VAN DIVAN NAAR SCHOOL OVER HET EINDE VAN EEN ANALYSE

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
VAN DIVAN NAAR SCHOOL
OVER HET EINDE VAN EEN ANALYSE 1
Patrick Monribot 2
Ik zal een geval van einde van een analyse onderzoeken. Maar laat ik eerst de
moeilijkheid introduceren waar rond deze interventie draait, zijnde de paradox van de band
met een psychoanalytische school waar geen enkele psychoanalyticus onderuit kan. Enerzijds
vereist de analytische act de eenzaamheid: hij grijpt plaats 'zonder Ander', in ieders eigen stijl.
Die eenzaamheid is dus noodzakelijk. Anderzijds vereist het bestaan van deze
psychoanalytische praktijk een bovengeordende politieke band tussen psychoanalytici, onder
de minimale vorm van een werkgemeenschap. Dit is onontbeerlijk voor het voortbestaan van
de analytische discipline in deze wereld. Daarzonder zou de psychoanalyse haar uitvinder niet
overleefd hebben; heeft Freud dit niet tijdens zijn leven al voorvoeld, toen hij de International
Psychoanalytic Association oprichtte? We staan dus verdeeld tussen de noodzaken van
eenzaamheid en gemeenschap. Tegenover het 'zonder Ander' van de act, eigen aan de
psychoanalyse in intensie 3 , staat het 'met enkele anderen', vereist door de psychoanalyse in
extensie 4 . Anders gesteld: tegenover de klinische voorwaarde van de analytische act, de
eenzaamheid, staat de politieke voorwaarde voor zijn uitvoering, het collectief. Deze paradox
vormt een echte moeilijkheid.
Hoe deze schijnbare tegenstelling tussen eenzaamheid en collectief overstijgen? Dat
kan enkel één per één. Elke psychoanalyticus moet een oplossing voor eigen gebruik
uitvinden, moet het punt van passe vinden dat hem en hem alleen toelaat om die moeilijkheid
op te lossen zonder ze te annuleren. Hierbij moeten telkens twee valkuilen vermeden worden.
De eerste valkuil is de psychoanalyticus alleen in zijn hoekje. Vandaag moet de transmissie en
de vorming immers meer dan ooit op institutionele wijze gevalideerd en georganiseerd
worden. Een tweede valkuil is de onvoorwaardelijke aansluiting bij een groep. Men kan zich
aansluiten bij een sportclub zonder enige kennis van de subjectieve coördinaten, bij een
School van psychoanalytici is dat echter ondenkbaar. Het reële, dat de analytische kuur met
zoveel moeite heeft blootgelegd, zou immers weer toegedekt worden door het effect van
samenklitten. In beide aangehaalde gevallen weigert men de spanning tussen het singuliere en
het universele, tussen de Een en het meervoudige, het hoofd te bieden, in beide gevallen
loochent men iets …
Hoe valt deze vergelijking, met de twee onbekenden van het singuliere en het
universele, nu op te lossen? Daarvoor bestaan er geen algemeen geldige oplossingen. Ik kan
enkel de particuliere oplossing uit de doeken doen die de kuur, de passe en vervolgens het
werk van 'Psychoanalyticus van de School' 5 mij toegelaten hebben te fabriceren. Ik zal hier
dus iets vertellen over mijn eigen geval – in een analyse die gaat van de neurotische
1 Deze tekst is de neerslag van een interventie in het werkseminarie "Lacans School en de Passe", op 3 december
2004. Deze vertaling is van de hand van Geert Hoornaert, Anne Lysy en Katrien Mortier; ze werd nagezien door
Lieven Jonckheere.
2 Analyste Praticien, lid Ecole de la Cause freudienne, New Lacanian School en World Association for
Psychoanalysis, Psychiatre, A1Hpsy, Ancien Attaché au CHU de Bordeaux, monribot.patrick@wanadoo.fr.
Patrick Monribot was Analyste de de l'Ecole in de Ecole de la Cause freudienne, van 1999 tot 2002. Andere
teksten van Patrick Monribot over de passe zijn Monribot 2000a, 2000b, 2000c, 2000d, 2000e, 2000f, 2002a,
2002b, 2002c.
3 intension
4 extension
5 Analyste de l'Ecole of AE
1

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
loochening naar het slotsymptoom 6 dat een afloop aan de kuur toeliet.
1. Installatie van de loochening
De term loochening 7 verwijst naar de perversie. De neuroticus is weliswaar geen
pervert, maar zijn fantasma is dat wel in de mate dat dit het onaanvaardbare loochent. Het
neurotisch subject, waarover ik het thans zal hebben, loochende systematisch al wat onder het
structurele 'er is geen' 8 valt. Drie wijzen of niveaus van loochening organiseerden zijn
neurose. De passe heeft ze in een reeks geplaatst, hier volgen ze.
eerste niveau: loochening van de moederlijke castratie
Zeer vroeg observeert het kind zijn moeder die gehurkt plast. Zij is gekleed. Als
antwoord op zijn nieuwsgierigheid verklaart zij te plassen 'door een gat'. Daarop begint het
kind 's nachts in bed te plassen, gedurende vele jaren. Op de onaanvaardbare moederlijke
castratie antwoordt hij met een symptoom. Zo antwoordt de neurose altijd op het gat in de
Ander. Bedplassen poogt dit gat te loochenen: wanneer hij plast, is dat in elk geval niet door
een gat. Hij verifieert dus zijn eigen penis.
Maar die castratie slaat niet alleen op het beeld van het lichaam van de moeder.
Voorbij het imaginaire staat ook het lichaam van het Symbolische op het spel. Zijn moeder
ondervindt inderdaad een specifieke moeilijkheid om haar geslacht te benoemen: ze heeft het
over een 'gat', waarbij ze inderdaad meteen ook duidt op een gat in de taal, op een
armetierigheid van de betekenaar om het vrouwelijke geslacht te zeggen. Over dat gat in de
taal zegt Lacan dat "het lichamelijk geslacht van de vrouw de man niets zegt daar het wars
van taal is" (1975 [1972-1973], 69). Het enuresis-symptoom vormt dus een dubbele
loochening van de castratie: op het imaginair niveau van het lichaam van de moeder, waar het
erop aankomt om het gat in haar lichaam te loochenen, én op symbolische niveau, waar het
erop aankomt om het gat in de taal te loochenen.
