Rondom bestand van 1991 8 3 dd 1-7-08 - Atlantis

1991 8/3
RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving.
Lidmaatschap f 22,50 per jaar.
Bestuur: Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand te Slagharen, voorz. W.B.
Meijer te Kloosterhaar, secr. M.J.F. Valkman te
Hardenberg, penningm. Jan Bruggers te Hardenberg, lid. L
Bruins te Vroomshoop, lid. F. Ekkel te Kloosterhaar, lid.
Gert Gerrits te Hardenberg, lid. Inge Hilbrink te
Hardenberg, lid. Mevr. G. Jonkhans-Kampman te
Radewijk, lid. Mevr. F. Kampman-Herbert te Oud-
Bergentheim, lid. L Odink te Lutten, lid.
Het adres van de secretaris is: Postbus
127, 7770 AC Hardenberg. Telefoon
secretaris: 05234-1249.
Redactiecommissie:
J.TA te Gussinklo
Mevr. D. Hesselink-Zweers
J. Weitkamp
C. Lina, eindred.
Redactieadres:
Bruchterweg 17, 7772 BD Hardenberg, tel. 05232-61274.
Bankrelatie:
Rek. nr. 3849,47.824 bij Rabobank Hardenberg.
(Postrek, v.d. bank: 812263).
inhoud: pag.
1. Van de redactie ................................................................................... 863
2. Een „wereldreis" ...................................................... Gerrit L Bakker 863
3. Monument te Kloosterhaar ...................................................... C. Lina 870
4. Geveltekens in Hardenberg en omgeving ........................ J.K. Alsema 873
5. Uit het leven van een joodse jongen in oorlogstijd (II) ......... Izak Kan 878
6. Ministerieel bezoek te Sibculo in 1929 ................................... C. Lina 882
7. „De geest van liefde en verdraagzaamheid" (de nieuwe
synagoge van 1855) (II) ......... D. Hesselink-Zweers en J.B. Weitkamp 885
8. Van de bestuurstafel . ....................................................................... omslag
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift
mag alleen na daartoe verkregen toestemming van de redactie.

Van de redactie
In de derde aflevering van „Rondom den Herdenbergh" vindt u een „Wereldreis"
van twee kinderen in de dertiger jaren die ons werd toegezonden door de heer
Fr. Baarslag. We hebben uit ons archief een aantal passende illustraties toegevoegd
aan dit sfeervolle verhaal. Freek Baarslag staat er voor in dat het voor
honderd procent zo gegaan is op die reis.
We komen vervolgens terug op de onthulling van het monument te Kloosterhaar.
De heer K.J. Alsema zond ons een interessante bijdrage over geveltekens in
Hardenberg en omgeving. Izak Kan vertelt verder over zijn ervaringen als joodse
jongen tijdens de tweede wereldoorlog. Verder kunt u lezen over een ministerieel
bezoek aan Sibculo in 1929.
Jan Weitkamp en Dina Hesselink vervolgen hun artikel over de nieuwe synagoge
van 1855. In verband met de plaatsruimte moeten enkele bijdragen wachten op
een volgend nummer, waaronder een lofzang op Heemse door de dichter George
Marquis de Thouars.
Een „wereldreis" ..... Gerrit L.
Bakker
In de dertiger en veertiger jaren voer beurtschipper Baarslag elke woensdag van
Hardenberg naar Zwolle. De reis ging door de Vecht en de Dedemsvaart via Ane
Lutten, Dedemsvaart, Balkbrug en Den Hulst. Op vrijdagavond kwam het schip
dan afgeladen weer in de haven van Hardenberg aan. De zaterdag erop werden
de goederen, die in Zwolle waren ingeladen, met paard en wagen bij de verschillende
winkeliers rondgebracht.
863

Bart en Jan kijken wel wat sip als ze dit horen, maar moeder troost hen: „Een
andere keer is het jullie beurt!"
Jaap en ik maken ondertussen een rondedansje van plezier. „Ik wou, dat het maar
vast woensdag was", zeg ik tegen Jaap. Toch zullen we nog een weekje geduld
moeten hebben. De dagen lijken traag voorbij te kruipen. Eindelijk is het dan
zover. Woensdagmorgen. Zes uur. In huize Bakker is alles al in rep en roer. We zijn
druk in de weer. Moeder pakt de spullen, die nodig zijn voor de logeerpartij, in een
rieten koffertje. Bart en Jan zullen ons naar het schip brengen. Na afscheid
genomen te hebben van va en moe gaan we naar de haven. Jaap draagt het
rieten koffertje. Als we de straat uitlopen, zwaait moeder ons nog na. Bij de haven
is Jan Willem Baarslag met zijn neef Freek druk bezig de laatste
voorbereidingen voor het vertrek te treffen. Trots stappen Jaap en ik aan boord. De
„wereldreis" kan een aanvang nemen! Freek gooit de trossen los en gaat ook aan
boord. Hij trekt de loopplank in. Even later duwen Freek en zijn oom Jan Willem
met hun vaarbomen het schip de haven uit. Bart en Jan wuiven vanaf de walkant
en roepen: „Tot ziens!" De klok van de Hardenberger kerktoren laat zeven slagen
horen. Het geluid klinkt helder in de morgenstilte. Zo varen we de havenmond uit.
Aan de overkant van de Vecht staat Hubert Baarslag, de vader van Freek, met z'n
paard te wachten. Hij is de scheepsjager. Het paard zal straks het schip trekken.
Als we goed en wel op de Vecht zijn, gooit Freek met een ferme zwaai de
scheepslijn naar de wal. Hubert grijpt het touw en bevestigt het aan het ingespannen
paard. „Vort", zegt Hubert en even later staat de lijn strak gespannen. De
vaarbomen worden in het gangpad gelegd. Op het dek hebben Jaap en ik naar al
die verrichtingen staan kijken. Langzaam zien we de Hardenberger toren achter
de bomen aan de haven verdwijnen. Jan Willem Baarslag staat aan het roer. Het is
stil langs de Vecht. Nu en dan fladderen enkele eenden verschrikt weg voor het
naderende schip. „Kijk", zegt Jaap, „hier is 't Jeudenbarchie". Hij wijst naar een
heuveltje, dat buiten Hardenberg, vlak aan de Vecht, ligt. Het is de oude joodse
begraafplaats. We varen er voorbij. Het water klotst zachtjes tegen de boeg van
864

Vechtbrug Hardenberg.
het schip aan. De zon staat net boven de horizon en schijnt al heerlijk. Het belooft
een mooie dag te worden.
Na een tijdje komen we bij Ane, waar we door de sluis moeten. Daarna zullen we
de Vecht verlaten om linksaf de Dedemsvaart op te varen. Baarslag pakt de
scheepshoorn en blaast erop. Monotoon schalt het geluid van de hoorn door het
Vechtdal. Sluiswachter Kremer weet nu dat Baarslag in aantocht is. We kunnen
hem bij de sluis al zien lopen. De grote deuren van de sluis staan open wanneer
we daar aankomen en het schip kan naar binnen varen. Kremer staat te wachten
tot het schip in de sluis is en begint met het dichtdraaien van de deuren. Als hij
865

