Dimensie 3 nr. 2011/5 (november-december 2011) - Buitenlandse ...

HET MAGAZINE VAN DE BELGISCHE 

ONTWIKKELINGSSAMENWERKING 

dimensie 

16 tips 

voor duurzaam 

reizen 

Mozambique, 

een succesverhaal? 

HET DILEMMA 

VAN DE GROEI 

BEELDEN 

VAN DADAAB 

GOUDKOORTS 

HEEFT EEN PRIJS 

Nr 5 / 2011 • TWEEMAANDELIJKS NOVEMBER-DECEMBER 2011 • P308613 • AFGIFTEKANTOOR BRUSSEL X

Overzicht 

NOVEMBER-DECEMBER 2011 

15/17 > 

Dadaab 

‘s werelds grootste 

vluchtelingenkamp 

18/23 > 

Mozambique 

a success story? 

26/29 > 

Eindeloze groei 

op een eindige 

planeet? 

> DOSSIER 

Duurzaam reizen 

We helpen je op weg. 

10-11 Jongeren uit België, 

maar bovenal 

wereldburgers! 

12-13 De planeet betaalt een 

zware prijs voor goud 

14 Valentino Achak Deng : 

“Ik ben een geboren 

optimist” 

24 Afrikamuseum 

vervelt van koloniaal 

naar modern 

25 Op stap met: 

Onderdompelen is 

meer dan reizen 

30-31 Puntkomma 

32 Haal het Zuiden in huis 

Niemand wandelt 

straffeloos onder 

palmen, en overtuigingen 

worden anders in een 

land waar olifanten en 

tijgers thuis zijn. 

JOHANN WOLFGANG VON GOETHE 

Winnaars Bring a Friend 

Tevreden met de nieuwe abonnees, kunnen we u de winnaars 

meedelen van onze bring-a-friend-actie in het julinummer. De 

volgende 10 mensen wonnen een cadeaubon van 50 euro bij Oxfamwereldwinkels: 

Jacques Anneet (Jette), Marianne Dedecker (Drogenbos), 

Guy Denomerenge (Embourg), Georges Frisque (Seraing), 

Jean-Claude Bribosia (Stembert), Ria De Metsenaere (Brasschaat), 

Mieke Van Hout (Kapellen), Christian Selleslag (Hever), 

Gemeentelijke Basisschool (Moorslede) en Erwin Hollevoet (Ieper). 

Gratis abonnement 

Op www.dimensie-3.be 

of per mail aan 

info.dgd@diplobel.fed.be 

2 NOVEMBER-DECEMBER 2011 I dimensie 3

3 

dimensie 


begint bij jezelf 

Het duurzaamste transport is te voet. 

© FOTOLIA / Galyna Andrushko 

Tweemaandelijks 

tijdschrift uitgegeven 

door de Directie-Generaal 

Ontwikkelingssamenwerking 

(DGD) 

Redactie: 

DGD - DIRECTIE SENSIBILISE- 

RINGSPROGRAMMA'S 

Karmelietenstraat, 15 

B-1000 Brussel 

Tel. +32 (0)2 501 48 81 

Fax +32 (0)2 501 45 44 

E-mail : info.dgd@diplobel.fed.be 

www.diplomatie.be • www.dg-d.be 

Redactiesecretariaat: 

Elise Pirsoul, Jean-Michel Corhay, 

Chris Simoens, Thomas Hiergens 

Layout en productie: 

www.mwp.be 

De artikels geven niet noodzakelijk het 

officiële standpunt weer van DGD of 

van de Belgische regering. Overname 

van de artikels is toegestaan mits 

bronvermelding en een kopie voor de 

redactie. 

Dimensie 3 verschijnt 5 maal per jaar om 

de 2 maanden, behalve in de zomer. 

Gedrukt op 100% gerecycleerd papier. 

Abonnement: 

Gratis in België en in het buitenland. 

Reizen, het lijkt vandaag een must geworden. En graag ook exotisch. In 

het Zuiden liggen veel boeiende, ja zelfs populaire reisbestemmingen. 

En is het ter plaatse consumeren niet een mooie vorm van 

ontwikkelingssamenwerking? Maar een reis naar een arm land betekent niet 

noodzakelijk geslaagde ‘hulp’. En dan hebben we het nog niet over de impact 

op het milieu. Om richting te geven aan je duurzame reis, geven we je alvast 16 

tips en enkele getuigenissen mee. 

We buigen ons ook over groei, het heilige dogma van de economie. Groei is 

broodnodig. Voor de tewerkstelling, voor onze sociale zekerheid. Maar hoe valt 

eindeloze groei te rijmen met een eindige planeet? Zijn er alternatieven? We 

laten twee stemmen aan het woord. 

Terwijl in het Westen het doembeeld van een recessie opduikt door een 

vertraagde groei en financiële perikelen, lijkt in Afrika de economie stevig aan 

te zwengelen. Zo noteerde Mozambique de voorbije jaren een groei van om 

en bij de 8%. Klinkt mooi, maar wie heeft eigenlijk baat bij die groei? Onze 

reporter ging ter plaatse de temperatuur opmeten. Hij stelde meteen ook vast 

dat de klimaatverandering er al duidelijk voelbaar is. Soms is er te veel regen, 

soms te weinig. De voedselproductie hapert er nog meer door. 

Blijkbaar slagen we er niet in de klimaatverandering te counteren. Naast 

het geweld in Somalië is de langdurige droogte de belangrijkste reden 

van de hongersnood in Oost-Afrika. In afwachting van een meer duurzame 

oplossing moeten honderdduizenden vluchtelingen zich er behelpen 

in vluchtelingenkampen. Onze fotoreportage laat je meeleven met de 

hulpverlening in Dadaab, ’s werelds grootste vluchtelingenkamp. 

En bent u met al die doemberichten op zoek naar een veilige belegging? 

Goud is voor velen een uitweg, maar de ontginning van het mooie 

metaal heeft een keerzijde. Bij de goudwinning gebruikt men immers 

overvloedig schadelijke, scheikundige stoffen. Goudkoorts maakt ziek. 

Te veel slecht nieuws? Zoveel hangt af van onze kijk op de wereld en 

onze houding. Daarom moeten jongeren gevormd worden met een open 

geest, bewust van de fundamentele gelijkheid van alle mensen. Kortom: 

wereldburgers. U als lezer van Dimensie 3 bent er een van. Een goede lectuur 

gewenst. 

DE REDACTIE 

editoriaal 

dimensie 3 I NOVEMBER-DECEMBER 2011 3

Het dilemma 

van 

duurzaam reizen 

Duurzaam reizen, dat is reizen met respect voor mens en natuur. 

Klinkt eenvoudig, maar hoe valt het mee in de praktijk? 

