bezoekersgids bij de dossierpresentatie (PDF, 265 kB) - Koninklijk ...

RUBENS DOORGELICHT
TRIOMF OP WIELEN
Schets voor de Zegewagen van Kallo
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA)
te gast in Museum Rockoxhuis, Antwerpen
11.02.2012 - 13.05.2012

Rubens doorgelicht
Triomf op Wielen.
Schets voor de Zegewagen van Kallo
Triomf op Wielen. Schets voor de Zegewagen van Kallo is een dossierpresentatie
van het Rubensproject van het Koninklijk Museum voor
Schone Kunsten Antwerpen. De expositie toont de resultaten van een
studie naar de context en betekenis van Peter Paul Rubens’ olieverfschets
De Zegewagen van Kallo, 1638. De dossierpresentatie vindt
plaats in het Museum Rockoxhuis in Antwerpen van 11 februari tot
13 mei 2012.
Centraal staat het ontwerp voor een praalwagen, door Rubens
gemaakt in opdracht van de stadsmagistraat van Antwerpen. Aanleiding
tot de opdracht was de overwinning van de Spaanse legers in de
Slag bij Kallo, waar de staatse legers (de legers van de Noordelijke
Nederlanden) werden verslagen. Het eerste deel van de expositie toont
historische prenten van de Slag bij Kallo en de overwinnaar, kardinaal-infant
Ferdinand. De prenten herinneren aan één van de grootste
veldslagen uit de Tachtigjarige Oorlog en plaatsen Rubens’ ontwerp
in de historische context. Ter illustratie van de feestvreugde die
in Antwerpen na de overwinning bij Kallo ontstond, kan in de tentoonstelling
de authentieke versie van het Liedeken van Kallo worden
beluisterd. Het tweede deel van de expositie toont een overzicht van
zestiende en zeventiende-eeuwse gravures van triomfwagens en relateert
Rubens’ ontwerp aan de noordelijke beeldtraditie van de allegorische
triomfwagen. De Zegewagen van Kallo was bestemd om als
praalwagen uit te rijden in de Antwerpse Ommegang. Twee schilderijen
van Van Bredael geven een gedetailleerd beeld van een feestelijke
zeventiende-eeuwse Ommegang in het centrum van Antwerpen.
Een panoramabord bij Rubens’ olieverfschets De Zegewagen van Kallo
geeft uitleg over de iconografie van de allegorische voorstelling.
Een audiovisuele presentatie bij de tentoonstelling toont detailopnamen
van de personages die Rubens in zijn ontwerp op de triomfwagen
heeft geplaatst. In de presentatie wordt ook aandacht besteed aan
de beeldtraditie van de Antwerpse ommegangwagens. Een collectie
schaalmodellen van de traditionele figuren uit de Antwerpse Ommegang
is in de overige zalen van Museum Rockoxhuis geplaatst.
In deze bezoekersgids worden de begrippen allegorie en personificatie
gebruikt. Het begrip allegorie verwijst naar een symbolische voorstelling,
waarin mythologische figuren, goden, godinnen of personificaties
een rol spelen. Het begrip personificatie duidt een (meestal vrouwelijke)
figuur aan, die een abstract idee symboliseert en soms herkenbaar
is aan een attribuut. Zo wordt Victoria, de personificatie van de
Overwinning, afgebeeld met een lauwerkrans en is Antverpia, de stedenmaagd
van Antwerpen, herkenbaar aan haar kroon met stadsmuren
en torens, waarboven soms twee handen zijn afgebeeld.
Slag bij Kallo
In de zomer van 1638 ontstond in de stad Antwerpen een buitengewoon
feestelijke sfeer. Oorzaak van de feestvreugde was het bericht
dat de Spaanse troepen een glansrijke overwinning hadden behaald
op de legers van de Noordelijke Nederlanden. De veldslag vond plaats
aan de Schelde bij Kallo, enkele kilometers ten noorden van Antwerpen.
Na de overwinning vierde de stad feest. Veel inwoners trokken te
voet naar Kallo en kwamen terug van het slagveld met oranje guirlandes
die aan de vijand hadden toebehoord. De overwinning van de
(1)

Spaanse troepen op de Franse legers bij St. Omer (Sint-Omaars), drie
dagen later, wakkerde de feestvreugde verder aan. Wat was de oorzaak
van de euforische blijdschap na de overwinning bij Kallo?
In de zestiende eeuw had Antwerpen zich ontwikkeld tot de grootste
en rijkste havenstad van de Nederlanden en was uitgegroeid tot een
centrum van internationale handel overzee. Gedurende de opstand
van de Noordelijke Nederlanden tegen de Spaanse overheersing, de
Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), had de stad evenwel enorm veel te
lijden gehad. In 1576 werd Antwerpen geplunderd door muitende soldaten
van de Spaanse troepen (de Spaanse Furie), vervolgens plunderden
de Franse troepen van Anjou de stad opnieuw in 1583 (de Franse
Furie) en twee jaar later, in 1585, werd de stad in opdracht van de
Spaanse koning onderworpen door Alexander Farnese (de val van
Antwerpen). Als gevolg van de opstand blokkeerden de Hollanders en
de Zeeuwen de toegang tot de Schelde en eisten dermate hoge tolgelden
dat de overzeese handel kwam stil te liggen. Ook de belastingen
die de Spaanse heerser hief, benadeelden de handel van Antwerpen.
Duizenden protestante burgers verlieten de stad omdat zij niet wilden
terugkeren naar het katholieke geloof. Veel handelaren, ambachtslieden
en kunstenaars vertrokken omdat zij elders een betere toekomst
verwachtten. De blokkade van de Schelde en het vertrek van burgers
leidden tot het verval van de eens zo bloeiende en fortuinlijke havenstad.
De blijdschap over de overwinning bij Kallo is vanuit die loop van de
geschiedenis te verklaren. De overwinning bood aan de verarmde stedelingen
een nieuw perspectief van hoop op herstel van de verloren
welvaart. De overwinning werd toegeschreven aan de steun van de
Heilige Maagd en de heilige Aloysius Gonzaga. In de Onze-Lieve-
Vrouwekathedraal werd een Te Deum gezongen in aanwezigheid van
de overwinnaar, kardinaal-infant Ferdinand. Een zeer groot aantal
gelovigen woonde de eredienst bij.
De stadsmagistraat van Antwerpen besloot om een praalwagen ter ere
van de overwinning bij Kallo toe te voegen aan de jaarlijkse Ommegang
en bestelde het ontwerp voor de triomfwagen bij Rubens.
(2)
(3)

