Koerier nr. 121 - Kovom

NO. 121 – APRIL 2013
1998 - LOOPGRAAFKOERIER - 2013
INFORMATIEBLAD OVER VERDEDIGINGSWERKEN
EN MILITAIRE GESCHIEDENIS
BUNKERBOUW
TEN BEHOEVE VAN DE
S-BOTEN
----------------

2
LOOPGRAAFKOERIER
NUMMER 121 – APRIL 2013
OPGERICHT IN SEPTEMBER 1998
REDACTIE EDDY BORST, CHRIS VAN OOSTEN
FONS OVERDIJK EN DIK WINKELMAN
WEBREDACTIE MARCO SIKKEL
ILLUSTRATIES JULIE WINKELMAN
HTTP://WWW.ZEGGENSCHAP.NL/KOERIER/INDEX.HTML
E-mailadres: dik.winkelman@casema.nl
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

3
Onno van Gent – Betonliefhebbers
kunnen wederom hun hart ophalen bij
het lezen van dit artikel. Na de twee
delen over de bunkerbouw voor de U-
boten sta ik nu stil bij de bunkerbouw
voor de Schnell- of S-Boten. Vergeleken
met de bunkerbouw voor de U-boten valt
deze bunkerbouw een beetje in de
schaduw. Maar de operaties van de
Duitsers met de S-boten hebben
vergeleken met de U-boten een veel
grotere relatie met het Nederlands
grondgebied. De boten werden niet
alleen gecommandeerd vanuit
Nederland, maar ons land kreeg ook
twee van de grootste en belangrijkste
uitvalsbases van deze boten. In eerste
instantie zal ik aandacht besteden aan
de S-boot zelf.
De S-boot
De ontwikkeling van de Schnellboot in
Duitsland werd ingezet door de beperkingen
die Duitsland waren opgelegd in het kader
van het verdrag van Versailles na afloop van
WO1. Men mocht bijvoorbeeld geen grote
oorlogsschepen meer bouwen. Het eerste
ontwerp, de S-1 klasse, was afgeleid van een
plezierjacht genaamd Oheka II. Een anagram
van de bankier Otto Herman Kahn, de
eigenaar waarvoor dit motorjacht in 1927
door de Lürssen Werft werd ontworpen en
gebouwd.
Overzicht van de verschillende S-klasses.
In de loop van de ontwikkelingen werden op
basis van opgedane ervaringen steeds meer
verbeteringen aangebracht aan het ontwerp.
Bij de S26 werd bijvoorbeeld de voorplecht
verhoogd ter vergroting van de
zeewaardigheid. Ook werden ze steeds
sneller. De S30 t/m 39 (dus de S30 klasse)
werden tussen eind 1939 en de zomer van
1940 in gebruik genomen. De S100 werd
vanaf 1943 het ‘succesnummer’ voor de S-
boten. Zij kreeg de nieuw ontwikkelde
Daimler MB 2500 diesel en wel drie stuks van
elke 2500 pk. Daarmee haalde het boot(je)
zo’n 38.5 knopen of te wel een kleine 70
km/h. Dat slurpte uiteraard de nodige peut,
dus vanaf de S219 werden grote olietanks
geïnstalleerd. Het bereik werd daarmee 750
nautische mijlen, zo’n 1350 km. Tijdens de
oorlog waren er geen veranderingen meer
aan de 35 m lange en 5 m brede romp. De
boot was uitgerust met totaal vier torpedo’s
met een 53,3 cm diameter, waarvan twee
direct bruikbaar in lanceerbuizen.
Een S100 klasse op volle snelheid [2]
De boten werden voornamelijk van hout
gebouwd. Ter bescherming van de 21 tot 30
koppige bemanning werd het dekhuis vanaf
de S100 met een bepantsering uitgevoerd.
Op de voorplecht stond een enkelloops 20 cm
machinegeweer. Midscheeps een dubbelloops
20 cm machinegeweer en achterop een
enkelloops 40 cm FLAK. Daarmee was ze de
Motor Torpedo Boten (MTB) van de
geallieerden ruim te sterk af. Latere versies
kregen een modernere 37 cm FLAK en nog
later een vierloops 20 cm FLAK. Daarmee zie
je ook dat de dreiging later in de oorlog niet
vanaf de MTB kwam, maar meer vanuit de
lucht. Een bijzonder klasse was de S151
klasse, gebouwd in Nederland bij de Gusto
N.V. in Schiedam. Oorspronkelijk waren ze
bedoeld voor de Nederlandse marine. Maar
na het uitbreken van de oorlog werden ze in
opdracht van de Kriegmarine afgebouwd en
in dienst genomen. Met hun lengte van 28 m
werden ze beter geschikt geacht voor
operaties in de Middellandse Zee. Acht stuks,
S151 t/m 158 werden geleverd en in 1941
werden er nog eens acht bijbesteld. Maar de
bouw daarvan werd in april 1942 stilgelegd.
Ten slotte waren er ook Leicht-S-Boten of LSboten
bedoeld voor het lanceren van de
kleinere 45 cm diameter torpedo’s. Dit type
torpedo werd echter nooit operationeel,
waardoor de LS-boten later werden
omgebouwd tot mijnenleggers.
Inleiding
Net als voor de U-boten werd het al in 1940
duidelijk dat voor het veilig opereren van de
S-boten vanuit de havens aan de Noordzee
en het kanaal het noodzakelijk zou zijn deze
te beschermen met zogenaamde Schnell Boot
Bunkers, afgekort SBB. De eerste plannen
behelsden de bouw van SBB’s in de havens
van noord naar zuid, IJmuiden, Rotterdam,
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

