugdjaren had ze nog
voor de Tweede Wereldoorlog meegewerkt in
de modezaak van haar moeder, voor haar had
ze diverse vakdiploma's behaald en affiniteit
gekregen met mooie textiele stoffen. Het was
vooral dit laatste dat ze met bijzondere
belangstelling keek naar de oude streekdracht
die in de vijftiger jaren nog steeds werd
gedragen door meestal bejaarde vrouwen. De
klederdracht stond op het punt van verdwijnen
en de meeste Heemsenaren ervoeren dat eerder
als teken van vooruitgang dan als gemis.
Klederdracht was immers ouderwets en
herinnerde vooral aan de voorbije tijd en paste
niet in het toekomstbeeld
28
van na de oorlog. Als "de mevrouw van de dokter"
deze oude kleren nu zo mooi vond, kon ze
ze wel krijgen. Mevrouw Mullers had menigmaal
al haar overredingskracht nodig om er
gewoon voor te betalen.
Langzamerhand ontstond zo haar collectie,
door aankoop en ook door schenking, en ging
ze zich bezinnen over manieren van exposeren.
In het Historisch Kostuummuseum te Utrecht
kwam ze in aanraking met een manier van tentoonstellen
die haar aansprak. Daar werd historische
kleding geëxposeerd in een levensecht
opgestelde situatie waardoor niet alleen de kleding
werd getoond maar ook de sfeer kon worden
ervaren van de context waarin de kleding
ooit was gedragen. Met ondersteuning van de
heren Sjoerd Bakker, opbouwwerker, en Ab
Bout, beeldend kunstenaar, die voor haar etalagepoppen
aanpaste voor dit doel, startte ze in
1982 haar eerste expositie. Deze was het begin
van een lange reeks thematische presentaties op
het gebied van streek- en historische kleding.
Aanvankelijk nog bescheiden van opzet, maar
in de loop der jaren groeiend in kwantiteit en
kwaliteit, dankzij het creatieve en uitvoerend
talent van mevrouw Mullers en haar medewerker
de heer Jan Altena.
Ter illustratie noemen we enkele voorbeelden
van deze thematisch opzet: in het jaar 2000 was
het thema Textiel 2000, waarbij moderne kleding
tegenover oude werd getoond. In het jaar
1999 was het thema Het Oudejaar waarin o.a.
een opstelling te zien was waar in traditionele
kledij werd getafeld. Andere jaren hadden als
thema: Feest, Het Beste uit de Kast. Toen haar
man in 1986 was overleden, was het maken van
de expositie Droeve en blijde Plichten voor
haar een deel van het rouwproces. Heel bijzonder
was het toen in 1996 een documentaire film
over de Ruslui uit Vriezenveen werd opgenomen
en de spelers door mevrouw Mullers voor
deze unieke gelegenheid werden aangekleed
met stukken uit haar collectie en voorzien van
de nodige accessoires. Haar medewerker, Jan
Altena, speelde een rol in de film.

waar in traditionele kledij werd getafeld.
Op de vraag naar het, in haar ogen, topstuk uit
de verzameling toont ze vol trots een prachtig
wollen pak, een jakje met rok, met een diepe
paarse kleur. Het stuk is niet alleen waardevol
vanwege zijn intrinsieke waarde, maar het illustreert
ook nog eens nadrukkelijk dat de streekdracht,
ook hier in Salland, beslist niet alleen
sober en donker was. Men heeft dat beeld waarschijnlijk
meegekregen omdat de laatsten die in
de oude klederdracht werden gezien oudere
vrouwen waren, een groep die niet meer zo de
behoefte had zich kleurrijk en uitbundig te kleden.
De jongere vrouwen die dit wel deden,
waren al overgestapt op moderne kleding.
Behalve het verzamelen en tentoonstellen van
deze klederdracht probeerde mevrouw Mullers
haar kennis en haar enthousiasme met lezingen
en kledingshows uit te dragen. In haar eigen,
zeer persoonlijke stijl van presenteren heeft ze
in de wijde regio talloze keren haar publiek
weten te boeien en te amuseren, niet in het
minst door de vele, uit het leven gegrepen,
anekdoten die ze in haar verhaal wist te vlechten.
Bezoekers van Nijenstede bezochten niet alleen
de kledingexpositie, zij konden ook genieten
van een rondwandeling in de tuin, waarna het
koetshuis kon worden bezocht voor het gebruiken
van een consumptie. In datzelfde koetshuis
was het mogelijk om te vergaderen of te recipièren.
Sinds kort kan Nijenstede ook gebruikt
worden als een sfeervolle ambiance voor de
voltrekking van het huwelijk.
Op deze wijze heeft mevrouw Mullers de
mogelijkheden van het huis en van zichzelf uitgebuit
om haar doel te bereiken, samen met
haar medewerkers en een groot aantal vrijwilligers/sters:
het behoud van haar prachtige huis
en van de waardevolle streekdracht. Een variant
op een waarderende Latijnse inscriptie lijkt
daarom voor haar passend: domum et lanam
servavit: zij heeft het huis en de wol bewaard.
Het zou van wijsheid getuigen als de lokale
29

Mevrouw GJ. Mullers-Bast (1995)
bestuurders de aanwezigheid van deze kostbare
collectie die ook in de museale wereld erkenning
kreeg, niet als iets vanzelfsprekends zouden
zien, maar dat er opnieuw initiatieven zou-
30
den worden ontwikkeld om haar ook voor de
toekomst voor Hardenberg veilig te stellen.
Met dank aan mevrouw GJ. Mullers-Bast

Het orgel van Clara Feyoena
Op 17 juli 1807 werd het door Clara Feyoena van Raesfeld van Sytzema geschonken orgel in gebruik
genomen. De goede geefster was toen al ernstig ziek. Ze overleed op 2 september van datzelfde jaar.
D. Huijser, Cantor-organist van de Hervormde Kerk in Heemse
Uit het hieronder overgenomen bericht blijkt dat het
orgel gebouwd is door Quellhorst. Van deze Georg
Hein Quellhorst is wel het een en ander bekend. We
weten onder andere dat hij op 20 februari 1770 in
Lavensloh bij Hannover geboren is. Hij werkte eerst
in de orgelmakerij van Berner en werd later
meesterknecht bij Courtain in Emmerik (bouwer van
het hoofdorgel in grote kerk van Lochem). Zijn
grootste orgel bouwde hij voor de Grote Kerk van
Elburg. Samen met de befaamde orgelmaker Naber,
zijn stiefzoon (?), die later in Deventer ging wonen,
bouwde hij nog diverse orgels o.a. Wijhe (1821),
Zwolle (Bethlehemse Kerk, 1826).
G.H. Quellhorst overleed op 10 februari 1836 te
Oldenzaal.
In de periode dat hij voor Heemse bouwde, woonde
hij in Nieuwenhuis (Neuenhaus) in het graafschap
Bentheim. Voor zover we weten, was dit orgel zijn
eerste opdracht in zijn nieuwe woonplaats
Neuenhaus. Uit bronnen welke ik van diverse
kanten heb ontvangen, wordt het Clara Feyoenaorgel
nog al eens in verband gebracht met de
orgelmaker Johann Christoph Scheuer. Deze
verwarring is waarschijnlijk ontstaan, omdat
laatstgenoemde veel bouwde op de lijn van Zwolle
naar Coevorden (Dalfsen, Ommen, Hardenberg..)
In het protestantse maandblad "Boekzaal der
Geleerde Wereld" stond het volgende bericht (24
juni 1807)
" Dit orgel is op een edelmoedige en weldadige wijs,
uit liefde en opluistering voor den Godsdienst, tot
verfraaijing van ons Bedehuis, als mede, tot
verbetering van het gemeenschappelijk Psalm- en
Evangeliegezang, door de Hoog Welgeb. Vrouw,
Baronesse, Douairière C.F. van Raesfelt, geboren
van Sytzama, en
Vrouw van Heemse, aan onze Kerk geschonken:
gemaakt door den, in dit vak doorkundi-gen G.H.
Quelhorst, Orgelmaker te Nieuwenhuis, in het
bijzonder van den daartoe verzochten Examinator,
de Wel Eerw. Heer P. A. Schultz, zeer bedreven in
de Muziek, en rector te Bentheim, mede in het
Graaffschap gelegen, die daar van een alleszins
loffelijk getuigenis gegeven heeft, volkomen
wegdraagt. Dit kostbaar en prachtig geschenk
voltooid zijnde (...) in tegenwoordigheid van eene
schare, veel grooter dan ons Kerkgebouw bevatten
konde. Het orgel bestaat uit de volgende Registers:
Linkerzijde Octaaf 2 voet
Fluitdoux 4 voet Mixtuur 4 voet
(?) Cromhoorn 8 voet Bas
Cromhoorn 8 voet Discant
Regterzijde Prestant 4 voet
Bourdon 8 voet Fluittraver. 8
voet Discant Quinte 3 voet
Het Klavier loopt van gr. C tot drie gestreept F.
zijnde voorts tot dit werk twee Blaasbalgen."
Het orgel is geschonken ter verfraaiing en verbetering
van de, kortweg genoemd, kerk- en de
gemeentezang. Daarover later meer. Uit het
artikeltje van 24 juni 1807 blijkt dat het orgel
geschonken is uit liefde voor de godsdienst: een
loffelijk streven. Voorts was het een gift ter
verfraaiing van het kerkgebouw. Hiertoe moest er
wel eerst een galerij gebouwd worden. Deze
orgelgalerij is nog steeds aanwezig. In een van de
dragende
31

alken is het jaartal
1807 gebeiteld. Dat het
kerkgebouw verfraaid
werd, is duidelijk. Het
was ook een beetje
gedurfd, want er waren
slingers met roosjes
uitgesneden en geverfd.
Om echter een goede
voorstelling te maken
van het geheel, moet
wel de in 1936 aange
bouwde "puist" tegen
over de preekstoel wor
den weggedacht.
Tenslotte wordt het
orgel aangeboden tot
verbetering van het
gemeenschappelijk
Psalm- en Evangelie
gezang. Kennelijk
schortte er nogal wat
aan dat gezang.
Uit andere bronnen
weten we dat in
Nederland, en ook
daarbuiten, het ge
meenschappelijk zingen niet op een al te hoog
peil stond. Het was niet ongebruikelijk dat
diverse psalmvertalingen door elkaar gebruikt
werden. Dat wil dus zeggen dat van bijv. psalm
75 vers 1 in een kerkgebouw tegelijkertijd meer
vertalingen werden gezongen. Degenen die het
hardst schreeuwden, wonnen dan. Een fraai
beeld van ons dierbaar psalmgezang geeft dat
niet. Dit alles gebeurde onder aanvoering van
de voorzanger. Vaak was dat de schoolmeester,
die tevens als doodgraver en koster fungeerde.
Met een stok gaf de voorzanger dan het tempo
aan.
Met de komst van een orgel in de kerk veranderde
deze instelling niet. Uit diverse bronnen
weten we dat er bepaalde ongeschreven afspraken
waren.
Zo bleef de voorzanger zijn beroep wel uitoefenen.
De organist, toen vaak orgelist genaamd,
moest met de voorzanger de gemeentezang
begeleiden. Een moeilijkheid was: wanneer
32
moet de gemeente gaan
zingen. Gaf de voorzanger
dat vroeger aan
met een stamp op de
grond met zijn stok, met
de komst van het orgel
ging dat anders. Als de
gemeente moest
beginnen te zingen, was
de rite als volgt: de
organist speelde de eerste
regel(s) voor, gaf
dan, na enige tellen rust,
de begintoon aan op het
pedaal(voetkla-vier) en
begon daarna te spelen.
Deze gewoonte is tot op
vandaag de dag nog bij
sommige organisten
merkbaar: ze geven voor
ieder couplet een
begintoon aan, voordat
er gezongen wordt! De
rol van de voorzanger is
in de loop der tijden
teruggelopen, ja zelfs
geheel uitgespeeld.
Aardig is het misschien ook te vermelden dat
het tempo van het zingen behoorlijk laag lag.
Zeer getalenteerde kerkgangers maakten zelf
versieringen op bepaalde noten. Tussen de
regels was ruimte genoeg voor de organist om
een tussenspel te maken. We weten dit omdat er
diverse uitgaven van begeleidingsboeken van
de psalmen zijn waar dit soort fraais volledig is
uitgeschreven.
Als er dus een orgel aangeboden wordt ter verbetering
van de gemeentezang, is het zeer wel
mogelijk dat ook in Heemse wat dit betreft een
nieuwe koers ingeslagen is.
De omzwervingen van het orgel zijn waarschijnlijk
wel bekend: Heemse, Pesse, Heemse
(opgeslagen), Wapenveld (bij de firma
Flentrop), Lochem, waar het nog steeds dienst
doet als koororgel in de grote kerk.