HISTORISCHE CONTEXT: DE OVERWINNING BIJ KALLO
1
Bonaventura Peeters, Mislukte aanval op fort Kallo, 1638, ets,
Rijksprentenkabinet, Amsterdam.
Op 21 juni 1638 behaalden de Spaanse legers onder opperbevel van
kardinaal-infant Ferdinand van Oostenrijk de overwinning op de
legers van de Noordelijke Nederlanden (de staatse legers). Dit grondplan
van Kallo en het omliggende land geeft een overzicht van de mislukte
aanval op fort Kallo door het staatse leger onder bevel van graaf
Willem van Nassau-Siegen. Onderaan is een inzet met een kaart van
de Kruisdijk te zien.
`
2
Stefano della Bella, Beleg van St. Omer, 1638, ets, Rijksprentenkabinet,
Amsterdam.
Enkele dagen na de overwinning bij Kallo versloegen de Spaanse
legers de Fransen bij de belegering van St. Omer. Op deze overzichtskaart
van de Vlaamse en Noord-Franse kust tussen Grevelingen en
Duinkerken is de stad St. Omer weergegeven, te midden van het
omliggende land.
De kaart geeft in vogelvluchtperspectief een beeld van het beleg van
de stad in 1638. Rechts op de voorgrond is een groep soldaten en ruiters
te zien. Links een hangend gordijn met de legenda van de kaart.
(4) (5)

3
Cornelis Galle II, naar ontwerp van Theodoor van Thulden,
Ferdinand ontvangt het zwaard om de Staatsen bij Kallo te bestrijden,
(Tabula summi altaris ecclesiae parochialis in Calloo), 1638, gravure,
Prentenkabinet Museum Plantin-Moretus, Antwerpen.
De gravure toont kardinaal-infant Ferdinand van Oostenrijk, landvoogd
van de Zuidelijke Nederlanden, die knielend het zwaard ontvangt
uit de handen van St. Paulus. In de hemel zijn de Madonna met
kind, Petrus, Paulus en de engelen afgebeeld. Op de achtergrond is te
zien hoe de soldaten van het staatse leger op de vlucht slaan na de mislukte
aanval op fort Kallo. De afbeelding is een uitdrukking van de
religieuze beleving die de overwinning bij Kallo toeschreef aan de
interventie van de Madonna. De gravure is gemaakt naar een altaarstuk
van Theodoor van Thulden, dat zich in de Sint-Petrus en Pauluskerk
in Kallo bevond. Waarschijnlijk is het altaarstuk in de Franse tijd
verwijderd.
4
Theodoor van Thulden, naar ontwerp van Peter Paul Rubens,
De Triomf van Ferdinand, gravure, Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten, Antwerpen.
Kardinaal-infant Ferdinand werd in 1635, drie jaar voor de Slag bij
Kallo, feestelijk ontvangen in Antwerpen. Tijdens zijn intocht als
nieuwe landvoogd van de Spaanse Nederlanden (de Blijde Intrede)
was de stad op grootse wijze versierd met erepoorten en triomfbogen
ontworpen door Rubens. Jan van den Hoecke vervaardigde, naar ontwerp
van Rubens, een schilderstuk op groot formaat als centrale voorstelling
op de achterzijde van de triomfboog van Ferdinand, die was
opgesteld in de Lange Nieuwstraat. Theodoor van Thulden vervaardigde
de gravure naar dit werk, als illustratie voor het gedenkboek
Pompa Introitus Ferdinandi, 1642, geschreven door Gevartius, de
stadssecretaris van Antwerpen.
De voorstelling symboliseert de triomftocht van Ferdinand na de
overwinning in de Slag bij Nördlingen op 6 september 1634. We zien
Ferdinand, die, staande in een Romeinse strijdwagen, wordt gekroond
met een lauwerkrans door een Victorie, het symbool voor de overwinning.
Op de voorgrond lopen geboeide krijgsgevangenen. Voor de
strijdwagen gaan krijgslieden met vaandels en een op de vijand veroverd
harnas. De Victorie met lauwerkrans, de krijgsgevangenen en
de veroverde wapenrustingen komen als symbolen van de triomf
terug in Rubens’ ontwerp voor de Zegewagen van Kallo.
(6) (7)

5
Zeventiende-eeuws Lontmusket, Museum Vleeshuis, Antwerpen.
Vuurwapens, zoals het lontmusket, kregen in de zeventiende eeuw
definitief de overhand op het slagveld. Het in gereedheid brengen van
een lontmusket nam enige tijd in beslag. In de loop van het wapen
werden kruit en een kogel aangebracht en vervolgens werd dat aangestampt
met een laadstok. Het lontslot verwijst naar een gloeiend
stukje lont dat na het laden van de loop in de haan of serpentine, een
draaibare S-vormige houder, werd geklemd. Door het overhalen van
de trekker kwam het lont in contact met het kruit, waarop ontbranding
volgde en de kogel werd afgevuurd. Bij het richten en afvuren
steunde het wapen op een vork of gaffel. Het lontmusket werd
gebruikt tot het einde van de zeventiende eeuw.
Om in de veldslag een continu salvovuur te bereiken, moesten de
musketiers na hun eerste salvo rechtsomkeert maken, door de gelederen
naar achteren lopen om achter het laatste gelid weer aan te sluiten.
Tijdens deze contramars moesten de soldaten alle laadbewegingen
hebben uitgevoerd om hun wapen opnieuw te kunnen gebruiken.
6
Bonaventura Peeters, Mislukte aanval op fort Kallo, 1638, ets,
Rijksprentenkabinet, Amsterdam.
De Mislukte aanval op fort Kallo is een nieuwsprent. Het vervaardigen
van een goed reproduceerbare ets maakte een brede verspreiding
mogelijk van het nieuws over een belangrijke politieke gebeurtenis,
zoals een veldslag. Deze prent is voorzien van twee tekstbladen in het
Nederlands en Frans, maar ook een exemplaar van de prent met een
Duitse tekst is bewaard gebleven. De mislukte aanval door het staatse
leger onder graaf Willem van Nassau-Siegen is gedetailleerd weergegeven.
We zien vluchtende soldaten, die proberen om via het water de
gereedstaande boten te bereiken. Veel soldaten zijn op de vlucht verdronken
in het moerassige gebied rondom fort Kallo. Rechts op de
prent is de St. Petrus- en Pauluskerk van Kallo te zien.
De tekst bij de prent geeft het verloop van de veldslag weer en inventariseert
de oorlogsbuit. Het vijandelijke leger van de Noordelijke
Nederlanden bestond uit 64 compagnieën, samen 6 700 man en een
cavalerie van 220 paarden. Er vielen 2 500 doden en er werden 3 600
man krijgsgevangen gemaakt. De oorlogsbuit bestond uit ongeveer
90 schepen beladen met munitie, een aantal geschutsstukken, vaandels
en standaarden.
In Rubens’ ontwerp De Zegewagen van Kallo is een trofee opgericht
van een oorlogsbuit die bestaat uit wapenrustingen en vaandels.
(8) (9)