Jager met paard bij de Dedemsvaart.
daarmee klaar is, loopt hij naar de andere kant om daar de deurschuiven te
openen. Het water spuit de schutkolk binnen. Het schip komt hoger en hoger te
liggen. Als het water aan beide kanten van de deuren even hoog is, draait Kremer
ze open. Nu kunnen we de schutsluis verlaten. Als groet steekt de sluiswachter z'n
hand op en wij doen hetzelfde. Hubert spoort zijn paard aan het schip weer in
beweging te zetten. Jan Willem duwt het roer naar rechts en het schip draait in de
Dedemsvaart, die als een kaarsrechte lijn voor ons ligt. Inmiddels is de brug in Ane
al voor ons opgehaald, zodat we direct door kunnen varen. Honderd meter verder
wordt het schip aan de wal gelegd. De loopplank gaat uit. Freek sjouwt enkele
zware pakken van boord naar de overkant van de straat. Hier woont een andere
beurtschipper. Oók een Baarslag, familie van „onze" Baarslag. Er wordt ook weer
een aantal dozen aan boord gebracht. Na een poosje gaat de reis weer verder.
Enige tijd later vraagt Jan Willem aan mij: „Wou jij wel eens even aan het roer
staan?" Dat is een buitenkansje en dus is mijn antwoord: „Wel graag, Baarslag".
Met zweet in de handen neem ik het roer van het grote schip over. „Goed recht
houden, hoor!" zegt Jan Willem nog. Ik doe mijn uiterste best, maar toch wijkt het
schip naar rechts. De boeg gaat bijna het oeverriet in! Gelukkig zijn er dan de grote
handen van Jan Willem, die het schip weer op koers leggen. „Moeilijk hè", bromt
hij. Met een rood hoofd knik ik alleen maar. We naderen nu de brug bij „het
Haantje". Baarslag zet de hoorn weer aan de mond. De ophaalbrug moet opgedraaid
worden. Als we onder de brug doorgaan, houdt de brugwachter Baarslag
de hengel, waar onderaan een klompje bengelt, voor. Jan Willem grijpt het en
stopt er het bruggeld in. Met een handige beweging haalt de man het klompje naar
zich toe en roept: „Danke". De tocht gaat verder. Doordat er een weg naast de
Dedemsvaart ligt, is het hier drukker dan bij de Vecht. De watertoren van Lutten
komt al in zicht. Eerst moeten we echter nog door de brug bij het „Jachthuis". Even
verder ligt het tramstation. „Daar komt de tram", roep ik naar Jaap. Puffend rijdt-ie
866

Ophaalbrug bij Het Haantje.
vlak langs de Dedemsvaart. Hubert pakt het paard bij zijn bit, zodat het dier niet zal
schrikken voor de voorbijrijdende tram, die rakelings langs hen heengaat. Bij het
stationnetje stopt de tram en zal daarna zijn weg naar Hardenberg vervolgen.
Terwijl we nog naar de hoge watertoren van Lutten staan te kijken, schrikken we
van het hoornsignaal, dat Baarslag geeft. We varen naar Sluis Zeven. Hier vinden
dezelfde handelingen plaats als bij het schutten in Ane. Dat neemt enige tijd in
beslag, maar het verloopt allemaal voorspoedig. De Baarslags verstaan hun vak.
Bij het verlaten van Sluis Zeven horen we het gekras van honderden kraaien. We
naderen het Colenbrandersbos, waar sinds jaar en dag een grote kolonie kraaien
huist. Ze hebben zich in de toppen van de hoge bomen genesteld en maken een
oorverdovend lawaai. We laten het bos links liggen en varen dan door de grote
„Puffend rijdt ie vlak langs de Dedemsvaart".
867

Sluis Zeven.
s-bocht in de vaart. Hier begint het dorp Dedemsvaart. Straks zullen we bij Sluis
Zes aankomen. Daar woont Opoe Trijntje. Ook dat weet Jan Willem Baarslag. „Als
we Sluis Zes binnenvaren, moeten jullie onder in de kajuit gaan en daar blijven tot
we de sluis door zijn", zegt hij. Kennelijk wil hij niet dat één van de familie ons ziet.
Waarschijnlijk omdat het teveel oponthoud zou kunnen geven. Dus gaan we het
kleine trapje af de kajuit in. We kijken door de kleine ruitjes naar buiten. Nu klinkt
de scheepshoorn. We zijn dus vlak bij de sluis. Als we die binnenvaren, gluren we
nog eens van achter de gordijntjes, maar er is niemand van de familie te
bekennen. Jammer! Enige tijd later vaart het schip de sluis weer uit. Het gaat door
het centrum van het bedrijvige dorp. Jaap en ik zijn inmiddels weer naar het dek
868

Jaap en Gerrit stuurden een ansicht naar Hardenberg, aan hun ouders.
gegaan. Ook hier valt veel voor ons te zien. Vooral aan onze rechterkant staan veel
statige huizen met mooie voortuinen. Langzamerhand verlaten we het dorp
Dedemsvaart. In de verte kunnen we de wieken van de molen in Balkbrug al lustig
zien draaien. De reis nadert zijn einde. Eerst varen we nog door een gedeelte van
de Dedemsvaart waar weinig huizen staan. Dan krijgen we aan de rechterkant de
melkfabriek. Dit is het begin van Balkbrug. Links van de vaart staat molen „De
Star". We horen het suizen van de wieken als we er langs varen. Baarslag heeft
met de scheepshoorn de brugwachter al gewaarschuwd. De brug staat al open.
We gaan er onderdoor. Daar staat tante Jansje ons al op te wachten. Het schip
wordt naar de kant gemanoeuvreerd. Freek gooit de loopplank weer uit. Na
afscheid genomen te hebben van de Baarslags, stappen we van boord. We
begroeten tante Jansje. We zijn in „De Balk". Het is inmiddels één uur geworden.
We zijn zes uur onderweg geweest en twintig kilometer van huis. De vaartocht
heeft wel lang geduurd, maar we hebben ons geen moment verveeld. Het was een
„wereldreis" voor ons ... een reis om nooit te vergeten. Een schitterende
belevenis!
Historische kleding, textiel (en mutsen) in Overijssel
Woensdag 9 oktober a.s. is er een belangrijke studieochtend in het gemeentehuis
te Almelo over dit onderwerp. Aanvang 10 uur. Kosten f 7,50.
Aanmelden: Culturele Raad v. Overijssel, Jacob Catsstraat 25, 8023 AE
Zwolle. Tel. 038-537527.
869

Monument te Kloosterhaar C. Lina
Kloosterhaar heeft op 4 mei 1991 een waardig gedenkteken gekregen ter nagedachtenis
van Albertus Weerts en al degenen die in deze streken weerstand
hebben geboden tegen de nazi-terreur in de jaren 1940-1945. In ons blad is
door de heren Meijler en Kan veel geschreven over de verzetsheld Weerts, bij
wie ze tijdens de oorlog een veilig onderkomen vonden. Onder grote
belangstelling vond de plechtigheid plaats.
De ontvangst was in het dorpshuis „'t Haarschut"
te Kloosterhaar. Op de voorste rij in
het dorpshuis zien we Prins Bernhard (tweede
van links). Links naast hem zien we Prof.
Dr. Meijler. Vierde van links is de heer Kan,
die voor deze gelegenheid overgekomen was
uit Israël. Dank zij het initiatief van de laatste
twee, de voortreffelijke medewerking van het
Hardenberger gemeentebestuur en de
bijdragen uit de bevolking, kwam het
monument tot stand.
Verschillende sprekers voerden het woord: de
burgemeester van Hardenberg, Drs. H. Smit, de
commissaris van de koningin in de provincie Overijssel, Mr. J.A.M. Hendrikxen
Prof. Dr. F.L Meijler, die een karakterschets gaf van Albertus Weerts. Mevrouw
J.C. Sickman-Weerts, de oudste dochter, sprak namens de kinderen van de
heer Weerts een dankwoord.
Mevr. J.C. Sickman-Weerts. Prof. Dr. Meijler en Drs. Smit.
870