Stephanoten
Mededelingen van het bestuur en werkgroepen
Bijlage Rondom den Herdenbergh
Nieuwe leden:
G. Achterberg-Wolbink, H. van Tussenbroeklaan
3-bis, 3533 SZ Utrecht
W. van der Ploeg, Floralaan 32, 7772 LL
Hardenberg
H.A.R. Wolf-Garst, Margriet 32, 7772 ND
Hardenberg
H.H. Stoeten, G.T. Rietveldstraat 7a, 7605 DK
Almelo
H. Bouwhuis, Berkenlaan 18, 7771 DD
Hardenberg
G.E. Gort, Hammerweg 49, 7681 EJ Vroomshoop
G. Tempelman, Trompstraat 16, 7772 ZH
Hardenberg
G. Willering, De Pelikaan 27, 7609 TH Almelo
L.A. Couprie, Baalder-Esch 165, 7772 JT
Hardenberg
F. Breukelman, De Lutteresweg 18, 7775 PP
Lutten
F. Wolf, Willem van Noortstraat 124, 3514 GH
Utrecht
M. Baltes, Burgemeester Schuitestraat 42, 7772
BT Hardenberg
B.H. Hulleman, Wildforster 13, 6713 KA Ede
G. Hans, Emtenbroekerdijk 26, 7695 TV
Bruchterveld
G.J. Klokkers, de Haarweg 21a, 7775 PW Lutten
H.J. Westerman, Goudenregenstraat 32, 7783 AC
Gramsbergen
D.J. van der Veen, Hessenweg 58, 7771 RG
Hardenberg
J.H. Takman, Jan Steenstraat 8, 7771 WX
Hardenberg
F. Ramaker, Hoogenweg 10, 7793 HL
Hoogenweg
L. de Groot, Bruchterweg 99, 7772 BK
Hardenberg
H. Nabers, Alb. Risaeusstraat 10, 7772 AV
Hardenberg
Jac. van Riemsdijk, Zoutkeetsgracht 274, 1013 LC
Amsterdam
Nieuwe aanwinsten:
• boek van de Nederlandse familiestamboom van het
geslacht Farweg - Varwig - Verweg -
4e kwartaal 2001
Verwig; geschonken door A. Verwig uit Duiven
mutsen en brillen uit grootmoeders tijd, geschonken
door fam. E. Hulsegge te Kloosterhaar het
Grootboek van de Tweede Wereldoorlog in 3
delen
het boek: 'Willem van Oranje' het boek: 'De
complete geschiedenis van de 19 e eeuw'
het boek: '150 jaar parochiegeschiedenis
Langeveen'
het boekje: 'Achter de gevel', uitgave van
Bouwfonds t.g.v. 15 e open monumentendag het
boekje: 'Zangbundel voor het Nederiandsche
Leger', van W.J. Nijzink, ca 1915-1920, geschonken
door J. Nijzink, Adm. Helfrichstraat te
Hardenberg
inventaris van de roerende en onroerende zaken
van de havezate Heemse, anno 1820 inventaris
van de roerende zaken uit de nalatenschap van
Pier Willem baron van Sytzama, anno 1731
indices op de bevolkingsregisters van
Gramsbergen, periode 1910-1940 een schrijven
van ds. Slomp (Frits de Zwerver) aan militairen
bij de mobilisatie in 1939 en een preek,
geschonken door fam. Veurink, Eugenboersdijk 8,
Collendoorn ingebonden kopie van het
markeboek van Ane, 1836-1944
ingebonden kopie van de markeboeken van
Holtheme en Den Velde, 1699-1936 gehele serie
ingebonden boeken: 'Feiten uit het verleden van
Avereest' door A. Piel bodemvondsten
(potscherven e.d.) van de Baalder-Esch,
geschonken door B. Evers, Baalder-Esch 11,
Hardenberg
Schenkingen welkom!
Regelmatig ontvangen wij waardevolle schenkingen,
waarvoor onze hartelijke dank. De stellingen in de
bibliotheek zijn zodanig uitgebreid dat boeken en
geschriften met betrekking tot Hardenberg en
omgeving er een overzichtelijke plaats hebben
gekregen. Dit keer willen we graag een tweetal
schenkingen met name noemen.
1

De heer G. Kuipers, voorheen cultureel- en voorlichtingsambtenaar
van de gemeente Hardenberg, oudvoorzitter
van de Oudheidkamer en mede-oprichter
van de Historische Vereniging gaat binnenkort verhuizen
van Sleen naar Meppel. Een veertigtal boeken
werd bij ons bezorgd. Dank u wel! Familie
Seinen aan de Gramsbergerweg hebben oude
ingebonden jaargangen van de door hen uitgegeven
regionale couranten, zoals De Drie Dorpen, De
Noord-Oosthoek, Het Noord-Oosten en de Oprechte
Gramsberger Courant geschonken.
Bronnenmateriaal waar we veel gebruik van hopen
te maken. Nogmaals heel veel dank daarvoor!
Kalender
Dinsdag 29 januari 2002:
Prof.Dr. Anne van der Meijden vertelt over
Saksische cultuur en het vertalen van de bijbel in
de streektaal, in De Schakel - aanvang 20.00 uur.
Dinsdag 26 maart 2002:
Foto- en filmavond over Hardenberg en omgeving
in de Voorveghter, verzorgd door onze
fotogroep, aanvang 20.00 uur.
Dinsdag 9 april 2002:
Jaarvergadering - aansluitend dialezing over
grensstenen langs de rijksgrens, verzorgd door
Koop Drenth en Broer de Vries, in De Schakel -
aanvang 20.00 uur
28 mei - 27 augustus 2002:
Elke dinsdagavond Klepperteer
Woensdag 19 juni 2002:
Dagexcursie - bus 1; nadere mededelingen volgen.
Donderdag 20 juni 2002:
Dagexcursie - bus 2; nadere mededelingen volgen.
Lezing prof. Van der Meiden
De oorspronkelijke datum 5 februari - vermeld in de
vorige Stephanoten - is gewijzigd in dinsdag 29
januari 2002 !
"Twents is de taal van mijn gevoel. Intimiteiten uitdrukken
kan ik beter in het Twents. Niet alleen met
woorden, maar ook wat betreft intonatie." Al sinds
zijn theologische studie is Van der Meiden bezig met
het vertalen van de bijbel in het Twents. Wist u dat
de tekst van "Kiek ie kiek ik" (De regio-tap van TV
Oost) gebaseerd is op de preek van de professor,
zoals hij die uitsprak bij het huwelijk van Prins
Bernhard Junior en Anette Sekrève. Daarin legde
Van der Meiden de essentie van communicatie uit in
zijn karakteristieke Twentse tongval. Willy
Oosterhuis vatte dat gedeelte van de preek samen in
2
de tekst: "Kiek ie kiek ik, kiek wiej naar mekare". Al
met al belooft het een boeiende avond te worden op
29 januari in De Schakel.
Het boek van Rheeze en Diffelen
Enige tijd geleden berichtten we u in de
'Stephanoten' over de oprichting van een projectgroep
voor het schrijven van een boek over de
geschiedenis van Rheeze en Diffelen. Op 3 oktober
jl. is de oprichtingsvergadering gehouden en nog
diezelfde maand vergaderde een grote groep geïnteresseerden
in de kantine van camping De
Rheezerkamp. Hierbij werden een voorzitter en
secretaris benoemd en werd de redactie gevormd.
Ook werden al een aantal onderwerpen vastgesteld
die in het boek aan de orde zullen komen. Zo zal
zeker geschreven worden over een aantal boerderijen
wier geschiedenis reeds vele eeuwen oud is...
sommige werden zelfs al genoemd in de 14 e eeuw en
waren adellijke of kloostereigendommen. Tevens zal
aandacht besteed worden aan de sociale ontwikkeling
van de beide buurtschappen, het onderwijs,
het kerkelijk leven, prachtige anekdotes, iets over de
gevolgen van oorlogshandelingen etc. Prachtige
foto's zullen het boek illustreren. De lay-out zal
gemaakt worden overeenkomstig het door de vereniging
uitgegeven "Boek van Roke", dat eind 1999
verscheen en waarvan alle 1000 exemplaren over de
toonbank zijn gegaan.
In de volgende Rondom den Herdenbergh zal een
'inschrijvingsformulier' geplaatst worden om Het
boek van Rheeze en Diffelen bij voorinschrijving te
kunnen bestellen. De kosten van het boek bij
inschrijving zal ca 20 euro bedragen. De uiteindelijke
winkelprijs zal beduidend hoger zijn.
Heeft u foto's, anekdotes, oude documenten of andere
bescheiden die wellicht van pas kunnen komen bij
de totstandkoming van het boek of wilt u actief meehelpen
aan het schrijven ervan, dan verzoeken wij u
contact op te nemen met mevr. Henny Platjes,
Ringweg 4, 7794 RD te Rheeze, 264706
Website HistorieKamer Hardenberg
Op 11 december jl. is wederom een deel van de
geschiedenis van Hardenberg voor de onderzoeker
ontsloten. Die dag is in de raadszaal van het gemeentehuis
de officiële presentatie gehouden van de database
van het oud-archief van Stad Hardenberg, over
de periode 1362 (stadsrechten) tot 1818. Dit archief
(ca 10 strekkende meter) is eind 2000 i.v.m.
gemeentelijke herindeling overgebracht naar de
depots van het Historisch Centrum in Overijssel. Al
snel ontstond het idee om iets met dat archief -dat
voor velen ontoegankelijk was - voor het publiek te
ontsluiten. Middels een simpele database, geïllus-

treerd met vele foto's van originele akten, is de oudste
geschreven geschiedenis gemakkelijk toegankelijk
en raadpleegbaar gemaakt. Via onze eigen website
www.historiekamer.nl of via de gemeentelijke
site www.hardenberg.nl of via de site van het
Historisch Centrum Overijssel www.historischcentrumoverijssel.nl
kunt u de database raadplegen. We
nodigen u graag uit om op de digitale snelweg een
bezoek te brengen aan deze zeer interessante archiefstukken.
Natuurlijk kunt ook voor de allerlaatste nieuwtjes
van de vereniging en het museum Oudheidkamer
Hardenberg terecht op onze eigen site www.historiekamer.nl.
Onder andere laten we u zien hoe de vrijwilligers
van beide instellingen enige tijd geleden
Een dagje uit voor onze vrijwilligers
Met prachtig weer werden twee bussen van Sickman
door vakkundige (eigen) reisleiders geleid naar de
Niedergrafschaft. Er werd een bezoekje gebracht aan
Kunstpark Olmes in Emlichheim, er werd aandacht
besteed aan het project Kunstwegen, aan het
Hernhutterdorp Neugnadenfeld en aan de plaatselijke
cultuurhistorische geschiedenis. Uiteindelijk
werd de gezellige middag afgesloten bij het restaurant
'HeesterTenne' in Heesterkante, nabij Laar. Hier
een gezellige^ dag met elkaar uit zijn geweest. En
kunt u nog eens op uw gemak kijken naar alle foto's
die ter herkenning afgelopen maanden op Vechtdal-
TV zijn uitgezonden. Mocht u iemand op de foto's
herkennen, neem dan contact met ons op. Het is uiteindelijk
van groot belang dat zoveel mogelijk foto's
uit het verleden van Hardenberg gedetailleerd
beschreven kunnen worden. Niet alleen voor publicatie,
maar ook voor de compleetheid van onze
omvangrijke collectie.
Heeft u zelf nog oude foto's welke u wilt schenken
dan wel wilt laten kopiëren voor aanvulling van onze
fotocollectie, dan vragen we u contact op te nemen
met dhr. J. Hofsink, 0523-260444. Uw foto's, dia's
en/of films zullen met uiterste voorzichtigheid en
nauwkeurigheid behandeld worden.
werd uitgebreid gedineerd en werd teruggekeken op
een veelbewogen en gezellig jaar. Ook werd alvast
vooruitgeblikt en werd bekend gemaakt dat volgend
jaar o.a. wederom een Klepperavondtoer georganiseerd
gaat worden. Het organisatiecomité wordt bij
deze nogmaals bedankt voor hun vele werk, evenals
de gidsen van de Klepperavondtoer die het afgelopen
jaar weer vele toeristen en ingezetenen van
Hardenberg door de prachtige omgeving hebben
geleid.
3

Boekje Klepperavondtoer 2001
Vanaf heden is in de HistorieKamer het boekje te
koop met de routebeschrijving en vele wetenswaardigheden
van de Klepperavondtoer 2001. Het boekje
kost f. 4,50 (2 euro).
Op maandag, dinsdag, donderdag en vrijdagochtend
van 09.00 tot 12.00 uur is de studiezaal van de
HistorieKamer geopend en kunt u het boekje aanschaffen.
Oproep
In 1988 bestond er een commissie in Hardenberg die
tot taak had om de naamgeving van het tegenwoordige
Israël Emanuelplein te realiseren en een bank te
plaatsen met joodse symbolen. In overleg met wijlen
dhr. H. Makkinga is dit naderhand tot stand gekomen.
Onze vraag is: wie waren de personen die in deze
commissie zitting hadden? Graag informatie naar
tel.nr. 0524-260620. Bij voorbaat dank.
750 jaar Sibculo
Het oudst bekende document waarin de naam
Sibculo wordt genoemd dateert uit 1253. Voor
bewoners van Sibculo een mooie aanleiding om dit
750-jarig feit te vieren in een reeks activiteiten in
het jaar 2003. Speciale aandacht gaat uit naar de
geschiedenis van het voormalig klooster, dat in een
wijde omgeving van Sibculo veel invloed had.
Gedacht wordt aan het samenstellen van een expositie.
Inmiddels heeft zich een werkgroep gevormd om
samen met de historische vereniging zich te beraden
over een mogelijke aanpak. Graag willen we in contact
komen met mensen die hetzij uit eigen ervaringen
de opgravingen van 1928 hebben meegemaakt
of die uit betrouwbare overlevering hiervan bijzonderheden
weten. Zijn er nog foto's of brokstukken
van de kloostermuren aanwezig? Dergelijke bruiklenen
kunnen bijdragen tot het maken van een expositie.
Voor ideeën en medewerking - in welke vorm
dan ook - graag contact opnemen met M. Jasper,
Grachtstraat 17, 7693 PA Sibculo, tel. 0523-241542.
Südwesthoeke - dagexcursie 2002
Met Südwesthoeke wordt bedoeld het zuidwestelijk
deel van de provincie Friesland; het doel van onze
dagexcursie 2002. Het streven is om jaarlijks een
geheel andere richting in te slaan, andere landschappen
en cultuurhistorische bezienswaardigheden te
leren kennen en waarderen.
Friesland is nu aan de beurt. Zoals gebruikelijk proberen
we zoveel mogelijk de grote wegen te mijden.
Tijdens de rit tekst en uitleg over de te volgen route.
Hoewel op dit moment het programma nog niet
geheel vaststaat, zullen een aantal van de Friese elf
steden worden bezocht. Het kleinste stadje Sloten
was met zijn indrukwekkende verdedigingslinies tot
de tanden gewapend. De grachten, wallen en waterpoorten
maken van Sloten een onneembaar bolwerk.
In Sloten is het alsof de tijd heeft stilgestaan.
Symbool voor Sneek is ongetwijfeld de Waterpoort.
Als watersportcentrum van Friesland mag een
scheepvaartmuseum niet ontbreken. Praktisch alle
facetten van de scheepvaart (en schaatssport) komen
aan bod in dit fraai ingerichte museum. Bezoeken
aan de grote Martinikerk en het oude stadhuis zijn
zeer de moeite waard. In de eerstvolgende
Stephanoten volgt meer informatie over de te bezoeken
plaatsen.
Excursiedata: woensdag 19 juni en donderdag 20
juni 2002. Beide dagen vertrek om 08.00 uur vanaf
het Stephanusplein / Gemeentehuis. Terugkomst: ca
20.00 uur. Kosten: 25 euro p.p. (te betalen in de bus
met gepast geld). Vanaf heden kunt u zich opgeven
in de Historiekamer, 0523-265624.