7
Herdenkingsmunt, naar aanleiding van de overwinning bij Kallo op
21 juni 1638, 1638, koper, geslagen in Brussel, Museum Mayer van
den Bergh, Antwerpen.
Deze koperen munt is geslagen om de Spaanse successen in de Slag bij
Kallo te herdenken. De voorzijde toont Filips IV, de koning van
Spanje te paard, met hoed op en scepter in de hand. De afbeelding op
de keerzijde is een schip dat dreigt te kapseizen in de golven. Het schip
verwijst naar de Slag bij Kallo, die grotendeels in en rond het water
plaatsvond en waarbij een groot aantal Hollandse schepen werd buitgemaakt.
Het feit dat de koning van Spanje zelf is afgebeeld, benadrukt het politieke
belang van de overwinning. Filips IV had zijn broer kardinaalinfant
Ferdinand opgedragen om de strategisch zo belangrijke stad
Antwerpen te verdedigen.
8
Theodoor van Thulden (toegeschreven aan), Triomfboog van Filips IV,
voorzijde, zeventiende eeuw, olieverf op paneel, Koninklijk Museum
voor Schone Kunsten, Antwerpen.
Dit werk is een kopie naar een verdwenen Rubensschets van de Triomfboog
van Filips IV, ter gelegenheid van de Blijde Intrede van kardinaal-infant
Ferdinand van Oostenrijk (1635). Bij de plechtige
intocht van de nieuwe landvoogd was de stad versierd met tijdelijke
triomfbogen en podia naar ontwerp van Rubens. De Triomfboog van
Filips IV, een eerbetoon aan de Spaanse koning, was opgericht aan het
einde van de Huidevettersstraat. Theodoor van Thulden (1606-1669)
nam deel aan de werkzaamheden bij de feestdecoraties voor de Blijde
Intrede en voerde de gravures uit naar deze composities.
De triomfboog, een houten constructie van ongeveer 21 meter hoog,
verheerlijkte de Habsburgse dynastie en illustreerde hoe de Nederlanden
onder het gezag waren gekomen van koning Filips IV, de broer
van de kardinaal-infant. De boog heeft drie doorgangen, gescheiden
door zuilen en pilasters op hoge basementen. Het grote tafereel boven
de centrale doorgang toont het huwelijk van Maximiliaan van Oostenrijk
en Maria van Bourgondië, dochter en erfgename van Karel de
Stoute. Door dat huwelijk werden de Nederlanden Habsburgs bezit.
De figurengroep die het geheel bekroont - de Romeinse oppergod
Jupiter en zijn echtgenote Juno - benadrukt het historische belang van
deze echtverbintenis. Rondom de centrale doorgang zijn zes Habsburgse
heersers over de Nederlanden afgebeeld; bovenaan de voorouders
van Filips IV: keizer Maximiliaan I, Filips de Schone, Filips II en
keizer Karel V; onder de keizers staan Filips III en Filips IV. Het huwelijkstafereel
en de zes portretten waren afzonderlijke schilderijen die in
de houten triomfboog waren geplaatst. Het historiestuk was van de
hand van Jacob Jordaens, terwijl de zes portretten werden uitgevoerd
(10) (11)

door Cornelis de Vos. Het huwelijkstafereel en vijf van de zes portretten
zijn bewaard, verspreid in verschillende collecties. Tevens is de
bekroning met het godenpaar bewaard gebleven in de collectie van
het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen.
Zowel Rubens’ schetsen voor de triomfbogen van de Blijde Intrede,
als zijn schets voor De Zegewagen van Kallo zijn geïnspireerd op de
Romeinse triomftocht, waarvan afbeeldingen uit de oudheid bewaard
zijn gebleven op reliëfs en gemmen (halfedelstenen met een afbeelding).
Onder invloed van Petrarca’s Trionfi ontstond bij beeldende
kunstenaars vanaf de renaissance hernieuwde belangstelling voor de
allegorie van de triomf.
9
Jacob Jordaens, Zoals de ouden zongen, piepen de jongen, ca. 1640,
privécollectie, foto.
Zoals de ouden zongen, piepen de jongen is een spreekwoord en betekent
dat kinderen het voorbeeld van de ouderen volgen. Het spreekwoord,
beschreven door Jacob Cats in 1632, is door Jordaens in verschillende
versies uitgevoerd. We zien een vrolijk gezelschap, dat rond de tafel zit
en een lied zingt. De titel van het lied is leesbaar op het tekstblad.
10
Detail van Jacob Jordaens, Zoals de ouden zongen, piepen de jongen, ca.
1640, privécollectie, foto.
De titel van het lied Een Nieu Liedeken van Callo is duidelijk leesbaar
op de vergroting van de detailopname. Twee andere versies van dit
werk, in de musea van Ottawa en Valenciennes, verwijzen eveneens
naar het liedje over de overwinning bij Kallo.
(12) (13)