Na afloop van het samenzijn in het dorpshuis begaf het gezelschap zich onder
grote belangstelling van de bevolking naar het gedenkteken, dat geflankeerd
werd door twee kinderen uit Kloosterhaar. De plaquette voor de gedenksteen is
nog bedekt met een doek.
Op de volgende foto zien we Prins Bernhard tijdens het onthullen van het gedenkteken.
Daarna legden burgemeester Smit en mevrouw Meijler bloemen voor het
monument. Op de achtergrond staan de schoolkinderen van Kloosterhaar gereed

om ook een bloemenhulde te brengen, De school heeft plechtig op zich genomen
het monument in de toekomst te onderhouden. Mevrouw Sickman-Weerts onthulde
vervolgens het nieuwe straatnaambord: „Albertus Weerts Plantsoen".
872

Geveltekens in Hardenberg en omgeving J.K. Alsema
Geen groter genoegen is er dan een hobby te hebben gevonden die voor de
meeste mensen een onbekend gebied vormt. Wanneer ik met anderen over
geveltekens spreek, zijn de standaard-antwoorden: „Geveltekens? Daar moet je
voor naar Twente, die vind je niet in Hardenberg!", of: „Oh ja, van die gevelstenen
in de muur, die heb ik wel eens gezien." U begrijpt: misverstanden alom. Uw
eindredacteur, de heer C. Lina, heeft mij gevraagd een artikel over geveltekens te
schrijven voor „Rondom den Herdenbergh", verlucht met wat foto's, en hij
promoveerde mij tot gevelteken-deskundige van de Historische Vereniging.
Gaarne wil ik aan zijn verzoek voldoen, maar stel voorop dat ik mij beslist geen
gevelteken-deskundige voel. U begrijpt: als je een hobby hebt, wil je daarvan
graag de achtergronden weten, in mijn geval zijn dat de geveltekens. Daarover
verwerf je dan al gauw meer kennis dan een ander, die nauwelijks weet wat een
gevelteken is. Daardoor lijkt het of je, al vertellende, een deskundige bent. Mijn
eerste opzet was en is een fotobestand (zwart-wit) van geveltekens in
Hardenberg en omstreken bijeen te brengen. Van oktober 1990 tot juni 1991
maakte ik ongeveer tachtig foto's van huizen, boerderijen en schuren waarop een
gevelteken in de een of andere vorm te zien is. Meerdere zullen nog volgen. Met
onze eindredacteur ben ik het eens dat het fotograferen en rubriceren der geveltekens
in Noordoost-Overijssel niet alleen als hobby interessant is, maar dat het
ook historische waarde heeft, zowel voor de vereniging alsook voor later.
873

Over de historische achtergronden later meer. Laten we eens kijken welke geveltekens
we onderscheiden. We kunnen ze indelen in de volgende rubrieken: 1.
paardekopmotieven; 2. donderbezemvormen en/of levensbomen; 3. uileborden;
4. protestantse geveltekens; 5. katholieke geveltekens; 6. stiepeltekens.
Daarnaast bestaat nog de zogenaamde tekentaal, die terug te vinden is op oude
merklappen, boerderijen, huizen en grafstenen.
De historische culturele kring Gramsbergen en De Krim heeft in mei 1991 in zijn
streekmuseum „Baron Van Voorst Van Lynden" een tentoonstelling met dia's en
ingesproken woord ingericht over tekentaal. Voor geïnteresseerden onder u van
harte aanbevolen om uw kennis op dit gebied te verrijken. Binnen de
genoemde rubrieken is ook nog een grote verscheidenheid, elk met een eigen
historische achtergrond. Helaas zijn veel oude geveltekens verdwenen; denk maar
aan de sloop van vele boerderijen. Vaak ziet men tekens aangebracht op plaatsen
waar ze historisch gezien niet thuis horen. U zou het kunnen vergelijken met het
bekende TV-programma: „Tussen Kunst en Kitsch". Niet wetenschappelijk
bezien kunnen we ook constateren dat daar waar geveltekens zijn geplaatst die
er van oorsprong niet thuis horen, deze tekens duidelijk nog leven bij de
bevolking.
Allereerst laat ik u wat foto's zien van diverse geveltekens, om uw blik wat te
verruimen en het kan niet anders - dat weet ik haast wel zeker -: u zult vaak
omhoog kijken of eraan huizen niet ergens een gevelteken valt te ontdekken als u
erop uit trekt, lopend, fietsend of met de auto. Ik moet u wel waarschuwen voor de
gevaren die er zijn wanneer u in de auto achter het stuur zit en aan de geveltekens
meer aandacht schenkt dan aan de weg.
Ergens las ik: „Een vader gaf zijn kinderen een kwartje voor ieder gevelteken dat
ze ontdekten, zodat hij intussen rustig kon rijden".
In Twente, maar ook in Hardenberg en omstreken, zou dat wel eens een flink
bedrag kunnen opleveren voor zijn kroost.
Op de foto links zien we een huis uit 1931 dat staat te Hierboven ziet u een
Itterbeck in de Schoolstege. Maar ook in Grams- donderbezem, te vinden:
bergen, op een schuur aan de Holthonerweg 7, Dorpsstraat 28, Klooster-
vinden we paardekoppen. haar.
874

Een uilebord in Hollandscheveld,Opgaande
22. Heel vaak vinden
we daarbij een windwijzer
in de vorm van
een paard.
Protestants gevelteken
te Baalderveld. Gevelteken
van een verlaten
dichtgespijkerde boerderij.
Bij het Boorderpad.
Achterkant van een boerderij
in Baaider, Beekberg
45 (1916).
Aan de Gramsbergerweg 34 in Loozen vinden we deze prachtige boerderij.
Hieronder ziet u een gedeelte van het linker gebouw met geveltekens.
Geveltekens zijn soms
dichterbij dan u denkt
Nadat ik drie jaar in de
Julianastraat woonde,
ontdekte ik dat mijn buurman
een gevelteken had.
Weliswaar iets verscholen
achter groen en een
televisiemast, die toch wel
afbreuk doet aan het
geheel.
U vindt dit teken op Julianastraat
2; ikzelf woon
namelijk op 2a.
875

In Lutten, aan de Dedemsvaartseweg-Zuid
39a, vinden we een
schuur met een zonnerad
als gevelteken.
Protestants gevelteken uit REKKEN bij Eibergen. Speelse
symmetrie. Hartmotief. Tweede helft negentiende eeuw. Getekend
in 1957.
876
Uilebord met gevelteken op boerderij bij Mariënberg.
Hartmotief. Initialen van de boer-bouwheer: W.T. Vijf
gleuven als symbool van het lijden van Christus.
Getekend in 1955.
Vervolgens een foto van
het gevelteken op de boerderij van W. Timmerman,
Hardenbergerweg 1 te Mariënberg. Architect J. Jans
tekende dit en plaatste er een passend onderschrift
bij.
1. Levensboom met een hart (liefde),
anker (hoop) en kruis (geloof).
2. Levensboom met korenaar, zonnend
(7 gaten —1 dagen van de
week) en maanstanden met kelk en
kruis.
3. Levensboom met kelk, hostie en
kruis.
4. Levensboom met zonnerad.
maanstanden en kruis.
5. Levensboom met bloeiende tulp,
een hart en een donderbezem.
6. Levensboom met korenaar, zonnerad
en maanstanden, vervolg levensboom
met bloeiende tulp.
In een knutselblad vond ik zes tekeningen van een levensboom.
Merk op: levensboom 6 is hetzelfde als foto 3 uit
Kloosterhaar.
Tenslotte een
Protestants
gevelteken op
Dorpsstraat 9,
Kloosterhaar;
vergelijk die
met de tekening
van J.
Jans.