Reizen naar een ver land, een 

totaal andere cultuur, het is 

voor velen een aantrekkelijk 

vooruitzicht. En het doet goed, 

van onder de kerktoren vandaan te komen 

en zogenaamd vreemde culturen in hun 

alledaagse menselijkheid te leren kennen, 

van heel nabij. Voor veel arme landen is 

het ook een belangrijke bron van inkomsten. 

46 van de 50 minst ontwikkelde landen 

halen hun vreemde deviezen vooral 

uit toerisme. 

Toch is er een keerzijde. Komt het geld 

dat je uitgeeft – bijvoorbeeld voor je logement 

in een hotelketen – wel terecht bij de 

armen? Verstoort je bezoek aan een dorp 

of stam niet het normale leven? Helpt je 

trekking niet mee aan de teloorgang van 

de natuur? 

HOE DUURZAAM IS 

VEELREIZIGER 

BUITENLANDSE ZAKEN? 

De Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking 

(FOD BuZa in de ambtenarenmond) is bij uitstek een veelreiziger. Onze diplomaten, 

attachés ontwikkelingssamenwerking en ambtenaren verplaatsen zich met de regelmaat 

van de klok. Dat kan moeilijk anders voor een overheidsdienst die de Belgische belangen in 

het buitenland behartigt en wereldwijd ontwikkelingsprojecten financiert. 

Dienstreizen zijn de grootste bron van koolstofuitstoot van onze FOD. Daar willen we iets aan 

doen. Enerzijds trachten we de dienstreizen zoveel mogelijk te beperken, anderzijds compenseren 

we hun koolstofuitstoot via de aankoop van koolstofkredieten. De kredieten worden 

geïnvesteerd in projecten voor hernieuwbare energie of energie-efficiëntie in het Zuiden die 

ter plaatste de koolstofuitstoot verminderen of toekomstige uitstoot vermijden. Vanaf 2008 

werden zo de dienstreizen gecompenseerd van het personeel van DGD, de administratie van 

de Belgische Ontwikkelingssamenwerking binnen FOD BuZa. Sinds 2009 wordt jaarlijks een 

overheidsopdracht uitgeschreven om alle dienstreizen te compenseren van het personeel van 

de volledige FOD in Brussel. 


Duurzaam reizen houdt rekening met al 

die vragen. Gemakkelijkheidhalve worden 

de vragen ondergebracht in de drie 

dimensies van het maatschappelijk leven: 

People (mensen), Planet (milieu) en Profit 

(economie). Elk aspect verdient aandacht 

en respect. Alle drie zijn nodig om 

een gemeenschap leefbaar en gezond te 

houden. 

• People: Respectvol omgaan met mensen 

en hun socio-culturele identiteit, het cultureel 

erfgoed bewaren, bijdragen tot meer 

begrip en tolerantie tussen verschillende 

culturen. 

• Planet: Respectvol gebruik maken van 

het milieu en de natuurlijke bronnen, dus 

zo min mogelijk schade toebrengen. 

• Profit: Ervoor zorgen dat het toerisme de 

plaatselijke bevolking tewerkstelling en 

inkomen verschaft. 

Klimaatverandering 

Maar wat doe je met de koolstofuitstoot 

van je vliegreizen, die de klimaatverandering 

aanwakkert? Milieuwetenschapper 

Peter Tom Jones stelt het scherp: “Echt 

duurzaam reizen bestaat niet. We moeten 

© Hafnerengineering.com 

minder vaak, minder ver, trager en langer 

reizen.” Vandaag is toerisme verantwoordelijk 

voor 5% van de globale koolstofuitstoot. 

De VN-Organisatie voor Wereldtoerisme 

is zich bewust van het probleem. 

Terzelfder tijd wil ze blijven ijveren voor 

een toerisme dat de ontwikkelingslanden 

aan inkomsten helpt. Daarom zoekt ze de 

koolstofuitstoot te beperken, onder meer 

door grotere energie-efficiëntie van hotels 

en transport. Wie het reizen niet kan laten, 

kan alvast zijn koolstofuitstoot compenseren 

(tip 6, p. 8). 

ONLINE 

www.unwto.org 

CHRIS SIMOENS 


DUURZAAM REIZEN 


IN DE PRAKTIJK 

Twee veelreizigers getuigen 

Deze en vele andere 

verhalen staan in 

‘Voor wie thuisblijven 

geen optie is’ 

van Martine Verbraeken, een 

boek boordevol praktijkervaring 

over duurzaam reizen. 

Initiatiefnemer is Karavaan vzw 

(www.karavaan.com). 

Een boek kost 8,50 euro en is 

onder meer verkrijgbaar in de 

Jokerkantoren. 

Zuiver water voor de veldfles 

In Ladakh (Noord-India) is het erg 

droog en drinkwater is er schaars. 

De druk gebruikte trekkingroutes liggen 

er dan ook bezaaid met lege flessen en 

blikjes. Toch zijn al enkele organisaties 

bezig met ecologisch bewustzijn, onder 

andere Women’s Alliance. Deze organisatie 

helpt vrouwen uit de streek een inkomen 

te verwerven met het toerisme. 

Langs de trekkingroutes hebben de 

vrouwen ‘parachuterestaurants’ opgericht: 

eenvoudige eetplaatsen, afgebakend met 

wat keien en overspannen met een parachute 

die zorgt voor beschutting. Je kan er 

drinkbaar water en een maaltijd kopen. 

Het bijzondere aan het water is dat het 

op een ecologisch verantwoorde wijze 

gezuiverd werd. De vrouwen koken daarvoor 

het water onder druk. Dat verkort de 

kooktijd en verbruikt minder brandhout. 

Bovendien gebruiken ze een primitief 

kacheltje dat minder warmte laat verloren 

gaan dan een open vuur. Zo kunnen 

ze zuiver drinkwater aanbieden dat het 

milieu zo min mogelijk belast, en ze halen 

er een inkomen uit. 

Het zijn bescheiden voorzieningen, maar 

ze maken wel een verschil. Tenminste als 

je er als toerist voor kiest om er gebruik 

van te maken. Want ze verkopen in die 

restaurantjes ook cola en water in flessen. 

Je staat dus voor de keuze: vul ik hier mijn 

veldfles met het water dat deze vrouwen 

gezuiverd hebben of koop ik water in een 

fles? Vaak zie je mensen toch kiezen voor 

wat vertrouwd is. Jammer, want de flessen 

belanden vaak in het milieu. 