11
Tekst van het Liedeken van Kallo.
De feestvreugde over de overwinning bij Kallo was groot en de tekst
van het Liedeken van Kallo werd via pamfletten verspreid. Een dergelijk
pamflet met twee versies, namelijk Een nieuw Liedeken van Calloy
ende Verbroeck en een Nieu kluchtigh Liedeken van den Geusen Haes op
uyt Calloy, wordt bewaard in het archief van de Universiteit Gent. Het
pamflet, ook wel vliegend blad genoemd, bevat twee versies van het
Liedeken van Kallo en een houtsnede. Het pamflet werd gedrukt in
Antwerpen in 1638.
De tekst van het Nieu kluchtigh liedeken van den Geusen Haes op uyt
Calloy bestaat uit tien coupletten en werd gezongen op de wijze van
een bestaand refrein: Hebbense dat ghedaen doense doense.
Het eerste couplet luidt:
De Geusen, de Geusen
En die boose Fransen, boose Fransen,
Sy quamen met veel Schepen aen
Om in Calloy te dansen.
Hebbense dat ghedaen doense doense?
Hebbense dat ghedaen, Geus neef comt aen.
12
Theodoor van Thulden, naar Peter Paul Rubens, Het Toneel van
Mercurius, 1639-1641, ets en gravure, Prentenkabinet Museum Plantin-Moretus,
Antwerpen.
Het Toneel van Mercurius stond opgesteld op de Sint-Jansbrug tijdens
de intocht van kardinaal-infant Ferdinand in Antwerpen in 1635.
Het podium symboliseert de bloei en de neergang van Antwerpen als
centrum van de handel overzee. In de voortdurende oorlog tussen de
Noordelijke Nederlanden en Spanje leidde de blokkade van de rivier
de Schelde tot het verval van de welvaart van Antwerpen.
Het middenpaneel is een voorstelling waarbij Mercurius, de god van
de handel, Antwerpen verlaat. Mercurius houdt de staf en een geldbuidel
in zijn omhoog geheven hand. Het is duidelijk dat hij op het
punt staat om te vertrekken, terwijl een gevleugelde putto probeert te
verhinderen dat hij wegvliegt door een slip van Mercurius’ mantel vast
te houden. Het tafereel is gesitueerd aan de rivier de Schelde. Terwijl
de handel in de persoon van Mercurius de stad Antwerpen gaat verlaten,
ligt de riviergod Scaldis te sluimeren. Scaldis is de personificatie
van de rivier de Schelde. De vrouw rechts is de stedenmaagd Antverpia;
zij is de personificatie van de stad Antwerpen. Zij heeft een stedenkroon
op haar hoofd, gevormd door stadsmuren en torens. Antverpia’s
houding drukt wanhoop uit, zij is niet in staat om de god van
de handel te verhinderen de stad te verlaten. Ook de voorwerpen
rondom Antverpia symboliseren de verloren handel overzee. Zij knielt
naast een ongebruikt anker en een omgekeerde boot waarop een slapende
werkloze zeeman rust.
Het tafereel links stelt Overvloed en Rijkdom voor en verwijst naar
het rijke verleden van Antwerpen. We zien de stedenmaagd Antverpia
die de rijkdommen in ontvangst neemt van de vrouw naast haar, met
een cornucopia, een hoorn van overvloed in haar hand. Deze vrouw is
(14) (15)

de personificatie van de Overvloed. In de nis daarnaast is de allegorische
figuur Comus geplaatst. Hij is de god van de feestvreugde, die zo
goed past bij de welvaart die hier is afgebeeld.
Het tafereel rechts symboliseert Armoede en verval. Als verwijzing
naar de povere situatie van het heden is de personificatie van de
Armoede uitgebeeld als de moeder van een arm gezin. In de nis
ernaast staat Industria. Zij is de dochter van de Armoede en verwijst
naar het werken aan de fabricage van stoffen en andere goederen als
bron van inkomsten, waartoe Antwerpen overging, nadat de handel
voor de stad verloren was gegaan.
Bovenop het toneel zijn de zeegoden Neptunus en Amphitrite te zien.
Zij verwijzen naar de goede tijden toen Antwerpen nog een open verbinding
had met de zee.
ALLEGORISCHE TRIOMFWAGENS
13
Hans Guldenmund, naar ontwerp van Albrecht Dürer, Triomfwagen
van Keizer Maximiliaan I, 1527-1528 en/of 1545, houtsnede op papier,
eerste en tweede blad, Prentenkabinet Rijksmuseum, Amsterdam.
Deze houtsnede is een kopie naar Albrecht Dürers Grote Triomfwagen,
ter ere van keizer Maximiliaan I. De volledige versie van de Grote
Triomfwagen bestaat uit acht bladen. Het origineel (1518) werd door
Dürer gepubliceerd in 1522, drie jaar na de dood van keizer Maximiliaan
I.
Dürer heeft een zegewagen ontworpen, die wordt getrokken door zes
spannen van twee paarden. De wagen van de keizer wordt begeleid
door tweeëntwintig personificaties die zijn deugden symboliseren. De
eerste twee bladen tonen het deel met de keizerlijke triomfwagen. Keizer
Maximiliaan is gekleed in een kroningsmantel. Hij draagt een keizerskroon
op zijn hoofd en houdt een scepter en een palmtak in zijn
handen. De overige keizerlijke symbolen, het zwaard en de rijksappel,
staan op een kussen. Victoria (Overwinning) kroont Maximiliaan
met een lauwerkrans en hij wordt begeleid door de kardinale deugden
Justitia (Rechtvaardigheid), Temperantia (Gematigdheid), Fortitudo
(Moed of Sterkte) en Prudentia (Voorzichtigheid of Wijsheid). De
wagen wordt bestuurd door Ratio (Rede). De triomfwagen refereert
niet aan een militaire overwinning, maar verheerlijkt de kwaliteiten
van Maximiliaan als heerser.
(16) (17)