Oude schoolfoto
Een schoolfoto van 22 mei 1925. Meester Brouwer, toen hoofd der school te Collendoorn met 27
leerlingen waaronder zijn zoontje Fop, in matrozenpakje. Hij had een neefje van dezelfde naam, de
later als bioloog zo bekend geworden dr. Fop I. Brouwer. Wie kent hem niet uit het radioprogramma
"Weer of geen weer" van Bert Garthof onder het motto "Al wat leeft en groeit en ons steeds
weer boeit". (1955-1980) In vakanties logeerde hij vaak in het meestershuis bij zijn oom. In zijn
radiopraatje heeft hij eens gezegd: "Het Engelandsebos en omgeving zijn bij uitstek geschikte
plaatsen voor natuuronderzoek".
J. Luisman-de Jonge
Bovenste rij: v.l.n.r. Hendrikje Nijland, Dina Nijland, Fenna Dorman, Mina Nijzink, Dina Pullen,
Evertje Otten, Annigje Stoeten.
2de rij: v.l.n.r. ?, Hendrik Beugelink, HJ. Dorman, Fop Brouwer, Jan Hendrik Pullen, Antoni van
Munster, meester Brouwer.
3de rij: v.l.n.r. ?, Janna Nijland, Everdina Beugelink, Johanna Hulsegge, Berendina Otten, Dina
Stoeten, Egberdina Nijland, Riek Nijland.
4de rij: v.l.n.r. Zwaantje Reinders, Bertus Pullen, Gerrit Jan Stoeten, Jan Nijland, Dirk Reinders,
Hendrik Otten.
34

Uit Sallands Volksblad 1934:
Officiële sluiting. De drie scholen
Bergentheim, Collendoorn en Sibculo zijn
ingaande 1 September opgeheven. Het gemeentebestuur,
vertegenwoordigd door den locoburgemeester
den heer Oostenbrink en den
gemeentesecretaris den heer Resink heeft op 31
Augustus de beide eerste scholen bezocht en
officieel gesloten. Den heer Oostenbrink dankte
de hoofden dier scholen, de heeren Brouwer en
Graatsma, voor wat zij gedaan hebben in 't
belang van het onderwijs in genoemde buurtschappen.
De openbare school te Sibculo
(hoofd de heer Kelderman) was reeds gesloten.
Collendoorn
Afscheid: Ouders, leerlingen en belangstellenden
hebben afscheid genomen van de Openbare
School! De heer Graatsma, hoofd dier school,
schetste wat deze geweest is als instituut voor
opvoeding en onderwijs. Hij herdacht het werk
zijner voorgangers, prees de goede verstandhouding
tusschen school en huis en dankte voor
de hem en zijn gezin betoonde hartelijkheid.
Namens de ouders dankte de heer van Delden,
h.d.s. te Hardenberg, den heer Graatsma voor
alles wat hij voor de school heeft verricht, hem
daarbij als stoffelijk dankbewijs een pendule
aanbiedend. De heer Van der Meulen, h.d.s. te
Den Velde, dankte den heer Graatsma voor wat
deze voor de openbare school in 't algemeen,
ook buiten Collendoorn had gedaan. De heer
Graatsma betuigde zijn erkentelijkheid voor de
tot hem gerichte woorden en het cadeau en nam
met handdruk en toekomstwensch afscheid van
zijn leerlingen.
Vervoer per bus
Van de 20 leerlingen, die de opgeheven school
te Collendoorn telde, zijn 15 overgegaan naar
de Openbare School aan den Stationsweg
alhier. Met het oog op den vrij grooten afstand
en de drukke wegen worden zij dagelijks per
wagen vervoerd, dank zij den financiële steun
van voorstanders van het openbaar onderwijs.
Een van den heer Kelder aangekochte autobus
is in de garage Ten Cate veranderd in een
wagen die nu door een paard wordt getrokken.
Hierdoor is veilig vervoer van de kinderen verzekerd.
De wagen is voorzien van een bel en
wordt gereden door den heer E. Lenters te
Engeland.
Collendoorn (gedichtje van A. van Faassen)
Collendoorn, zo heette 't schooltje 't
Kleine schooltje op de hei, waar de
kind'ren leerden schrijven met de
griffel op de lei.
Waar de kachel 's winters snorde
Waar de storm blies aan de ruit
en de oude grijze meester liedjes
speelde op de luit.
Collendoorn, zo heette 't schooltje
aan de rand van bos en ven. Daar ligt
menig jeugd begraven onder
lijsterbes en den.
Waar de scheper met zijn kudde dwalend
door de heide ging' daar stond eens een
lief oud schooltje... Collendoorn..
.herinnering.
35

De Gedichten van Vrouwe C.F. van Raesfelt,
geboren Van Sytzama
In 1794 verscheen te Amsterdam bij Johannes Allart een bundel Gedichten van Vrouwe C.F. van Raesfelt,
geboren Van Sytzama. In dit artikel wordt een beknopt overzicht en een korte bespreking van deze bundel
gegeven, waarna één gedicht, in verband met deze special, extra aandacht zal krijgen, nl. Aan mijn
veldelingen uit 1793
36
K.Oosterkamp
Op de titelpagina zien we een aardige
illustratie van de hand van Reinier
Vinkeles, een bekend graveur,
tekenaar en kunstverzamelaar die
leefde van 1741 tot 1816 en
woonachtig was te Amsterdam. Hij
graveerde portretten en bijbelse
voorstellingen en was bovendien
bekend vanwege zijn boekillustraties.
We zien een afbeelding van twee
vrouwenfiguren, met boek en
muziekinstrument (een lier), omgeven
door struiken en/of planten. Onder de
tekening staat (moeilijk leesbaar)
Rein Vinkeles, mv(enit) et f eelt, wat
zoveel betekent als: Reinier Vinkeles
heeft dit bedacht en gemaakt. De
vrouwenfiguur op de voorgrond zal
een dichteres voorstellen die aan het
dichten is. De lier naast haar op de
grond is het onmiskenbare symbool
van de dichtkunst, de lyriek. De vrouwenfiguur
achter haar zal gezien
moeten worden als de muze, de
verpersoonlijking van de dichtkunst
zelf, die de woorden en de verzen de
dichteres influistert. In het eerste
gedicht van de bundel, Lof der poëzij,
vinden we deze voorstelling van
zaken terug waarin de dichteres de
muze van de dichtkunst toespreekt en
vraagt haar te helpen.
De titelpagina

De bundel bestaat uit twee afdelingen. De eerste
afdeling heet Stichtelijke Gedichten en bevat in
totaal dertien gedichten: Lof der poëzij (1792)
Lierzang aan den godsdienst (1793) Op de geboorte
van 's waerelds Heiland (1775) De verheerlijking
van Christus op den berg (1785)
Op het kruis van Christus (1775) Het bidvertrek
van een christen (1775) Opwekking in
tegenspoed (1792) Bemoediging (1781)
Vertrouwen (1792) Aan de engelen (1793)
Opwekking voor 't gebruik van het Heilig
Avondmaal (z.j.) Afscheid (z.j.) Een christen op zijn
sterfbed (1778)
De dichteres legt in deze gedichten getuigenis af van
haar geloof en probeert daarmee de lezer in
godsdienstig opzicht te stichten. Het zijn voor het
merendeel tamelijk omvangrijke gedichten waarin
ze ook grote delen van de heilsgeschiedenis
"behandelt". Ter illustratie uit deze afdeling moge
een enkel voorbeeld dienen. In het gedicht Aan de
engelen spreekt ze deze hemelgeesten aan op grond
van hun kwaliteit een schakel te zijn tussen de mens
en God. Hiermee duidt ze op de in de 18 de eeuw
algemeen aanvaarde opvatting van de keten der
wezens: de schepselen stonden tot elkaar in een
hiërarchische ordening van laag tot hoog. Op aarde
stond de mens als hoogste schakel, de engelen
vormden de eerste schakel in de hemel. Onbesmette
Hemellingen! Englen-reijen! Heilig Koor!
(
k Span voor u mijn doffe snaaren, leen, ai!
Leen me een luistrend oor,
Vormt het groot Heelal een keeten, daar de
mensch zich in bevindt
Als een schakel, die dit zichtbaare aan de
onzichtbre waereld bindt,
Duldt de Schepping geene gaaping boven noch
beneden mij,
o! Dan zijt gij mijne broedren, schoon de Worm
dit teffens zij.
De tweede afdeling heet Mengeldichten en bevat
31 gedichten.
Lof der eenzaamheid (1793)
Op de overwinning bij Doggersbank (1781)
Op Parker (1781)
Poppea (1785)
Op het kampgevecht van de Horatiërs en
Curiatiërs (1793)
Lucretia (1793)
Aan een' wijsgeer (1749)
Herdenking (1792)
Groningen (1793)
Miskende deugd (1793)
Bestendig heil (1769)
Vaarwel (1793)
Treurzang (1792)
Aan mijn vaderlanders (1784)
Filis en Dorinde (1748)
Herders-zang op den dood van *** (1748)
Grafschrift (1748)
De klagende Clarisse (1748)
Troost aan Clarisse (1748)
Herdenking aan den sterfdag van *** (1749)
Aan juffrouw Tegneus (1768)
Op het overlijden van dezelve (1769)
Boetselaar (1793)
Op de beeldtenis van Augustinus (z.j.)
Aan de bestuurders van het Taal- en Dicht-lie-
vend Genootschap onder de spreuk: Kunst
word door arbeid verkreegen, te Leijden (1781)
Aan de bestuurders van het Dichtlievend
Genootschap onder de spreuk: Kunstliefde
spaart geen vlijt, in s'Haage (1775)
Aan den heer A. Vosmaer voor deszelfs vrien-
denrol(1774)
Aan mevrouw de Baronnesse van Essen,
Vrouwe van Schaffelaar (1780)
Aan mijne veldelingen (1793)
Ouderdom (1793)
Het graf (1793)
De benaming Mengeldichten geeft aan dat de
samenstelling van deze afdeling gevarieerd is. Het
godsdienstig aspect is zeker niet afwezig, maar
treedt minder op de voorgrond dan in de eerste
afdeling. In enkele gedichten reageert de dichteres
op de actualiteit, bv. Op de overwinning bij
Doggersbank. Daarnaast treffen we
37

gedichten aan waarin de dichteres reageert op
levenssituaties van mensen die haar zeer dierbaar
waren. Als voorbeeld hiervan kunnen de
gedichten voor juffrouw Tegneus gelden, haar
dierbare oud-gouvernante. Opvallend zijn de
gedichten van 1748 / 1749 waarin de dichteres
haar liefde voor haar jonge leermeester Justus
Conring in arcadische vermomming onder
woorden brengt in de herderszang Filis en Dor
inde. Evenzeer verhuld brengt ze in enkele
gedichten de gevoelens van verdriet en rouw
onder woorden na zijn dood in december 1748.
Zeer vereerd is zij als zij op voorspraak van A.
Vosmaar mag toetreden als lid van het Haagse
dichtgenootschap Kunstliefde spaart geen vlijt.
Een drietal gedichten getuigen van haar dankbaarheid
dat ze in poëtisch opzicht aansluiting
heeft gevonden bij het westen des lands. In het
Voorbericht motiveert de dichteres de uitgave
met een tweetal argumenten. Ten eerste wil ze
zichzelf rekenschap geven van haar dichterlijke
ontwikkeling. Ze hoopt te kunnen aantonen
"dat ik (...) ten minsten eenige vorderingen in de
Poe zij gemaakt heb". Bovendien hadden haar
vrienden erop aangedrongen dat ze haar
gedichten waarvan sommige al eens in druk
waren verschenen, zou verzamelen en uitgeven.
Uit bescheidenheid voegt ze eraan toe dat deze
wens wellicht was ingegeven vanuit een zekere
vooringenomenheid dat deze gedichten door
een vrouw waren vervaardigd die op een
afgelegen landgoed nauwelijks of niet de
gelegenheid had gehad vorderingen te maken.
Ze besluit het voorbericht met de woorden: "Ik
heb met deezen bundel aan hun vriendelijk
verzoek willen voldoen, en ik zal volkomen te
vreden zijn, wanneer 'er het genoegen of nut van
eenen Leezer door bevorderd mag worden."
De kunsttheoretici van de 17 de en 18 de eeuw
onderscheidden drie stijlen, drie niveaus van
taalgebruik. Elk niveau had zijn eigen gebruiksterrein.
De gewone, lage stijl was geschikt voor
eenvoudige, vaak ook wat luchthartige literaire
vormen, zoals gedichten over herders en herde-
38
rinnen. De middenstijl kon worden aangewend
voor bv. kleine, lyrische gedichten en ook
klaagzangen. De verheven stijl was voorbehouden
om er treurspelen, heldenpoëzie en lofzangen
in te dichten. De stijlen waren te onderscheiden
vanwege woordkeuze, maar ook en
vooral vanwege de manier van uitdrukken. Zo
werd het in 17 de en 18 de eeuw als mooi en
geleerd ervaren om het menselijk handelen, al
ons doen en laten, uit te drukken in vergelijkingen
ontleend aan bijbel en de Griekse en
Romeinse mythologie. Een enkel voorbeeld: in
dichterlijke taal zei men niet "dat men ging slapen
", maar "dat men zich overgaf in de armen
van Morpheus" (= god van de slaap). Hoe verhevener
het genre en het onderwerp was waarin
en waarover men dichtte, hoe meer het
gedicht bevolkt werd door dit soort beeldspraak.
De hoge waardering van de verheven
stijl werd dus eigenlijk ontleend aan de mate
van ingewikkeldheid. Eenvoudig gezegd: hoe
ingewikkelder, hoe mooier. Toentertijd werd
dit zeer op prijs gesteld, voor de moderne lezer
maakt dit streven de geschriften van de 18 de
eeuwers juist zo moeilijk toegankelijk. Immers
de kennis van de klassieke oudheid is aanzienlijk
verminderd en ook parate bijbelkennis
behoort niet meer tot onze vanzelfsprekende
culturele bagage.
Na haar Groningse leertijd kwam Clara
Feyoena in Heemse terecht in een intellectueel
en cultureel isolement. Door zelfstudie heeft ze
geprobeerd zich te ontwikkelen. Heel erg dankbaar
is ze dan ook dat het Haagse dichtgenootschap
haar als lid toelaat, enerzijds zal ze dat
als erkenning hebben ervaren, maar zeer zeker
openen deze contacten ook nieuwe mogelijkheden
zich verder te bekwamen.
De meeste gedichten zijn voorzien van een
jaartal, maar ze zijn niet strikt chronologisch
geordend. Het zou mogelijk zijn dat de afwijkingen
in de chronologische volgorde door de
dichteres mede gemotiveerd zijn door de door
haar ervaren vorderingen in de dichtkunst.