4
Oostende, Boulogne-sur-Mer en Cherbourg.
De SBB IJmuiden zou tien boxen krijgen,
Rotterdam in de Waalhaven 16, Oostende
acht en Boulogne-sur-Mer 12. In Cherbourg
werden feitelijk geen bunkers gebouwd maar
werden reeds bestaande dokken met een
gewelf van gewapend beton beschermd. Op
10 juni 1941 kon in Oostende de eerste
bouwfase voor vier boten worden afrond. Op
21 juni volgde Boulogne en aan het eind van
juni waren alle boxen in Oostende gereed. Op
11 oktober kwamen de eerste boxen gereed
in Rotterdam. De S-boten in Cherbourg
kregen hun betonnen dakje in januari 1941
en eind februari 1942 was de bouw in
IJmuiden afgerond.
Bretagne. De plannen in Den Helder werden
afgeblazen in verband met de kans dat deze
haven kon dichtvriezen in de winter. In het
najaar van 1943 werd opdracht gegeven voor
de bouw van een tweede SSB in IJmuiden
voor een uitbreiding tot in totaal 42 boxen.
Beschermtdonder een stevig betonnen dak wordt
een S-boot voorzien van een nieuwe torpedo [2].
Na de landingen van de geallieerden werden
de andere bouwplannen afgeblazen. Ik zal de
bouwwerken nu één voor één behandelen en
wederom van noord naar zuid. Opgemerkt
dient nog te worden dat S-boten ook vanuit
Noorse havens opereerden. Alleen daar
werden geen beschermende bunkers
gebouwd.
Twee Schnellboten zij aan zij een box. De Plaats is
helaas niet bekend [2].
Den Helder
Zoals al eerder aangegeven is het in Den
Helder alleen bij plannen gebleven.
Een Schnellboot vaart een box in. De Plaats is
helaas niet bekend, maar gezien het achter de
bunker omhooglopende landschap zal dit
vermoedelijk een Franse haven zijn [2].
Het hoofdkwartier werd gevestigd in
Scheveningen. Daar ook zetelde de Führer
der Schnellboten (FdS), maar daarover later
meer. De bouwwoede van de FdS was nog
niet uitgeraasd. Het S-boot commando wilde
een grotere spreiding van de boten en wilde
daarom de bouw van een extra SBB in Den
Helder en Le Havre. In Le Havre en
Duinkerken werden uiteindelijk Raumboot
bunkers gebouwd. Ook wel R-boten
genoemd, of te wel mijnenvegers. In begin
1943 werden nieuwe bouwplannen uitgezet.
Voor Den Helder een uitbreiding van de
geplande 14 boxen naar 28. Voor IJmuiden
en Cherbourg een uitbreiding naar beide
eveneens 28 boxen. Daarnaast moesten 14
nieuwe boxen komen in de havens van Aber
Wrac’h en Lézardrieux, beide gelegen in
Een spionagetekening van 17 april 1943 laat de
locatie zien waar de S-boten waren aangemeerd.
Langs het Nieuwe Diep, de Binnenhaven en zelfs
tot op het Noordhollandskanaal [3].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

5
Het had een indrukwekkende bunker moeten
worden met wel 28 boxen. Uiteindelijk is het
plan afgeblazen in verband met een mogelijk
te hoge concentratie van S-boten in
combinatie met de kans dat de haven voor de
bunker kon dichtvriezen tijdens strenge
winters. De bouw was namelijk vrij zuidelijk
gepland ter hoogte van Fort Oostoever, dus
aan het einde van het Noordhollandskanaal,
zoet water dus. Het oorspronkelijk plan ging
uit van een iets meer noordelijker gelegen
locatie, maar die werd door het FdS
afgekeurd omdat de
uitbreidingsmogelijkheden ter plekke te
gering waren. Met de voorbereidende
baggerwerkzaamheden had in het najaar van
1943 begonnen kunnen worden, maar ook de
bouw van de tweede bunker in IJmuiden
moest tegelijk doorgang vinden. De bouw in
Den Helder zou in twee fases worden
gerealiseerd. Met de bouw van de eerste fase
zou 8000 ton ijzer gemoeid zijn. Een
behoorlijke hoeveelheid, maar men
verwachtte per kwartaal zo’n 2000 ton te
kunnen bemachtigen. Dus in theorie zou de
eerste fase in 1¼ jaar afgerond kunnen
worden. Ondanks het ontbreken van een
beschermende bunker werden in de herfst
van 1943 het 8 e en 9 e S-bootflottielje
verplaatst van IJmuiden naar Den Helder. In
1944 kwam daar elk kwartaal het 10 e 12 e en
13 e bij. Een behoorlijk aantal dus zonder alle
benodigde faciliteiten. De ‘bescherming’ van
de boten bestond uit camouflagenetten. Het
lokale verzet had ze echter al gespot gezien
de tekening van 17 april 1943. De torpedo’s
lagen opgeslagen in de in 1939 door de
marine gebouwde torpedo opslagruimte in
Fort Oostoever. Naast het fort was een
steiger waar vanaf de torpedo’s aan boord
werden gehesen.
Een artist impression van de SBB die in Den Helder moest verrijzen. Een indrukwekkend bouwwerk dat
uiteindelijk uit 28 boxen moest gaan bestaan [3].
Een oude luchtfoto genomen vanuit noordwestelijke richting met daarop rechts Fort Oostoever, met de torpedo
opslag. Links ligt de steiger van waaraf de torpedo’s aan boord werden gebracht van de S-boten. Op de
voorgrond ligt de sluis tussen het Noordhollandskanaal en het Nieuwe Diep[3].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