14
Wierix (toegeschreven aan), De Triomfwagen van de Vrede, 1577,
gravure, Prentenkabinet Rijksmuseum, Amsterdam.
Het afbeelden van deze allegorische triomfwagen was tijdens de Tachtigjarige
Oorlog een middel om de triomf van de vrede te symboliseren.
De Pacificatie van Gent, een verdrag dat werd gesloten na de
Spaanse Furie in 1576, beoogde om de eenheid tussen de Zeventien
Provinciën van de Nederlanden te herstellen. Don Juan, de nieuwe
gouverneur van de Nederlanden, ondertekende het Eeuwig Edict, dat
de Pacificatie van Gent onderschreef, in februari 1577. Wierix’ gravure
is een uitdrukking van de hoop op vrede die ontstond na ondertekening
van dat verdrag.
De triomfwagen als symbool van de vrede wordt getrokken door drie
ezels. Op de wagen, waaraan de wapens van Filips II, Don Juan van
Oostenrijk en het stadswapen van Antwerpen zijn bevestigd, zitten de
personificaties van de Naastenliefde (Caritas), de Vrede (Pax) en het
Verbond (Foedus). Achter de wagen lopen de vertegenwoordigers van
de Staten-Generaal en links knielen de zeventien Provinciemaagden.
De Oude Haat (Livor) en Eigenbaat (Proprium commodum) proberen
de voortgang van de wagen te verhinderen en op de achtergrond
wordt Tweedracht (Discordia) gewurgd in een trekwedstrijd tussen de
krachten van Geweld (Violentia) en het Volk (Populus).
15
Pieter Van der Borcht, De Zeewagen van Neptunus, 1599, gravure,
Prentenkabinet Museum Plantin-Moretus, Antwerpen.
De Zeewagen van Neptunus, de Currus Triumphalis Neptuni, is de
afbeelding van een praalwagen die werd gebouwd ter ere van de Blijde
Intrede van de aartshertogen Albrecht en Isabella in 1599. We zien een
triomfwagen met de goden van de zee Neptunus en Amphitrite. In
overeenstemming met de Griekse mythologie wordt de wagen van
Neptunus getrokken door twee Hippocampi, mythologische zeepaarden
met een achterlijf als een vissenstaart. De teugels zijn in handen
van twee putti die schrijlings op de rug van de zeepaarden zitten. De
Zeewagen wordt begeleid door zeemeerminnen die hun haar kammen
en in een spiegel kijken. De tritons, mythologische zeewezens
met het hoofd en de romp van een man en de staart van een vis, dragen
overwinningsvaandels en blazen op een schelp (een kinkhoorn).
Neptunus en Amphitrite zitten op een troon onder een baldakijn, dat
wordt gedragen door twee dolfijnen. Aan de rand van het baldakijn
bungelen vissen als buit van de zee. Sinds 1599 reed de Zeewagen uit
in de jaarlijkse Ommegang van Antwerpen. Het thema van de wagen
van Neptunus komt veelvuldig voor als onderwerp in het werk van de
Antwerpse schilder Frans Francken II (1581-1642).
(18) (19)

16
Pieter van der Borcht, naar ontwerp van Maerten de Vos, Triomfwagen,
1595, kopergravure, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten,
Antwerpen.
De Triomfwagen is een afbeelding van de wagen van Antverpia, een
praalwagen bij de Blijde Intrede van aartshertog Ernest in Antwerpen
in 1594. De stoet van de nieuwe heerser ontmoette bij de plechtige
intocht allereerst de triomfwagen (currus triumphalis) waarop de stedenmaagd
Antverpia was gezeten. Zij droeg in haar hand een lauwerkrans,
die ze aan de landvoogd aanbood. Al sinds de intrede van prins
Filips in 1549 was het de taak van Antverpia om de nieuwe vorst te
verwelkomen. Antverpia is hier in het gezelschap van een aantal allegorische
figuren. Aan haar rechterzijde Religio (Godsdienst) met boek
en kruis, Obedientia (Gehoorzaamheid) met een zilveren juk en
Reverentia (Eerbied) met een sluier. Aan de andere zijde zien we Fidelitas
(Trouw) met een schild waarop een hondje was afgebeeld, Benevolentia
(Welwillendheid) met een door twee handen vastgehouden
hart in een lauwerkrans en Beneficii recordatio (Herinnering aan de
Weldaad). Vooraan de wagen twee gelauwerde figuren in Romeins
kostuum: zij symboliseren de goden die de stad beschermen (Penates
Publici). Boven hun profiel met lauwerkrans is het embleem van Antwerpen,
de burcht met twee handen, geplaatst. De personificaties op
de triomfwagen zijn een uitdrukking van de houding van de stad ten
opzichte van de nieuwe gouverneur. Vooraan op de wagen staat een
tekst waarin Antverpia haar vertrouwen uitspreekt in de komende tijden
onder de heerschappij van Ernest.
17
Elias van den Bossche, Allegorie op het Bestand en de Vereniging der
Partijen, 1609, gravure, Prentenkabinet Rijksmuseum, Amsterdam.
Deze prent van een triomfwagen is een allegorie op de Vrede en werd
gemaakt naar aanleiding van de vredesonderhandelingen die in 1609
leidden tot het Twaalfjarig Bestand (1609-1621). De triomfwagen van
de Vrede (Pax) wordt begeleid door Rechtvaardigheid (Justitia),
Barmhartigheid (Misericordia) en Waarheid (Veritas). Op de voorgrond
wordt de oorlogsgod Mars geboeid afgevoerd.
Links zien we de aartshertogen Albrecht en Isabella en pater Jan
Neyen, die de aartshertogen vertegenwoordigde bij de vredesbesprekingen
met de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Zij zijn
in gezelschap van de vertegenwoordigers van de Staten-Generaal.
Rechts leiden Maurits van Nassau, kapitein-generaal van het leger van
de Republiek en Ambrogio Spinola, de Spaanse opperbevelhebber in
de Zuidelijke Nederlanden, gezamenlijk de stoet van alle zeventien
Provinciemaagden. Op de achtergrond worden de zwaarden tot
ploegscharen omgesmeed. Bovenin zijn drie medaillons aangebracht
met de portretten van Spinola, Albrecht en de graaf van Bucquoy.
Onderaan twee medaillons met de portretten van Maurits en Frederik
Hendrik. De prent getuigt van het optimisme ten aanzien van het
bereiken van de vrede tussen de partijen in de Tachtigjarige Oorlog
aan het begin van het Twaalfjarig Bestand.
(20)
(21)