De paardekopmotieven.
Paardekop-motieven
In Europa een vaak voorkomend gevelteken. Uit opgravingen zijn veel paardekopversieringen
aangetroffen, zowel ten noorden van het Gardameer als in Zuid-
Tirol. Het rieten dak werd door twee gekruiste windveren bijeen gehouden, om het
opwaaien van het riet te voorkomen. De gekruiste uiteinden van de windveren
werden meestal met houten pennen vastgezet. Deze uiteinden werden in de loop
van de tijd steeds fraaier, waardoor mooie paardekoppen zijn ontstaan. De
Germanen beschouwden het paard als een heilig dier. Ze waren ervan overtuigd
dat een paardeschedel onheil kon afwenden. Soms ziet men een duidelijk
katholieke signatuur. Het paard wordt dan bekroond met een kruis.
De paardekoppen worden meestal geplaatst boven de baanderdeur; dit is een
grote achterdeur, waar de paarden worden binnengebracht. Deze deuren werden
als regel een stuk naar binnen gebouwd.
Vroeger werd op de plaats waar de twee deuren tegen elkaar klappen een stiepel
geplaatst, een middenpost. Daarin werden diverse motieven uitgesneden, die
men stiepeltekens noemt, aangebracht op de middenpaal. Daar ik mij hierin niet
verdiept heb, zal ik hierop niet terugkomen.
De paardekop als gevelteken is in Hardenberg niet algemeen gebruikelijk. Wel
vinden we ze in Bruinehaar, Vriezenveen, Almelo, Delden, Haaksbergen, Neede,
Borculo, Ruurlo, Eisch en Dinxperlo. Dat sluit weer aan bij Nedersaksen en
Westfalen, tot in Mecklenburg en Polen toe. Voor meer informatie verwijs ik u naar
de openbare bibliotheekvoorzieningen.
In een volgende aflevering behandelen we de overige rubrieken met voorbeelden
in onze streek.
Bronnen: Jan Jans, Gevel- en Stiepeltekens in Oost-Nederland.
Everhard Jans.
877

Uit het leven van een joodse jongen in oorlogstijd (II) Izak Kan
Die avond stap ik naar mijn neef Hartie, die met Mini Zilverberg getrouwd is, en
waar het na het eten altijd yriendenreünie is. Als ik er aankom, zijn Sally en Jo er
reeds.
„Nu, óók voor de keuring?" roepen ze me al van verre toe. „Natuurlijk", zeg ik, „ik
ben ook van de partij. Is het nu zeker dat dokter De Vries keurt?" „Ik geloof het
wel", antwoordt Mini, „maar hij heeft er al heel wat herrie over gehad. Die Duitse
dokter wilde dat hij maar even naar jullie keek, maar dokter De Vries heeft
gezegd dat hij alleen wilde keuren volgens de normale keuringsvoor-waarden,
dezelfde die gelden voor de arbeiders die naar Duitsland moeten en niet volgens
het Groninger systeem".
In Groningen heeft de Joodse Raad een hooglopend geschil met de Duitsers
gehad en als straf voor die herrie zijn alle joden door NSB-doktoren gekeurd,
waardoor bijna allen zijn goedgekeurd, zelfs nog iemand met een houten been.
Tot 55 jaar zijn al deze mensen al naar kampen afgevoerd. „Nu, dat is een flinke
houding van dokter De Vries", zeg ik, „dat zou iedereen nog niet gedurfd hebben".
„Heb je nog wat gehoord vandaag, Isi?" wil Jo weten.
„Och, het schiet niet zo hard op, hé In Rusland gaan de Duitsers nog steeds
vooruit en dan verder wat bombardementen van de Engelsen, met elkaar niet veel
bijzonders".
„Als straks de invasie maar komt", merkt Hartie op, „dan is het zo gebeurd".
„Ach wat, invasie", krijgt hij ten antwoord, „die komt toch niet dit jaar". „Isi toch,
wat ben jij een pessimist!" klinkt het van alle kanten, „Natuurlijk komen ze!" Dan
komt Herman binnen. „Hoe bevalt het je in het oude ijzer?" wordt er
gevraagd.
„Best!" is het antwoord, „best!" Het heet dat allen die in lompen en oud ijzer
werken vrij van de kampen zullen zijn. Dus is Herman, die eigenlijk studeert, bij zijn
oom in het oud ijzer gegaan. „En hoe is het bij de boer, Jo?" „Och, zo'n gangetje,
hè. Ik hoop dat ik er vrij door kom. Gisteren was het anders nog wel mooi. We
waren op het land aan 't werk, dicht bij huis, Egbert, Willem en ik. Toen kwam
Hendrik d'r an, de boer, "de broer van Egbert. „Hendrik", zegt Egbert, „dow most
vandage eigenlijk met de nije mijmachine naor de smid". „Och, dat kan nog
wel wachten".
„Nee, Hendrik, dow moet d'r direct met hen!" En Egbert een stuk an 't redeneren
dat Hendrik op 't laatst kwaad wegloopt. Even later zegt Egbert: „Kiek, onze
Hendrik gijt de peerden inspannen, wat zol e willen? Hee, hij gijt met de mijmachine
naor de smid, dat had toch wel even kunnen wachten, zo'n haost is d'r now
ook weer niet bij en hij is d'r al gauw een paar uur met kwiet". Drie kwartier later
komt Hendrik weer in vol galop aangedraafd. „Hee", zegt Egbert, „daor komt onze
Hendrik jao alweer an, mar dat is ook zo, de smid is niet in huus, dat wus ik ja wel".
„De smid was d'r niet", hijgt Hendrik met een bezwete kop. „Dat wus ik wel", laat
Egbert zich ontvallen, „hij is op reis".
„He, wat?" stuift Hendrik op, „dat heste wel wieten? En waorumme heit mij d'r dan
hen stuurt?"
„Ik heb dij toch niet zegt das te d'r direct hen most gaon" krijgt hij van Egbert ten
antwoord. „Och met dij is niet te praoten, dow bist een dwarskop", moppert
Hendrik en kwaad stapt hij weg. En wij maar lachen, Willem en ik".
878