TOM VAN DEN BORNE 

© Geert Crauwels 

© Carl Bols 

Schildpad op bestelling 

In de zomer van 2007 bezocht ik met 

een groep het kustdorpje Tortuguero 

in Costa Rica. We waren er speciaal om 

zeeschildpadden te zien. In het legseizoen 

komen ze ’s nachts aan land om een 

kuil te graven, hun eieren daarin te leggen 

en weer naar zee terug te keren. Omdat 

ze bedreigd zijn, zet de Sea Turtle Conservancy 

zich voor hen in. In Tortuguero 

beschermt ze niet alleen de schildpadden, 

maar houdt ze ook rekening met de plaatselijke 

bevolking, die geld in het laatje wil 

en dus graag toeristen ziet komen. Voor 

een bezoek gelden strikte regels: kleine 

groepjes, enkel een afgebakend stuk van 

het strand is toegankelijk. 

De avond van ons bezoek was er geen 

schildpad te bespeuren. Tot onze gids een 

oproep kreeg dat er op een ander strand 

wel schildpadden waren gesignaleerd. We 

konden er met de boot naartoe. Even later 

stonden we met maar liefst 200 mensen 

rond één schildpad! Alle regels werden 

prompt overtreden. We waren hierover 

erg geshockeerd. Maar de gids verdedigde 

zich: “De toeristen hebben 15 dollar 

betaald om schildpadden te zien, dus zij willen 

schildpadden zien. Zelfs als we op voorhand 

zeggen dat we niet kunnen garanderen 

dat ze schildpadden te zien krijgen, 

zouden ze toch hun geld terug vragen.” Ik 

begrijp die gids wel. Het is voor hen een 

dilemma. Ze leven van het toerisme en 

doen dat al onder de beperking van een 

aantal regels. Ze willen geen slechte publiciteit 

natuurlijk. 

SARAH MOUTON 


HET 

LEVEN 

zoals het is 

Community Based Tourism is misschien wel de zuiverste 

manier van duurzaam reizen. Je bezoek komt immers rechtstreeks 

ten goede aan de plaatselijke bevolking. Inti Sisa in 

de Andes in Ecuador is er een voorbeeld van. 

© Inti Sisa 

Lazaro is een gepassioneerde gids: “Ik hou ervan om de mensen mijn land te laten zien, om 

hen te vertellen over onze geschiedenis en te tonen hoe we in mijn gemeenschap leven.” 

Community based tourism 

(CBT) slaat op kleinschalige 

toeristische programma’s 

waar de plaatselijke bevolking 

nauw bij betrokken is. CBT verenigt 

een hele reeks principes van duurzaam 

reizen: armoedebestrijding, respect voor 

inheemse culturen, fair trade, participatie, 

tot zelfs natuurbehoud. 

Wat je bij CBT als bezoeker te zien krijgt, 

is ‘het leven zoals het is’: bij mensen thuis, 

scholen, werkplaatsen, projecten… Je gids 

komt uit de gemeenschap zelf en weet als 

geen ander hoe het er aan toe gaat. De 

camping of een eenvoudig hotel, je maaltijd, 

alles wordt verzorgd door plaatselijke 

mensen. Je kunt er handwerk kopen en 

dans- en muziekvoorstellingen bijwonen. 

CBT schept dus werkgelegenheid. Bovendien 

vloeit een deel van de winst naar 

projecten die de gehele gemeenschap 

ten goede komen, bijvoorbeeld watervoorziening. 

Doordat hun natuur en cultuur 

een economische waarde krijgt, zet 

CBT de plaatselijke mensen aan deze te 

beschermen. 

Inti Sisa 

Wie het leven van de Indígenas in de 

Andes van binnenuit wil leren kennen, kan 

hiervoor naar Guamote, een traditioneel 

Ecuadoriaans bergdorp. In 1991 passeerde 

hier al de Belgische Greet Coninckx. 

Vanuit haar vraag ‘wat kan ik voor u 

doen’ groeide Inti Sisa, een onderwijsproject 

voor de plaatselijke gemeenschap. 

Om Inti Sisa beter te financieren kwam er 

later toerisme bij. 

Inti Sisa biedt verschillende excursies 

aan: zonsondergangstrip naar de 

Chimborazo-vulkaan, gemeenschapstocht 

met bezoek aan enkele schooltjes, 

met de mountainbike naar de meren van 

Atillo, te paard in de bergen langs enkele 

gemeenschappen. Een wekelijks hoogtepunt 

is de donderdagsmarkt: een van de 

grootste traditionele, inheemse markten in 

Ecuador, een avontuur voor al je zintuigen. 

Lazaro is vanaf dag 1 bij Inti Sisa betrokken. 

Op 20-jarige leeftijd ging hij er aan 

de slag als huiswerkhelper. Samen met 

zijn vader legde hij in 2001 de eerste stenen 

van het nieuwe educatieve centrum 

en het gastenhuis. Hij is de klusjesman, 

loodgieter, schrijnwerker en conciërge. 

Hij nam de taak van muziekleerkracht op 

zich en ondertussen startte hij samen met 

oud-studenten de Inti Sisa -muziekgroep. 

Maar hij is ook een gepassioneerde gids 

op de excursies. “Elke dag ontmoet ik 

nieuwe mensen die zich openstellen voor 

onze cultuur”, vertelt hij. “En elke dag leer 

ik bij over andere culturen. Ik hou ervan om 

de mensen mijn land te laten zien, om hen 

te vertellen over onze geschiedenis en te 

tonen hoe we in mijn gemeenschap leven. 

Mijn grootste ambitie is om meer Engels te 

leren om nog beter mijn verhaal te kunnen 

delen.” 

Vandaag werkt Inti Sisa met een team van 

10 Ecuadorianen (leerkrachten, gidsen, 

koks, …) en twee vrijwilligers (veelal uit 

België). Maar Inti Sisa is ook een multiculturele 

thuis voor hun kinderen, echtgenoten 

en echtgenotes, de buurtkinderen, mensen 

uit heel Guamote en omstreken. Met 

de inkomsten wordt les gegeven: computer, 

naaien, muziek, Engels. Dagelijks ontvangt 

Inti Sisa ook 20 kleutertjes en helpt 

het de schoolkinderen uit de buurt met 

hun huiswerk. 

Inti Sisa beantwoordt aan de grote behoefte 

aan onderwijs in Guamote. Hoewel in gang 

gezet door een Belgische, sluit het volledig 

aan bij de principes van CBT: toerisme die 

de plaatselijke gemeenschap ten goede 

komt. 

CHRIS SIMOENS 

ONLINE 

www.intisisa.org 



PROMOTIE VAN 

plattelandstoerisme in Chefchaouen 

Ondanks de schitterende landschappen en erfgoed is het 

noorden van Marokko nog vrij onbekend. Met microkredieten 

wil de Belgische Ontwikkelingssamenwerking er het 

duurzaam plattelandstoerisme aanmoedigen. 