Tegenover deze talige onmogelijkheid besluit ons subject dan maar te zien wat niet
gezegd kan worden. Op de 'onmogelijkheid om te zeggen' antwoordt hij met een
'mogelijkheid om te zien', die van voyeuristische aard is.
tweede niveau: loochening van het verloren object
Het kind wil inderdaad de visu het ongelofelijke gat verifiëren. Alhoewel, in
werkelijkheid wil hij eerder de afwezigheid van het gat verifiëren, het loochenen dus. Hij
waagt zich dus onder moeders rokken, in dat duister valt helaas niets te zien. Hij houdt er
daarentegen wel een oorvijg aan over. Het trauma van deze oorvijg tekent het subject op
primordiale wijze, maar het dekt meteen ook het trauma van de moederlijke castratie af. De
oorvijg is een ontmoeting met het Boven-ik, dat "Neen!" zegt, dat een streep haalt door een
primair genot van het kijken. Kijken – "waaraan ik op een oorspronkelijke wijze onderworpen
ben" (Lacan 1973 [1964]), 69) – is inderdaad een primair genot. Op het moment van de
oorvijg wordt het infantiele seksuele verlangen geïnstalleerd als verdrongen.
We kunnen ons overigens ook de topologische vraag stellen of men een gat überhaupt
kan zien? Het kind heeft niets gezien onder de rokken, of eerder, het zag slechts de duisternis
onder zijn moeders rokken, als een zwarte vlek die hem aankijkt zoals de vlek van een
6 symptôme conclusif
7 démenti, als vertaling van Freuds Verleugnung
8 Il n'y a pas
2

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
schilderij ons aankijkt. Vanaf dat moment zou hij heel zijn kindertijd schrik hebben voor
donker en duisternis. Kortom, deze ervaring stelt de blik 9 in als oorzakelijk object, als objectoorzaak
van zijn verlangen. Vanaf dat moment werd de blik een onder de stolp van de
moederlijke rokken verborgen gehouden 'overgenieten' 10 , dat totaal verschillend is van het
zien 11 , van wat te zien valt. De blik functioneert als verloren object in de mate dat hij zich
voor het subject tot 'een punctiforme leegte' herleidt (Lacan 1973 [1964], 73). Het subject
blijft in staat om te zien, maar dan wel georganiseerd door een blik die hem ontsnapt, die bij
de Ander wordt gelegd. De blik is mij ontnomen; het is de Ander die hem bezit onder de vorm
van een schaduwvlek die mij aankijkt. Het subject kan kijken, met meer of minder succes,
maar het wordt toch vooral bekeken. Ons subject wou dus het moederlijke gat ongedaan
maken, maar uiteindelijk stoot het op een ander soort gat, dat van de schize, de kloof, de
radicale scheiding tussen zien en blik.
Het is nu inderdaad ook dit gat dat door de voyeuristische trek moet geloochend
worden, want ook deze leegte is "constitutief voor de castratieangst" (Lacan 1973 [1964], 70).
Het kind zou trouwens later ook een symptoom ontwikkelen dat het zicht en de blik
als inzet heeft, onder de vorm van een oogtic.
derde niveau: loochening van het niet bestaan 12 van De Vrouw
Het volwassen liefdesleven van ons subject wordt gekenmerkt door enerzijds een
neiging tot het verzamelen van fallus girls en anderzijds door een onvermogen om tot te
komen tot een duurzame band met een vrouw. Wanneer deze band wel tot stand dreigt te
komen ontaardt hij altijd in een ravage. In het verzamelen van amoureuze overwinningen –
een reeks van fetisjen – gaat het er ditmaal om het niet bestaan van De Vrouw loochenen. Ik
herinner eraan dat, volgens Lacan, er geen betekenaar is die de vrouwen kan collectiviseren,
verzamelen: "De Vrouw bestaat niet". Ontmoeten kan men slechts één vrouw, en daarna nog
één, en nog één, enzovoorts. Ook daar gaat het dus om een onmogelijkheid, om een gat in de
symbolische orde.
Het verzamelen van meisjes door ons subject tracht deze lacune nu op perverse wijze
te loochenen – "De man bereikt slechts De Vrouw door zich vast te rijden in het veld van de
perversie" (Lacan 2001 [1973], 537), of nog: "Zich de vraag stellen van het vrouwelijk genot
[…] leidt tot allerlei perverte acten" (Lacan onuitgegeven [1966-1967], 7/06/1967). De
kinderlijke vraag "mamma, hoe plas jij?" was overigens al een dergelijke, tot perversie
leidende vraag naar het genot van een vrouw – "hoe geniet jij?". Het enuresis-symptoom
getuigt van de genotswaarde die de urinaire activiteit voor hem heeft. Hij formuleert in
werkelijkheid een vraag naar het genot van een vrouw. Tijdens de analyse zal hij ook dromen
dat hij een naakte vrouw doet genieten zonder haar aan te raken, met een afstandsbediening
van de televisie. De vrouw die niet bestaat is gereduceerd tot een gefetisjiseerd lichaam dat
men kan doen genieten als een automaat. Het gaat hierbij welteverstaan om een volledig
fallisch genot, van seksuele aard. Het subject zelf geniet scopisch: het gaat op in het
spektakel.
Deze loochening met betrekking tot De Vrouw roept meteen ook een andere
loochening op: niets willen weten van de non-verhouding tussen de seksen. De seksuele
relaties hebben hem inderdaad de illusie van de seksuele verhouding voorgespiegeld, en dit op
een volledig mannelijke wijze.
9 regard
10 plus-de-jouir als vertaling van Freuds Mehrlust
11 vision
12 inexistence
3

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
We zitten dus met drie versies van het te loochenen gat: de moederlijke castratie, het
niet bestaan van De vrouw (en dus ook van de verhouding tussen de seksen) en ten slotte de
leegte van het object blik.
2. opheffing van de loochening
Vraag is nu hoe de kuur erin slaagt om bij dit subject deze veralgemeende infantiele
loochening op te heffen – en ook hoe dit kan leiden tot een slotsymptoom.
Aanvaarding van de moederlijke castratie veronderstelt dat men de drie fases van het
oedipuscomplex terug doorloopt, in de beproeving van de overdracht.
Het eerste punt is alleszins dat, klinisch gezien, de instemming met de moederlijke
castratie dit subject heeft toegelaten om vader te worden, om van een vrouw de moeder van
zijn kind te maken. Daarvoor moest hij dan wel, om dit te bereiken, de moederlijke Ander
onvolledig maken, haar de fallus ontfutselen, hem zich toe-eigenen, om deze op een dag aan
een vrouw te kunnen geven onder de vorm van een kind –kind waarvan Freud een fallisch
equivalent maakt in de orde van de symbolische permutaties.
Hier wil ik echter de nadruk leggen op twee andere vormen van loochening, die
voorbij het Oedipuscomplex en de fallus voeren.