18
Rubenswagen, prent, 1840, Prentenkabinet Museum Plantin-Moretus,
Antwerpen.
In 1840 herdacht Antwerpen dat Peter Paul Rubens (1577-1640) tweehonderd
jaar eerder was overleden. De stad was versierd met triomfbogen, zuilen
en uitbundige decoraties. De feesten duurden tien dagen en op de laatste
feestdag werd een geboetseerd beeld van Rubens geplaatst, in afwachting
van het bronzen beeld dat nog niet gereed was. Tijdens de feestelijkheden
vond een ommegang plaats met de wagens van de Reus, de Reuzin, de Walvis,
het Schip en de Scheepkens, daarna volgde de Rubenswagen. In het
Kunst- en Letterblad van 1840 staat de volgende beschrijving: Daerop volgde
de kunstenaers- of Rubenswagen- waervan de grootsch-heid alle bewondering
afvergt. Hij heeft de gedaante van een schip met eenen grooten Tryton op den steven.
Op de wagen was de volgende tekst aangebracht: Hulde aen Rubens door
de kunstenaers. De Rubenswagen van 1840 is een replica naar Rubens’ ontwerp
voor De Zegewagen van Kallo, 1638, waaraan enkele doelmatige wijzigingen
werden aangebracht. Zo werden de krijgsgevangenen aan de voet
van de trofee vervangen door vier kunstschilders en een eenvoudige vlaggenmast
verving de oorspronkelijke metershoge trofee.
Bij de Rubensfeesten van 1877 werden plannen gemaakt voor een Rubenswagen,
ontworpen door de kunstschilder Hendrik Verbuecken. De kosten
werden op acht à negenhonderdduizend francs geraamd. De negentiendeeeuwse
praalwagen werd, zij het niet in optimale toestand, bewaard in een
magazijn van de stad Antwerpen. Ter gelegenheid van het Rubensjaar in
1977 werd de wagen ingrijpend gerestaureerd, onder meer werden vermolmde
delen vervangen en enkele figuren in polyester uitgevoerd. Tijdens
de Rubenstentoonstelling van 1977 werd de wagen als een blikvanger opgesteld
voor het gebouw van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in
Antwerpen.
19
Peter Paul Rubens, De Zegewagen van Kallo, 1638, olieverf op paneel,
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen.
Rubens ontvangt in 1638 een opdracht van de stadsmagistraat van
Antwerpen voor het ontwerpen van een zegewagen om de overwinning
bij Kallo te vieren. In zijn ontwerp baseert hij zich op zijn kennis
van de klassieke oudheid en de renaissance. Het ontwerp bevat elementen
van een Romeinse triomftocht, zoals de trofee en de krijgsgevangenen.
De allegorische wagen wordt bevolkt door personificaties,
die een abstract idee vertegenwoordigen. In de renaissance ontstond
een hernieuwde belangstelling voor allegorische figuren. Tegelijkertijd
zien we in Rubens’ ontwerp de invloed van de Antwerpse beeldtraditie.
De praalwagen is versierd met zeewezens die verwijzen naar
Antwerpen als havenstad en traditiegetrouw neemt de stedenmaagd
Antverpia een belangrijke plaats in.
Rubens heeft de allegorie op de overwinning bij Kallo geplaatst op een
zegewagen in de vorm van een schip, waarvan de mast is vervangen
door een enorme trofee. De vorm van een schip verwijst naar Felicitas
of geluk. De militaire trofee bestaat uit veroverde wapenrustingen,
standaards, banieren en wapenschilden die op de vijand werden buitgemaakt.
Daarboven zijn een lauwerkrans, vlaggen, Habsburgse
familiewapens, een kardinaalshoed en een gouden kroon bevestigd,
en in de top prijkt een laurierboom. De tekst op twee linten verklaart
de herkomst van de krijgsbuit. De tekst luidt als volgt: DE GALLIS
CAPTA FUGATIS (veroverd op de vluchtende Fransen) en CAESIS
DETRACTA BATAVIS (veroverd op de verslagen Hollanders). Naast
de trofee staan twee Victories die de overwinning symboliseren. De
(22) (23)

oem van de overwinning wordt onderstreept door twee Fama (personificaties
van de Roem) met trompetten. Rechts van de trofee staat
een tekstaanduiding die is bestemd voor de banieren van de trompetten
(Inde vaenen vande Trompetten van Fama): VICTOR IO en IO
TRIUMPHE (leve de overwinnaar, leve de triomf). In de oudheid
werden de Romeinse overwinnaars met deze kreten toegejuicht tijdens
hun triomftocht.
Providentia, Augusta bestuurt de zegewagen. De inscriptie van haar
naam is naast haar hoofd aangebracht. Providentia betekent Voorzienigheid,
Augusta refereert aan de Romeinse heerser Augustus. Zij
symboliseert de voorzienigheid van de Spaanse koning. Zij draagt een
lauwerkrans als symbool van de overwinning en is afgebeeld met twee
gezichten, een gezicht dat vooruitkijkt naar de toekomst en een gezicht
dat omziet naar het verleden. Zij lijkt op Prudentia (Voorzichtigheid
of Wijsheid), één van de kardinale deugden, die ook wel zo wordt
afgebeeld. Op de grond, naast Providentia, staat een brandende vuurbol.
Achter haar, op een verhoogd plateau, knielen Antverpia en
Audomarum, de stedenmaagden van Antwerpen en St. Omer. Hun
namen staan vermeld in de inscripties boven hun hoofd. Beide stedenmaagden
dragen een kroon in de vorm van een stadsmuur met vestingtorens.
Antverpia’s kroon is versierd met een krans van rozen, zij
draagt de kleuren van de stad Antwerpen: rood en wit. Audomarum,
in een gele mantel, leunt met haar linkerhand op een wapenschild. De
houding en gebaren van de beide stedenmaagden lijken hun vreugde
uit te drukken over de behaalde overwinning.
De personificaties Virtus (Deugd, ook wel Moed of Standvastigheid)
en Fortuna (Fortuin, ook wel Toeval of Geluk) staan op het achtersteven
van het schip. Ook zij zijn gerelateerd aan de overwinning: Virtus
symboliseert de militaire kracht en draagt een helm, een zwaard en
een bliksemschicht en Fortuna is het symbool van het fortuin, het
geluk dat afwisselend soms mee- of tegenwerkt, net zoals de wind die
haar gewaad doet opwaaien. Zij vertegenwoordigt eveneens de goede
vaart, haar hand rust op een scheepsroer. Aan de voet van de trofee zitten
drie krijgsgevangenen, zij verwijzen naar de Hollanders en Fransen
die zijn gevangengenomen na de overwinningen bij Kallo en St.
Omer.
De zegewagen is versierd met festoenen en met golvende decoraties
die uitmonden in kwabachtige motieven. Zeewezens, zoals de dolfijn
met een putto schrijlings op zijn rug en de triton die op zijn kinkhoorn
blaast, lijken al zwemmend het schip te begeleiden. Zij verwijzen naar
de overwinning op en rond het water van de Schelde. In de geopende
bek van een vuurspuwende zeedraak gaat de disselboom van de wagen
schuil.
Boven het achtersteven van het schip is het stadswapen van Antwerpen
geplaatst met de dubbele adelaar boven en de stadsmuren en uitgespreide
handen beneden.
De opdracht van het stadsbestuur voor het ontwerpen van een triomfwagen
kan worden gezien als een vorm van stedelijke propaganda.
Tegelijkertijd was het ontwerp van de triomfwagen een teken van
loyaliteit aan de Spaanse heerser, op wiens bevel een aanval op de stad
Antwerpen succesvol werd afgeslagen.
(24) (25)