Illustratie bij de Vierde Zang uit Heemse: gezicht op het dorp met ''Veldelingen"
In onze streken is het gedicht Aan mijn dorp- Er is al vaak uit geciteerd, meestal uit het eer-
en veldgenoten het bekendste gedicht uit deze ste gedeelte. We nemen het hier in zijn geheel
bundel geworden. Het is het enige gedicht dat over (in de spelling van toen) en voorzien het
de dichteres wijdt aan de Heemsenaren. van een toelichting.
AAN MIJNE DORP - EN VELD - GENOOTEN
Denk niet, mijn Veldelingen! Dat ik achtloos u Sterken ons afhanglijk leven uit dezelfde vol-
vergeet, heids-bron.
Of met onverschillige oogen zie uw warm en Alles, buiten rang en luister, heb ik hier met u
druipend zweet, gemeen;
Zweet, dat bij den daauw des hemels dag aan Ik behoef denzelfden zeegen, toef dezelfde
dag onze akkers voedt, zalighêen.
En ten koste van uw krachten mijn behoeften Noeste Landman! vlijtig dorpvolk! zuilen van
mild voldoet. een' vrijen Staat!
'k Weet, schoon God in ruimer kringen mijn Voeders van der rijken weelde, en der armen
bestaan heeft uitgebreid, toeverlaat!
Hoe bekrompen ik zou leeven, miste ik uwe 'k Leer bij u hoe vlijt en kunde, is 'er 's Hemels
werkzaamheid. zeegen bij,
Ben ik in een hooger aanzien, 'k aêm met u Kleinighêen op 't grootste ontwikkien, banden
dezelfde lucht, zijn der maatschappij.
Zijt gij mijne landbewerkers, 'k eet met u Gij geeft bij uw'ploeg en spade, en in al wat gij
dezelfde vrucht. verricht,
Dieren, planten, velden, stroomen, 't koestrend 't Hart ontelbre zeedenlessen, en den wijsgeer
licht van de eigen zon. grooter licht;
39

Toont hem in uw laagste werken trekken dier
verheven Hand,
Die 't beloop der Schepping regelt in een
grootsch en juist verband. Waan niet,
Landman! dat een rijke, dien gij minder
werkzaam ziet,
In zijn log en vadzig leven grooter heil dan gij
geniet.
Ziet ge uw uchtend vrolijk rijzen en verwerkt
ge uw' dag met lust,
Streelt een zoete slaap uw leden in een ongestoorde
rust,
Vindt gij voorspoed op uw' arbeid, op uwe
akkers, in uw' stal,
Groeit uw kroost in kracht en deugden, volgt de
vreede u overal,
Dwaas zoudt gij dat lot verwenschen voor een
glorierijker staat,
Daar een heir van bleeke zorgen 't hart zoo
spaarzaam rusten laat,
Daar, als eer- en staatzucht woelen, wangunst
eigen heil miskent,
Zelfbelang gewijde banden van natuur en rechten
schendt.
Dank in uwen kring veel eerder de eeuwige
Voorzienigheid,
Die zoo wijs naar hooger orde 's waerelds rangen
onderscheidt,
En voor elk zijn eigen zeegen, eigen lust en last
bepaalt.
Zalig hij, die hier het rijkste door verheven
deugden praalt!
'k Zwijg wat gij in vroeger tijden hebt tot roem
van 't land gehoord
Toen mijn veldfluit daar van neurde* door 't
geluk van 't land bekoord. Landdorp**! daar ik
veele jaaren 's Hemels voorzorg ondervond,
Dat mijn morgen zaagt verdwijnen voor mijn
vaalen avondstond;
Bossen, velden, daar mijn stappen zijn geprent
in lief en leed,
Daar mijn doffe lier haar klanken bij verpoozing
hooren deed;
Mogt een lichtstraal van mijn dagtoorts dringen
door het tijdgordijn,
En nog lang na mijn verscheiden uw bewooners
dierbaar zijn!
40
Is de webb' hier afgeweeven, daar ik meê ten
einde snel,
Wordt mijn stoflijk deel ontbonden in uw sombre
landkapel,?
Staakt de dood dan mijn gebeden voor uw welvaart;
hoort geen oor
Onze saamverêende zangen in 't gewijde tempelkoor,
Och! dat boven 't mosch der eeuwen elk uw
heil in de oogen straal',
Dat de zon van uwen voorspoed niet voor 's
waerelds avond daal'! 1793
* Heemse, Hof- Bosch- en Veldzang **
Heemse in Overijssel.
Het gedicht is eenvoudig van vorm en van taalgebruik:
het is geschreven in de middenstijl. Gelet op
het beoogd publiek, haar dorpsgenoten, landlieden,
zou de verheven stijl hier niet passend zijn geweest.
Mythologische verwijzingen ontbreken dan ook.
Het gedicht bevat 48 versregels die steeds twee aan
twee rijmen. De dichteres heeft door inspringende
regels het gedicht verdeeld in vijf "alinea's".
De eerste regel is opmerkelijk. Het is alsof de
dichteres zich verontschuldigt: denk niet dat ik
u vergeten ben. Zoals gezegd: het is het enige
gedicht in deze bundel waarin ze aandacht
besteedt aan Heemse. Nu had ze Heemse
natuurlijk al ruimschoots aandacht gegeven in
haar hofdicht - ze verwijst ernaar in regel 35 en
36 - maar daarin worden de mensen niet direct
aangesproken. Misschien was ze hen wel een
beetje vergeten in haar dichtkunst, was ze te
zeer bezig met andere zaken van persoonlijke,
godsdienstige, nationale of artistieke aard. Bij
de ordening van de gedichten die ze geschikt
achtte voor de bundel, werd ze zich bewust van
dit gemis en maakte dit gedicht. De eerste
alinea is het meest geciteerd. Seerp Anema die
in 1921 een studie wijdde aan Clara Feyoena en
haar werk : Een vergeten dichteres uit de
achttiende eeuw" merkt over dit gedicht op, na
de eerste alinea te hebben geciteerd, "Is deze
sociale geloofsbelijdenis voor onzen tijd niet
meer voldoende, - in een tijd, die slechts
politieke gelijkheid alleen vroeg, is ze een lieflijke
verzachting der economische ongelijk-

heid". Voor Willem Veldsink in "Rond de
Heemser toren" zijn de regels aanleiding voor
de volgende opmerking: "Behalve de enkele
woorden, die zij aan haar hoge afkomst wijdt,
kan men de dichteres geen sociaal gevoel ontzeggen:
zij ziet tenminste het gesappel van haar
mensen!" Beide schrijvers signaleren bij de
dichteres een zeker sociaal gevoel. Het verdient
wellicht aanbeveling om het gehele gedicht
eens in ogenschouw te nemen om te zien in
welke - achttiende-eeuwse - zin dat dan moet
worden begrepen.
Het gedicht beschrijft op een aardige en kenmerkende
manier de tegenstelling gelijkheid -
ongelijkheid. Gelijkheid in biologisch en godsdienstig
opzicht, ongelijkheid in maatschappelijk
opzicht. In het gedicht probeert de dichteres
deze ongelijkheid niet op te heffen, ze protesteert
er ook niet tegen, maar zij doet een
poging om de "landman" ermee te verzoenen.
De dichteres ziet de zware arbeid van de "veldelingen".
Dankzij deze zware landarbeid is
het voor anderen mogelijk royaal te leven. Ze
erkent dat zowel de eenvoudige landlieden als
de hoger geplaatsten dezelfde lucht inademen
en in hun voedsel afhankelijk zijn van dezelfde
vruchten.
Bovendien zijn ze in godsdienstig opzicht
afhankelijk van dezelfde zegen. Toch zijn er
verschillende standen in de maatschappij en het
is van Godswege dat dit zo is: "..... Schoon God
in ruimer kringen mijn bestaan heeft uitgebreid,
..." De maatschappelijke orde met het
standsverschil tussen de adel, die door geboorte
was voorbestemd voor een leidinggevende
en bestuurlijke positie, en de eenvoudige landlieden,
die met hard werken in een afhankelijke
positie hun leven leidden, is een orde die door
God zo was gewild en waartegen de mens zich
dus ook niet diende te verzetten. Ze noemt de
boeren de zuilen van een vrije staat: hun werk
brengt welvaart voort, waar zowel rijken als
armen wel bij varen. Hun manier van werken
op het land waarin de wetten van de natuur
worden aangewend voor de menselijke
behoeften toont goede lessen voor ieder die wil
nadenken: op deze manier wordt de bedoeling
van de Schepper duidelijk.
In de derde alinea gaat de dichteres nader in op
de tegenstelling tussen de landlieden en de
hoger geplaatsten. Ze roept nadrukkelijk de
landman op om tevreden te zijn met zijn
bestaan: hij kan genieten van de ochtendzon,
zijn arbeidzame dag wordt beloond met een
ongestoorde nachtrust, hij geniet van de voorspoedige
groei van de gewassen en zijn kinderen
kunnen opgroeien in kracht en deugden. De
hoger geplaatsten worden geplaagd door allerlei
zorgen. In hun kringen heerst onderlinge
verdeeldheid, jaloezie en staatszucht. Eigenlijk
moet de landman "de eeuwige Voorzienigheid"
dankbaar zijn dat Hij hem hiervoor gespaard
heeft. De sociale en maatschappelijke orde is
Gods orde, welke de mens heeft te aanvaarden
en hij is beter af als Gods voorzorg hem
bestemd heeft voor het eenvoudige bestaan van
het landleven. Deze voorkeur en soms zelfs
verheerlijking van het eenvoudige landleven
boven dat van de maatschappelijke elite is een
typisch literair motief dat we regelmatig kunnen
aantreffen in geschriften uit de 17 de en 18 de
eeuw. We vinden deze gedachten ook zeer
nadrukkelijk verwoord in het hofdicht Heemse.
Opgemerkt kan nog worden dat de voorkeur
voor het eenvoudige landleven vrijwel altijd
wordt verwoord door "de anderen", dat wil
zeggen door de adel of dat gedeelte van de burgerij
dat politieke en bestuurlijke verantwoordelijkheid
draagt. Het is de vraag of de eenvoudige
landman, als hij al zou schrijven, het ook
zo zou hebben verwoord.
Zo heeft de dichteres vanaf haar jeugd tot haar
"vaalen avondstond" in Heemse haar leven in
lief en leed doorgebracht en haar dichtkunst
beoefend, waarvan ze hoopt dat ook na haar
dood de bewoners van Heemse er nog van zullen
genieten. Ze spreekt de wens uit dat, ook
nadat ze in de kerk ter aarde zal zijn besteld en
haar stem niet meer zal meezingen, de voorspoed
het dorp en de mensen niet zal verlaten.
Zo spreekt ze haar dorpsgenoten toe, weliswaar
niet blind voor de zwaarte van het werk dat zij
verrichten, maar vooral vanuit het volle standsbesef
van de Vrouwe van Heemse tot de pachters
op het landgoed in het volle bewustzijn van
het maatschappelijk onderscheid.
41

De dichteres schreef dit gedicht in 1793. De
revolutie in Frankrijk, begonnen in 1789, was
in volle gang. Decennia lang waren er ook in de
Republiek in scherpte toenemende tegenstellingen
ontstaan tussen Prinsgezinden en
Patriotten. Deze strijd had zeker ook Overijssel
beroerd.
Een belangrijke woordvoerder van de
Patriottische beweging was immers Joan Derk
van der Capellen tot den Pol die in de Staten
van Overijssel regelmatig getuigenis had afgelegd
van zijn politieke opvattingen. Op het platteland
was verzet gerezen onder de boeren wat
betreft de verplichting tot de zog. drostendiensten.
Baron Van der Capellen was hun woordvoerder,
tot grote ergernis van vele standgenoten
in de Ridderschap. Hoewel vele landjonkers
sympathiseerden met de Patriotten, hadden ze
daarmee wellicht eerder hun eigen belangen op
het oog dan dat ze er volmondig mee zouden
instemmen om de beginselen van gelijkheid
ook van kracht te laten zijn op de verhouding
tussen heren en (pacht)boeren. Het kan niet
anders of Clara Feyoena, als echtgenoot van
3 x firma Oostenbrink
42
Isaac Reinder van Raesfelt die lid was van de
Ridderschap, heeft geweten van deze ontwikkelingen
en deze controverses. Hoewel ze
ervan overtuigd is dat in laatste instantie alle
mensen voor God gelijk zijn, kan en wil ze
hieruit niet de politieke en maatschappelijke
consequenties trekken, zoals de Franse filosofen
en hun Patriottische geestverwanten bepleiten.
Zij benadrukt in het gedicht nog eens haar
opvatting ten opzichte van de feodale verhoudingen,
van de maatschappelijke orde zoals die
altijd was geweest, zoals zij die kende (opgegroeid
in de Prinsgezinde familie van de Van
Sytzama's) en waarbinnen zij functioneerde.
Zij zegt met nadruk dat deze orde er is om
Godswil, waardoor die in haar ogen onaantastbaar
wordt. Gelet op het jaartal van ontstaan,
1793, krijgt dit gedicht een heel bijzondere,
actueel politieke lading. Het kan dan gelezen
worden als een nadrukkelijke bevestiging van
het oude maatschappelijke concept van feodale
verhoudingen tegenover de nieuwe ideeën van
gelijkheid die in Europa de aanzet voor een
drastische omwenteling al hadden gegeven.