Eerst het niet bestaan van De vrouw. Kort voor het einde van zijn analyse onthult een
droom de band van dit subject met zijn partners. Hij probeert tevergeefs de liefde te bedrijven
met een vrouw. Plots bemerkt hij tot zijn grote ontzetting dat deze vrouw een assemblage is
van lichaamsbrokken die toebehoren aan alle partners die hij heeft gekend: de ogen van de
ene, de borsten van een andere, enzovoort. Zij is samengesteld als een lego-constructie. Deze
droom maakt hem niet alleen 's nachts wakker, maar ook in zijn leven. Hij vormt een moment
van demontage van het vrouwelijke lichaam, dat daarbij eindelijk zijn ware structuur voor
hem toont als een assemblage van gefragmenteerde delen. De fetisj breekt, valt in stukken en
zijn glans, zijn agalma, zijn schittering, vervliegen.
Deze openbaring is een moment van 'defetisjisering' van het vrouwelijke lichaam. Het
subject ziet de illusie van wat hij voor De Vrouw hield. Het ziet de onmogelijkheid om haar
voor te stellen, zelfs in de droom, en dit reële wekt hem. Altijd al trachtte hij een seksuele
verhouding te schrijven door seksuele relaties te vermenigvuldigen, en nu toont de droom
daarvan de onmogelijkheid: er is geen verhouding tussen de seksen. De fragmentatie van het
lichaam van de vrouw doet de fetisj verbrokkelen tot stukken lichaam; van zijn partners resten
slechts stukken. Dat lijkt mij inderdaad de 'defetisjisering' van het object: het splijten in
duizend stukken, die dan allemaal in een reeks geplaatst worden, die allemaal voer zijn voor
de metonymie.
De fetisj is niet langer de enige wijze van genot. De metonymie vormt inderdaad een
nieuw onderkomen voor het aldus vrijgekomen genot: "De metonymie […] hevelt het genot
naar het onbewuste over, en dus naar de boekhouding […] wat een geweldige verplaatsing is"
(Lacan 2001 [1970]), 420). De verschuiving van het genot van de fetisj naar dat van de
metonymie van de lichaamsbrokken zal het subject verplichten om een nieuwe band met een
partner uit te vinden, die alleszins iets minder gefetisjiseerd zal zijn.
De derde loochening betreft de leegte van het object blik. Twee momenten in de kuur
van dit subject zijn daarbij van belang.
Het eerste, in het begin, droeg bij tot de installatie van de overdracht. Op een bepaald
moment kruist hij zijn psychoanalyticus op een publieke plaats; deze bekijkt hem zonder hem
4

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
te zien – een blik zonder zicht. Deze act van de analyticus ensceneert de schize, de breuk,
tussen zien en blik. De analysant voelt zich gekwetst; tijdens de sessie zegt hij dan ook dat hij
het vreemde gevoel had een doorzichtig venster te zijn. De psychoanalyticus gaat verder met
'denarcisserende' akten, om zo de kwestie van het object, in dit geval dus de blik, aan de orde
te stellen. Het subject voelt zich 'achtervolgd', door een spiegel in de wachtkamer; het denkt
dat de psychoanalyticus daarachter patiënten staat te bespioneren. Dit leidt uiteindelijk tot een
acting out: hij haalt de veronderstelde doorkijkspiegel even van de muur, en vindt natuurlijk
slechts een gewone muur achter een gewone spiegel. Bron van opluchting én teleurstelling.
Wat leert deze acting out? Hij toont het scopische object van genot van het subject, langs de
kant van de psychoanalyticus. De spiegel heeft het samenvallen van zien en blik bij de Ander
voorgespiegeld, de illusie van opheffing van de schize tussen beiden. In de publieke scène
belichaamde zijn psychoanalyticus een lege blik, hij deed alsof hij niet zag. In de spiegelscène
verbergt zich integendeel een blik, maar dan verdubbeld met een voyeuristisch kijken. Hoe
dan ook, de blik die sedert altijd onder de rokken van de moeder huisde, passeert nu achter de
spiegel van de psychoanalyticus. Het 'overgenieten' als object-oorzaak 13 wordt nog altijd bij
de Ander ondergebracht, maar dit keer binnen de overdracht. Deze episode toont dat de
overdrachtsliefde niet alleen van de orde is van het 'als weten verondersteld subject' 14 , maar
dat ze tevens afhangt van het driftobject, hier het scopische.
Het tweede moment van de kuur dat op die blik slaat, leidde, aan het andere uiteinde,
tot het besluiten van die kuur. Vraag daarbij is of het object geëxtraheerd werd uit het veld
van de Ander. Ons subject, dat zijn kuur afgesloten heeft, doet de passe en heeft net getuigd
tegenover de zogenaamde passeurs. En dan droomt hij dat hij weer in analyse is. In een stille
en vreemde sessie ligt hij op de sofa. Hij draait zich om en stelt vast dat de zetel van de
psychoanalyticus leeg is: niemand bekijkt hem nog. En hij vertrekt. Het moment van
zekerheid dat hem, kort daarvoor, al had doen beslissen om te stoppen, komt blijkbaar voort
uit het niet meer ingebed zijn van de blik in het veld van de Ander. Telkens hij sprak over het
onderbreken van zijn analyse, antwoordde zijn psychoanalyticus onvermoeibaar: "Je houdt
het voor bekeken!" 15 . In deze droom bekijkt hem niets meer. In plaats daarvan is er slechts
leegte.
Het volstaat dus niet om de 'misvatting van het aan het weten verondersteld subject' 16
op te heffen om een analyse besluiten. Het object moet ook nog eens uit de Ander
geëxtraheerd worden, waarbij dit eindelijk vrijgemaakte 'overgenieten' kan gaan dienen als
hengsel, als scharnier voor de overgang van analysant naar psychoanalyticus (2001 [1967],
254). Dit is een voorwaarde voor het beëindigen van de kuur. Alleen de extractie van het
object maakt de Ander van het genot onvolledig en brengt zijn niet bestaan aan het licht. Dit
noemt Lacan S(). Deze extractie vereist dat men de ronde doet van de keten van
betekenaars, tot op het punt waarop de daardoor ingesloten leegte strak aangehaald wordt. De
droom ensceneert deze onvolledigheid door de absolute stilte en de lege divan. En het is dan
aan de analysant om, eenmaal geanalyseerd, op deze plaats te gaan staan – als hij dat verlangt.
De oorzaak van dit nieuwe verlangen, het verlangen van de psychoanalyticus, is niet meer a in
de Ander, maar de leegte die daar vrijkomt als S (). Anders gezegd, a op de plaats van de
oorzaak is van statuut veranderd: van een 'overgenieten' dat de breukstreep 17 op de Ander
vervolledigt, wordt het een 'zuivere logische consistentie' die de breukstreep op de Ander
blootlegt. En dat is wat nu oorzaak wordt.