6
Twee fraaie overzichtstekeningen van de SBB 1(links) en SSB 2 (rechts) in IJmuiden (rechts). Je kunt goed de
ontwikkelingen zien. Achter elke box is er nu een serviceruimte en er zijn nu ook droogdokken. [4].
IJmuiden
Dan zijn we nu gekomen bij de eerste haven
vanaf het noorden waar daadwerkelijk een
SBB is gebouwd. In dit geval zelfs twee
stuks. Daarmee werd IJmuiden de grootste
haven op dit gebied. De eerste bunker, de
SBB1 kwam in november 1941 gereed en had
10 boxen en lag op de kop, oftewel het
achterste deel, van de Haringhaven. In elke
box konden twee boten bescherming vinden.
De muren waren 1.2 m dik en het dak 2.2 m.
Betrekkelijk bescheiden afmetingen als we dit
tegen de U-boot bunker leggen.
een breedte van 74 m en een hoogte van 18
m mag het een imposant bouwwerk genoemd
worden. Nog even wat extra getallen. Er was
91.000 ton cement in verwerkt en 450.000
ton kiezel. Het zou daarmee de grootste SBB
worden die de Duitsers ooit gebouwd hebben.
IJmuiden was ondertussen gepromoveerd tot
Festung en kreeg als zodanig een
zelfstandige verdediging. Aan de zeezijde
werd de monding afgesloten met mijnen en
er lagen tussen de pieren scheepswrakken,
waardoor alleen een kleine opening vrij bleef
voor de S-boten. Ten noorden van de
havenmond lag Marine Küsten Batterie (MKB)
Wijk (WN 61) uitgerust met vier 15 cm
kanonnen en ten zuiden MKB Heerenduin
(WN 81) uitgerust met vier 17 cm kanonnen.
Verder lag in de havenmonding een derde
MKB Kernwerk (WN 73) uitgerust met twee
15 cm kanonnen. Dit was een oorspronkelijk
Nederlands forteiland, deel uitmakend van de
Stelling van Amsterdam, dat door de Duitsers
werd uitgebreid met verschillende zware
bunkers. Verder waren er in de Festung vele
FLAK batterijen waaronder batterij Olmen
gelegen iets ten zuiden van MKB Heerenduin.
De bouw van de SBB1 [4].
In 1942 werd gestart met de bouw van de
tweede SBB, de SBB2 was gelegen aan de
ingang van de Haringhaven. Deze werd
groter dan de SBB1 en was ook moderner
qua opzet. De muren en het dak werden 4
meter dik. Verder werd de overgang van het
dak naar de muren afgerond waardoor de
kans van afketsen van een bom werd
vergroot. Het 4 m dikke dak rustte op
voorgespannen betonnen spanten. Kijk, we
zien hier duidelijk de bunkerbouw
ontwikkelingen terug die we ook bij de U-
boten gezien hebben. Direct onder het dak
was ook nog een extra verdieping
aangebracht voor opslag en voor de
slaapvertrekken. Met een lengte van 242 m,
De Martin Marauder B26 middelzware
bommenwerper van Amerikaanse makelij [1].
IJmuiden was dus niet een echt aantrekkelijk
doel om aan te vallen. Maar op 26 maart
1944 was het dan toch zo laat. Het werd een
luchtaanval van het 9 e US Airforce met 344
Martin Marauder B26 middelzware
bommenwerpers. De luchtaanval was zo
heftig dat hij hoorbaar was tot in Amsterdam,
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

7
zodat Anne Frank het in haar dagboek
vermeldde. In totaal werden 1120 bommen
afgeworpen. Maar ze bleken te licht en ze
sloegen gaten van maar 30 cm diep in het 4
meter dikke dak. Dit ging hem dus duidelijk
niet worden. Wel werden twee S-boten (S 93
en S 129) geraakt en onbruikbaar doordat ze
niet onder het beschermende beton lagen
afgemeerd. Op 24 augustus 1944 was SBB1
het doelwit van een tweede luchtaanval. De
enige bunker die door zijn relatief dunne dak
en muren met conventionele bommen kon
worden beschadigd. In september 1944 werd
door de Duitsers besloten te stoppen met de
verdere bouw van de tweede bunker. De
ontwikkeling van de bommen ging aan
geallieerde zijde door, zoals we weten, en zo
belandde IJmuiden op het ‘wensenlijstje’ voor
een Tallboy bombardement. Op 15 december
1944 ontsprong IJmuiden de ‘dans’ nog en
moest de poging worden afgeblazen door
onvoldoende zicht door rookontwikkeling.
Maar op 3 februari 1945 ging Squadron 9 op
weg met 17 Lancasters, geladen met
evenzoveel Tallboy bommen, om in de
middag IJmuiden te bombarderen. Beide
SSB’s werden geraakt. De Kriegmarine, wijs
geworden van eerdere bombardementen op
dit type bunkers, realiseerde zich dat de
boten in de bunkers niet meer veilig waren.
Ze hadden de boten gecamoufleerd en
verspreid over de gehele haven aangelegd.
Over de Tallboy die een voltreffer opleverde
op SSB2 is nog een interessante anekdote te
vermelden. De bom viel niet recht omlaag
maar onder een hoek van 45°. Daardoor brak
de bom open en was de kracht en explosie op
het dak beperkt. Het dak werd nog wel
doorboord, maar een deel van het explosief
in de bom ging niet af en werd later
onschadelijk gemaakt. Een halve blindganger
dus. Dit deel van de bom heeft nog en aantal
jaren buiten gelegen. Daarna was de
verblijfsplaats lange tijd onbekend totdat de
Haagse Bunker Ploeg hem weer bovenwater
haalde. De bom is nu (nog) veilig(er)gesteld
voor in een museum in IJmuiden. Welk
museum, is mij helaas niet bekend.
maar een betrouwbaardere bron geeft aan
dat op 10 februari het 8 e US Airforce een
bombardement uitvoerde met B17’s uitgerust
met Disney bommen. Dit waren relatief lichte
(2054 kg) raketbommen met een lengte van
5 m en uitgerust met een raketmotor. Ze
werden op zo’n 6100 meter hoogte
afgeworpen en konden met een snelheid van
2680 km/u daardoor met een grote kracht
een groot gat slaan in dik beton. Er werden
totaal 18 Disney bommen afgeworpen. Het
resultaat was echter teleurstellend, want het
richten van dit type bommen was moeilijk.
Slechts twee Disney bommen waren raak.
Eén sloeg een gat in de zijmuur en één ging
dwars door het 4 m dikke dak van SBB2 en
de verdiepingsvloer, om uiteindelijk in de
vloer van de begane grond te blijven steken.
De bom explodeerde echter niet waardoor de
schade aan de binnenzijde van de bunker
meeviel.
Twee indrukwekkende foto’s genomen tijdens het
Disney bombardement op IJmuiden. Op de
bovenste foto verlaat de Disney bom net de B17.
Op de achtergrond is de haven van IJmuiden goed
te zien. Op de foto eronder zijn de rooksporen te
zien veroorzaakt door de raketmotoren van vier
Disney bommen op weg naar de SBB2. Deze is
goed te zien midden-boven op de foto [1].
Restanten van de Tallboy halve blindganger [5].
Volgens Wiki zou men het op 8 februari het
nog eens dunnetjes over hebben gedaan,
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