Herinneringen ophalen met mevr. Loor, over
Heemse en de Heemsenaren
In de huiskamer bij mevrouw Loor-Met aan de Brandweg in Heemse ga je zo op in haar verhalen over
vroeger, dat je je waant in de grote pastorie achter de Ned. Herv. Kerk. "Granny" zo heet zij voor haar
kinderen en kleinkinderen, is 2 november jl. 86 jaar geworden en voelt zich helemaal geworteld in
Heemse.
De kinderen hebben haar weleens het voorstel gedaan om bij hèn in huis te komen wonen, maar
dan zegt zij: "Dat vind ik heel lief, maar jullie kunnen mij Heemse niet geven, laat mij maar rustig
hier wonen, ik hoor in Heemse ".
J. Ros-Kampman en J. Hofsink
| In 1950 kwam het op van mijn man geleid, alles was vooraf
de weg van dominee besproken: het moest een feestelijke dienst
Loor
St.Johannesga dat hij
worden en hij heeft te zich daar aan gehouden."
een beroep kreeg Heeft u mevrouw Van Ittersum van "Welgele-
naar
Dominee V.d. Veen,
gen" gekend? Heemse.
die ook in Heemse "Ja, ik heb haar heel goed gekend. Ze zat altijd
gestaan heeft, zat in de serre en ik nam Karin, onze dochter die
destijds in de Ring in geboren is in 1950, mee op bezoek. Mevrouw
Friesland en vond écht Van Ittersum droeg vaak een driedubbele ket-
dat ds.Loor het beroep moest aannemen, want, ting, die maakte ze dan los en deed die om het
zei hij, dat is naar het oude "Oostloorn" . Dus halsje van Karin. Vóór ik ging zitten veegde ik
werd het boek van ds. Ulfers gelezen en dat even over de zitting, want het was me een paar
was net iets voor de familie Loor. "Mijn man keer gebeurd dat er suiker op de stoel lag en dat
heeft eerst jaren alleen gestaan, maar toen werd plakte dan zo. Er was wel een huishoudster in
het zo uitgebreid dat een tweede predikant dat enorme grote huis, maar het was toch een
nodig was. Ds. Roosa te Wanneperveen kwam hele klus om alles bij te houden en de barones
een keer preken in Heemse (het ging over De die heel slechtziend was, moest zelf natuurlijk
Heilige Geest) toen wij allebei na afloop zeiden ook geholpen worden. Als mijn man na een
: 'Nou dat is geweldig zeg, dat is echt de pre- bezoek wegging, moest de huishoudster de
dikant die we moeten hebben naast jou'. De kamer uit, dan gaf ze de portemonnee aan mijn
hoorcommissie is naar hem toegegaan om te man en zei hoeveel hij eruit moest halen, als dat
vragen of hij wilde komen. Wij zaten 's zon- er tenminste inzat.... Ik zal nog een apart verdags
nog aan tafel en vóór het toetje zei mijn haal vertellen: Na het overlijden van de barones
man: 'Ik ga toch nog even opbellen, ik móet liep ik eens met de huishoudster door het huis
even bellen met ds. Roosa om te zeggen: 'We en in de hal riep ik: "Oh, kijk eens, wat is dat
rekenen op je' of 'Het is natuurlijk Heemse leuk, wat zijn dat enige dingen" waarop de huis-
geworden' of iets in die geest en ds. Roosa houdster zei "U kunt het wel als herinnering
antwoordde door de telefoon: Ja!, maar mijn meenemen". "Wat leuk" zei ik en ik nam het
vrouw weet het nog niet. Gedurende 7 a 9 jaar van harte aan, helemaal niet in de gaten wat ik
heeft mijn man met hem samengewerkt, het deed, het waren 2 kleine schilderijtjes uit de
was een geweldige eenheid, er was een enorme inboedel en dat had ik niet mogen accepteren.
band. Hij heeft ook de rouwdienst
Na twee jaar dacht ik, ik moet het gewoon een
keer zeggen, ik móet vertellen aan de klein-
43

dochter wat ik heb gedaan: 'Ik schaamde me
ontzettend, ik was het me niet bewust en vond
het heel akelig'. Groot was de opluchting toen
zij antwoordde: "Mevrouw Loor, we schenken
het u met plezier!"
Had u goede contacten met de familie Dorman
van de Kosterij?
"Dat was geweldig. We hebben natuurlijk meegemaakt
hoe de situatie daar rond 1950 was,
toen Mans' eerste vrouw overleden was en hij
met de twee kinderen Henk en Jenny en met
oom Veldsink (die doofstom was) en met
weduwnaar Vand der Haar met een zoon en
een dochter, daar in één huis achterbleven, terwijl
alles op de boerderij en de kerk gewoon
moest doorgaan. Maar toen kwam Riek Bril in
het leven van Mans en dat was een volkomen
verandering, zij was fleurig, gezellig en kon
alles. Ik ben nog dol op Riek en vind haar fantastisch!
Zij verraste ons vaak met een pan
soep en we moesten alle twee vreselijk lachen
toen zij een keer bovenop de soeppan bessen
gelegd had die per ongeluk in de soep waren
gevallen. Het contact met oom Reinder was
ook heel goed. Oom snapte alles en is lidmaat
geworden bij mijn man die hem met behulp
van de platenbijbel catechisatie gegeven heeft".
Uitnodigingen voor bruiloften waren er ook.
"De eerste bruiloft die we hebben meegemaakt
was van Bouwhuis, de dochter van de Rus, bij
de Witte Paal. Het werd gevierd op de deel en
ik weet nog dat de buren alles verzorgden en
wij lieten ons heerlijk verwennen van alles wat
wij voorgeschoteld kregen, soep en vlees en als
toetje gesneden griesmeelpudding met bessensap.
Het was ook zo grappig dat toen mijn man
het voorgebed deed, je de varkens kon horen
knorren. Ook het jubileumhuwelijk van Seine
en Geesje van der Velde werd op de deel aan
lange tafels gevierd en ik vond dat prachtig,
echt gezellig. Weetje dat het weggetje langs de
haag van de tuin van de pastorie, tussen de kerk
en het kerkpad "de rhee van Van de Velde"
heet? Daar lagen toen die prachtige landerijen
tot Hardenberg toe waar wij vanuit de pastorie
uitzicht op hadden, met recht: "Heemse, de
glimlach van Overijssel". Dokter Keuskamp
heeft daar prachtige foto's van genomen vanuit
44
de toren over het open land, de begraafplaats,
de akkers, de pastorie en Welgelegen". Wat
vonden u en uw man van de nieuwbouw die daar
kwam?
"Wij hebben dat natuurlijk van twee kanten
willen bekijken, het deed ons pijn, al dat moois
dat ineens wegging, maar aan de andere kant
zeiden we: "Als wij hier zo fijn wonen, moetje
dat ook aan anderen gunnen", zo moet je het
maar bekijken. Toen de mensen er kwamen
wonen, hebben wij een ontmoetingsavond
georganiseerd in de pastorie met dia's en dat
was héél leuk, want dan ken je elkaar en is het
niet meer vervelend van "die huizen daar".
Over de collega dominees in Heemse? "We
kwamen geregeld in eikaars pastorieën, bij ds.
Overeem en ds. Kampherbeek. We praatten en
discussieerden heel open, er was wederzijds
vertrouwen. Dan waren er natuurlijk ook de
Oranjefeesten, vlakbij onze pastorie, daar ontmoette
je elkaar, je had er plezier met de kinderen,
dat was altijd énig!" Speelruimte voor
de kinderen was er destijds volop. "Bij ons was
het de vliering boven de garage waar ze alle
mogelijke fantasieën konden uiten en bij
"Nijenstede" werd gegraven, een echt hol
waarin kaarsen meegenomen werden. Ook
werd eens van het balkon van "Nijenstede" een
touw gespannen naar een boom en met iets in
elkaar getimmerd, konden ze zó over de vijver
heen komen, kinderen zijn zeer vindingrijk!"
Verjaardagen in de pastorie.
"Van mijn man in maart en van mij in november,
de hele kerkenraad kwam, o.a. presidentkerkvoogd
de grote Reindert Veldsink met z'n
hoge zijden pet op. De mannen kregen altijd de
beste stoelen en zaten in de kamer met de
Engelse haard (staat nu in de Oudheidkamer)
en in de andere kamer stond de piano, want er
werd ook altijd gezongen, lofliederen! De lievelingspsalm
van mijn man was Psalm 138:
vers 1 en 4, l k Zal met mijn ganse hart uw
eervermelden, Heer, U dank bewijzen. Tijdens
de ziekte van mijn man ging ik ook lofliederen
spelen, expres, dat is nog altijd mijn steun, het
baant de weg dat wij Zijn heil zien".

Jubilea vieren in 1969
"Drie in één, 25 jaar getrouwd, 25-jarig ambtsjubileum
en 100-jarig bestaan van de pastorie.
Wij mochten feest vieren in het Gebouw, nu De
Aerninckhof, en we hadden natuurlijk muziek
in de kerk, met viool en orgel. De kinderen hebben
zelfs een musical opgevoerd. We zijn
enorm dankbaar voor wat we kregen en geno-
Deze foto is genomen vanaf 'n Hassen-kof (Hesselinkof Aerninckhof?)
Ging u mee met uw man de gemeente in? "Ja,
de ernstig zieken ben ik altijd meegeweest, en
jubilea gevierd met broodmaaltijden, waar mijn
man dan moest voorgaan.En de recepties bij
Potgiesser. Ik had toen altijd schatten van
hulpen, want anders kon dat natuurlijk niet met
al die kinderen. Dat waren Dina Nijland en tijdens
de ziekte van mijn man en mijn eigen
ziekte heeft Zwenna Hamberg voor onze vijf
kinderen gezorgd, onvoorstelbaar. Ook
Zwaantje Kerkdijk heeft geholpen en Zwaantje
ten daarvan. Dat heeft mijn man ook altijd
benadrukt: wees nou gewoon dankbaar voor
watje krijgt dan kun je ook een weg vinden om
er tegen te kunnen wanneer er moeilijkheden
zijn.
Zo besloten wij de feestelijkheden in het
Gebouw met het gezamenlijk zingen van: 'k
Wil U, o God, mijn dank betalen".
Hendriks en haar zus Minie, die een geweldige
steun voor mij was met de Meisjes vereniging".
Met het oog op zaterdag 17 november 2001, de
onthulling van een aantal straatnamen in de
nieuwbouwwijk Marslanden met o.a. Loorlaan.
Hoe stelt u zich dat voor? "Weet je, het is,
altijd leuk, dus het kan niet tegenvallen. Te
bedenken dat mijn man in 1975 is overleden en
nu wordt zijn naambordje onthuld, dat is toch
prachtig!" Een mooier slot kunnen we niet
bedenken.
45

46
1
Een schoolfoto gemaakt in 1949 van de Gereformeerde school aan de Weidebuurt.
Op de derde rij zitten de personeelsleden v.l.n.r.
juffrouw Hiemstra, juffrouw Smit-Dulfer, meester Henk Smit, juffrouw de Jong-Joosten, meester de Jong, mevrouw Smit en meester Smit.
En verder de bestuursleden J. Schuldink, B.J. van Lenthe, G.J. Timmermans, G.J.H. Harsevoort, J. Marsman, L. Hofsink en R. Prins