„Hoe is het met de verwalter, Isi?" vraagt Hartie. „Niet veel moois", zeg ik en zet
een grammofoonplaatje op. Het woord is dan aan Charles Trenet. Als hij uitgezongen
is en de grammofoon afslaat, vraagt iemand hoe het met Betsie gegaan is.
Betsie is een gemeenschappelijke kennis, die met een transport naar Polen
moest. „Ze heeft gelukkig nog vrijstelling gekregen", weet Mini, „gisternacht zijn
er een paar duizend vertrokken, allemaal meisjes. In Amsterdam gaat het geregeld
door".
„Jongens, we moeten opstappen, het is tien voor acht!" schrikt Sally op, „volgens
de nieuwste maatregel van onze beschermers moeten we om acht uur binnen
wezen". Onderweg praten we nog wat. „Hartie zal denkelijk wel afgekeurd
worden", veronderstelt Jo, „hij heeft een attest van de dokter vanwege zijn
eczeem".
„Ik denk dat ik morgen ook maar eens naar de dokter ga", denk ik hardop. „Nou Isi,
daar ben je rijkelijk laat mee", zegt Jo. „Ja, ik houd er nu eenmaal niet zo van om
naar de dokter te gaan", is mijn wederwoord, „maar morgen wil ik er toch eens
heen. Je kunt toch nooit weten. Ik heb vaak pijn in de borst en in de rug. Wie weet,
misschien krijg ik het nog wel zover dat ik in het ziekenhuis terecht kom. Dat is
altijd beter dan naar Polen te gaan. Dojo is zo goochem geweest om nu zijn maag
te laten onderzoeken. Hij ligt daar best in 't ziekenhuis". „Enfin", zegt
Herman, „als we nog maar hier in Holland in een werkkamp mogen blijven, dan is
het nog niet zo erg. Een oom van mij zit in Kloosterhaar, daar hebben ze het nogal
aardig goed". Het kamp waar we eerst zo bang voor waren, heeft z'n
verschrikking voor ons alweer verloren. Polen is veel erger en als het kamp ons
van Polen kan redden, zijn we allang blij. „In Geesbrug hebben ze het anders
slecht, daar klagen ze steen en been", weet Sally. „Beter hier naar het kamp dan
naar Polen", vindt Jo, „want daar hebben ze me nog niet". „Wat wil je dan?"
vraagt Herman. „Hartie zegt wel dat onderduiken het beste is, maar ik denk aan
wat mijn oom Sal is overkomen. Die is onderwater gegaan, verraden, opgepakt
en in Mauthausen „op de vlucht" doodgeschoten". „Een oom en een tante van
mij zijn al een half jaar weg, ik geloof vast dat ze in Engeland zitten", zegt Sally bij
ons voor de huisdeur. We gaan naar binnen en dan begint onze opsluiting tot de
volgende dag. Het is nog licht buiten waar het onwezenlijk stil is. Niemand mag
eigenlijk zijn huis verlaten. Mijn ouders en ik maken het ons dan zo gezellig
mogelijk. We lezen en praten wat en een enkele keer komt er toch bezoek. Ik
vertel dat ik nog van plan ben om naar de dokter te gaan. „Zou het wat helpen?"
vraagt moeder. In haar stem klinkt bezorgdheid en ik antwoord haar: „Ik heb nog
wel hoop, want mij mankeert nog wel eens wat. In ieder geval kun je nooit weten
en waarom zou ik het niet proberen?" De volgende dag ga ik toch nog niet naar de
dokter, maar stel het uit tot vrijdag, de dag van de keuring. Als ik bij de dokter
kom, zegt deze dat ik me niet hoef te laten onderzoeken, omdat dit toch 's avonds
in finesses zal geschieden. En zo ga ik 's avonds naar de keuring, waar alle joodse
mannen verschijnen. Hoewel ik het niet direct gewaar word, weet ik toch al
spoedig dat ik goedgekeurd ben. Er zijn er maar zes afgekeurd, van mijn vrienden
alleen Hartie. Toch besluit ik nog eens weer naar de dokter te gaan. Als ik bij hem
kom, besluit hij: „Goed, kom dan woensdagavond in het ziekenhuis, dan zullen we
je klachten nog eens terdege onderzoeken". Als hij me die woensdagavond
onderzocht heeft, zegt hij: „Er kan wellicht iets zijn, maar ik denk het niet. Weetje
wat? Kom zaterdagmiddag nog eens weer, dan zal ik het
879

geval nog eens laten bekijken door specialist Dr. Mooij uit Zwolle". En zo kan ik
dus nog steeds blijven hopen. Zo hopen we allen vrij te zijn van de kampen: Dojo,
die in het ziekenhuis ligt, Sally en Herman die in oud ijzer handelen en Jo, die bij
een boer is. Voor deze laatste categorie is er een plan van de Joodse Raad. Deze
wil alle joden die als boer werken gezamenlijk naar Polen laten gaan, maar niet
eerder dan 15 november, wat dus een mooi uitstel is. Verder krijgen we allemaal
ook nog een kerkelijk baantje. Ik word lijkdrager nummer twaalf. „Nu, ben je niet
blij met je baantje als lijkdrager?" lacht Hartie. „'t Is erg gevaarlijk", zeg ik en trek
een ernstig gezicht. „Stel je eens voor dat de Duitsers me straks gaan inzetten als
lijkdrager aan het Oostelijk front, want die hebben ze daar hard nodig!" Zo maken
we over alle dingen die er in die tijd voorvallen nog geintjes. Maar als het zaterdag
is, wordt de eerste hoop van al die baantjes de bodem ingeslagen. Meneer
Zilverberg, die lid van de plaatselijke Joodse Raad is, moet naar het kamp met nog
vier anderen. En dat nog wel ondanks de overeenkomst dat de leden van de
Joodse Raad onder alle omstandigheden vrij zouden zijn. Die zaterdag brengt ook
voor mij een desillusie. Dokter Mooij, die me onderzoekt, verklaart dat alles in orde
is. M'n laatste hoop is de bodem ingeslagen. Welk een tegenstelling met het
gewone leven, waarin men zo graag geheel gezond wil zijn.
Maandag vertrekken de vijf „eerstelingen" naar het kamp te Vledder. Ze worden
door een grote menigte uitgeleide gedaan. Voor meneer Zilverberg zijn vele
arbeiders gekomen. Hij was lange jaren de voorman van de S.D.A.P. in onze
plaats. Niet de intellectuelen waren die morgen aan de trein, wel de arbeiders! En
wanneer dan de trein het stationnetje uitstoomt en de toegestroomde arbeiders
met gebalde vuist „vrijheid!" roepen, worden bij velen de tranen te machtig.
Ondertussen zijn er weer nieuwe jodenverordeningen gekomen: het verplicht
dragen van de ster en het niet meer in huis mogen komen bij niet-joden. Het
Nederlandse volk reageert prachtig met vele sympathiebetuigingen. Die eerste
dag lopen ook niet-joden met de ster. Hoe ze eraan kwamen, is een raadsel, maar
dit wordt al heel gauw verboden. Op de andere maatregel reageert men niet zo
sympathiek. Velen durven niet meer met joden omgaan en het is pijnlijk te zien hoe
vroegere vrienden en kennissen je op straat voorbijlopen, de goeden niet te na
gesproken.
Ondertussen is de liquidatie van onze zaak bijna voltooid. Wel zijn er nog geregeld
samenkomsten met de verwalter, waarbij deze veel vloekt, dreigt en scheldt, maar
het ergste is toch voorbij. Wat m'n „doktoren" betreft, stel ik me met de uitspraak
van de specialist niet tevree. Ik ga nog eens naar Zwolle om een andere specialist
te consulteren. Resultaat nihil. Langs legale weg zijn dus alle kansen om te
ontkomen uitgeput en nu probeer ik het langs illegale weg. Ik schrijf naar een
kennis in Slagharen of hij eens bij mij wil komen. Vanwege het reisverbod kan ik
niet naar hem toegaan. In Slagharen is een klooster en mijn kennis, die roomskatholiek
is, kent zeker de moeder-overste. Ik wil hem eens polsen of hij er ook
voor zorgen kan dat ik in het klooster word opgenomen. Wanneer m'n kennis de
volgende dag komt, brengt dit de zoveelste teleurstelling. Op het klooster komen
vreemde seminaristen en het zal zeker niet kunnen. Dan vraag ik een andere
kennis te komen, iemand die vlak aan de grens woont in Stobbenhaar-
Radewijk. Hij heeft veel gesmokkeld en zal dus wel iets durven. Als hij komt, zegt
hij niets anders te weten dan mij bij een of andere boer in Duitsland
880