8
Het gat dat de Disneybom sloeg in de
verdiepingsvloer [4].
Op 7 april was het weer de beurt voor het
Squadron 617 van de RAF, bestaande uit 15
Lancasters begeleid door twee Mosquito’s. In
totaal werd 80 ton aan bommen afgeworpen.
Het gat in de zijmuur dat volgens zegge een
Tallboy sloeg [4].
De SBB1 was dus zwaar beschadigd en is in
1947 opgeblazen waarna de Haringhaven
verder is uitgegraven. Bij recente
graafwerkzaamheden is de fundatie van de
bunker nog zichtbaar gekomen. De SBB2
daarentegen lag er half afgebouwd en nog
redelijk onbeschadigd bij.
Een zicht op de zwaar beschadigde SBB1 [5]
En luchtfoto van IJmuiden in 1945. De grote
kraters zijn van Tallboys. Ik tel er zo al meer dat
elf, dus het moet van na het bombardement van 7
april genomen zijn. In het midden is SBB2 goed
zichtbaar en midden rechts daarvan aan het eind
van de haringhaven SBB1 die door de beschadiging
bijna niet meer herkenbaar is. Bovenaan ligt MKB
Kernwerk en linksonder MKB Heerenduin [4].
IJmuiden lag er dus na de oorlog zwaar
beschadigd bij door die de luchtaanvallen met
zware bommen. De kraters konden
eenvoudig worden gedicht.
Een uitgang van de zwaar beschadigde Standige
(ST) SBB1 met ook het spoor vanaf de
torpedobunker met daarboven de bekende tekst
‘Durch Kampf zum Sieg’ [5].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

9
Een vergezicht van de Haringhaven met op
achtergrond de zwaar beschadigde SBB1 [4].
De recentelijk opgegraven oude fundatie van SSB1
[4]
Een fraaie panoramafoto van de haven van IJmuiden met rechts de SSB2 met daaronder een collage van foto’s
genomen door iemand die is rondgeleid door het bouwwerk en deze op Google heeft gezet. [11].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

Op de luchtfoto vlak voor het eind van de
oorlog is te zien dat het front van SBB2 nog
niet was uitgegraven.
Tot slot wil ik nog graag vermelden dat de
torpedobunker in IJmuiden alle
bombardementen ongeschonden heeft
overleefd. Het wordt nu gebruikt als
oefenruimte voor rockbands. Ook die ‘muziek’
heeft voor zover is na te gaan nog geen
schreuren opgeleverd in de muren.
Na de oorlog werden de bomkraters gedicht en
werd er weer helmgras gepland [5].
De boxen stonden dus nog droog. Na de
oorlog werd het gebouw overgenomen door
een cementfabriek voor de productie van
kalkzandstenen. Een zeer belangrijk
bouwproduct nodig voor de wederopbouw
van Nederland. De bunker is daardoor
gespaard voor de slopershamer en is nu de
enige nog resterende bunker van zijn soort.
Het wordt nu nog steeds gebruikt door de
Eerst Nederlandse Cement Industrie (ENCI).
In 1951 werd de SSB2 opgebouwd tot
kalkzandsteenfabriek [5].
Een na de verbouwing na enig breekwerk
aangebrachte extra opening. Let nog even op een
litteken rechts in het beton [4].
De torpedobunker met bij de ingang nog een deel
van het smalspoor [13].
Commandocentrum Scheveningen
Reizen we een stukje naar het zuiden en
komen we aan in de volgende haven. De
haven van Scheveningen. Deze haven was op
zich uiteraard veel te klein voor een SBB en
al zijn bijgebouwen. Scheveningen werd de
plaats van het hoofdkwartier van de S-boten.
Van hieruit werden vanaf augustus 1942 alle
operaties in het Engelse Kanaal
gecoördineerd, soms ook ondersteund door
verschillende Nebenbefehlsstellen in
Wimereux bij Boulogne, Cherbourg, Le Havre
en Den Helder. De Fuhrer der Schnellboote
(FdS) had de leiding over alle flottieljes. Een
flottielje bestond normaliter uit acht S-boten
en één Begleitschiff oftewel een
verzorgingsschip. Er werden verschillende
Standige bunkers gebouwd ten behoeve van
het hoofdkwartier, de Befehlstand fur den
Fuhrer der Schnellboote type V149 met
bouwnummer 8705 was de belangrijkste en
met haar 28.8 bij 17.7 m ook de grootste in
omvang. In deze bunker stonden de telexen
en radiozenders opgesteld. Naast deze
bunker was een Gefechtsstand für eine
verstärkte kompanie oder für Batterieführer,
type 610 met bouwnummer
8706. Deze was 16.6 bij
13.1 m, dus voorwaar ook
geen kleintje. Vanuit deze
twee bunkers werd het
commando gevoerd, maar
de Führer der Schnellboote,
Kapitän zur See Rudolf
Petersen,
hield als het even kon
domicilie in Villa Sandhage
gelegen aan het statige
Hogeweg 18. Rudolf
Kapitän zur See
Rudolf Petersen
(1905-1983) [3]
Petersen was voordat hij FdS werd tot 1941
Flottillenchef van het 2 e flottielje en daarvoor