Tot daar de bakens van de opheffing van de loochening. Rest ons de klinische
13 objet-cause
14 sujet supposé savoir
15 Ça vous regarde! Betekent terzelfder tijd "dit belangt jou aan!" en "dat bekijkt je!".
16 méprise du sujet supposé savoir
17 barre
5

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
consequentie daarvan te onderzoeken, namelijk het worden 18 van een symptoom dat de kuur
afsluit. Waaruit bestaat dat slotsymptoom? Het gaat om een 'partner-symptoom', naar de
fameuze uitdrukking van Miller (1997-1998) – wat meteen ook de vraag stelt van het 'weten
om te gaan' 19 met die partner.
3. Een nieuwe liefde
Het subject was een analyse begonnen vanwege een catastrofale band met een eerste
vrouw. Het meer complexe slotsymptoom situeert zich op het niveau van de partner – een
partner die hier twee gedaantes aanneemt. Na een nieuw leven begonnen te zijn, gaat hij een
nieuwe band met een vrouw aan. Dat is de kwestie van de 'nieuwe liefde' van Lacan, die
daarvoor verwijst naar Rimbaud (2001 [1973], 530). Maar nu stelt zich daarbovenop nog eens
het probleem van het partnerschap met de School, waarvoor hij als psychoanalyticus gekozen
had, maar waarvan de noodzaak hem, na de passe, in een nieuw licht verschijnt. Het
overdragen van de eigen kliniek veronderstelt immers een dispositief met verschillende
adressen, een plaats die als vormingseffect functioneert doordat van daaruit de praktijk telkens
opnieuw wordt ondervraagd. Deze noodzaak geldt voor iedereen. De manier waarop elkeen
zich in relatie treedt met dat collectief, laat zich echter niet veralgemenen. Voor het specifieke
subject dat ons hier aanbelangt laat de vergelijking van de passe zich als volgt samenvatten:
'weten om te gaan met' de beide partners, met vrouw én School, die niet zonder verband met
elkaar zijn – wat een soort driehoeksverhouding oplevert …
Van een vrouw een symptoom maken op het einde van de analyse, veronderstelt een
nieuw vermogen tot binding. Het gaat daarbij niet meer over het liefhebben van 'de vrouwen'
in het algemeen, dat slechts getuigt van een serieel fetisjisme. Het gaat wel om het vermogen
om een vrouw te beminnen, een specifieke vrouw die men in een uitzonderingspositie kan
plaatsen. Mijn idee is daarbij is dat de liefde voor 'de vrouwen' de liefde voor 'een vrouw' in
de weg staat. Meer zelfs: houden van 'de vrouwen' maskeert de onbewuste vrouwenhaat van
de neuroticus. Deze haat moet geanalyseerd zijn, wil men over liefde voor een vrouw kunnen
spreken. Ik probeer dat even te verduidelijken. De structurele vrouwenhaat vormt de basis van
alle vormen van apartheid die onze cultuur zo onbehaaglijk maken. En dat slaat evengoed op
de geschillen tussen psychoanalytici, met Lacans 'excommunicatie' door de Internationale
Psychoanalytische Vereniging als schoolvoorbeeld.
Er is op zijn minst een dubbele reden voor de neurotische vrouwenhaat. Als 'wars van
taal' 20 blijft het lichamelijke geslacht van de vrouw gespaard van het castrerend effect van de
taal; zo vormt het een plaats van onbeperkt genot. Onbeperkt in de zin dat de betekenaar er
niet leidt tot een negativerend effect van oblivium, of uitwissing van het genot (Lacan 1973
[1964], 28). Anders gezegd, dit deel van het vrouwelijk lichaam is niet onderhevig aan de
corpsificatie door het symbolische – met Lacans Anglo-literaire term, ontleend aan Alphonse
Allais, als aanduiding van een soort 'kadaverisatie' (2001 [1970], 409). Daarin is het
vrouwelijke geslacht een reële, zoals al wat niet gesymboliseerd is. Daardoor ontsnapt het
grotendeels aan de fallische betekenis 21 , die de aanwezigheid van de betekenaar vereist. Door
het ontbreken van een betekenaar om het te benoemen, is 'niet-al' 22 van het vrouwelijke
geslacht fallisch. Daarom is het vrouwelijke de plaats van een ander genot dan het fallische,
een radicaal Ander genot, zonder betekenis, vreemd, verontrustend en van die aard dat het
18 avènement, als vertaling van Freuds Werden
19 savoir-y-faire
20 hors langage
21 signification
22 pas-tout
6

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
wantrouwen en vijandigheid, zelfs haat, oproept. "De haat tegenover het genot van de Ander"
is uiteindelijk Lacans definitie van het racisme: "Een subject kan de Ander benijden, tot
hatens toe, gaande tot de behoefte om te vernielen wat het op geen enkele wijze in staat is om
te bevatten" (1986 [1959-1960], 278). Het vrouwelijke geslacht is daar hét voorbeeld. Het
statuut van het vrouwelijke, als wars van taal, opent dus op het 'niet-al'. En er bestaat een haat
tegenover dat 'niet-al' zowel bij de mannelijke als de vrouwelijke neuroticus, in de mate dat
dit 'niet-al' een niet te begrenzen bres blijkt te zijn waarlangs het reële binnenstroomt. De
afkeer van het reële verklaart de haat voor het vrouwelijke genot.
Klinisch leidt dit tot een band met vrouwen die door de ravage is getekend. De ravage
is de haat voor het 'niet-al', voorzover dat niet afgebakend is, voor zover S() niet door het
einde van een analyse werd in het nauw gedreven.
Wat kan dan een beschaafd antwoord zijn? Een vrouw kan voor de hysterie kiezen; ze
'speelt' dan de man en denkt zo te ontsnappen aan het 'niet-al' van de vrouwelijkheid. De man
kiest eerder, zoals we zagen, voor de vernedering 23 van een vrouw: hij reduceert haar tot een
fetisjistisch object, tot een overgenieten; dat is de door Freud beschreven 'vernedering van het
liefdesleven'. Het fetisjistisch object vult de gaping die verbonden is aan het vrouwelijke, alle
genot wordt fallisch. We zouden kunnen denken dat de neuroticus, dankzij deze oplossing,
ontsnapt aan de haat tegenover het Ander genot. Helaas is niets minder waar, de fetisjisering
leidt slechts tot een andere, sinistere vorm van haat, verbonden aan dit specifieke
overgenieten. "Voor het ontstaan van een racisme […] is geen enkele ideologie nodig (…),
een overgenieten volstaat" (Lacan onuitgegeven [1971], 19/01/1971). Kortom: fetisjiseren van
het lichaam van een vrouw voedt het racisme tegen die vrouw.