Chefchaouen en de gelijknamige 

provincie hebben een 

groot toeristisch potentieel. De 

uitgestrekte bossen beslaan 

170.000 ha ongerepte natuur, hetzij 42% 

van het hele bosbestand in de regio. De 

naam Chefchaouen betekent in het Rifijns 

‘de horens’, vanwege de bergtoppen die 

de stad omgeven en domineren. 

Chefchaouen legt zich toe op plattelands-, 

cultuuren ecotoerisme. De sociaaleconomische 

ontwikkeling van de streek 

heeft daardoor een hoge vlucht genomen. 

Het aanbod speelt in op een toenemende 

vraag naar avontuurlijke reizen, 

een onderdeel van duurzaam toerisme. 

Dat soort toerisme vindt weerklank bij 

toeristen die op zoek zijn naar reizen die 

de platgetreden paden verlaten, waarbij 

natuurbeleving, authenticiteit en het ontmoeten 

van lokale bevolkingsgroepen 

hand in hand gaan. 

© wikimedia common 

Het noorden van Marokko is echter weinig 

bekend in Europa: niet erg veel Europeanen 

hebben al gehoord van Chefchaouen 

of het nationaal park Talassemtane. 

De Belgische Ontwikkelingssamenwerking 

zette er, via het Belgisch 

Ontwikkelingsagentschap BTC, een 

microkredietproject op om het microondernemerschap 

op het platteland te 

promoten. Er werd tevens een algemeen 

promotieprogramma van het plattelandstoerisme 

opgesteld voor nationale en 

internationale reizigers. 

Het nationaal park Talassemtane zal een 

actiezone zijn. Daar worden de eerste 

acties opgezet van het Plan d’Action de la 

Réserve de Biosphère intercontinentale de 

la Méditerrannée (RBIM, het actieplan voor 

het intercontinentale biosfeerreservaat 

in het Middellandse Zeegebied) dat de 

UNESCO in oktober 2006 heeft opgericht. 

Het park speelt ook een belangrijke rol in 

de tienjarenstrategie voor de ontwikkeling 

van het toerisme, die erop gericht is een 

duurzame en geïntegreerde ontwikkeling 

op gang te brengen. 

Ons onderzoek van het plattelandstoerisme 

begon met terreinbezoeken in het 

gebied van Chefchaouen. We hadden 

een eerste ontmoeting met Anouar Jaoui, 

directeur van het nationaal park Talassemtane. 

Daarna maakten we kennis met de 

gîtebeheerders in het park. De meeste 

mensen die er actief zijn in het toerisme, 

hebben geen specifieke opleiding genoten, 

maar hebben wel innoverende ideeën 

opgestoken van toeristen. 

We volgden de routes langs het nationaal 

park Talassemtane. Het doel was de bevolking 

te leren kennen, duidelijk te maken 

wat plattelandstoerisme inhoudt en poolshoogte 

te nemen van het ontwikkelingspotentieel 

van het gebied. 

Kortom, het project van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking 

is een zoektocht 

naar nieuwe benaderingen inzake agrobiodiversiteit. 

De geïsoleerde culturele 

diversiteit van het afgelegen berggebied 

maken dat mogelijk via: 

- het nationaal park Talassemtane – bij ons 

terreinbezoek ontdekten we interessante 

biologische en ecologische sites 

- het nationaal park Bouhachem, een 

pilootproject met een groot potentieel aan 

natuuractiviteiten, zoals trektochten, de 

observatie van wilde fauna alsook cultuuren 

etnotoerisme 

- de bijdrage tot de bescherming van het 

cultureel erfgoed 

- de koppeling tussen duurzame toeristische 

activiteiten en externe effecten. 

We staan nog maar aan het begin, maar 

hebben al veel geleerd. Wat ons verraste 

was het verlangen van de bevolking naar 

een menswaardig leven met oog voor de 

duurzaamheid van de middelen, overvloedig 

aanwezig in de regio. 

NADIA MANNAOUI 

BTC Marokko 

Chefchaouen, een nauwelijks gekende parel in Marokko. 

ONLINE 

www.btcctb.org 


Er bestaat geen 

uitgekiende gedragscode 

voor duurzaam reizen. 

Veel hangt af van de 

context en soms moet 

je een en ander door de 

vingers zien. We geven 

je alvast 16 tips die je op 

weg helpen. 

© Kirk Siang 

PEOPLE 

1Respecteer de plaatselijke normen 

en waarden, en informeer 

je vooraf: kledingvoorschriften, begroetingen, 

aanraking, eetgewoonten, contact tussen 

personen van het andere geslacht of van een andere 

status, bezoek van religieuze plaatsen… 

2Fotograferen doe je niet zomaar. 

Maak eerst contact met de mensen 

die je wil fotograferen en vraag toestemming. 

Onderhandel een redelijke prijs als 

mensen geld vragen. Ook fotografi e van sommige 

locaties en objecten kan binnen bepaalde culturen 

en religies beledigend en ongewenst zijn. 

3Val niet onaangekondigd binnen 

in een dorp of bij een inheems 

volk. Maak eerst duidelijke 

afspraken, eventueel met het dorpshoofd: over 

vergoeding, kampeerplek, wat je mag bezoeken. 

Je kan ook gebruik maken van een lokale gids. 

Wees terughoudend met moderne geschenken als 

een aansteker of een Zwitsers zakmes. 

4Maak een afspraak als je een 

zorginstelling (ziekenhuis, 

weeshuis…) of een ontwikkelingsproject 

wil bezoeken. Vergewis je 

er wel eerst van dat men openstaat voor een bezoek. 

Steun na je bezoek de instelling of het project 

met goederen of geld, maar zorg er wel voor 

dat de steun in verhouding staat tot de duur en de 

aard van het bezoek. 

5Laat je niet in met kinderprostitutie. 

Seks met minderjarigen tegen 

betaling (geld, goederen, andere beloften), 

waar ook ter wereld, is strafbaar in België. Ook in 

de landen zelf kan het meestal tot rechtsvervolging 

leiden. 

© For the rock 



met een goed gevoel 

PLANET 

1 

Reis traag en compenseer de 

koolstofuitstoot van je verplaatsing. 

Steun daarvoor gespecialiseerde 

organisaties zoals CompenCO2.be, CO2logic.be 

en Greenseat.nl. Deze organisaties berekenen 

het bedrag dat je moet betalen om je uitstoot te 

compenseren en investeren je geld in duurzame 

energie en herbebossing. Gebruik in het land zelf 

bij voorkeur het openbaar vervoer. 

2 

Laat de natuur ongeschonden 

achter. Neem bij een trekking je afval 

mee, en voorkom vervuiling van openbaar 

water. Gebruik bij voorkeur biologisch afbreekbare 

zeep. Laat dieren en planten met rust en wijk niet 

onnodig van de paden af. Wees terughoudend met 

het stoken van vuur en gebruik enkel zwerfhout 

of dode takken. Kook bij voorkeur op gas of duurzaam 

bereide houtskool. 