47 De Gereformeerde School aan de Weidebuurt

"Plat ni-js"
De warkgroep Dialect hef veur dit midwinternummer van "Rondom den Herdenbergh" heur keuze
loaten vallen op een onderwarp dat uutgespreuken bi-j disse tied van 't joar past. A'j vrogger in de
decembermoand 's oamds rond een gezellig snorrende kachel of bi-j 't open vuur zaten en de
stormwind um de hoeken van 't huus gierden, dan kwamen de verhalen lös. Va of groffa gung over
vrogger vertellen. Eerst mooie verhaalties, maar goandeweg as de kinder andrungen ok geheimzinnige
vertelselties. Over spoeken en heksen en bi-jgeleuf. Het was soms zo spannend, dat de kinder
doarnoa van angst gien voete meer buten de deure dörven te zetten.
Tegenwoordig vindt gieniene het mooi um veur bi-jgeleuvig an ekeken te worden. Dat oonze veurolders
d'r last van hadden is niet zo'n mirakel want wat wussen die nou van oorzaak en gevolg?
Toch zit 'r diepe in oons gemoed nog wel restanten van dat olde volksgeleuf Hoe vake zegge wi-j
niet te pas en te onpas se: "Loa'k 't ofkloppen?" of: "'t Is of de duvel d'r met speult?" En woar
komp de uutdrukking vandoan: "Scharven brengt geluk?" Wat is d'r nog over van het bi-jgeleuf "in
en rondom den Herdenbergh?" Hieronder volgt een bloemlezing uut de talrieke verhalen die oons
ter ore kwamen over bi-jgeleuf en anverwante zaken. Ie zult, net as wi-j, tot de opmarkelijke
ontdekking kommen dat "er méér is tussen Heemse en Collendoorn!"
Per ongeluk
't Is bekend dat ok in oonze tied een bruidegom
soms zien bruid over de drumpel van de
woning draagt. Vrogger was dit niet enkel uut
behulpzaamheid of gewoonte maar um te veurkommen
dat de bruid zol strukeln over de
drumpel. Want dat veurspelden ongeluk! In
1929 mut 't nog gebeurd ween in een klein
huussie an 't Kanaal dat Mans zien Lubbegien
over de drumpel dreug woarbi-j ze zich zo akelig
het heufd stootten an 't bovenste kozien dat
ze d'r drie dagen naar van was.
Warkgroep Dialect
Zwatte katte
't Is nog gien vieftien joar eleden dat Jans, die
barre bi-jgeleuvig was, de warkplase van zien
baas komp binnen stoeven met de mededeling :
"Jonges, kiek uut want d'r is mi-j net een zwatte
katte veur de fietse langs evleugen. A'j niet
oppast gebeurt d'r hier vanmiddag vaste een
ongeluk". lederiene had schik en ze begunden
Jans te ploagen deur steeds "miaaaauw" te roepen.
Jans die boven op een ledder stund, worden
op 't lesten zo helg, dat e noar beneden kwam,
een veurhamer greep, over een balkie strukeln en
zien grote tie brak.
Veurspoeksel
Lange veurdat de eerappelmeelfebriek in Lutten
d'r was, op een pikduustere oamd, zoda'j gien
haand veur ogen konden zien, hef olde Gait
schuun tegenover 't "Jachthuus" overal grote
lichten zien braanden. Hi-j dörfden hoaste niet
umme te kieken en maakten rap dat e weg kwam.
Het duurden tien tellen en toen was 't weer hardstikke
duuster maar toen e bi-j de griffemeerde
karke nog ien keer achterumme keek, gebeurden
het weer. Drie keer achter mekare en toen was 't
over. Drie joar later (1900) stund op die plekke
een grote eerappelmeelfabriek, de Baanbreker!
48

't Spoek in Hiemse
't Was in 1949. A'j 's oamds in donkern een
wandeling deur Hiemse maakten, dan heurden
ie in de buurte van Huus Welgelegen woar van
Ittersum woonden, rare geluden. Bloazen en
zuchten, vermengd met gesmoorde
kreten...Mensen bleven even stoan maar maakten
weer gauw dat ze wegkwamen. Kinder dörfden
's oamds niet meer noar buten en lusterden
in huus noar de vrömde geluden. lederiene flusterden:
"Het spoekt bi-j de olde mevrouw."
Totdat 't roadsel op elöst worden: In de hoge
bomen rond Welgelegen huusden twee stel hele
grote katoelen, die mekare de bruudplaatsen
betwistten in de olde schösstienen van 't Huus.
lezer
Heur hele leven had Janna al in Boalder
ewoond en nooit eerder had ze zo'n geluud
eheurd. Altied as ze 's oamds veur 't noar bedde
goan even butenumme noar 't "huussien" gung,
heurden ze dat vrömd geluud van iezer op
iezer...Zol 't een veurteken ween? Enkele
joaren later, in 1905, was de spoorlijn
Hardbarg-Grambargen an elegd...langs de
Boalderdiek.
Dwaallichies
In de tied dat 'r nog gien electriciteit was,
waren d'r veule mensen die dwaallichies zagen.
Op donkere oamden beweugen ze zich over de
heide en op 't vene. En 't was of de duvel d'r
met speulden...Precies op die plekken kwam
later een huus te stoan, of d'r worden een weg
an elegd! Zo is deur een Boaldenaar ok de
anleg van de N 34 veurspeld! Maar wat de kinder
van Berend en Annegie altied zagen in de
bochte van de Dedemsvoart is later wel an 't
licht ekommen. Zi-j zagen in duustern altied
een glunig lichie op en neer daansen langs 't
water. Het bleek de peerdejager te ween, die
zittend op zien peerd een sigare rookten. (Dat
peerd trok een schip voort an een lange liende
en het pad langs 't water heetten 't jaagpad)
Huusdoeve
Ze konden heel old worden, die huusdoe-ven.
Altied höng zien kooi boven de deure noar de
deile. Al bugend koerden e doar
zien ientonige liedtie: Roekoe, roekoe. Die
kooi mos persé boven een deure hangen woar
men dagelijks tientallen keren deurhèn mos.
Volgens het bi-jgeleuf zol de doeve bepo-alde
ziekten van de huusgenoten overnemen veural
huidziekten. Toch mos Lamers-Evert op
doktersadvies de huusdoeve weg doen umdat e
astmatisch was....(Evert)
Braand
Groffa zien groffa leup op een donkere oamd
van Collendoorn noar Hiemse. Wat zag e doar
toch veur een groot licht flakkeren an de lucht
in de richting van Rheeze?" 't Leken wel vlammen.
En dat gekke geluud. 't Deud hum denken
an 't gesnor van een spinnewiel! D'r stiet vaste
een huus in braand, dacht e. Maar iniens was 't
vuur weer weg. Wonderlijk, gien mense had
iets verneumen.... Toch braanden op die plekke
precies een joar later een boerderi-je of en 't
gekke was dat 't spinnewiel van zien dochter,
dat uut eliend was, ok in de vlammen op gung!
Tonnis
Dat in veurige eeuwen bi-jgeleuf en bovennatuurlijke
zaken ok een grote rolle speulden in
het dagelijks leven van de Hardenbargers vertelt
het volgende schriftelijke bericht uut het
archief van de Drost van Salland (1706) Zekere
Tonnis Jansen Sluckien heeft verklaard dat hij
terugkomende van de begrafenis van Tonnis
Tonnissen bij de schole in de Achterstraat een
gezichte (visioen) heeft gezien, vertonende
wijlen burgemeester Harmen Cuiper, zoals hij
die persoon in leven heeft gekend. Hij had een
muts op en een bijl en schuppe onder de arm.
Daarna is Tonnis Jansen Sluckien naar
herberg "de Prins"
gegaan om te drinken .....
(Wi-j bint van mening dat Tonnis éérst in de
Prins ewest is en toen langs de schole, enz.)
De noagalm van het olde bi-jgeleuf klinkt nog
in een heleboele benamingen tot in oonze
moderne tied deur: kloavertie viere, zwaluwen,
hoefiezers en mascottes brachten oe geluk. Het
geschreeuw van aksters en kraaien bracht ongeluk,
net as een verenkraans in 't kussen en het
getal 13.
49

Met de helm geboren worden, betekent letterlijk
dat een kind bi-j de geboorte het vlies over
zien gezichie hef. Zo'n kind zol dan butengewone
gaven hebben, b.v. de toekomst kunnen
veurspellen. ("Het tweede gezichte")
Een old spreekwoord zeg: Waart oe veur de koe
van veuren en 't peerd van achtern en veur de
schijnheiligen van alle kaanten. Vrogger mos ie
oe overal veur in acht nemen aans gebeuren d'r
de gekste dingen: Gien Worstepinnen maken
veurdat het varken eslacht was, gien kinderwagen
kopen veur het kind geboren was, niet
onder de liende deurlopen a'j een kind verwachtten,
(dan kreeg het een streep over 't gezichie),
niet tegen de Pinkstern trouwen, want: de
Pinksterbruid is de zegen uit.
Zo kunne wi-j wel an 't opnumen blieven. Bijveurbeeld
de schrik veur witte wieven (nevelflarden?);
het ophangen van de noageboorte
van een veulen; al die moatregels tegen blikseminslag:
een vlierstruke bi-j huus, lindebomen
veur 't huus, huuslook op het dak maar wie hef
ooit eheurd dat men op de hoek van 't huus een
porseleinen pottie in de grond stopten tegen 't
onweer?
En wat was een beproefd middel tegen wratten?
Juust, net zoveule knuppen in een touwgie leggen
as da'j wratten hebt, het touwgie twee spit
diepe begraven in de grond en as dat verrot is,
bi'j de wratten kwiet.
Wi-j stopt ermet, aanders wordt het ronddreien
in een heksenkring of graancirkel. Wie meer
weet over bi-jgeleuf in welke vorm ok, kan bellen
met een lid van de warkgroep Dialect.
Huize Welgelegen met Links het Kerkpad dat er nog steeds is en de afgebroken boerderij van de
familie Boers
50
Op 23 september
Isabella van de
heer J.G.
lijksgedicht

De bruid kwam uit Heemse
Op 23 september 1756 traden Jan Heydenryk van Coeverden, heer van Wegdam, etc, en Allegonda
Isabella van Raesfelt, freule van Heemse, in het huwelijk. Een bevriende relatie van het bruidspaar,
de heer J.G.Flucy, maakte voor hen een lofdicht, een letterkrans. In dit artikel willen we dit huwelijks
gedicht wat nader bekijken.
Het paar
Johan Heydentryk, of zoals latere bronnen
steeds spellen: Jan Heydenryk, werd in 1730
geboren op Wegdam, een Twentse havezate in
de buurt van Goor. Diverse bronnen noemen 22
mei als geboortedatum, maar de trotse vader,
Arend Daniël van Coeverden, vermeldt in zijn
dagboek: Den 18 Majus is mijn Vrouw
(Geertruid Lubbewina van Coeverden tot
Rande) verloost van een Soon savonts om elf
uiren, het is op een hemelvaartsdag geweest en
mijn Soon is op Sondag voor de middag den 21
Majus 1730 gedoopt door dominee Slaterius in
de Goorse keerke, en is geheeten Jan
Heidentryk, ik heb het selfs gehouden voor den
predikstoel."
In 1755 werd Jan Heydenryk toegelaten in de
Ridderschap van Overijssel. Zijn havezate, het
Wegdam, werd daarvoor getaxeerd op ruim
K. Oosterkamp
Alliantiewapen boven de toegangsdeur van Huis Wegdam
25000 gulden. Deze hoedanigheid en ook de
uitstekende vooruitzichten hadden van hem een
geschikte huwelijkskandidaat gemaakt voor de
freule Allegonda Isabella, dochter van Evert
Eibert Anthony van Raesfelt en Jacoba
Henriëtte Arnolda van Uterwijck tot Heemse.
Zij was gedoopt op 10 februari 1737 te
Heemse. In 1731 was er in het gezin Van
Raesfelt ook een dochter Allegonda Isabella
geboren, maar dit meisje was al voor 1737
gestorven. In totaal hadden de ouders tien kinderen
gekregen, waarvan Allegonda Isabella de
laatste was. Isaac Reinder, haar broer, zou later
Heer van Heemse worden. Van het gezin Van
Raesfelt zou Arent later zeer invloedrijke posten
in Overijssel bekleden: zijn schoonvader
Wolter Johan van Haersolte tot den Oldenhof
was van 1732 tot 1746 drost in Salland, zelf
bekleedde hij het drostambt van Haaksbergen.
51

Door dit huwelijk relateerde Jan Heydenryk
zich met een van de vooraanstaande geslachten
in Overijssel.
Na de voltrekking van hun huwelijk, dat om
moverende redenen plaatsvond in Breda -
bekleedde Jan Heydenrijk daar een militaire
functie? - vestigde het jonge paar zich op
Wegdam. Het huwelijk zou gezegend worden
met zeven kinderen. Ondanks de voortreffelijke
papieren van Jan Heydenryk: bezit van een
havezate, lid van de Ridderschap, door het
huwelijk verbonden met invloedrijke personen
en erfgenaam van een aantal aantrekkelijke
nalatenschappen, ging een aantal voor hem
belangrijke en lucratieve ambten aan zijn neus
Huize Wegdam
Het huis
De havezate Wegdam werd al vroeg in de 15de
eeuw het domein van een tak van het geslacht
Van Coeverden. De bisschop van Utrecht
beleende namelijk dit "vri en eigen guet" aan
Reinolt en Wolter van Coeverden. De huidige
52
voorbij. Wel werd hij in 1762 raad in de
Admiraliteit van Westfriesland en het
Noorderkwartier, in 1771 raad in de
Admiraliteit van Friesland, in 1782 rechter van
Kedingen en bekleedde hij overige functies als
bestuurder en drost van Haaksbergen, was hij
borgman en ouderling. Toen hij naast andere
aankopen in 1773 De Slangenburg bij
Doetinchem had gekocht voor de som van
250.000 gulden, bleek dat hij het economisch
tij wat verkeerd had ingeschat en "vertilde" hij
zich aan deze aankoop.
Jan Heydenryk overleed op 1 juli 1789 te
Wegdam. Zijn vrouw zou hem dertien jaar
overleven: zij stierf, ook op Wegdam, in mei
1802.
vorm kreeg het huis door de ver- of misschien
wel herbouw in 1757/1758, toen het geschikt
werd gemaakt om naar de eisen van die tijd te
worden bewoond. De relatie tussen het geslacht
Van Coeverden en Huize Wegdam bleef
bestaan tot 1897, toen nazaten van de Van