Uiteindelijk is de neuroticus altijd verdeeld tussen twee vormen van haat: enerzijds de
horreur voor het vrouwelijke genot, met de haat tegenover het genot van de Ander, anderzijds
het racistische effect van het 'overgenieten' door de mannelijke fetisjisering van het lichaam
van de Ander. Op klinisch vlak is het ofwel ravage ofwel perversie.
Analyse van de onbewuste vrouwenhaat kan heel wat veranderen. Op seksueel niveau
vooreerst. Een vrouw niet meer fetisjiseren laat bijvoorbeeld toe om "de liefde te bedrijven
zonder aan iets te denken", met de woorden van ons subject, in zijn passe. Dit is eerder een
vrouwelijke modaliteit van de seksuele daad, die niet makkelijk te bereiken is voor een
obsessionele man, tenzij misschien op het einde van een psychoanalyse. Maar ook op het vlak
van de liefde is er kans op 'iets nieuws', in de mate dat ze niet meer de luchtspiegeling van de
seksuele verhouding is. Deze nieuwe liefde zit topologisch anders in mekaar. Daarin gaat het
er niet meer om dat het gat van de non-verhouding of het reële wordt opgevuld, maar het moet
afgeboord worden. Een liefde die daarin slaagt, heeft de waarde van een slotsymptoom. Eén
der functies van dat slotsymptoom is inderdaad de afboording van het gat van het reële: "om
te zien waar het gat zich bevindt, moet men de boord van het reële in het oog houden" (Lacan
onuitgegeven [1973-1974], les van 19 februari 1974). Deze boord kan geconstrueerd worden
in een psychoanalyse.
Als De vrouw, als niet bestaand, gat vormt, dan moet elk subject dat in zijn
psychoanalyse de loochening van dat gat ophief, construeren wat voor hem een vrouw is.
Maar wat betekent dit, 'een vrouw construeren'? Voor Lacan gaat het er simpelweg om dat het
subject een savoirfaire met het gat produceert. Dit komt neer op het uitvinden van een weten
rond dit niet-fallisch genot – dat echter niet gericht kan zijn op het verlenen van een nieuwe
betekenis aan het onmogelijk begrijpbare. Het vrouwelijke genot valt niet te verhelderen met
een universitair of doctrinair weten; men kan daarmee enkel zijn plan trekken middels een
weten om te gaan met. Weten om te gaan met het reële van het vrouwelijk genot is een
symptomatische creatie die deze gaping kan afboorden. Daarom ook is de liefdesband met de
23 ravalement, als vertaling van Freuds Erniedrigung
7

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
partner een arrangement van het type 'partner-symptoom', met Millers term. Een
symptomatische band komt in de plaats van de ravage of de fetisjisering.
Ik wil hier verwijzen naar Barthes' 'liefdesarbeid' 24 . Deze liefdesarbeid is van een
andere orde dan Freuds 'droomarbeid' 25 . Waar de droomarbeid fungeert als de hoeder van de
slaap, lijkt die liefdesarbeid, die het midden houdt tussen gewroet en vondst 26 , eerder langs de
kant te liggen van het ontwaken, zoals dat in de passe mogelijk is. Die liefdesarbeid houdt in
elk geval rekening met wat Freud, vanaf 1895, 'het gat in het seksuele' noemde.
4. School en vrouwelijkheid
Dit klinisch voorbeeld heeft slechts belang, in de mate dat het politieke implicaties
heeft voor de band met een School van psychoanalytici. Maar hoe belangt deze problematiek
van de vrouwelijke uitzondering deze institutie aan?
Het reële dat op het spel staat in de psychoanalyse maakt van de gemeenschap van
psychoanalytici een verzameling die verschilt van andere. De eis van transmissie laat niet toe
om een groep te vormen op grond van de evacuatie van het reële, of het nu gaat over het reële
in het hart van het subject of om dat van het onbehagen in de cultuur, het gaat uiteindelijk
over eenzelfde reële. Dat is nu precies de moeilijkheid. Lacan stelt klaar en duidelijk dat elke
menselijk vormsel, waaronder dus ook de groep, erop gericht is om het reële af te dekken, het
te loochenen. Het is dus allesbehalve vanzelfsprekend om een School te maken die het reële
open en bloot houdt. Daartoe moet men het 'niet-al' in het centrum van deze School
handhaven, hetgeen een eminente functie van de Psychoanalyticus van de School (AE) is. Dat
is het grote verschil met een club of een wetenschappelijk genootschap.
Om deze reden verkiest Lacan dan ook eerder een School die geconcipieerd is als een
subject dan een die geschoeid is op de leest van groep: "Het collectieve is niets anders dan het
subject van het individuele (Lacan 1966 [1945], 213). In dezelfde lijn heeft Miller het over de
School als 'denksubject' 27 (2001 [2000], 69).
Negatief geformuleerd betekent zulks dat we moeten vermijden dat een
psychoanalytische School een groep wordt die samenklontert rond een leider, zoals door
Freud beschreven in zijn massapsychologie (1921). Dit soort groep is gebaseerd op een
verenigend ideaal dat een zeker aantal identificaties federeert, tegen de achtergrond van de
dode Vader. Daarbij dicht het ideaal het reële af.
Een psychoanalytische School daarentegen moet rond het reële gebouwd zijn, zoals
elk subject worstelt ze met het genot. In dat verband is het betekenisvol dat Lacan suggereert
dat "het avontuur van onze collectieve geschiedenis van psychoanalytici" niet zonder
gelijkenissen zou zijn met wat Freud "het individueel libidineus avontuur" noemt (1986
[1959-1960], 106). Dat is ongetwijfeld waarop Miller alludeert wanneer hij het over de
School heeft als over een libidineuze realiteit (2000, p 10).
De School is dus een denksubject én een libidineus avontuur. Dat impliceert dat ze
zich leent tot een niet sociologische analyse, dat ze interpreteerbaar is (Miller 2001 [2000],
59). Dit is een van de functies van de Psychoanalyticus van de School. Interpretatie van de
School door haar Psychoanalyticus zorgt ervoor dat het ideaal, I (A), het reële van het object,
a, niet langer afdekt. Immer het ideaal en het reële scheiden …
In Buenos-Aires (2000) heb ik dan ook volgende stelling verdedigd: als de School een
subject is mét libidineuze ervaring, dan kan het slechts gaan om een vrouwelijk subject. De
24 travail amoureux
25 Traumarbeit
26 trouvaille
27 sujet de pensée
8

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
School kan immers niet worden georganiseerd uitgaande van een 'fallisch al', zoals een
mannetjesclub. School en vrouwelijke subject zijn isomorf, omdat beide gecentreerd zijn door
het reële, het 'niet-al', S(). In beide gevallen opent dit tot iets grenzeloos. Het risico is dan
ook groot dat psychoanalytici zich tot hun School gaan verhouden zoals een neuroticus zich
verhoudt tot een vrouw, door haar ofwel te beschouwen als een fetisj ofwel als een ware
ravage. Het komt er dus op aan de band met School te defetisjiseren' en te 'deravageren' – wat
veronderstelt dat psychoanalytici in hun eigen kuur, in verhouding tot een vrouw, in het reine
gekomen zijn met hun neiging tot fetisjisering en dat aangetrokken worden door die ravage.