als knechtje uit te besteden. Hier in Holland heb je niet zulke afgelegen streken
waar men je niet zou opmerken.
Hij belooft zijn best te doen voor mij, maar ik hoor nooit meer iets van hem. En dan,
op een goede dag dat ik op straat ben, loop ik S. tegen het lijf. Met S. heb ik vele
jaren gevoetbald. Een week of zes daarvoor, toen ik met Jo liep te wandelen, sprak
ik hem ook al eens. Hij praatte toen nogal vertrouwelijk met ons en liet doorschemeren
dat hij „de weg naar Engeland" wel wist. Hij sprak heel geheimzinnig over
een en ander. „Ha, die S.", zeg ik, „kerel, hoe gaat het ermee?" „Alles o.k., hè", krijg
ik ten antwoord. Ik wilde wel dat ik dat ook kon zeggen en verzucht: „Met mij zou
het wel beter kunnen gaan, de Moffen kunnen me ieder ogenblik voor het kamp
oproepen. Zeg, jij weet nog wel eens wat, zou jij me niet op een of andere manier
weg kunnen helpen? Destijds hebben we het er al eens over gehad. Ik zou nu wel
graag weg willen, want om naar Polen te moeten gaan, is geen pretje". S. kijkt me
aan en zegt: „Jongen, als je eerder geweest was, had ik je wel kunnen helpen,
maar nu zal het niet meer gaan. Een tijdje geleden had ik wel contact met zo'n
organisatie. Het waren vrienden van mij uit m'n diensttijd. Maar een van hen is
ondertussen opgepakt en de anderen heb ik uit het oog verloren". „Hoe werkte
dat dan, was het voor Engeland?"
„Ja, het ging per vliegmachine. Als we genoeg mensen bij elkaar hadden, kwamen
we 's nachts bijeen op een open vlakte en dan was het wachten op de Tommies.
Wij zaten daar met „zo'n kassie" en als ze dan kwamen, hadden we al gauw
contact. De machines die onze mensen moesten ophalen, kwamen altijd achteraan.
Na enkele lichtseinen daalde er dan plotseling een. De machine liet veel
schijnwerpers uitstralen om goed te kunnen landen. Dan liepen allen zo hard als
ze maar konden op het vliegtuig toe, een cabinedeur zwaaide open, allen vlug
naar binnen en roetsch.... weg! En wij dan zo hard als onze benen ons dragen
konden naar onze fietsen en zo gauw mogelijk uit elkaar. Zo zijn er heel wat
mensen weggekomen. Anderen komen soms mee terug om hier spionagewerk te
verrichten". Hoe vaak heeft dit fabeltje al opgang gemaakt! En ik, die in hoge nood
zit, ik ga het geloven. „Maar zou je niet weer met die lui in contact kunnen komen?"
„Dat zal moeilijk gaan", krijg ik ten antwoord, „maar ik wil het voor jou nog wel
eens proberen".
We nemen hartelijk afscheid en ik ben weer vol goede moed, ik heb weer kansen,
dus heb ik weer hoop. Ondertussen krijgen we berichten dat de toestand in de
kampen er niet beter op wordt. Vóór en na het werk moet men nu exerceren en de
bevelen worden in het Duits gegeven. Pakjes, waarop iedereen in het kamp leeft,
mogen niet meer ontvangen worden. In Nieuw-Amsterdam ontkomt Andries Kalter
maar nauwelijks aan de klauwen van de Gestapo. Kalter voetbalde in Germanicus
zo lang dat nog kon. Hij was toen het idool van de Coevorder jeugd. Hij werd
leider van een organisatie die joden en andere vluchtelingen naar Zwitserland
smokkelde.
Zo spitst de toestand zich hoe langer hoe meer toe en de invasie, waarover men
zoveel praat, blijft nog steeds uit.
Enkele dagen hoor ik niets van S., totdat hij op een goede morgen bij ons voor de
deur staat.
"Ziezo", zegt hij, „daar ben ik weer en nu heb ik goede informaties". Kom d'r in,
dan kunnen we rustig praten", nodig ik hem uit en ga met hem naar boven.
„Wat heb je voor nieuws?" vraag ik gespannen.
881

„Nou, ik heb „ze" gesproken en ze zullen heel erg hun best voor je doen. Je kunt
dan mee met het eerstvolgende vliegtuig. Dat kan net zo goed morgen als over drie
weken zijn. Het hangt er maar vanaf hoe gauw ze genoeg mensen bij elkaar
hebben die per se weg moeten. Ik kom je dan 's avonds zelf halen". „Prachtig",
zeg ik verheugd, „maar je weet toch wel zeker dat het zuivere koffie is en dat ik
niet in verkeerde handen val?"
„Nee hoor, maak je daar maar niet bezorgd over, dat is allemaal best voor elkaar!
Een week of drie geleden heb ik nog meegeholpen om mensen naar dat schip te
brengen in Delfzijl. Misschien heb je daar wel van gehoord". Ja, daar had ik wel
van gehoord, maar later werd dit weer tegengesproken. Ik hoor nu dus dat het
toch echt waar is en meteen begin ik z'n andere verhalen nog meer te geloven.
„Heb je gehoord van Andries Kalter?" vraag ik hem dan. „Zeker, die hebben we
ook weggeholpen, dat was een paar weken geleden. Die moest weg, hè?" Nu is
mijn laatste twijfel weggenomen. Als hij zelfs hiervan weet, kan het onmogelijk
gelogen zijn. We drinken een kop koffie en dan verdwijnt S. weer. Ik kan nu
iedere avond gehaald worden. Zo gauw als ik Jo zie, praat ik er met hem over.
Deze is wat sceptischer gestemd dan ik. Voor hij zich ergens aan waagt, wil hij
eerst met S. spreken. Als ik er met Herman over praat, zegt deze dat hij het
zaakje niet vertrouwt en dat ik heel voorzichtig moet zijn. Jo en ik besluiten om S. te
vragen nog eens bij ons te komen. Aan S., die verzekeringsagent is, schrijf ik dan
de volgende brief: Mijnheer,
Ik zou u graag nog eens over die verzekering willen spreken. Bovendien is er nog
iemand die geïnteresseerd is. Zou u a.s. zaterdag, de 15e augustus, om elf uur bij
me kunnen komen? Met vriendelijke groet, I. Kan.
(wordt vervolgd)
Ministerieel bezoek te Sibculo in 1929 C. Lina
Bladerend in de jaargang 1929 van „Eigen Erf", die Wim Eggengoor mij onlangs
ter inzage bracht, vond ik in de aflevering van 12 juli 1929 een foto die ons toont
hoe minister J.B. Kan, samen met de commissaris der Koningin in de provincie
Overijssel, Mr. A.E. baron Van Voorst tot Voorst, en anderen met vereende krachten
in Sibculo een zwaar met sintels beladen vrachtauto, waarvan een der spaakwielen
in de weke berm was weggezakt, weer op de weg brengen. Voor de
vrachtwagen van „de Hemmer uut Vriezenveen" zien we van rechts naar links: de
commissaris, minister Kan, Ir. Mesu, de rijkslandbouwconsulent, en Meijer de
Vries, rijksinspecteur van de werkverschaffing. Achter de wagen zien we Sibculoërs:
Jan Hendrik Jurjens, geheel links met pet op, en onder andere Egbert
Prenger (geheel rechts met pet op).
Het huis op de achtergrond is nu de woning van Henk Bakhuis. Het oud-raadslid
Jan Leemhuis heeft er eertijds gewoond. Hij huurde het pand van bakker Sloot. Na
het overlijden van de bakker verkochten de erfgenamen het huis aan de familie
Bakhuis. Zoon Henk renoveerde de woning (foto 2).
Minister Kan was officieel in functie van 1926 tot 1 juli 1929 als minister van
binnenlandse zaken en landbouw. Hoewel hij in verband met de nieuwe verkie-
882