11
vanaf 1935 commandant van de S9. Een
ervaren man dus. Op de tweede verdieping
aan de tuinzijde stond een grote glazen
plottafel met daarop kaarten en de posities
van de boten die vanonder werden verlicht.
De bunkers lagen half ingegraven in het
tegenover de villa gelegen Van Stolkpark dat
deel uit maakt van de Scheveningse Bosjes.
Er was een buizenpostsysteem naar de
commandobunker, maar dat bleek
onbetrouwbaar waardoor communicatie
verliep per telefoon of koerier. Bij een
luchtalarm kon de FdS via een overdekte
loopgraaf vanuit de tuin onder de straat naar
zijn commandobunkers komen. In de bunkers
werd contact gehouden met de verschillende
eenheden per radio of telex. Operaties
vonden voornamelijk ’s nachts plaats. Naast
deze eerder genoemde twee ST
commandobunkers waren er nog vijf andere
ST bunkers.
1. Baunummer 8705A, type 675 met daarin
een pomp en twee Trinkwasserbehalters
voor de watervoorziening.
2. Baunummer 8707, type 622,
Doppelgruppenunterstand für 20 man;
3. Baunummer 8708, type 645 Stand Für
eine Küche;
4. Baunummer 8774, type V192 Stand Für
Maschinensatz
5. Baunummer 8775, type 668
Kleinstunterstand für 6 Mann
De laatste twee bunkers lagen een stukje
verderop in het huidige Westbroekpark ten
noorden van de Haringkade. Naast de V192
stond een hoge communicatiemast. Dus
aangenomen mag worden dat zich in de
bunker een grote zender bevond. De tweede
bunker zal vermoedelijk voor het bedienend
personeel zijn geweest. Tot slot waren er
meerdere bouwwerken voor onder andere
FLAK opstellingen. Het totaal maakte deel uit
van Widerstandnest (Wn) 311 dat ook tot
taak had een gedeelte van Stützpunktgruppe
Scheveningen te beschermen. Zie ook
Loopgraafkoerier 86. Het complex werd in
augustus 1942 in gebruik genomen. Vanuit
het complex werd niet alleen de takstische
inzet van de S-boten geregeld, maar ook de
volledige logistieke ondersteuning, munitie,
brandstof, voedsel, noem maar op. In
augustus 1944 waren op het FdS complex 24
officieren, 36 onderofficieren en 135 soldaten
gelegerd. In november 1944 verhuisde de
tactische leiding naar Sengwarden, gelegen
vlakbij Wilhelmshaven. De bunkers werden
overgenomen door de Seekommandant
Mittelholland, maar de logistiek bleef vanuit
Scheveningen lopen.
De FdS op bezoek bij een van SBB. De locatie
wordt helaas niet bij de foto vermeld. De bunker
toont echter wel al de nodige littekens ten gevolge
van bombardementen [2].
De meeste bunkers zijn nog aanwezig, maar
zijn dichtgemetseld en onder de grond
verdwenen. Het is aan de Haagse Bunker
Ploeg te danken dat we een kijkje in het
interieur kunnen nemen.
Plattegrond van V149 bunker. Met 1 Eingang
(ingang), 2 Gaschleuse (gassluis), 3 Tobruk,
Offener Beobachter (open waarnemingspost), 4
Eingangsverteidigung/Nahkampfraum
(ingangsverdediging), 5 Gräte (apparatuur), 6
Maschinenraum (machine), 7 WC/Waschraum
(WC/wasruimte), 8 Kühlwasser/Brennstoff
(koelwater/brandstof), 9 Lüfterraum (ventilatie),
10 Heizraum (verwarming), 11 Telefonvermittlung
(telefooncentrale), 12 Bereitsschaftsraum
(manschappenverblijf), 13 Schaltraum (telegraaf),
14 Obersteuermann (luitenant ter zee), 15
Offiziersraum (officieren), 16 Funkaufklärung
(radiodetectie), 17 Arbeitszimmer (werkkamer), 18
Antennenraum (antennes), 19 Funkraum (radio),
20 Laderaum (accuruimte) [3].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

12
Zendmast
ST V192 (26)
ST 668 (25)
ST 675 (5)
Villa
Sandhage
ST 645 (4)
ST 622 (3)
ST V192 (1)
ST 610 (2)
De plattegrond van het commandocentrum in Scheveningen met de belangrijkste (St) bunkers gelegen in de
Scheveningse Bosjes: Baunr. : 8705, type V 149 (1) Befehlstand fur das Fuhrer der Schnellboote, Baunr. :
8706, type 610 Gefechtsstand für eine verstärkte kompanie oder für Batterieführer (2), Baunr. : 8707, type
622. Doppelgruppenunterstand für 20 man (3), Type 645 Baunr. : 8708 Stand Für eine Küche (4), Baunr. :
8775 Type 668 Kleinstunterstand für 6 Mann (25), Baunr. 8774, type V 192 Stand Für Maschinensatz (26). Bij
deze laatste bunker stond een hoge communicatiemast. De locatie van de type 675 bunker voor de
watervoorziening met baunr. 8605A staat niet in de legende vermeld , maar in plaats daarvan staat
aangegeven dat er een tweede type 622 moeten zijn met baunummer 8607A. Aan de Hogeweg en Belvedere
weg zijn een aantal villa’s gevorderd. De villa Sandhage (Hogeweg 18) met het hoofdkwartier is verbonden met
een overdekte loopgraaf onder de weg met de bunker[6].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