Coeverdens de havezate, met 130 ha grond en
enkele pachtboerderij en verkochten aan Graaf
Van Aldenburg Bentinck en zijn vrouw Maria
Cornelia van Heeckeren van Wassenaer, heer
en vrouwe van het ernaast gelegen Weldam,
waarmee het Wegdam voortaan als een geheel
zou worden beheerd. Lange tijd bleef Wegdam
onbewoond. Na 1964, na een grondige restauratie
kreeg het de bestemming van een exclusief
"huurhuis".
Het is een rechthoekig, strak symmetrisch
gebouw met de - verhoogde - toegangsdeur in
De tekst begint met een mooie S
De tekst
het midden. Boven deze deur is een alliantiewapen
aangebracht met de wapens van Van
Coeverden en van Van Raesfelt. Ook dit stamt
uit het midden van de 18 de eeuw. De symmetrie
die bij dergelijke huizen kenmerkend is,
werd niet doorgevoerd in de belendende bouwhuizen.
Meestal is zo'n huis voorzien van twee
bouwhuizen aan weerskanten, het Wegdam
heeft er alleen een ter linkerzijde, waardoor
deze havezate ook wel "vleugellam" wordt
genoemd.
LETTER-KRANS
Gevlogten op het Hoog Adelyke Huwelyk
VAN DEN
HOOG WELGEBORENEN EN GESTRENGEN HEER
DEN HEER
JAN HEYDENRYK
Baron van Coeverden, Heer tot den Wegdam, Beschrevene in de Ridderschap van het Landschap
Overyssel, Verwalter Drossaart te Haxbergen, Borgman en Ouderling der Stad Goor, etc. etc. etc.
MET DE
HOOG WELGEBORENE EN GESTRENGE FREULIN
ADELGUNDA ISABELLA VAN RAASFELT
Freulin tot Heemse.
Plegtig voltrokken binnen de Stad Breda, op den 23. Van Herfstmaand, 1756
"Deze dag is een dag van goede boodschap, wat zou ik dan zwijgen?" 2 Kon.VII:9.
53

54
Schoon Mars de Zwaarden wet, en men hoort Krygs-Trompetten,
De Liefde laat zig dog, in 't minste niet verzetten,
Of reeds een schoon Diaan, verheft is op de Jagt;
En met haar Boog en Spies, het Wild te vellen tragt:
De Liefde is het dog, die ander lust kan baren,
En al dit tydverdryf, gewillig heen laat varen,
De Liefde is het ja, die steeds den Ryks-staf zwaait,
En met voorzienigheid, der deugden noodlot draait,
Die door haar groote kragt, doet Alexanders zwigten,
En Janus Tempel zelf, in 't grootst gewoel oprigten;
Dit hoort men aan 't gejuich, van Altrink en Doren,
Het Huys Heemse roept: den dag is nu geboren,
Waar op Jan Heydenryk, de Neef van Coeverdens Rand,
Word Schoonbroeder van de Drostbestierder in Salland,
Zyn Zoon den Heer-Captein, en Raasfelt die geëerd,
Haxbergens Recht handhaaft en 't onheil staag verweert
Wiens oudsten Broeder men, tot Hoofdman in het Veld,
Manmoediglyk aanschouwt, en wyslyk ziet besteld,
O schoone blyde dag, het morgenroot moet wyken!
En Febus fraaye Vrouw, haar floers zelf nederstryken,
Wyl uit het Wegdams Bos, de Vogelen weergalmen,
Gelyk men in 't Twentsche Goor, zingt Gode Dank-Psalmen,
Mids haren Borg-Heer zig nu in den Echt begeeft,
Hoe Coeverdens en raasfelts, in 's Lands History-blaan,
Met rode Letters nog, tot een gedagt'nis staan,
Voor Telgen uit een kroost, en Adelyken stam,
Ten tyde reeds bekend, eer Berent van Galen kwam (a)
En hoe haar dapperheid, Westphalen overkraayde,
Als Munsters Bisschops Volk, ons Krygsheyr nedermaayde,
Gemaagschapt in het bloed der wakk'ren Haarsolten,
Als men in 't Wapen-Schild, ziet door een gesmolten.
Maar dag, hoe aangenaam, men ziet dog Tranen schieten,
Wyl Goorsche Burgery, de Eer niet mag genieten,
Haar Borgman en Bruyd, als een der Ouderlingen,
Voor 't Godlyk Echt-Altaar, roepend na te dringen:
Al zeggende veel geluk, van 't Wegdam, Coeverds Zoon,
Oogappels liefste zwart, Uwes Vaders eenigst Kroon,
Gy Troetelkind, zo lang van tantes opgevoed,
Wy hopen dat Uw God, nog Eeuwen lang behoed
Ons trouwe is voor Uw, wy makent 't Wereld kond,
En voor Uw Isabel, als mee Uw Adelgond,
Dog wy misgunnen ook, uwe gunst en gena,
Die Gy bewezen hebt, aan Willems Stad Breda.
Maar wangunst nu vertrekt, de Liefd' zal Zegepralen,
Wy zullen Heydenryk, eens deftig binnen halen,
En tonen hoe wy zyn, terwyl Hy is goetaardig,
Met achtinge bezielt, die Hy van ons is waardig:
Gelyk zyn Heer vader was, die ons heeft wel onthaalt,
En voor onze liefde pligt, gulhartig betaalt:

De Digter spoort ons aan, Hy roept Burgerheeren,
Ik kan zelf niet, met schietgeweer verkeeren,
Gaat gy voor in den Rey, als oude Twentse Helden,?
Dat men van uw gedrag, de Ridderschap kan melden
Hoe groot onze agting is, voor ouden Adel,
Die voor 's Lands veyligheid, den Ruyter uit den sadel
Eens hebben ras geligt, Als ons de Bisschops joegen,
En met hun Myter-staf, als Donder-stenen sloegen.
Wel Baron my dunkt, de Goden zouden dry gen,
Als ik op dezen dag, met Zegen wensch mogt zwygen!
Gezegent zyt Gy dan, die in des Heeren Name,
Komt heden dezen dag, met Isabel te zame,
En viert het Huuw-Feest nieuws, op uw Huys Wegdam,
Alwaar uw Levens-ligt, het eerste oorspronk nam!
Terwyl Haxbergens Volk, uw komt met my begroeten
Als een Verwalter Drost, eerst onlangs ingehult,
Die al het pleitgeding, zult slissen met gedult.
Veel Zegen zy uw dan, met uwen schonen Buyt,
Met uwe Ziels Vriendin, Heer Raasfelts jongste Spruyt,
Gezegent moet Gy zyn, met dees uw Sprinkader,
Vol Edelmoedigheid, als eertyds haar vader,
Een Overste des Volks was, manmoedig in den stryd,
Wiens Naam de Eeuw verduurt, en niet slegs dezen Tyd:
Treed binnen in den Zaal, en zyt tans zeer verheugt
Vermaakt uw met Mevrouw, de Huysvrouw uwer Jeugt
Zo als Mevrouw natuur, ik hoop uw zelf zal leeren,
Terwyl Godin Diaan, is beesig met stoffeeren,
De Tafel opgeschikt, met Wyn en heerlyk Wild,
Waar aan de Digter nooit in Goor ziyn homger stilt.
Zet op de Lauw'rier-Kroon, volbrengt den pligt der Min
Wyl Isabel uw is, een lieffelyke Hindin, (b)
Gaat Heer Bruygom heen, vermaakt uw in haar borsten
Dan zal uw Herte nooit, na ander Nectar dorsten.
De wacht, zeer lieve Bruid, is uw ook aanbevolen,
Dat Heer van Wegdam moet, steeds in uw liefde dolen,
Ziet Hymen is gereed, Vrouw Juno staat bereid, Te
brengen uw naar 't bed, zeer zagt en fyn gespreid.
Gerust dan aan het werk, Baron Jan Heydenryk,
En teelt de eerste Nacht, een Zoon naar Uw"s gelyk,
God schenk een manlyk Oir, ik weet geen beter raat,
Ten besten voor U Stam, voor Land, voor Kerk en Staat,
Uw Zaad hoop ik dat sproey, myn wensch zal niemant wreeken,
Als Wilgen fris en jonk, aan schoone Waterbeeken,
De Vree blyf in Uw Huys, de Eendragt eier Uw Stam,
En als Gy van de Aard, verschijnen zult by 't Lam,
Wensche ik dat Zaligheid, Uw eeuwig dan verzel,
By Vader Abrahams Volk, met Uwe Isabel,
Om met der Eng Ten Schaar, ja met den Ouderlingen,
En Uwe Adelgund, een danklied steeds te zingen!

Uit innige Hoogagting door UW HoogWelgeb.
Onderdanigste Dienaar
Joh. Godfr. Flucy
Goor den 20 Herfstmaand 1756
Bespreking van de inhoud
Het is een bijbelwoord dat de dichter oproept
om te spreken van de goede boodschap. De
eerste regel verwijst naar oorlog: de God van
de oorlog, Mars, scherpt de zwaarden. Van
1756 tot 1763 woedde er in Europa zowel op
het land als op zee de Zevenjarige Oorlog. Met
moeite slaagde de Republiek erin om neutraal
te blijven. Deze situatie biedt de dichter gelegenheid
om de tegenstelling tussen het vernietigend
oorlogsgeweld en de aangename en vredige
rust in deze landen te beklemtonen. Hier is
ruimte voor (jacht)vermaak en hier kan de liefde
de scepter zwaaien. Het huis Heemse kondigt
de blijde dag aan dat de voortreffelijke Jan
Heydenryk familie zal worden van de Van
Raesfelts. De verwijzing naar het drostschap in
Salland berust kennelijk op een misverstand.
Deze dag zal worden begeleid door psalmgezang
uit het Twentse Goor, terwijl ook de
Huize Wegdam frontaal
56
vogels in het Wegdamse bos zich zullen laten
horen. Zowel bijbel als Gods tweede boek, de
natuur, zingen bij deze gelegenheid Gods lof.
Beide families hebben hun sporen verdiend in
de vaderlandse geschiedenis. De dichter herinnert
aan het verzet dat geboden werd aan
Berent (Christoph Bernhard) van Galen, bisschop
van Münster, die tot twee keer toe het
grondgebied van de Republiek binnenviel en
tijdens het beleg van Groningen de bijnaam
Bommenberend ontving. Ook de familie Van
Haersolte, een vooraanstaand Overijssels adellijk
geslacht is gelieerd aan ons paar. De Goor
se burgerij treurt dat het huwelijk in Breda
plaatsvindt en niet bij hen. Pas nu wordt de
bruid toegesproken met haar beide namen. Het
lijkt alsof de dichter deze twee namen
benadrukt vanwege de rijkdom aan kwaliteiten:
deze bruid telt voor twee. Nu zal hier het
bruidspaar feestelijk worden verwelkomd, het
feest zal op Wegdam zijn herhaling krijgen. De
bevolking staat klaar, het huis staat in
feesttooi, de tafel is feestelijk geschikt en zeer
goed voorzien van spijs en drank.

De bruidegom mag zich verheugen in zijn
bruid, de beschermgodinnen van het huwelijk,
Hymen en Juno, staan klaar om de consummatie
van het huwelijk te arrangeren. De bruidegom
wordt in niet mis te verstane bewoordingen
aangespoord om in deze eerste huwelijksnacht
een zoon te verwekken, niet alleen als
stamhouder, maar ook als steunpilaar voor kerk
en staat. Moge vrede en eendracht dit huisgezin
begeleiden en als eens het moment van het
aardse verscheiden daar is, moge dit paar dan
instemmen met de engelenschare om hun danklied
te zingen.
Het huwelijksgedicht als genre
Het huwelijksgedicht bevat een aantal te verwachten
elementen: de lof op bruid en bruidegom
met het etaleren van hun voortreffelijke
eigenschappen, de oproep om hulde aan het
bruidspaar te brengen en de wens dat geluk en
voorspoed hun deel mogen zijn. De
vrijmoedige toon waarop de bruidegom wordt
aangespoord om aan het (huwelijks) werk, het
verwekken van nageslacht, te gaan zou ons
echter enigszins kunnen bevreemden. Niet
zozeer vanwege het shockerend effect op ons
(begin 21 ste eeuw en wel wat gewend op dit
gebied), maar we hadden deze bewoordingen
misschien niet verwacht in een huwelijksgedicht
voor adellijke personen, behorend
tot de elite van de Republiek, in de 18 de eeuw.
Met andere woorden: zouden Jan Heydenryk
en zijn vrouw wel van dit gedicht gediend zijn
geweest?
Het huwelijksgedicht of epithalamium werd als
genre reeds in de Oudheid beoefend. In de tijd
van de Renaissance, in Nederland 17^ e eeuw,
werd het bijzonder populair. Een huwelijk van
enige standing diende opgesierd te worden met
een gedicht, het liefst ook van literair gehalte.
Zo'n gedicht zou het huwelijk lange tijd kun-
nen begeleiden, tot zelfs na de dood, want "wie
schrijft, blijft". Zoals dat voor alle literaire
genres gold, golden ook voor het maken van
huwelijksgedichten vaste regels en voorschriften.
Scaliger (1540 - 1609), een zeer vooraanstaand
geleerde van het renaissancetijdvak, die
zich o.a. bezighield met de literaire theorie,
noemt in zijn Poëtica een aantal regels: de
bruid moet zich uit medelijden laten overmannen,
zij vreest de komende strijd en ziet vooruit
op de overwinning, er is de wens voor een
spoedig — mannelijk - nageslacht, de gasten
worden welterusten gewenst, de bruidegom
moet aan het werk.
Een aantal aanbevelingen heeft onze dichter
opgevolgd. Hij overtreedt daarmee dus geen
fatsoensregels, maar sluit zich aan bij een literaire
conventie, hij doet wat er van hem wordt
verwacht. Bovendien oordeelde men dat de zin
van het huwelijk vooral gelegen lag in het verwekken
van nakomelingen. Het was dus niet
vreemd dat het huwelijksgedicht een aansporing
bevatte tot de consummatie van het huwelijk.
In de loop van de 18" e en zeker in de 19" e
eeuw ontwikkelde zich een burgerlijke moraal
waarbij dit soort bewoordingen van seksueel
gedrag als minder passend werden gewaardeerd.
Maar in 1756 kon het nog wel zo gezegd
worden, zeker binnen het genre van het huwelijksgedicht,
en gelet op het feit dat dit huwelijk
werd gezegend met zeven kinderen, heeft Jan
Heydenryk zich de woorden van de dichter ter
harte genomen.
Bronnen:
Het huisarchief van Huize Weldam (met dank
aan de heer Zandvoort, rentmeester)
A.J.Gevers en A.J. Mensema: De havezaten in
Twente en hun bewoners, Zwolle, 1995
M.A.Schenkeveld-van der Dussen;: Bruiloftsen
liefdeslyriek in de 18 de eeuw: de rol van de
literaire conventie. NTg67, pag. 449 - 461
57