20
Theodoor van Thulden, naar Peter Paul Rubens, Laurea Calloana,
1642, kopergravure in: Gevartius, Pompa Introitus Ferdinandi, Antwerpen
1642, Prentenkabinet Museum Plantin-Moretus, Antwerpen.
In 1641 besloot de stadsmagistraat van Antwerpen om een prent naar
Rubens’ ontwerp voor de Zegewagen als appendix toe te voegen aan
het kostbare geïllustreerde gedenkboek van de Blijde Intrede van kardinaal-infant
Ferdinand in 1635: Gevartius, Pompa Introitus Ferdinandi.
Antwerpen 1642. De gravures waarmee deze uitgave is geïllustreerd,
werden gemaakt door Theodoor van Thulden. De beschrijvende
tekst, die achterin het boek de uitleg geeft over de betekenis van
Rubens’ ontwerp voor De Zegewagen van Kallo, wordt geïllustreerd
met de gravure Laurea Calloana. De gravure lijkt een exacte kopie te
zijn van Rubens’ olieverfschets en het is mogelijk dat Van Thulden de
olieverfschets als voorbeeld gebruikte. In vergelijking met het origineel
zien we dat Van Thulden een span paarden toevoegde. Hij zette
de vuurbol op de piëdestal van de wagen en voegde een overzicht toe
van het slagveld bij Kallo. Het boek Pompa Introitus Ferdinandi werd
gedrukt in Antwerpen in 1642 en in 1643 op de markt gebracht.
DE OMMEGANG VAN ANTWERPEN
Al vanaf de middeleeuwen was de Ommegang een belangrijke gebeurtenis
in het kerkelijk jaar. Het oudste verslag van de jaarlijkse processie,
een document uit 1324 in het Antwerpse stadsarchief, toont aan
dat de ommegangen in Antwerpen al plaatsvonden vanaf het begin
van de veertiende eeuw. In de vroegste processies werden relikwieën
van een heilige rondom de kerk en door de straten gedragen. Oorspronkelijk
stonden religieuze onderwerpen centraal in de Ommegang,
maar gaandeweg kregen wereldlijke thema’s de overhand. Zo
werd de Walvis, oorspronkelijk vergezeld door Jona, later vertoond in
het gezelschap van Neptunus, de god van de zee. Het bijbelse thema
van de reus Goliath werd in de zestiende eeuw eveneens profaan,
doordat het onderwerp veranderde in de figuur van de stadsreus
Druon Antigoon.
(26) (27)

21
Alexander van Bredael, Cortège à Anvers, 1697, olieverf op doek,
Musée de l’Hospice Comtesse, Lille.
Alexander van Bredael (1663-1720) was gespecialiseerd in het weergeven
van straat- en marktscènes en religieuze feesten, zoals de Ommegang
van Antwerpen op 15 augustus, de feestdag van Maria-Tenhemelopneming.
Van Bredael laat ons een deel van de feestelijke Ommegang
op de Grote Markt zien, tegen de achtergrond van het stadhuis
van Antwerpen. De aankomst op de Grote Markt vormde zo te zien
het hoogtepunt van de feestelijke processie. Rijk versierde praalwagens
met kleurrijk gekostumeerde personen maken deel uit van de stoet.
Rechts vermoedelijk de Stedenwagen met de stedenmaagden, vooraan
de Kameel, die oorspronkelijk deel uitmaakte van de kerststal, maar
vervolgens zelfstandig het feest opluisterde. Links bij de gevel van het
stadhuis zien we de Hel, weergegeven als een donkere monsterkop
waar rook en vuur uit komt. In het midden de Zeven Smarten van
Maria.
Beide werken van Van Bredael laten duidelijk zien dat de Ommegang
in Antwerpen een vrolijk, uitgelaten feest was, waaraan publiek uit
alle rangen en standen van de samenleving deelnam. We zien muzikanten,
potsenmakers, vaandeldragers te paard, er staat een tent op
het plein en er worden etenswaren verkocht. Het schouwspel wordt
zowel vanaf het plein als vanuit het stadhuis en de gildehuizen gadegeslagen.
22
Alexander van Bredael, Fête traditionelle à Anvers, 1697, olieverf op doek,
Musée de l’Hospice Comtesse, Lille.
Bij dit deel van de Ommegang is op de achtergrond de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal
van Antwerpen te zien. Ook hier delen jong en oud in de
feestvreugde. Centraal staat de waterspuwende Walvis, waarop Neptunus
is gezeten, herkenbaar aan de drietand die hij in de lucht zwaait. De waterstraal
van de Walvis veroorzaakt een vrolijke paniek bij de groep feestgangers
links op de voorgrond. De grote vis wordt traditioneel gevolgd door
de kleine Dolfijntjes. Een deftig gezelschap rechts lijkt geïnteresseerd te
zijn in de koopwaar van een marskramer. Links zien we de praalwagen van
Apollo en de Muzen; achter de Walvis is de Reus opgesteld; rechts daarvan
één van de kleine Scheepkens en daarnaast de Olifant die Fortuna op zijn
rug draagt. Geheel rechts het grote Schip van het handelsgilde, getooid
met volle zeilen en wapperende vlaggen, bemand door zeelieden en
geplaatst op een wagen waarop de golven van de zee zijn afgebeeld.
(28) (29)