3 

Zoek een alternatief voor mineraalwater 

in plastic flessen. 

In sommige hotels of winkels kan je ‘los’ 

drinkwater verkrijgen. Je vult gewoon je (veld)fl es 

of jerrycan bij. Als je twijfelt, kan je het water zuiveren. 

Gebruik je toch plastic fl essen, berg ze dan 

bij het afval, of schenk ze weg. Voor veel mensen 

zijn plastic fl essen nuttig. Wees ook zuinig met water 

in bad en toilet. 

© Ajay Tallam 

4 

Eet zoveel mogelijk lokaal geproduceerd 

voedsel. Dat is goed 

voor het milieu en de lokale economie. Bovendien 

proef je zo de lokale specialiteiten. Maar 

hoed je wel voor illegaal ‘woudvlees’ (stroperij). 

5 

Breng geen illegale souvenirs 

mee: bedreigde dier- of plantsoorten, of 

cultureel erfgoed zoals fossielen, pijlpunten, 

potscherven. 

PROFIT 

1 

Maak gebruik van lokale voorzieningen. 

Vermijd een all-inclusivevakantie 

of internationale hotelketens, slaap 

liever in kleinere familiehotels. Of is een homestay 

mogelijk? Dan slaap je gewoon bij mensen thuis. 

Je kan ook op zoek gaan naar ‘Community based 

tourism’: toerisme waar de plaatselijke bevolking 

nauw bij betrokken is. Heel leuk door het direct 

contact met de plaatselijke bevolking. 

2 

Laat mensen voor je werken. 

Beknibbel niet op kleine uitgaven. Neem 

gerust een tuktuk of riksja, laat je koffer of 

rugzak dragen en betaal ervoor. Als een taxichauffeur 

je in de zak zet, kaart het dan aan met de 

glimlach. 

© D1v1d 

3 

Geef een fooi. Voor veel gezinnen is 

het baantje in de toeristensector al wat 

ze hebben, de lonen zijn laag en het werk 

seizoensgebonden. Een extra fooi aan het kamermeisje 

of de liftjongen kan geen kwaad. Informeer 

je over wat een redelijke fooi is. 

4 

Doneer aan een school. Geld of 

cadeautjes uitdelen aan kinderen doe je 

liever niet. Gezinnen houden hun kinderen 

weg van school als ze merken dat ze goed verdienen 

aan toeristen. Als je toch iets wilt geven, 

schenk dan iets nuttigs aan een school. Koop je 

weggeefwaar bij voorkeur op de lokale markt. 

5 

Geef alleen aan bedelaars als 

de mensen dat zelf ook doen. In 

de islam is aalmoezen geven één van de vijf 

zuilen, ook in India is het normaal om bedelaars te 

helpen. Pas je dus aan aan de cultuur, en geef liever 

vaker een beetje dan één keer een extravagant 

bedrag. Geef liever niet aan straatkinderen, het 

risico dat zij alcohol, lijm of andere drugs kopen 

is te groot. Je kan hen wel eten of drinken geven. 

6 

Koop souvenirs. En als het enigszins 

kan, koop ze bij de makers zelf. Maar 

ben je wel zeker dat de halsketting niet 

gemaakt is van illegaal koraal of ivoor? En dat er 

geen ‘made in China’ stickertje op kleeft? Natuurlijk 

mag je afdingen, in veel landen hoort dat bij de 

cultuur. Maar ga niet tot het uiterste. De verkoper 

heeft hoe dan ook een bodemprijs in zijn hoofd. 

CHRIS SIMOENS 

ONLINE 

www.tourisme-autrement.be 

MEER WETEN? 

Duurzaam reizen in de praktijk (2007) 

Jolijn Geels 

The Ethical Travel Guide (2009) 

Polly Patulo en Orely Minelli 

Le Guide de l’écotourisme (2008) 

Le Petit futé 

‘Tourisme durable (2009) 

Le Guide du routard 

© Keturah Stickann 


JONGEREN 

UIT BELGIË, 

MAAR BOVENAL 

WERELDBURGERS! 

Kleur Bekennen, een federaal programma dat wereldburgerschap in het onderwijs 

integreert, ondersteunt leerkrachten om Mondiale Projecten en Wereldburgertrajecten 

te starten op school. Het doel? De wereld een beetje dichter bij jongeren 

brengen, hen leren verbanden leggen tussen zichzelf en verre anderen. Kortom, 

hen opvoeden tot actieve en kritische wereldburgers. 

Van langs om 

meer leerkrachten 

integreren 

‘wereldburgerschap’ in 

hun lessen. Ze beseffen 

meer dan ooit dat we niet 

kunnen ontkennen dat veel 

zaken in de wereld met 

elkaar in verband staan. 

Maar hoe ga je aan de slag? 

Hoe breng je de wereld in 

de klas en realiseer je ook 

de vakoverschrijdende 

eindtermen? Hoe werk je 

als schoolteam samen aan 

een werelds project? Kleur 

Bekennen helpt je op weg. 

Fata Mondiale 

Bewustzijn voor de fundamentele gelijkheid 

tussen mensen, respect voor de 

aarde, onze leefgemeenschap en de habitat. 

Dat wilde het Sint-Aloysius Instituut 

uit Lier haar leerlingen bijbrengen. Het 

resultaat: een werelds traject met een (h) 

eerlijke afsluiting. 

Diverse vakleerkrachten werkten samen 

met hun leerlingen om een ‘eerlijke maaltijd’ 

te bereiden. In de lessen aardrijkskunde 

en natuurwetenschappen onderzocht 

men verschillende aspecten van 

© ALC / KB 

een duurzame maaltijd, zoals de fair trade 

principes en onze ecologische voetafdruk. 

Tijdens de lessen Nederlands werden de 

handen in elkaar geslagen om de persmap 

over deze ‘eerlijke maaltijd’ uit te werken. 

De vakoverschrijdende samenwerking 

wierp zijn vruchten af op de mondiale dag 

‘Fata Mondiale’, waar iedereen een stukje 

bewuster aan tafel ging en een (h)eerlijke 

maaltijd proefde. 

Jyoti Degroote, pedagogisch verantwoordelijke 

bij Kleur Bekennen, licht toe: “Voor 

Kleur Bekennen is dit een goed praktijkvoorbeeld, 

er wordt vakoverschrijdend 

gewerkt aan wereldburgerschap 

(zie afbeelding 

p. 11). Door te werken vanuit 

verschillende invalshoeken, 

komen leerkrachten 

zowel tegemoet aan vakgebonden 

als vakoverschrijdende 

eindtermen.” 