Een minnelijke schikking
Nadat er in de Gereformeerde Kerk te Heemse in 1945 een scheuring had plaatsgevonden die tot heftige
onderlinge verdeeldheid aanleiding gaf wist men toch na enige tijd, althans wat betreft de materiële
zaken, tot een minnelijke schikking te komen.
J.Slotman {emeritus-predikant van de
Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt te Enschede-Noord
tegen 4 stemmen 1 Op 7 december 1945 besloot de kerkenraad van
). De tegenstemmers verklaarden
de Gereformeerde Kerk te Heemse zich vrij te zich niet bij het genomen besluit te kunnen
maken van de door de Generale Synode opgeleg- neerleggen en daarom voortaan aparte kerkdiensten
de binding aan haar uitspraken over Verbond en te zullen gaan beleggen. Over de aanvangstijden van
Doop. De kerkenraad nam dit besluit met 14 de diensten (de Vrijgemaakten vroeg, de
De voormalige "Weidebuurtkerk" (in 1979 afgebroken) 58
P R E D I K B E U R T E N
Uit Salland's Volksblad 1947

Synodalen laat) werd een voorlopige afspraak
gemaakt. Op zondag 9 december werd na de middagdiensten
in de kerk te Heemse en in de hulpkerk
te Rheezerveen het besluit tot Vrijmaking
aan de gemeente meegedeeld. Op zondag 16
december werd duidelijk dat 65% van de gemeenteleden
de kerkenraad volgde in de Vrijmaking en
dat 35% met de vier tegenstemmende ambtsdragers
zich achter de Synode bleef stellen. Al vrij
gauw na de breuk kwamen er namens beide kerkenraden
gesprekken op gang over de kerkelijke
goederen.
Het wilde daarbij bepaald niet vlotten. De sleutel
van de pastorie werd via een kort geding toegewezen
aan de vrijgemaakte kerkenraad. De rechter
overwoog daarbij, dat, naar het in de
Gereformeerde Kerken op dat moment geldende
kerkrecht, een plaatselijke kerk een zelfstandige
en volledige kerk is en dat een kerkenraad van een
plaatselijke kerk het recht heeft om geloofsredenen
zich los te maken van het kerkverband. De
rechter was daarom van oordeel dat de
Gereformeerde Kerk van Heemse na haar
Vrijmaking "dezelfde is gebleven als de oorspronkelijke
ongedeelde Gereformeerde Kerk van
Heemse".
De samensprekingen over de kerkelijke goederen
sleepten zich na deze rechterlijke uitspraak voort,
onverkwikkelijke toestanden deden zich soms
voor. Uiteindelijk kwam men gelukkig op 14 juni
1948 er uit. Er kwam een minnelijke, d.w.z. een
niet door de rechter afgedwongen, schikking tot
stand. Aan beide kanten was daarvoor dankbaarheid.
De getroffen schikking kwam in het kort op het
volgende neer. De Vrijgemaakte Kerk zou alle
goederen behouden. Zij zou echter aan de
Synodale Kerk uitkeren driezevende gedeelte van
vijfenveertig duizend gulden, zijnde de in onderling
overleg getaxeerde waarde der kerkelijke
goederen, te weten een bedrag van - naar boven
afgerond - negentien duizend en vijf honderd gulden.
Bovendien zou worden uitgekeerd drie
zevende gedeelte, zijnde tienduizend en vijfhonderd
gulden, van het per 7 december 1945 aanwezige
banksaldo van kerk en diaconie.
Verder werd overeengekomen dat de kerkenraad
van de Synodale Kerk gedurende dertig jaar het
recht zou hebben van inzage van notulen en verdere
archiefstukken betreffende de periode voor 7
december 1945. Ook werd bepaald dat de
Vrijgemaakte kerkenraad aan de Synodale Kerk
gelegenheid zou verschaffen tot het houden van
godsdienstoefeningen en vergaderingen, totdat
deze over eigen lokaliteit zou beschikken. Van
Synodale zijde zou hiervoor een vergoeding worden
betaald van dertienhonderd gulden per jaar. Ik
kan niet nalaten punt 8 van de overeenkomst letterlijk
weer te geven. Er waren nog processen
aanhangig: een appèl bij het Gerechtshof te
Arnhem en een over het bodemgeschil te Almelo
- wie is de voortzetting van de Gereformeerde
Kerk en dus eigenares van alles? Punt 8 van de
minnelijke schikking luidt aldus: Gemelde processen
zullen op verzoek van partijen eerstvolgende
dienende dage van de rol worden geroyeerd.
Synodaal en Vrijgemaakt Heemse zouden
dus niet meer tegenover elkaar komen te staan
voor de burgerlijke rechter. Hoe diep te betreuren
de kerkelijke breuk ook was en is, ik ben er nog
altijd dankbaar voor dat het in ons dorp wat de
kerkelijke goederen tot een minnelijke schikking
mocht komen. Het is mij niet bekend of dat ook
op andere plaatsen in onze omgeving is gebeurd.
Het ligt mij zo bij dat er in Bruchterveld ook een
of andere overeenkomst tot stand is gekomen: de
Synodalen het kerkgebouw, de Vrijgemaakten de
pastorie, als ik het wel heb. Ik zou het graag willen
weten hoe dat op andere plaatsen was.
1) Voor het besluit tot Vrijmaking stemden de
ouderlingen E. Smit, G.H. Gerrits, R. Prins,
R. Timmermans, J.H. Schutte, G. Hutten en de
diakenen G.J.H. Harsevoort, J. Hofsink, J.B.
Oostenbrink, H. Zweers, H. Lamberink, G.J.
Harsevoort B.H.zn, en E. Schutte B.J.zn.
Tegen stemden de ouderlingen F. Pullen, H.
Veurink, G. Timmerman en de diaken G.J.
Jurjens.
Ouderling L. Waterink was wegens ziekte niet
aanwezig op de vergadering waar het besluit
tot Vrijmaking werd genomen. Hij stemde
echter wel met het besluit in.
59

Bijnamen D. en J. Hofsink
1 Visschers Jan Hakkers
2 Wolters Roelf Ribberink
3 Schoonekamps Gait Veurink
4 Graads van Geerts Diene Gerrits
5 Luggers Koersen
6 Jan van Geerts Gerrits
7 Gait Jan van de Visscher Hakkers
8 Seine van Derks van der Velde
9 Jan van Lapluuks Kleinluchtenbeld
10 Willem van Otten Jan Hamhuis
11 Freek van Kasmes Gaije Zweers
12 Jan van Dekkers Gait Bouwhuis
13 Jan van Korfs-Wolter ten Brinke
14 Slot-Roelf Slotman
15 Doeven-Appie Breukelman
16 Jan van Peter Willering
17 Engbers-Hendrik Hamhuis
18 Brand- Jans-Evert Gerrits
19 Freek van Snieders Gait Breukelman
19A Jan van Otten-Hendekie Meier
20 Ep van Snieders-Jan Breukelman
21 Zolt-Jan Oostenbrink
22 Evert van 't Vrèchien Zweers
23 Ab van Derk van Ab Zweers
24 Jan van Mans Brokelman
25 Visschers Ep Tempelman

inHeems
(huizen van naam 15)
Op De Brink no. 19 in Heemse staat een huis met de naam inHeems. Het is een karakteristiek "burgerwoonhuis",
zoals het in de aanbesteding in 1927 werd genoemd. Het exterieur is in de loop der
jaren nauwelijks gewijzigd.
De Raad van gemeente Ambt-Hardenberg had
op 14 maart 1927 in haar vergadering besloten
een ambtswoning te stichten voor de gemeentesecretaris.
Jan Willem Resink, commies ter
secretarie en beoogd gemeentesecretaris, had
zijn verzoek om in Stad-Hardenberg te mogen
inHeems in Heemse
Al in 1921 was de beoogde bouwgrond door de
gemeente aangekocht: het betrof een perceel
weiland van de Hardenbergse koopman F.H.
van Munster. De door de gemeente begrote
stichtingskosten bedroegen f 7000,- Bij de
publieke aanbesteding voor plaatselijke aanne-
62
K.Oosterkamp
blijven wonen afgewezen gezien: de gemeentesecretaris
moest in de standplaats wonen. Hij
was er niet in geslaagd in Ambt-Hardenberg
een voor hem passende woning te vinden. En
verzocht de gemeente dit probleem op te lossen.
mers bleek dat de laagste inschrijvers, Gebr.
Hofsink, het begrote bedrag met f 495,- overschreden
hadden. Onderhandelingen over dit
verschil leidden niet tot overeenstemming,
omdat naar het aannemersoordeel de calculatie
al bijzonder scherp was opgesteld. Daarna

werd het werk bij onderhandse aanbesteding
gegund aan aannemer W, Dorgelo uit De Krim
voor een bedrag van f 6900,-. De afgewezen
aannemers protesteerden tegen deze gang van
zaken bij het College van Gedeputeerde Staten
van Overijssel, maar die keurde na consultatie
op 29 maart 1927 het gemeentebesluit goed.
Het gemeentebestuur had zich verweerd met
het argument dat "is getracht om voor een zoo
voordeelig mogelijken prijs de ambtswoning
voor den secretaris gebouwd te krijgen en
omdat hiermede uiteraard het financieel belang
der gemeente werd gediend èn om te voorkomen
dat op de jaarwedde van den Secretaris
wegens het bewonen van de ambtswoning meer
zou worden afgetrokken dan noodzakelijk was
".
Het werd een royaal uitgevoerd burgerwoonhuis
met een representatieve uitstraling die
mede veroorzaakt werd door het typerende
Mansardedak (ook wel Mansartdak, genoemd
De zuidgevel op de bouwtekening van 1927
naar de Franse architect RN. Mansard, 1598 -
1666). Dit type dak is kenmerkend voor de laat
19de eeuwse en begin 20 ste eeuwse woningbouw.
Een Mansardedak heeft een naar buiten
geknikte daklijn waardoor zolderruimte werd
gewonnen. De aangebrachte dakkapellen hadden
tevens deze functie. Andere opvallende
bouwkundige details zijn de uitspringende
erker met balkon en fraaie balustrade, de sierelementen
in het metselwerk als rollagen en
gekartelde hoekverbinding onder de erker, een
luifel boven de buitendeur, de roedenverdeling
in de ramen en de luiken voor een aantal ramen.
In de gevel boven de erker is in het metselwerk
een dubbel kruis aangebracht als ornament: een
kruisteken met twee dwarsbalken De balustrade
op het balkon is gemaakt van gegoten wit-beton
en in 1991 aangebracht en voegt zich uitstekend
in het geheel. Het gesmede rooster-werk, nog
gemaakt door smid G. J. Brunink, dat tot dan
dienst deed als onderdeel van een bakstenen
balustrade, is verwerkt in een smeedij-
63

zeren hekwerk op het achterbalkon. Behalve de
vergroting van de berging in de jaren '50 is dit
eigenlijk de enige wijziging aan het exterieur,
dat dus grotendeels nog in de oorspronkelijke
staat verkeert,
De heer J.W. Resink en zijn gezin waren de eerste
bewoners. In 1960 zou hij zowel als
gemeentesecretaris en bewoner opgevolgd worden
door drs. G. Jonker. Tot 1972 bewoonde de
fam. Jonker het pand, waarna aan de ambtelijke
status van het huis een einde kwam. De
gemeente verkocht de woning aan drs.
J.Hoeksema, docent en lid van de schoolleiding
in het Voortgezet Onderwijs. In diezelfde hoedanigheden
werd hij in 1978 opgevolgd door
Ir. J. Brouwer, die bij zijn vertrek uit
Hardenberg het huis in 1989 verkocht aan de
heer J.Breukelman, employé bij een bank.
Het perceel waarop het huis staat, vormde in
kadastraal opzicht een deel van een groter
geheel. Ter rechterzijde was in 1923 al de
64
Landbouwwinterschool gebouwd, in dezelfde
stijl als later inHeems zou worden gebouwd, en
een conciërgewoning. De school zou later,
begin zeventiger jaren, een verbouwing ondergaan
waarbij o.a. de gevel "gemoderniseerd"
werd. Ter linkerzijde heeft van 1933 tot 1966
ook nog een huis gestaan. Ter wille van de
doorbraak naar de erachter gelegen Vogelbuurt
(Meeuwenplein) moest deze woning in 1966
worden afgebroken.
De naam inHeems heeft een aardige dubbele
betekenis: het huis staat in Heems(e) en het is
een woning die mede door haar functie als
ambtswoning ook in letterlijke zin behoorde tot
de plaats. De heer J. Breukelman bracht in het
jaar 2000 deze naam aan.
Bronnen: het archief van de gemeente
Hardenberg
Met dank aan de heer J. Breukelman