Competenties: van complicaties tot compromis - Onderwijsraad

Het belang van het leren in hedendaagse organisaties wordt door Kessels (1996) treffend
verwoord met het begrip ‘corporate curriculum’, waarmee het geheel aan maatregelen
wordt bedoeld dat een organisatie treft om het leren van werknemers, individueel en collectief,
op alle organisatieniveaus te bevorderen. Van werknemers wordt niet alleen verwacht
dat zij in staat zijn om zich nieuwe kennis eigen te maken en deze vervolgens toe
te passen, maar ook dat zij over een lerende houding beschikken. Zo’n lerende houding
is gericht op (collectieve) kennisontwikkeling ten behoeve van de permanente vernieuwing
en verbetering van de producten en diensten van de organisatie. Een nog onbeantwoorde
vraag is echter in welke mate deze lerende houding ontwikkelbaar is, dan wel
opgevat moet worden als een niet of moeilijk veranderbaar, relatief stabiel persoonlijkheidskenmerk
(Van Woerkom, Nijhof, & Nieuwenhuis, 2001). Deze vraag, en meer in het
algemeen de vraag naar leerbaarheid, wordt tot op heden nauwelijks geadresseerd in de
literatuur over competenties.
Daarentegen bestaat er in de literatuur wel veel aandacht voor de veranderingen in de
organisatie van het werk die de beoogde kennisontwikkeling en kennisdeling moeten stimuleren.
Daarbij valt te denken aan allerlei ideeën over collectief leren in arbeidssituaties,
zoals in zelfsturende teams (Tjepkema, 2001), in ontwikkelteams (Nonaka &
Takeuchi, 1996), of door middel van leerwerkprojecten (Poell, 1998). Een belangrijk aandachtspunt
in de huidige discussie over kennisontwikkeling is de mate waarin het leren
van werknemers in de werksituatie kan en/of moet worden gestuurd. Auteurs als
Keursten (2001) en Kessels (2001) benadrukken dat het leren gericht op innovatie zeer
moeilijk te managen is. Organisaties zouden dit type leren hooguit kunnen bevorderen
door het creëren van de juiste condities om de werknemers te ‘verleiden’ tot leren.
2.2 Het competentiebegrip in het onderwijs
Deze paragraaf beschrijft de aanleidingen en motieven die binnen het onderwijs hebben
bijgedragen aan de adoptie en het gebruik van het competentiebegrip. De mate van
belangstelling voor het concept competentie verschilt sterk per onderwijssector. Eerst
wordt de sector besproken waar het competentiedenken al een vaste voet aan de grond
heeft gekregen, namelijk het beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie. Vervolgens
wordt het hoger onderwijs besproken en ten slotte de sector waar (nog) nauwelijks aandacht
bestaat voor het competentiedenken, namelijk het voortgezet onderwijs.
2.2.1 BEROEPSONDERWIJS EN VOLWASSENENEDUCATIE
In het beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie vinden talrijke ontwikkelingen en
discussies plaats die nauw gelieerd zijn aan het concept competenties. In deze paragraaf
volgt een beschrijving van de belangrijkste aanleidingen die hebben bijgedragen aan de
belangstelling voor het competentiedenken in deze sector. Deze liggen hoofdzakelijk in
de sfeer van de aansluitingsproblematiek tussen beroepsonderwijs en arbeidsmarkt. Er is
een tweetal saillante perspectieven op deze problematiek te benoemen, die zich in de tijd
na elkaar hebben gemanifesteerd: de ‘naïeve benadering’ en de ‘flexibiliteitsbenadering’
die met name de laatste tien jaar aan populariteit heeft gewonnen.
Regulering van de aansluitingsproblematiek via een naïeve benadering
Eind jaren zeventig neemt de belangstelling voor het beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie
sterk toe. Deze toenemende aandacht is nauw verbonden met de zorgen
18 Onderwijsraad, november 2002