De kortste weg naar 

Timboektoe 

Nee, geen zoektocht via 

Google Earth of tocht door 

barre woestijnen op een 

kameel. Eén telefoontje 

naar de medewerkers 

van Kleur Bekennen is voldoende 

om ‘Wat is de kortste 

weg naar Timboektoe?’ 

te spelen. Een tip van de sluier: studenten 

van de lerarenopleiding aan de Xios 

Hogeschool uit Hasselt daagden elkaar 

uit en ontdekten dat de wereld anders in 

elkaar zit dan ze dachten: “Je werd echt 

op het verkeerde been gezet. Eigenlijk is 

er continu stof tot discussie en kun je heel 

wat mondiale thema’s behandelen. Het 

toffe is dat je niet enkel de inhoud van de 

thema’s bespreekt. Het gaat veel verder. 

We zaten in het documentatiecentrum van 

Kleur Bekennen en konden zelf educatieve 

materialen zoeken en beoordelen. Daarna 


WERELDBURGERSCHAP 

Daarin ligt de 

uitdaging voor elke 

leerkracht: je leerlingen 

enthousiasmeren en ze 

laten beseffen dat ze 

deel uitmaken van een 

groter geheel. 

leerden we hoe de materialen te gebruiken 

bij klas- en schoolactiviteiten. Zo konden we 

echt proeven hoe je als leerkracht wereldburgerschap 

in je klas behandelt.” 

Kleur Bekennen: “Daarin ligt de uitdaging 

voor de leerkracht: je leerlingen enthousiasmeren 

en laten beseffen dat ze deel 

uitmaken van een groter geheel, en hen 

leren hoe ze daar op een actieve manier 

mee kunnen omgaan. Elke school heeft 

natuurlijk een eigen, unieke visie en elke 

leerkracht begeleidt het proces op zijn/ 

haar manier. Dé juiste manier om te werken 

aan wereldburgerschap bestaat niet. 

Wij vinden het belangrijk om de verschillende 

wegen tot ‘opvoeden tot wereldburgerschap’ 

en de eigenheid van de school 

te erkennen.” 

1+1= 3 

Jongeren van tegenwoordig ontwikkelen 

zich snel: ze leren nieuwe talen, zijn via 

internet en sociale media met de hele 

wereld verbonden en leren andere culturen 

kennen via hun (directe) omgeving. 

Hun blik wordt daardoor steeds ruimer. 

Als leerkracht moet je mee in die ontwikkeling. 

Kleur Bekennen speelt hierop in 

door nascholingen en coaching voor leerkrachten 

te organiseren. 

Jyoti Degroote: “Voor onze nascholingen 

werken we vaak samen met educatieve 

organisaties uit de sector. Zo hebben we op 

14 september 2011 een nascholing georganiseerd 

samen met Zuiddag. Samenwerking 

is voordelig voor de voorbereiding, 

de omkadering en de promotie van 

de vorming. Kleur Bekennen leert van de 

inhoudelijke expertise van de organisatie 

en zet dit om in een educatief kader waar 

leerkrachten onmiddellijk mee aan de slag 

kunnen. Kleur Bekennen neemt ook de 

organisatie voor haar rekening, dat scheelt 

de educatieve organisatie een hoop werk. 

Voor de leerkrachten betekent de nascholing 

automatisch een vermenigvuldiging 

van inhoudelijke expertise. De synergie tussen 

Kleur Bekennen, de educatieve organisatie 

en de leerkracht wordt vaak als een 

positieve impuls ervaren. Dat maakt dat 1+1 

drie is.” 

Kleur Bekennen 2.0 

Op de nieuwe website van Kleur Bekennen 

krijgen leerkrachten en educatieve 

organisaties direct toegang tot hun eigen 

dossier en kunnen ze ideeën delen via 

sociale media en inspiratie opdoen door 

praktijkvoorbeelden. De rode draad 

door de website zijn de invalshoeken van 

wereldburgerschap (zie afbeelding p. 11). 

Ze worden op een praktische en visueel 

aantrekkelijke manier met elkaar en met 

een reeks aan subthema’s verbonden. 

Voor iedereen die werkt rond wereldburgerschap 

of gewoon nieuwsgierig is, één 

uniek adres: 

www.kleurbekennen.be 

Kleur Bekennen is een programma van 

de Belgische Ontwikkelingssamenwerking, 

uitgevoerd door het Belgisch Ontwikkelingsagentschap 

(BTC) in partnerschap 

met de Vlaamse provincies en de 

Vlaamse Gemeenschapscommissie. 

MEER WETEN? 

Vraag de informatiebrochure op via 

kleurbekennen@btcctb.org of kijk op 

www.kleurbekennen.be 


DE PLANEET BETAALT EEN ZWARE PRIJS 

VOOR 

GOUD 

De goudkoers doet het goed op de internationale markt. De jongste tien jaar is de prijs 

vervijfvoudigd. Maar de prijsstijging heeft een verregaande impact op onze bossen, meer 

bepaald in het Amazonegebied. Als gevolg van de goudkoorts, werd naar verluidt 6 maal 

meer oppervlakte ontbost. En het milieu zal nog lang te lijden hebben onder de vervuiling die 

het delven naar het gele metaal veroorzaakt. 

Terwijl de winning van olie – ook 

een product waarvan de prijs 

in stijgende lijn gaat – scherp 

bekritiseerd wordt, is men over 

de goudmijnindustrie veel toegeeflijker. 

Nochtans schreef de New York Times 

onlangs in een lang artikel dat, “aangezien 

er nog zeer weinig goud te vinden is, 

de ontginning van goudmijnen een enorm 

zware belasting is voor het milieu. Bovendien 

bevinden die mijnen zich vaak in de 

armste gebieden van de wereld.” 

Cyanide en grote 

multinationals 

“Het afval dat deze activiteiten, en de mijnindustrie 

in het algemeen, voortbrengen, 

kan bijna worden vergeleken met kernafval 

dat voor eeuwig een zorg zal zijn”, waarschuwde 

de New York Times, die eraan 

toevoegde dat “goudwinning in de rotsen 

volgens het Amerikaanse Milieuagentschap 

meer toxisch afval voortbrengt dan eender 

welke andere industriële activiteit”. 

Goudwinning door toevoeging van cyanide 

is volgens het gezaghebbende dagblad 

niet de enige manier, “maar ze wordt 

wel beschouwd als de goedkoopste manier 

om de minuscule goudschilfertjes te extraheren”. 

Door deze wijze van goudwinning 

komt ook zwavel uit de rots vrij, die zich 

vervolgens omzet in zwavelzuur. Dergelijke 

producten achterlaten in de natuur is 

uiteraard rampzalig. 