Waalhaven Rotterdam
Al snel na de bezetting van Nederland werd
de Waalhaven door de Kriegsmarine ingericht
als operatiebasis voor haar Schnellboten. De
oostzijde van het havenbekken werd
uitgebaggerd en ter plekke verrees een grote
S-boot bunker. Alles gebouwd door
Nederlandse aannemers die het werk voor de
Duitsers maar al te graag uitvoerden. De
economische crisis was nog steeds niet
uitgeraasd in Nederland. Het ontwerp was
vergelijkbaar met dat van SBB1 in IJmuiden.
De betonnen bunker werd opgetrokken met
muren en daken tussen de 3 en 5 meter dik.
Dit bood de boten een veilige plek voor
onderhoud en het laden van munitie en
brandstof. De drie Daimler motoren van elk
2500 pk moesten na 350 bedrijfsuren
uitgebouwd worden en worden reviseerd. Dit
nam zo’n 12 weken in beslag. De S-Boot
bunker kreeg 16 boxen en werd in juli 1941
operationeel. Ten zuiden vlak naast deze S-
boot bunker verrees een bunker voor de
opslag van torpedo’s en ten noorden twee
voor de opslag van brandstof.
Het volledig leeggehaald interieur van de V149,
met bovenaan de radioruimte (19) [6].
Overzicht van de meest belangrijke bouwwerken
aan de Waalhaven [7].
Een plattegrond van de 610 bunker, met daaronder
de commandoruimte (3) van de 610. Blijkbaar
opgeknapt door een andere huisschilder [6].
Daarnaast werd ook de stroomvoorziening
met gewapend beton beschermd. In de
haven werd een net gespannen tegen
aanvallen met torpedo’s. Verder werden de
bouwwerken beschermd met een ring van
FLAK.

14
De demagnetiseerboog [9].
Tevens werd in 1941 door de Duitsers een
grote demagnetiseerinstallatie gebouwd. Dit
was een 40 m hoge van hout gebouwde boog
waarin elektrische kabels waren gelegd.
Samen met kabels op de bodem vormden dit
een grote ring waardoor een schip heen kon
varen. Door de kabels werd met een grote
stroom, als in een grote spoel, een wisselend
magnetisch veld opgewekt.
In tegenstelling tot wat op de foto staat weten we
dat de bunker pas na de oorlog door de
Nederlandse marine on gebruik genomen als
onderzeebootbunker [Google].
magnetische mijnen. Er zijn maar een paar
van deze installaties geplaatst langs de
Noordzee. Alle betonnen versterkingen
bleken in de loop van de oorlog voldoende
sterk voor het kunnen weerstaan van de tot
dan toe zwaarste bommen. Niet dat de
geallieerden het niet bleven proberen, want
ten zuiden van de Waalhaven hadden de
Duitsers het oorspronkelijk Nederlandse
vliegveld genaamd Waalhaven uitgebouwd
tot een volwaardige Luftwaffe vliegbasis. 28
januari 1942 was zo’n dag. De nabij gelegen
woonwijk Charlois moest echter helaas de
zwaarste klappen verwerken. Een andere
zwarte dag was 31 maart 1943. Het doel van
de Amerikanen was Wilton-Feijenoord, een
werf die met zijn pro-Duitse instelling van de
directie hard werkte voor de Duitse bezetters.
Om de FLAK te ontwijken werd van grote
hoogte gebombardeerd, wat op de grond op
een drama uitliep. De spreiding van de
bommen was groot en dientengevolge het
effect op de werf gering. Maar ook nu kregen
de woonwijken in de omgeving de zwaarste
klappen te verwerken. Er kwamen meer dan
300 Rotterdammers om, 400 werden er
gewond en 20.000 werden dakloos. Het
bombardement ging de analen in als ‘Het
Vergeten Bombardement’. Pas na vijftig jaar
wordt het bombardement herdacht. De
meeste aandacht van de geallieerden
verplaatste zich daarna voor Rotterdam meer
naar het oosten met directe aanvallen met
vele vliegtuigen op de Duitsland zelf. Al deze
tijd komen de bunkers bij de Waalhaven
redelijk ongeschonden door. Maar zoals we
weten stond de bomontwikkeling in Groot
Brittannië niet stil. De bunker bleek niet
bestand te zijn tegen één van de nieuw
ontwikkelde zwaargewichten, de Tallboy. Op
29 december was de dag aangebroken dat de
SBB bezoek kregen van squadron 617,
uitgerust met Lancasters met elk één Tallboy.
De bunker kreeg één voltreffer. Een Tallboy
ging finaal door het dak heen.
Een zicht op de Waalhaven met drie S-boten. Goed
zijn de torpedonetten en op de achtergrond de
demagnetiseerboog te zien [12].
Het permanent magnetisch veld, dat de
metalen delen van een schip opwekten, kon
daarmee worden verwijderd waardoor deze
schepen minder kwetsbaar werden voor
Een luchtfoto van de bunker na het bombardement
met Talboys. Links is de bunker te zien met aan
weerszijde pieren. Onderaan , dus aan de zuidkant,
in het midden van het dak is een donker gat te zien
veroorzaakt door de Tallboy [9].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

15
Voltreffer van een Tallboy nu gezien vanuit de
binnenzijde [7].
Een fraai doorkijkje in de bunker met links de
boxen. Let op het smalspoor voor het aanvoeren
van onder andere de torpedo’s [7].
Na de oorlog werden de bunkerwerken
dankbaar in gebruik genomen door de
Onderzeedienst van de Koninklijke Marine.
Begin jaren zestig werd de basis verlaten en
verhuisden de onderzeedienst naar Den
Helder. Daarna werden de bunkers gesloopt.
De SBB gezien vanuit de havenzijde [9].
Een gezonken boot door een explosie vlak voor de
ingang van de SBB [7].
De schade in de bunker viel echter mee,
zoals op de bijgaande foto is te zien. Een
tweede Tallboy kwam vlak voor de ingang tot
ontploffing waardoor een boot in de box
zonk.
Een foto van na de oorlog genomen vanuit de toren
van een Nederlandse onderzeeboot [9].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