„Kom jongens, help een handje!" spoorde minister Kan het gezelschap aan.
Zo ziet de woning er in 1991 uit.
883

zingen zijn ontslag had ingediend, bleef hij op verzoek van koningin Wilhelmina
de lopende zaken afdoen tot de komst van een nieuwe ministerraad. Hij was een
der populairste ministers en stond bekend als een all round sportsman. Tijdens
zijn ambtsperiode werden de Olympische Spelen te Amsterdam gehouden (1928).
Zijn zoon was de bekende conferencier Wim Kan.
De in het moeras geraakte economie weer in het goede spoor te brengen, was in
1929, na de beurscrach van Wallstreet in het najaar van 1928, niet zo eenvoudig.
Waarom kwam de demissionaire minister op die bewuste julidag naar Sibculo?
De oorzaak was, dat er in de Overijsselse werklozenkampen nogal wat moeilijkheden
waren met de tewerkgestelde Rotterdammers.
Tegen de komst van deze stedelijke werklozen was geprotesteerd door de Overijsselse
Landbouw Maatschappij; immers, hierdoor werd de werkgelegenheid
van de eigen landarbeiders in Overijssel bedreigd. De klacht van de OLM werd
door de heer Meijer de Vries weggewuifd.
Het werken met schop en kruiwagen bij het graafwerk viel de stedelingen uit het
westen zwaar. De heer Meijer kon niet ontkennen dat er in de laatste dagen twintig
van de negentig Rotterdammers zonder opgaaf van reden naar huis waren
gegaan.
Tijdens de inspectietocht kreeg het gezelschap heel wat schampere opmerkingen
te incasseren van hen die gebleven waren. Ook bij het bezoek aan de
woonketen nabij het nieuwe stroomkanaal onder Sibculo werd openlijk gekankerd.
Meijer de Vries had de onbeschaamdheid aan een verslaggever te verklaren
dat hij best tevreden was met de arbeidsprestaties van de stadswerklozen. „Zij
verzetten over het algemeen meer werk dan de werklieden van het platteland.
Deze laatsten werken gestadig in matigen gang voort. Kunnen ze eenmaal een
zeker loon halen, dan bestaat niet veel neiging meer, daar bovenuit te komen.
Doch de stadsmensen, die hoger loon gewend waren, doen hun best aan het
maximum te komen, vandaar dat er bij hen meer jacht achter zit". Die luie plattelanders
toch!
De stadsmensen moesten wel als slaven zwoegen om wat meer te verdienen,
gedwongen door de levensstandaard in het westen des lands. Zij hadden geen
tuin met groenten en aardappelen of een mestvarken. De Sibculoërs werkten
intussen waar er maar werk te krijgen was, om hun armoedig lot te verbeteren: in
de venen bij Van Roijen Minke of Van Riggelen, of bij de boeren als landarbeider,
wat zeer seizoengebonden was. Men maakte lange dagen van dageraad tot
zonsondergang, zolang het licht was. De heer De Vries was er verder bang voor
dat zonder de komst van werkkrachten uit het westen de lonen van de landarbeiders
wel eens omhoog geschroefd konden worden. Dat wilde hij voorkomen.
Die lonen waren droevig laag.
Het gezelschap bezocht ook de Vecht bij Mariënberg. Een der journalisten schrijft
als zijn conclusie van het bezoek in de Overijsselse provincie: „We kregen echter
den indruk dat er, zooal niet met vreugde, dan toch in ieder geval met ijver gewerkt
wordt. Als er eens wat lieden wegloopen of staken, dan gelooven we niet, dat dit al
te zorgwekkend moet worden ingezien". Een hele geruststelling dus voor krantenlezend
Nederland!
Het kwam in Sibculo niet, als in Groningen, tot een algehele staking van landarbeiders.
Een enkele maal was er sabotage aan veenderijmachines, 's nachts
bedreven. Wanneer we na 62 jaar terugkijken, mogen we constateren dat Sibculo
884

heden in 1991, net als die vrachtauto in 1929, op het droge is gekomen. Reden tot
dankbaarheid.
In juli 1929 werden ook opgravingen gedaan bij het voormalige klooster te
Sibculo. Er gingen wilde verhalen over schatten die er verborgen zouden liggen
en over rovers van waardevolle zaken uit het verre verleden. Later bleek wel dat
jongens die in het grafkeldertje van Geurth van Hethwege waren binnengedrongen
daarin niets gevonden hadden. De heer Van Heek kon zich niet voorstellen
dat er in de grafkelder iets van belang te vinden was. De Twentse industrieel,
die het initiatief tot het onderzoek had genomen, vond overigens dat de
verkregen resultaten in het belang van wetenschap en geschiedenis tot tevredenheid
stemden. Men betreurde het dat er ten aanzien van de opgravingen zulke
sensationele en onjuiste berichten in omloop waren gebracht.
„De geest van liefde en verdraagzaamheid"
(de nieuwe synagoge van 1855) (II) D. Hesselink-Zweers en
J. B. Weitkamp
Nadat op 15 juni 1855 voor 120 gulden een perceel grond gekocht was, werd met
de bouw van de synagoge begonnen. Om het nog resterende geld bijeen te
krijgen, werd een aanvraag voor het verkrijgen van een rijkssubsidie ingediend.
Toen een beslissing daarover uitbleef, kwam de burgemeester van Stad Hardenberg,
J. van Delden, te hulp. „Uit belangstelling in het lot der alhier wonende
Israëlieten" verzocht hij de Hoofdcommissie der Israëlieten in Den Haag om
bemiddeling. Van Delden verwachtte dat door de steun van dit hoogste bestuursorgaan
van de joodse gemeenten in Nederland er spoedig een positief antwoord
op de subsidieaanvraag zou volgen.
Het zou zeer te betreuren zijn als men het werk, dat al half voltooid was, zou
moeten staken, zo schreef hij. Een tweede collecte in de gemeente achtte hij niet
mogelijk, want de ingezetenen hadden „meer gegeven dan men redelijkerwijze
had kunnen verwachten".
De interventie van de burgemeester bleef zonder het gewenste resultaat. Uit de
residentie werd niets vernomen. Toch werd de bouw voortgezet en op 7
december 1855 werd door de Zwolse opperrabijn, de uit Duitsland afkomstige Dr.
Jacob Fraentel, de nieuwe synagoge ingewijd. Onder de aanwezigen was ook
een verslaggever van de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant. Laten
we zijn relaas van deze ceremonie volgen: „Vrijdag j.l. had alhier de plegtige
inwijding der nieuwe synagoge van de Israëlitische gemeente plaats. Na het
verlaten van het oude gebouw werden de leden dier gemeente, hunne van elders
gekomen geloofsgenoten, het gemeentebestuur van stad en ambt Hardenberg, de
predikanten van deze en naburige gemeenten en de toonders van toegangsbiljetten
door twee directeuren ontvangen en plaatsen aangewezen. Onder het zingen
van treffende liederen door den voorzanger, daartoe uit Kampen ontboden, hadden
de zeven omgangen van de wetboeken plaats, gedragen door drie leden der
gemeente, voorafgegaan door vier kinderen. De dragers gingen onder een
prachtigen zijden hemel, die door vier personen gedragen werd. Hierna werd het
publiek toegang verleend.
885