23
Ordre van den Ommeganck, vermoedelijk laat-zeventiende-eeuws
handschrift met de scenografie van de Ommegang op de Grote
Markt, Stadsarchief Antwerpen.
Een zeventiende-eeuws handschrift getiteld Ordre van den Ommeganck
in het Stadsarchief van Antwerpen beschrijft nauwkeurig de
organisatie en de uitvoering van een feestelijke Ommegang op de
Grote Markt. Zo wordt de tijd van het optreden aangegeven (Ten 10
uren precies ...), evenals de afstand tussen de ommegangwagens
(omtrent 50 stappen). Ook hun plaats in de stoet en de volgorde van
de route door de straten en over het marktplein worden beschreven.
De muzikanten met cimbalen en trompetten gaan voorop, dan volgen
het grote Schip, de kleine Scheepkens, de Walvis, de kleine Dolfijntjes
en de Zeewagen. Hoornspelers begeleiden de Maagdenwagen, de
Wagen van Sint Michael en de Parnassusberg, terwijl de Reus, de
Kameel, de Leeuw, de Kleine Reuzen en de Olifant de feestelijke
parade besluiten. De Ommegang werd goed georganiseerd. Een deel
van de processie wachtte in de Hooghstraat, terwijl de stoet op de
Grote Markt werd geregisseerd door de aenlijders. Muzikanten en
wagens volgden hun aanwijzingen: sommige wagens cirkelden rond,
anderen stonden stil opgesteld of manoeuvreerden juist in een complex
patroon over het marktplein (laverende door malkanderen). De
voorstelling van de Parnassusberg was voorzien van een waterstroom
en ook de water spuitende Walvis moet een sensationeel schouwspel
zijn geweest. In de kantlijn van het document staat een aanwijzing
geschreven over de organisatie van de watervoorraad: Denk eraan om
bakken water klaar te zetten op de trappen van het stadhuis ofwel tobben
te stellen op de plette vant stadhuijs.
Schaalmodellen van ommegangfiguren
Als onderdeel van de expositie Triomf op Wielen zijn verschillende
schaalmodellen (bozzetti) van de Antwerpse ommegangfiguren in de
overige zalen van Museum Rockoxhuis geplaatst. Enkele maquettes
van de serie zijn als volgt gesigneerd: Ant. Hoefnaegels 1916. Zij werden
in 1916 en 1936 tentoongesteld op de folklore tentoonstellingen
Ons Volksleven. In 1936 werd de tentoonstelling georganiseerd door
het Koninklijk Kunstverbond in de Arenbergstraat, Antwerpen.
Audiovisuele presentatie Triomf op Wielen
De Ommegang van Antwerpen is een stoet met een eeuwenoude traditie.
In een audiovisuele presentatie bij de expositie worden afbeeldingen
getoond van ommegangfiguren doorheen de eeuwen. De presentatie
toont ook detailopnames van Rubens’ olieverfschets De Zegewagen
van Kallo. (Projectiezaal van het Rockoxhuis)
Bezoekers van de tentoonstelling worden uitgenodigd om een rondgang
door het museum te maken langs de ommegangfiguren en kunnen
vervolgens de audiovisuele presentatie in de Projectiezaal bekijken.
(30) (31)

Praktisch
Van 11 februari tot 13 mei 2012
Museum Rockoxhuis, Keizerstraat 12, 2000 Antwerpen
Open van dinsdag tot zondag, van 10 tot 17 uur
Gesloten op maandag, behalve op paasmaandag (9 april 2011)
Gedeeltelijk toegankelijk per rolstoel
Prijzen
Individuele bezoekers
Groepen vanaf 15 personen, per persoon
2,50 euro
1,25 euro
OKV-museumkaart
1,25 euro
Ouder dan 18 en jonger dan 26 1,25 euro
Ouder dan 60 en jonger dan 19 gratis
Vrienden van het KMSKA en het personeel gratis
KBC-cliënten en KBC-medewerkers gratis
Scholieren en studenten in groep gratis
VMV- en ICOM-leden
gratis
Personen met een handicap
gratis
Werkzoekenden
gratis
Elke laatste woensdag van de maand is het museum
gratis toegankelijk.
Rondleidingen voor groepen
Groepsbezoeken onder leiding van stadsgidsen zijn mogelijk.
Reservatie gebeurt bij de Toeristische Dienst van Antwerpen,
Gidsenbeurs,
Grote Markt 15,
2000 Antwerpen,
tel. 03 232 01 03 of 03 338 95 30.
Colofon
Tentoonstelling
Organisatie: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen
in samenwerking met Museum Rockoxhuis
Curatoren: Ank Adriaans en Valérie Herremans
Coördinatie: Christine Van Mulders en Hildegard Van de Velde
Audiovisuele presentatie
Tekst: Ank Adriaans
Foto’s: Adri Verburg en Marie Geraerts
Stem : Dierdre Timp
Opname stem : Peeters Productions nv
Productie: Adri Verburg
Bezoekersgids
Tekst: Ank Adriaans
Taaladvies: KBC-Taaldienst
Vormgeving: Luc Geyskens
Drukwerkcoördinatie: Eddy Moyaers
Afbeelding cover: Peter Paul Rubens, De Zegewagen van Kallo,
KMSKA © Lukas – Art in Flanders