16
Een S-boot van de S18 klasse in de haven van
Oostende [12]
Twee Nederlandse onderzeeboten gezien vanuit de
bunker [9].
1962, de sloop van de SBB is begonnen [9].
Duinkerken
Met Duinkerken komen we nu in een haven
gelegen aan het Nauw van Calais. Formeel
hoort deze plaats niet in het rijtje thuis
omdat het niet een Schellboot- maar een
Räumbootbunker betreft. Maar omdat er ook
vaak R-boten in S-boot bunkers lagen neem
ik hem maar even mee in dit overzicht.
Daarnaast was R-Boot qua grootte en
bewapening vergelijkbaar. Feitelijk was het
de langzame (maximaal 20 knopen of 36
km/u) zus van een S-Boot, maar dan zonder
torpedo’s. Naast het ruimen of vegen van
mijnen werd het ook vaak ingezet als
begeleider van konvooien langs de kust. Meer
een defensieve dan een offensieve taak dus.
Over deze locatie heb ik betrekkelijk weinig
kunnen vinden op het internet. Wel vond ik
nog twee foto’s van de R-boot bunker. De R-
boot bunker is na de oorlog gesloopt. Helaas
heb ik de oorspronkelijke locatie niet meer
terug kunnen vinden.
Op de plek van de SBB staan nu een aantal
kantoorpanden [13].
Oostende
Met deze haven zitten we nog net op de
Noordzee, maar het Nauw van Calais en ook
de Theemsmonding ligt relatief dichtbij. Zoals
in de inleiding aangegeven waren in deze
haven op 10 juni 1941 de eerste boxen
operationeel en was eind juni de geplande
SBB met alle geplande 8 boxen gereed. Ik
heb helaas weinig extra informatie, laat staan
foto’s, op het internet kunnen achterhalen.
Om die reden mag ik ook aannemen dat deze
na de oorlog volledig is gesloopt. Ik heb
alleen nog een foto gevonden met een S-Boot
in de haven van Oostende, dus daar moet het
helaas bij blijven.
De Raum-Boot bunker in Duinkerken. Let ook op
de camouflage beschilderingen [7].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

17
afsluiten. Mocht die deur worden geraakt,
dan kon de functie snel worden overgenomen
door het uitschuiven van de tweede deur. Een
bijzondere constructie derhalve, die nog
steeds in gebruik is.
Nogmaals de bunker na de oorlog gezien vanuit de
havenzijde. De voorkant is reeds gesloopt [7].
Daarmee zouden we relatief snel uitgepraat
zijn over deze haven, ware het niet dat ik op
Google Earth een wel heel bijzondere en nog
in gebruik zijnde sluizencomplex vond dat
door de Duitsers in de oorlog was beschermd
met twee bijzondere bunkers, wat mij betreft
dan.
Boulogne
Ook Boulonge-sur-Mer, zoals deze plaats
voluit heet, ligt strategische aan het Nauw
van Calais. De plaats kennen we ook uit de
september bunkertochten naar Calais. Vanaf
de kust bij onze camping bij Cap Gris Nez
konden we de lichten van de stad goed zien.
Maar we zijn er nooit heen geweest.
Misschien een suggestie voor een volgende
keer? De SBB is na de oorlog opgeblazen.
Van de SSB is dus niets meer over, anders
dan wat restanten van de fundatie langs het
water.
Een Google Earth luchtfoto van de sluis. De
havendeur staat open en de voorste zeesluisdeur
staan dicht om een vertrekkende zeilboot te
schutten.
De vermeende restanten van de SSB in Boulogne
[11].
De bunker aan de zeezijde met twee openingen
voor de beide sluisdeuren. Beide zijn de bunker
ingeschoven om een schip de zee op of de sluis in
te laten varen [13].
Het Kanaal en Nauw van Calais kennen een
grote getijdewerking. Het is dus van
essentieel belang dat een haven was
uitgerust met een sluis, wilde hij niet
leeglopen tijdens eb. Zo ook Duinkerken. Aan
de zeezijde heeft de sluis twee deuren en aan
de havenzijde één deur. Voor beide kanten is
een bunker naast de deur gebouwd waarin de
deur verdwijnt bij openzetten. Bij een
bombardement zouden twee deuren in de
bunker worden geschoven en moest uiteraard
één deur de haven aan de zeezijde blijven
De voormalige torpedo opslagbunker met links en
rechts de perrons [13].
De voormalige torpedobunker is echter nog
aanwezig op het haventerrein. Links en
rechts zijn verhoogde perrons aangebracht
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