De ongelukken waarmee cyanide 

gemoeid was, tonen gruwelijk aan hoe 

gevaarlijk de stof is. In 2000 deed zich in 

Roemenië een van de ergste milieurampen 

voor toen met cyanide vervuild water 

van de mijn Aurul in een zijrivier van de 

Donau terechtkwam. Een groot aantal 

vissen – meer dan duizend ton! – overleefde 

het niet en de cyanide dreef naar 

de Zwarte Zee. 

Om een idee te hebben van de grootteorde, 

nemen we een ring van 1 ons goud 

als voorbeeld. De 31 gram goud werd 

door de mijnwerkers gewonnen uit 30 ton 

met cyanide behandelde rotssteen. Om 

dit resultaat te bereiken moesten ze eerst 

elke dag 500.000 ton (!) aarde omwoelen, 

bergen aarde die niet moeten onderdoen 

voor de Egyptische piramides. En het vergif 

waarmee het erts bestoven wordt, zal 

daarna nog decennia lang in de natuur 

achterblijven. 

Kwik en individuele 

goudzoekers 

Goudwinning vervuilt niet alleen ecosystemen, 

maar is ook verantwoordelijk voor 

ontbossing. Tussen 2003 en 2011 werden 

nagenoeg 20.000 hectare Amazonewoud 

opgeofferd. Peru, de zesde wereldproducent 

van goud (170 ton in 2010), maakt 

zich grote zorgen. Volgens de Peruaanse 

Minister van Milieu, Antonio Brack, wordt 

het Amazonewoud bedreigd door een 

“milieuramp”. 

Vanuit de lucht bekeken, lijkt het gebied 

Delta Uno in de provincie Madre de Dios, 

op ongeveer 1.400 kilometer van Lima, 

AFRIKA IS ALS GROTE 

GOUDPRODUCENT NOG 

STEEDS ARM 

© britannica.com 


MILIEU 

© azibopress.org 

op een immens oorlogsgebied. Waar 

vroeger tropisch regenwoud stond, zie 

je nu, verspreid over tientallen vierkante 

kilometer, de ene krater na de andere, 

gevuld met slijkwater en hoopjes aarde. 

De mensen die voor het merendeel van 

deze ontbossing verantwoordelijk zijn, 

zijn de 25.000 individuele gouddelvers 

(op nationaal niveau zijn het er 100.000, 

als gevolg van de forse prijsstijging van 

goud). “Hier zijn geen grote bedrijven 

aan het werk, maar individuele mijnwerkers 

die niet over moderne technologie 

beschikken en gebruik maken van verouderde 

methodes, zoals het legeren 

met kwik om het goud te scheiden. Deze 

methode is schadelijk voor het milieu en 

voor de gezondheid van de mijnwerkers 

en hun gezinnen”, zegt Jennifer Swenson, 

die de impact van de goudkoorts op het 

Amazonewoud onderzoekt. Het kwik dat 

wordt gebruikt om het goud te scheiden, 

komt rechtstreeks in de natuur terecht, 

vervuilt de rivieren en berokkent schade 

aan fauna en flora. 

“We zijn het woud aan het vernietigen, hier 

kan niets nog groeien”, zegt mijnwerker 

Paulino Chavez. Hij verdient naar eigen 

zeggen 25 sol (6 euro) voor een lange 

werkdag, niet min in een land waar het 

minimumloon 18 sol per dag bedraagt. 

De zeven kinderen van Paulino, allemaal 

jonger dan 18 jaar, werken echter allen 

mee… De kinderen, die lange dagen 

kloppen, voeden zich voornamelijk met 

door kwik vervuilde dieren of planten rond 

de mijn. Zo lopen ze vroeg of laat een vergiftiging 

op. 

Organisaties zoals de Alliance for Responsible 

Mining doen in samenwerking 

met het label Fairtade International grote 

inspanningen om alternatieve goudwinningmethodes 

en de eerlijke handel in 

goud te bevorderen. Maar de onwetendheid, 

het misprijzen dan wel de weerstand 

ten aanzien van duidelijke en door iedereen 

aanvaarde sociale en milieunormen 

wegen zwaarder door. De goudkoorts 

floreert meer dan ooit, ook al gaat dit ten 

koste van mensen, fauna en flora. 

JEAN-MICHEL CORHAY 

De hervormingen van de mijnbouwwetgeving die in de meeste Afrikaanse 

producentenlanden sinds eind van de jaren 80 werden doorgevoerd op aandringen 

van de internationale financiële instellingen (IMF, Wereldbank), hebben 

ertoe geleid dat grote buitenlandse bedrijven nu het leeuwenaandeel in 

handen hebben. Dat gaat ten koste van de kleine staatsmijnen, en vooral van 

de individuele mijnwerkers die voorheen een ontginningsvergunning hadden. 

Ondanks deze hervormingen blijft de goudsector weinig transparant 

en is de herverdeling van de inkomsten meer dan ooit een knelpunt, zegt 

de ngo Oxfam. 

De grootste goudlanden van Afrika 

… zijn Zuid-Afrika (waar de productie afneemt en het jaarlijks gemiddelde de jongste 

jaren 300 ton bedraagt), Ghana (meer dan 75 ton), Mali (gemiddeld meer dan 

50 ton), Tanzania (ongeveer 50 ton), Guinée en Zimbabwe (10 à 20 ton afhankelijk 

van het jaar) en DR Congo. In totaal produceren 34 Afrikaanse landen jaarlijks 

meer dan 600 ton goud, nagenoeg een kwart van de jaarlijkse wereldproductie 

(2.652 ton in 2010). 

De drie grootste multinationals 

De drie grote multinationals die actief zijn in de mijnbouw en die 

strijden om de eerste plaats op deze markt, zijn alomtegenwoordig 

in Afrika: Newmont Mining (Verenigde Staten), AngloGold (Zuid- 

Afrika) en Barrick Gold (Canada). De drie bedrijven nemen elk jaar 

500 ton van alle gewonnen goud wereldwijd voor hun rekening. Ze 

worden geregeld aangeklaagd voor milieuvervuiling op grote schaal 

en schending van de mensenrechten. 

Problemen 

De dorpsgemeenschappen van Sadiola, een regio in het zuidwesten 

van Mali rijk aan goud, klagen al tien jaar de verschrikkelijke 

milieuvervuiling van de goudwinning aan. Lozing van vervuild water, 

cyanidevergiftiging, gebrekkig toegepaste veiligheidsnormen, ontheemding 

van de plaatselijke bevolkingsgroepen… Kortom, een 

ravage op sociaal en milieugebied. Ook elders in Afrika (Ghana, 

Tanzania…) worden dergelijke toestanden aangeklaagd, met name 

door de Organisation de la société civile africaine, een coalitie van 

negenentwintig ngo’s die vijftien landen vertegenwoordigen. Al deze 

landen hebben te maken met mijnbouw of met de gevolgen ervan. 