De heer opperrabbijn Fraenkel beklom vervolgens het spreekgestoelte, schetste
in een fraaije gespierde hoogduitsche redevoering het ware doel van dit bedehuis,
wees zijnen toehoorderen de voorregten aan, die zij thans genoten, en
smeekte eindelijk 's Hemels zegen af over alle beden, die er gedaan zouden
worden, over allen die tot de bouw hadden bijgedragen; met name Z.M. onzen
geëerbiedigden Koning, het bestuur van dit gewest en deze stad enz. De
onderwijzer der Israëlieten en de heer Kropveld deden achtereenvolgens een
gebed en eene aanspraak in de hollandsche taal. Alles werd afgewisseld door
gezang en muziek, en in alles straalde de geest van liefde en verdraagzaamheid
door. Voorzeker zal deze dag lang in geheugenis worden gehouden bij allen, die
hem hielpen vieren".
Het was zeker een indrukwekkende gebeurtenis geweest, waarbij ook de betrokkenheid
van buiten de kille tot uitdrukking was gekomen. De zorgen voor de
pamassijns, de bestuurders van de joodse gemeente, waren echter nog niet
voorbij. De synagoge had drieduizend gulden gekost, dat was duizend gulden
meer dan begroot was. En het was inmiddels wel duidelijk geworden dat er,
anders dan in 1843, geen financiële steun meer van de overheid te verwachten
viel. De veiling van het oude gebouw en een lening zouden uitkomst brengen.
Op 19 december 1855 vond onder leiding van notaris W.F. van der Meulen in de
herberg van Albert van Munster de eerste poging tot publieke verkoop van de
oude synagoge plaats. Geveild werd alleen het gebouw. Het interieur en de
bomen achter de sjoel bleven eigendom van de gemeente. De verkopers hadden
het recht om elk bod zonder opgaaf van redenen te weigeren, en dat gebeurde
dan ook. Tijdens de tweede veiling, negen dagen later, werd het gebouw voor 575
gulden gekocht door schipper Hermannes Santman uit Hardenberg. Er bleef toen
nog een tekort van 700 gulden over. Na verkregen toestemming van het gemeentebestuur
en het college van gedeputeerde staten werd op 8 december 1856 het
ontbrekende bedrag tegen een jaarlijkse rente van vier procent geleend van
Jennigje Meijerink, weduwe van de landbouwer Willem Timmerman uit Bergentheim.
Een jaar na de inwijding was de financiering rond. In datzelfde jaar werd de
dertienjarige Emanuel de Bruin aangesteld tot koster. Maar liefst zeventig jaar zou
hij de functie van sjammes blijven vervullen. Toen hij in 1926 op drieëntachtigjarige
leeftijd afscheid nam, was de synagoge van 1855 al niet meer in gebruik. In
een van de volgende afleveringen zullen wij daarop terugkomen.
(wordt vervolgd)
Denkt u aan de grensstenentocht op 14 september a.s.? Zie
hiervoor de bestuursmededelingen in dit nummer.
886

Van de bestuurstafel
Jaarvergadering
Tijdens een druk bezochte jaarvergadering, welke voor het eerst gehouden werd in de Voorveghter,
kwamen enkele belangrijke zaken aan de orde. Er was een wisseling in het bestuur: de
heer De Roo stelde zich niet herkiesbaar voor een bestuursfunctie; in zijn plaats werd de heer
Bruggers gekozen. Mevrouw Jonkhans werd als bestuurslid herkozen. Omdat het bestuur
behoefte voelde aan getalsuitbreiding, werden Inge Hilbrink en Gert Gerrits in het bestuur
opgenomen. Vanaf deze plaats zeggen we dank aan de heer De Roo voor het werk, gedaan voor
de vereniging, en heten we Jan Bruggers, Inge Hilbrink en Gert Gerrits welkom in het bestuur. We
hopen op een vruchtbare, langdurige samenwerking.
Ook werd tijdens deze vergadering besloten om de contributie te verhogen van f 22,50 naar
f 25,- per jaar. Deze contributieverhoging gaat op 1 januari 1992 in.
Na afloop van de vergadering vergastte mevrouw Veurink-Koopman ons op haar diaserie:
„Hardenberg van oud naar nieuw". Al met al een heel geslaagde avond.
Zomerexcursie
De excursie ging dit keer naar het Duitse grensgebied en met name naar Neuenhaus en
Wietmarschen. Het begon al in Uelsen waar de pastor van de Gereformierte Kirche ons tekst en
uitleg gaf over deze zeer oude kerk. In Neuenhaus bezochten we het Heimatmuseum en hadden
een rondgang door dit oude ambtenarenstadje. In Wietmarschen werden we opgewacht door
mensen van de Heimatverein. Zij hebben ons het oude stift laten zien en vee! van de geschiedenis
hiervan verteld. Als klap op de vuurpijl kregen we koffie met (net zoveel als je beliefde)
Kuchen. Al met al een zeer geslaagde dag.
Grensstenentocht
Zaterdag 14 september is er weer een grensstenentocht. Deze keer gaan we van de Balderhaar
naar Venebrugge. Een tocht van 5 km. Laarzen of goede wandelschoenen zijn aan te raden.
We vertrekken om 13.30 uur vanaf het grenskantoor Venebrugge.
Albertus Weerts
Het monument staat er. Enkele leden van onze vereniging hebben zich zeer ingespannen om op
een bijbehorende expositie een en ander van Weerts en de tijd waarin alles plaatsvond te laten
zien. Met name moeten we Fred Ekkel uit Kloosterhaar een flinke pluim geven. Hij heeft er veel
voor over gehad materiaal voor deze expositie bijeen te brengen. Velen uit Kloosterhaar en
omgeving zijn in de bieb wezen kijken.
Bibliotheek
Wij zijn nog op zoek naar mensen die willen helpen een trefwoordenregister samen te stellen
over literatuur van deze streek. Ook mensen die willen helpen dit in de computer in te brengen,
zijn welkom. Het is een samenwerkingsverband met diverse andere instanties, waaronder de
Twente Akademie. Aanmelden bij de secretaris.
Contributie
Hebt u uw contributie al overgemaakt? Niet? Doen, zo snel mogelijk. Onze penningmeester is u
dankbaar. Banknummer voor in dit boekje.
Verhuisberichten
Graag op tijd. Dit bespaart moeite en kosten.
Lidmaatschap
Het lidmaatschap wordt automatisch verlengd voor een jaar, tenzij twee maanden voor het einde
van het kalenderjaar schriftelijk wordt opgezegd.