Mijn stelling is inderdaad dat men zijn verhouding met een vrouw geregeld moet hebben om
zijn verhouding tot een School te kunnen regelen – of men nu man of vrouw is. Men
construeert een School zoals men een vrouw construeert: men maakt er een partner-symptoom
van.
5. Alleen met de anderen
Hoe treden we nu in relatie met dergelijk collectief?
Men kan er zich in elk geval niet bij aansluiten zoals bij een vakgenootschap of een
vereniging waar het bindmiddel van het type van de onderlinge bijstand is. Onderlinge
bijstand kan slechts een krachtig hechtingsmiddel zijn in de mate dat het daardoor gedragen
discours het reële, S(), maskeert.
Toegelaten worden tot een School is niet hetzelfde als zich daarbij aansluiten. Dat is
het tegenovergestelde van een samenklonterende identificatie rond een ideaal. En dat
veronderstelt een weinig voorkomende voorwaarde: iedereen treedt toe en neemt deel vanuit
zijn eigen eenzaamheid, als een passeur van niet-al, met Millers uitdrukking. Lacans School
is een optelling van eenzaamheden, van uitzonderingen. Lacan zelf geeft het voorbeeld, in de
"Stichtingsact" van de Ecole freudienne de Paris: "Even eenzaam als ik altijd ben geweest in
mijn verhouding tot de psychoanalytische oor/zaak 28 , sticht ik …" (2001 [1964], 229). Lacan
zelf doet dus al zijn eenzaamheid gelden om een collectief te stichten (Miller 2001 [2000],
62). Teneinde zich met anderen te verenigen neemt hij afstand van hen.
De reeks van uitzonderingen werpt een dam op tegen "het hypnotiserende effect van
het samenzijn" (Laurent).
Maar opgepast, zoals Miller heeft aangetoond, betekent zulks niet dat de functie van
het ideaal wordt afgeschaft. Totale desidealisering zou op zich weer een ideaal zijn. Er is nu
eenmaal geen collectief zonder ideaal. Vraag is enkel welk gebruik daar van dat ideaal te
maken. Zoals bij het einde van een psychoanalyse moet er vermeden worden dat het ideaal,
I(A), het reële van het object, a, volledig gaat afdekken. Ook psychoanalytici verzamelen zich
rond een gemeenschappelijke oor/zaak die de waarde van een ideaal heeft, zijnde de
freudiaanse Oor/zaak. Maar in plaats van zich daarbij aan te sluiten via identificatie, volgens
een logica van 'allen gelijk', treedt iedereen op eenzame wijze in verhouding tot dat ideaal,
wat de universaliserende groepseffecten kan temperen. De invalshoek waarmee iemand in de
School binnentreedt wordt met niemand gedeeld, het gaat immers om een symptomatisch
genot dat iemand eigen is. Dit genot maakt dat iedereen een soort 'autistische' verhouding met
de psychoanalytische oor/zaak aangaat. De oor/zaak is dus wel gemeenschappelijk, maar niet
de band tot die oor/zaak.
De passe is nu een waardevol instrument om te komen tot explicitering van deze
singuliere band die slechts in de 'één per één' te vatten valt. Om deze reden treedt men
bijvoorbeeld ook niet toe tot de New Lacanian School omdat men reeds deel uitmaakt van een
28 cause
9

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
geaffilieerde groep. Er is geen collectieve toetreding ex officio, maar enkel geval per geval.
Deze politiek van de 'één per één' heeft ten minste één voordeel: het subject wordt niet
verdronken in de anonimiteit van een menigte, het hoeft bijgevolg zijn eigenheid ook niet te
beschermen met het 'narcisme van de kleine verschillen', dat elk groepsleven vergiftigt.
Wat zijn daarvan nu de gevolgen? De reeks der eenzame eenheden maakt van de
School een verzameling met een gat, die nooit getotaliseerd geraakt, daar de effectieve
eenzaamheid van iedereen haar telkens onvolledig maakt. Dat geeft een andere manier van
samenwerken met verscheidenen. De eenzame eenheden kunnen wel opgeteld worden, maar
vormen geen som in algebraïsche zin. Ze vormen een reeks waarvan elke term het geheel
onvolledig maakt en de identificatie verhindert. Zodoende blijft het 'niet-al' werkzaam. Dit
maakt de originaliteit en de kracht, maar ook de broosheid van de constructie van een School
uit.
We beginnen nu te begrijpen waarom het in een School zoals de NLS niet
noodzakelijk is om van dezelfde plaats te zijn en om dezelfde taal te spreken. Die
versnippering zet juist de trek van de eenzaamheid, van de 'één per één', van de solitaire band
van het werken met verscheidenen in de verf. Met verscheidenen werken is inderdaad niet
helemaal hetzelfde als samenwerken. Kortom, de NLS is een school die geen zwaartepunt
heeft, die zich zelf onvolledig maakt in haar eigen inconsistentie. De NLS is vatbaar voor het
subject-effect, voor het niet loochenen van het 'niet-al' dat eigen is aan het vrouwelijke.
6. Merktekens van genot
Keren we thans terug naar ons klinisch geval. Wat betekent voor dit particulier subject
de onderdompeling in de School, geheel alleen met zijn vorm van 'autistisch' genot? Wat zijn
de merktekens van genot?
Van een partner een symptoom maken, betekent dat het subject daarvan een plaats
maakt waar het zijn merktekens van ongeneeslijk genot inschrijft. Dat is dus een schriftuur.
Van het slotsymptoom maakt Lacan inderdaad een 'genotsletter' 29 , die geen waarde meer heeft
als betekenende metafoor. Het is niet langer een boodschap die moet ontcijferd worden, maar
een genotsrest.