18
die het laden en lossen van torpedo’s
vergemakkelijken. Op de foto’s zijn nog goed
de littekens zichtbaar van de strijd rond de
bunker. Tussen deze bunker en de SBB lag
een smalspoor voor het transport van de
torpedo’s naar de boten.
Le Havre
Met Le Havre zijn we nu in het centrum van
het Britse Kanaal terecht gekomen. Net als
Duinkerken werd hier niet een S-boot- maar
een R-Boot bunker gebouwd. Ook van deze
haven heb ik niet veel op het internet kunnen
vinden. Anders dan dat deze bunker de ‘eer’
had het eerste S-boot- en U-boot bunker doel
te zijn van de net operationele bunkerkraker,
de Tallboy. Volgens de Duitse Wiki. Deze Wiki
noemt het doel echter een U-boot bunker in
Le Havre, maar wij weten ondertussen wel
beter. Op 14 juni 1944 was het raak, en ook
letterlijk. Een aanval van 22 Lancasters van
squadron 617, elk uitgerust met één Tallboy,
maakten gehakt van de bunker.
De R-Boot bunker in Le Havre na het
bombardement van 14 juni. Het effect van de
Talboy voltreffers is goed te zien. Met de borden
‘LE HAVRE’ zijn ook nu nog in de haven zichtbaar.
Ga maar eens kijken met Google Earth dan vind je
de oorspronkelijke locatie zo terug [10].
hebben gezien wat de uitwerking van dit
bombardement was. Onder andere een flinke
visvijver! De aanval op Le Havre was echter
niet toevallig. In die tijd waren er namelijk
plannen om de landingsvloot aan te vallen.
Tegelijk moest op last van de FdS het 5 e en
9 e flottielje verhuizen van Le Havre naar
Cherbourg, dichterbij de landingsstranden,
maar ook om de totale hoeveelheid boten in
Le Havre te verminderen en daarmee de
kwetsbaarheid te verlagen. Het plan mislukte
door een storm met windkracht 7 vanuit het
noordwesten. Daardoor lagen relatief veel
schepen in de haven. De communicatie over
dit feit dat de verplaatsing was mislukt werd
ontvangen door de Britten en dat deed hen
besluiten tot het uitvoeren van een aanval op
deze overvolle haven. Het succes was groot.
Naast de voltreffers op de bootbunker werden
14 S-boten en drie of vier torpedoboten tot
zinken gebracht in de haven. Alleen de S167
wist te ontsnappen door de haven uit te
varen.
Cherbourg
We zijn nu uitgekomen op de laatste haven
met bunkers voor S-boten. Cherbourg is
gelegen aan een schiereiland van Normandië
en steekt zo een eind het Kanaal in. Daardoor
is de afstand tot de Britse eilanden over het
Kanaal het kortst, maar een kleine 100 km
tot het noordelijk gelegen Portsmouth. Zoals
reeds eerder aangegeven werd in deze haven
geen specifieke SSB gebouwd maar werden
reeds bestaande dokken overkluist met een
betonnen gewelf. Cherbourg lag 50 km
westelijk en dus relatief dichtbij de
landingsstranden van Normandië. Gedurende
de oorlog had de Duitsers de haven
omgebouwd tot Festung. Zij vormde als
zodanig een potentiële bedreiging voor het
landingshoofd. Tegelijk was het de
dichtstbijzijnde diepzeehaven, noodzakelijk
voor de continue bevoorrading van de
vechtende geallieerden troepen.
Nogmaals de R-Boot bunker in Le Havre. De
slopershamer heeft ondertussen het werk van de
Tallboys overgenomen [8].
Trouwens op 19 juni stond de V2 bunker van
Eperlecques op het menu. En velen van ons
De SSB genaamd Cachin in Cherbourg. Het
bouwwerk voor het gewelf biedt mogelijk plaats
voor een deur die omhoog getakeld kon worden
[8].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

19
Op 21 juni stond het Amerikaanse leger voor
de Festung, maar het duurde nog tot 26 juni
voordat deze viel. De bunkerbouw was bij de
bevrijding nog in volle gang, of was snel
ontruimd, gezien de vele nog aanwezige
bekisting en kaal bewapeningsijzerwerk. De
Duitsers waren inderdaad verrast door de
relatief zuidelijke plaats van de landing.
Cherbourg is nu nog een marinehaven. En op
dit terrein moet naar verluidt nog één of
meerdere bunkers aanwezig zijn.
Deze foto vond ik op een Duitse site. De exacte
locatiee kon ik niet terugvinden. Hier is mooi te
zien hoe de reeds bestaande dokken in Cherbourg
werden overkluist. Links is nog net het betonnen
dak te zien van de bunker van de eerdere foto en
rechts nog drie dokken met hun originele dak, van
wat er van over is tenminste.
De SSB genaamd Basin Napoleon III in Cherbourg,
die nog in de marinehaven aanwezig moet zijn [8].
De binnenzijde van de bunker in Cherbourg met
twee S-boten. Een beetje krap welleswaar maar
toch redelijk veilig voor bombardementen. De
vierloops FLAK op het achterdek is goed te zien
[8].
Dit feit wordt aangetoond door een tweetal
stiekem gemaakte foto’s op het marine
terrein. Tenminste, dat stond er niet bij maar
dat moeten we maar aannemen.
Nogmaals de SSB Cachin in Cherbourg. Deze foto
is genomen na de bevrijding. Aan de bekisting en
de bewapening te zien was men nog volop in
aanbouw. Een Amerikaanse militair neemt het
aandachtig in zich op [8].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013

20
Twee ‘in het geheim’ gemaakte foto’s van een SSB
in Cherbourg, die nog op het marine terrein
aanwezig moet zijn [2].
Oorspronkelijk was het dus de bedoeling om
ook nog zuidelijker in Aber Wrac’h en
Lézardrieux beide gelegen in Bretange SBB te
bouwen, maar dat is zoals we nu weten bij
plannen gebleven. Dus daarmee zijn we aan
het eind gekomen van dit artikel.
Onno van Gent
[4] Informatie en foto’s IJmuiden:
http://www.Mverhoeks.com
[5] Informatie en foto’s IJmuiden:
http://groups.omnichat.com/Vrienden%20van%20het%20S
chuitegat/Schuitegat%20tijdens%20de%
20oorlogsjaren%20deel%202.ocgp
[6] Informatie Commandocentrum In
Scheveningen:
http://haagsebunkerploeg.nl
[7] Foto’s diverse S-boot bunkers:
http://fortificatieforum.nl en
[8] Foto’s diverse S-boot bunkers:
http://www.forum.axishistory.com/
(8] Informatie Waalhaven Rotterdam:
http://peterbrouwers.tripod.com/id20.ht
ml
[10] Foto R-boot bunker Le Havre:
http://www.battlefieldsww2.com/
[11] Foto restanten SBB Boulogne:
http://www.yank6644.skyrock.com/
[12] S-Boot in Oostende:
http://www.belgian-navy.be
[13] Foto’s anno nu:
http://www.panoramio.com/
Bronnen
[1] Algemene informatie: Wikipedia.en
[2] Achtergrondinformatie S-boot bases:
http://s-boot.net/sboats-kriegsmarinesbb.html
[3] Foto’s SBB Den Helder:
http://www.fortendenhelder.nl
Voorbeeld van de afgebroken bunkerbouwactiviteiten in Cherbourg [wiki].
LOOPGRAAFKOERIER NO. 121 APRIL 2013