Hoe zit dat in dit particulier geval? Even voor het einde van zijn analyse neemt hij deel
aan publieke meeting met de algemene afgevaardigde van het Association Mondiale de
Psychanalyse – die niet zijn psychoanalyticus is. Het instituut bevindt zich op dat moment in
crisis, het staat op de rand van een splitsing. Hij interpelleert de afgevaardigde: "Ik ben
ongerust want de AMP heeft koorts, dat geeft mij koude rillingen, ik ben bang dat ze gaat
sterven". Waarop die afgevaardigde hem publiek, maar toch ook op bijzonder private manier,
antwoordt: "Rillingen, zegt U? … U zou eens de etymologie van dat woord moeten opzoeken,
dat moet naar een genot verwijzen …" Hij wordt dus verwezen naar de etymologie, naar de
letter die een publiek benoemd en geïnterpreteerd genot in zich sluit. De rilling is een S 1
waaruit een genotsmerkteken blijkt.
Deze dag bracht een onverwachte ontmoeting met een naam van het genot. En hij was
stomverbaasd: hoe kon deze psychoanalyticus, die niet de zijne was, weten dat de rilling voor
hem zo een levensbelangrijke rol had gespeeld? Toen hij drie jaar was, had het maar weinig
gescheeld of hij was gestorven aan een ernstige besmettelijke ziekte. Maandenlang zweefde
hij tussen leven en dood. Naaste familieleden waren al bezweken. Van de dokters moest hij
zijn koortsrillingen bijhouden. Daar hij nog te klein was om te tellen, moest hij in een schrift
een streep trekken voor elk koortsgevoel – een quasi-lacaniaans scenario, daar Lacan de enige
29 lettre de jouissance
10

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
trek 30 voorgesteld ziet door de inkeping die de jager maakt voor elke trofee … Deze
boekhouding had een betekenis gekregen voor zijn omgeving, die reeds ondergedompeld was
in een geanticipeerde rouw: vraag was enkel nog wanneer hij juist zou sterven …
Het lichaamsevenement 31 van de koortsrilling is de voorbode van het ergst denkbare,
hij is al opgegeven door de geneeskunde; maar paradoxaal genoeg voelt hij zich, juist dankzij
dit merkteken van de koortsrilling, ook levend. Wie rilt, is nog niet dood. En leven betekent
dat er genot is: "het kenmerk van het levend lichaam is dat het zich geniet" (Lacan 1975
[1972-1973], 26). Heel zijn leven hebben ongerustheid en rilling gefunctioneerd als
gedenkteken van dat lichamelijk genot, van een lichaam dat zich geniet. Genieten doet het
lichaam zich echter alleen maar vanuit de betekenaar.
Dat kenmerk van het levende wordt in de neurose maar al te graag miskend, of
gemaskeerd, door het fantasma en allerlei imaginaire identificaties. Als goede obsessioneel
had ons subject zich bijvoorbeeld geïdentificeerd met een dode. Makkelijk als je zo een
ziektegeschiedenis hebt. In de analyse droomt hij dan ook dat hij het verrotte lijk van een
onbegraven kind ontdekt; tot zijn ontzetting stelt hij vast dat hij zelf dat kind is! En dus moet
hij wel tegen zijn psychoanalyticus zeggen: "Ik was dood maar wist het niet …". Op het
moment dat hij dit merkt, houdt hij op met de dode te spelen in zijn leven. Deze droom leidt
tot een desidentificatie met het lijk dat hij onbewust geworden was.
Dat is meteen ook een moment van passe, dat hem een aanduiding oplevert als
passeur in de Ecole de la Cause freudienne (als eerste institutionele band met die School).
Als hij, zoals hij daar merkt, niet dood is, dan leeft hij. Als er leven is, dan wordt er
ergens genoten op het niveau van het levende lichaam. Als er genoten wordt, is dat dankzij de
betekenaar. Maar dankzij welke betekenaar, welke S 1 ? Er zouden nog een aantal bijkomende
jaren psychoanalyse nodig zijn om die S 1 te isoleren, die rilling, die op het niveau van het
lichaam de boekhouding van het genot van te leven bijhield.
We zagen dat deze alleenstaande betekenaar 32 buiten de kuur heropdook, geadresseerd
aan een psychoanalytische instituut – een instituut dat 'ziek is', dat 'koorts heeft', dat 'gaat
sterven', dat hem 'rillingen geeft'. Kortom, het levenslot van de School komt zich verknopen
met de betekenaar die indertijd zijn kinderlijk lot, tussen leven en dood, had bepaald.
Een maand later besluit hij de analyse, en vraagt hij de passe aan. Maar wat bewijst, in
de ogen van een kartel van de passe, dat de betekenaar rilling wel degelijk een
genotsmerkteken op de rand van het reële is? Het volstaat uiteraard niet dit te beweren … Het
vervolg vormde echter een bevestiging. Enkele maanden later wordt het subject, tijdens een
gesprek met een passeur, geveld door een hevige koortsaanval. Even plots als onverklaarbaar
verplicht deze koorts hem het gesprek af te breken. Hij rilt van de koorts en zijn passeur moet
hem verzorgen. Hier verschijnt de rilling dus onder reële vorm.
Op enkele maanden tijd is de rilling op twee verschillende manieren terugkomen.
Tijdens de publieke episode verschijnt ze vooreerst binnen het woord, op symbolische wijze,
"Ik krijg daar koude rillingen van" – wat aanleiding geeft tot een duiding, nog altijd met
woorden. De tweede keer, bij de koortsaanval, verschijnt de rilling in het reële, als
lichaamsevenement. De S 1 heeft dus een symbolische en een reële kant. Maar ook het
imaginaire blijft niet achterwege, deze betekenaar impliceert immers telkens het lichaam als
oppervlak van inschrijving. Als we er vanuit gaan dat, in Lacans borromeïsche knoop, het
lichaam het imaginaire is, dan mogen we dus stellen dat, in deze passe, de rilling een
verknoping van de drie registers RSI tot stand brengt.
De passe verwezenlijkte dus nog een bijkomende toer, voorbij de ontmoetingen met
zijn psychoanalyticus. In een eerste tijd legde zijn psychoanalyse S 1 bloot, als betekenaarsrest
30 trait unaire als vertaling van Freuds einziger Zug
31 événement de corps
32 signifiant tout seul
11

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
van een infantiele fictie. Dat leidde tot het punt waarop deze betekenaar publiek werd
uitgesproken, tijdens een meeting, en gearticuleerd werd met de actualiteit van de
psychoanalytische School. Maar daar voorbij is er een andere rest, een onuitspreekbare kant
van de S 1 die in het reële verankerd is, en die zich in de passe toont in een koortsaanval. S 1 is
waarlijk het meest symbolisch reële. Kortom, er gebeurt iets in de passe.
7. Onderdompeling
We hebben nu de ingrediënten van het genot van dit subject: de blik als object a,
geëxtraheerd uit het veld van de Ander, en de betekenaar 'rilling' als een S 1 . a (blik) is een
schijn 33 van het driftmatig reële, en S 1 (rilling) een betekenaar van het genot van het levende.
Welnu, het gaat er voor hem om zich vanuit dit heel singuliere binarisme in een collectief
onder te dompelen, zonder er zijn ziel bij te verliezen en zonder te verzaken aan de
eenzaamheid van zijn act. De metafoor van onderdompeling komt van Miller. Het moet
illustreren hoe een School een kwestie is van het serialiseren van modaliteiten van genieten,
die niet gedeeld kunnen worden, rond een oor/zaak die wél gedeeld kan worden.
Welnu, de partner van het subject, of eigenlijk van het 'spreekwezen' 34 , mag een
symptoom genoemd worden wanneer het 'spreekwezen' daar een genotsletter kan inschrijven,
gevormd door het binarisme van S 1 en a. Dit binarisme deelt in de complexe alchemie van de
letter van het genot, die het symptoom vormt. Dat heeft een voordeel: waar het subject
geconfronteerd was met een voortdurend zijnstekort 35 , wordt nu als spreekwezen een
zijnswinst 36 mogelijk. Waar geen enkele betekenaar het zijn kan identificeren, komt de letter
het benoemen. Dit is het driftmatige deel van het zijn. De letter maakt het zijn. Lacan noemt
dit "identificatie met het symptoom". Deze speciale identificatie vat Miller samen als "Ik ben
zoals ik geniet". Het gaat inderdaad om een zijnswinst, want het symptomatische genot leidt
tot een "ik ben". Dit genot raakt aan het zijn, en maakt dan ook deel uit van de stijl, als het
meest singuliere dat een subject heeft. En wat is nu belangrijker dan zich in een School te
begeven met zijn stijl als merker van het zijn?
En dat is geen kwestie van esthetiek, maar van ethiek. Deze singulariteit is een
remedie tegen het universele van het 'allen gelijk'. Ze zorgt voor een nieuw metabolisme van
het genot. De School gaat voortaan het subject aan, hij houdt haar niet voor een bekeken zaak
– ça le regarde. De School wordt een zaak van het subject, al was het maar door het
onuitgegevene dat hij tot haar bijdraagt. Wat de met ongerustheid gekleurde rilling van ons
subject betreft, dat is nu eenmaal zo: hij is veroordeeld om met dat soort vibratie te leven. Het
is een wijze van leven die in serie staat met andere, het is zijn wijze van serieus zijn zonder
dramatisch te worden. Het is dus een middel om de singulariteit te bewaren, waar de regels
van het collectief het universele opleggen …
Besluit
Ik hoop de scharnier tussen divan en School getoond te hebben: de passe in haar breedste
betekenis. De passe als procedure, zeker, maar ook de momenten van passe die elkeen
doorloopt in zijn psychoanalyse, vanaf het begin. De passe wil de weg tot het reële bereiden.
Dit is onontbeerlijk om van een School een transmissiemiddel van de psychoanalyse te
33 semblant
34 parlêtre
35 manque-à-être
36 gain d'être
12

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
maken, voorbij de al even onontbeerlijke individuele kuur. Voorwaarde is niet alleen dat men
van de 'partner School' een symptoom maakt, maar ook en vooral dat men daar binnenkomt
met zijn eigen symptoom, met zijn genot, en dus met zijn eigen stijl. Deze politiek van het
symptoom moet toelaten dat het discours van de psychoanalyticus niet opgezogen, uitgewist
wordt door de vloedgolf van het universitaire discours waarop men heden ten dage beroep
doet om de plaats van de moderne meester in te nemen. Dat is dus een kwestie van
levensbehoud voor de psychoanalyse.
BIBLIOGRAFIE
Lacan, J. (1966 [1945]). Le temps logique et l’assertion de certitude anticipée. In :Ecrits,
Paris: Seuil, 197-213
Lacan, J. (1986 [1959-1960]). Le Séminaire Livre VII (texte établi par J.-A. Miller):
L’Ethique de la Psychanalyse, Paris: Seuil
Lacan, J. (1973 [1964]). Le Séminaire Livre XI (texte établi par J.-A. Miller): Les Quatre
Concepts Fondamentaux de la psychanalyse. Paris: Seuil
Lacan, J. (1975 [1972-1973]). Le Séminaire Livre XX (texte établi par J.-A. Miller): Encore.
Paris: Seuil
Lacan, J. (2001 [1967]). Proposition du 9 octobre sur le psychanalyste de l’Ecole. In: Autres
Ecrits, Paris: Seuil, pp.243-259
Lacan, J. (2001 [1970]). Radiophonie. In: Autres Ecrits, Paris: Seuil, 403-446
Lacan, J. (2001 [1973]). Télévision. In: Autres Ecrits, Paris: Seuil, 509-545
Lacan, J. (onuitgegeven [1966-1967]). Le Séminaire Livre XIV: La Logique du fantasme
Lacan, J. (onuitgegeven [1971]). Le Séminaire Livre XVIII: D’un discours qui ne serait pas
du semblant
Lacan, J. (onuitgegeven [1973-1974]). Le Séminaire Livre XXI: Les non-dupes errent
Miller, J.-A. (onuitgegeven [1997-1998]). Le Partenaire-Symptôme
Miller, J.-A. (2000). La Déclaration de l’Ecole Une, Document de l’ECF, 25 janvier 2000, 3-
19
Miller, J.-A. (2001 [2000]). Théorie de Turin sur le sujet de l’Ecole. In: Aperçus du Congrès
de l’AMP à Buenos Aires, Paris: Collection rue Huysmans, 57-76
Monribot, P. (2000a). La Balistique du symptôme, in: La Passe: effets et résultats', Paris:
Collection rue Huysmans: 115-123
13

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 283-306
Monribot, P. (2000b). Et passe le regard", in: Quand les Semblants vacillent. Incidences du
réel dans la clinique psychanalytique (Textes Préparatoires au Conversations, 21-22 octobre
2000 pendant les Journées d'Etudes ECF-ACF), Paris: Collection Rue Huysmans, 90-95
Monribot, P. (2000c). Les maux de passe, La Lettre Mensuelle, 187: 14-17
Monribot, P. (2000d). Leçons de passe: faut-il croire à ses rêves? Quarto, 70: 78-81
Monribot, P. (2000e). C'était la dernière séance, in: La Séance Analytique, Paris: Seuil, 201-
206
Monribot, P. (2000f). La Séance Impossible, La Cause Freudienne, 46: 47-50
Monribot, P. (2002a). Les frissons d'une cure, in: Qui sont vos psychanalystes? Jacques-Alain
Miller et quatre-vingt-quatre amis, Paris: Seuil, 34-40
Monribot, P. (2002b). Une érotique de l'Ecole, Ornicar, 50: 20-25
Monribot, P. (2002c). Le Travail du symptôme, La Cause Freudienne, 50: 56-62
14