De nadelen van goudwinning in open lucht – de grootste vervuiler 

– verpesten de regio’s rijk aan goud voor de komende generaties. 

Volgens een Amerikaans rapport is er 16 miljard euro nodig om de 

sites in Afrika weer schoon te krijgen. 

Goudwinning wordt ook vaak gelinkt aan huurlingactiviteiten. Daardoor 

is de activiteit nog gevaarlijker in conflictregio’s zoals Oost- 

Congo. Het lijdt geen twijfel dat goudwinning gebruikt wordt voor 

de financiering van gewapende groepen, zoals de mensenrechtenorganisatie 

Human Rights Watch stelt. Daarnaast is het ook een van 

de grootste witwassectoren. 

JMC 


VLUCHTELINGEN 

“IK BEN EEN 

GEBOREN 

OPTIMIST” 

BESTSELLERPERSONAGE 

VALENTINO ACHAK DENG ZOEKT 

STEUN VOOR HEROPBOUW 

ZUID-SOEDAN. 

© DGD / Th. Hiergens 

Beroemd geworden dankzij de teboekstelling van zijn verhaal 

als oorlogsvluchteling in de bestseller ‘Wat is de Wat’ van 

Dave Eggers, reist Valentino Achak Deng de wereld af. Hij 

zoekt steun voor zijn scholenproject en begrip voor zijn land. 

“Heel de wereld kijkt naar ons, want we wilden toch zo graag 

onafhankelijk worden. Maar heb alsjeblieft geduld.” 

Na een aanval van Janjaweedmilities 

ontvluchtte Valentino 

Achak Deng in ‘87 zijn dorp. 

1.500 km en 5 maand later 

eindigde zijn voettocht in een vluchtelingenkamp 

in Ethiopië. De jonge knaap 

leerde er schrijven met z’n vinger in de 

aarde, onder de boom van de bush school. 

In 2001 begon hij aan een tweede leven, 

toen hij als een van de 4.000 Lost Boys werd 

overgevlogen naar de VS. Zijn tocht werd 

vereeuwigd in ‘Wat is de Wat’, de bestseller 

van Dave Eggers. Sindsdien is de man 

uitgegroeid tot het symbool van een generatie 

beloftevolle Zuid-Soedanezen. 

Achak Deng reist de wereld af, op zoek 

naar fondsen voor zijn stichting en begrip 

voor zijn jonge land. Hij beseft dat de 

wereld nu kijkt naar wat het sinds 9 juli 

2011 onafhankelijke Zuid-Soedan er van 

maakt. “Van nul bouwen we het jongste 

land ter wereld op. Hoopvol en met de blik 

op de toekomst. Ik ben een geboren optimist. 

Maar heb alsjeblieft geduld. Het werk 

is enorm. En mijn landgenoten moeten nog 

heel veel leren.” 

Leren, het is Achak Dengs stokpaardje 

geworden. Sinds de bush school is hij 

ervan overtuigd dat onderwijs de beste 

Van nul bouwen we het 

jongste land ter wereld 

op. Heb alsjeblieft een 

beetje geduld. 

investering is voor meer zelfredzaamheid. 

Het bracht hem er in 2008 toe een secundaire 

school te bouwen in zijn geboortedorp 

Marial Bai. Hij ziet het als zijn levenstaak 

om zoveel mogelijk kinderen degelijk 

onderwijs aan te bieden. De school in 

zijn geboortedorp is de eerste van de 

geplande tien over heel Zuid-Soedan. 

En na educatie komt werk. “We moeten 

onze hoopvolle jongeren het vooruitzicht 

geven van een degelijke baan. Anders 

zullen ze vertrekken, ofwel zal er onrust 

opsteken. Dat zou nefast zijn. Naast de internationale 

gemeenschap zullen ook de Zuid- 

Soedanezen zelf geduld moeten oefenen.” 

Zijn derde prioriteit is voedsel. Dat alle 

magen mogen worden gevuld. Het is de 

heilige drievuldigheid van Achak Deng: 

voedsel, onderwijs en werk. Voor iedereen. 

“Je zou denken dat ik het Khartoum kwalijk 

neem dat ze Zuid-Soedan decennialang 

hebben laten stikken. Dat is niet zo. 

Het is heel belangrijk dat we nu gaan 

samenwerken, dat onze politici erin slagen 

akkoorden te sluiten. De grootste olievelden 

liggen in het Zuiden, maar de pijpleidingen 

gaan door het Noorden, naar Port Sudan, 

de havenstad aan de Rode Zee. We moeten 

die potentiële olierijkdom dus delen, onze 

politici moeten dat goed beseffen. Het is 

mijn droom dat Zuid-Soedan kan uitgroeien 

tot vredesmaker in de regio.” 

Over de ontwikkelingshulp dat Zuid- 

Soedan wordt toegestopt, is hij minder 

positief. Hij weet dat er veel geld rondgaat, 

maar ziet vooralsnog weinig resultaten. “Is 

het doordat de hulp niet effi ciënt wordt 

ingezet, of is het omdat de centen gewoonweg 

niet op het terrein terechtkomen? Ik 

weet het niet. Bijna alle middelen gaan naar 

ngo’s, lokale overheden genieten er amper 

van.” 

THOMAS HIERGENS 

WAT IS DE WAT, 

Dave Eggers, 

Rothschild & Bach, 

2007 

ONLINE 

www.valentinoachakdeng.org 


FOTOREPORTAGE 

© Gérald Talpaert 

‘S WERELDS GROOTSTE 

VLUCHTELINGENKAMP 

In de Hoorn van Afrika woedt een van de ergste hongersnoden van de voorbije 

60 jaar. Extreme droogte en de woekerende oorlog in Somalië doen tienduizenden 

mensen op de vlucht slaan. Dagelijks stromen gemiddeld 1.000 Somaliërs 

toe in Dadaab, Noordoost-Kenia. Tegen eind 2011 zal hun aantal pieken 

boven het half miljoen. Dadaab: ’s werelds grootste vluchtelingenkamp en derde 

grootste ‘stad’ van Kenia. 

Zolang de situatie in Somalië niet verbetert, zullen de vluchtelingen niet huiswaarts 

keren. Terug naar oorlog en miserie? “We blijven hier. Er is eten en het is relatief veilig”, 

hoor je hier overal. “Ik heb meer dan tien dagen gewandeld door de woestijn. De 

kleinsten hebben het niet gehaald.” Een horrorscenario, maar voor vele moeders de 

harde realiteit. Ondertussen zwelt de stad in de woestijn, structureel afhankelijk van 

humanitaire hulp, alsmaar verder aan. 


Een vrouw wandelt langs de 

nieuwe site Ifo Extension. 

Door de grote toestroom 

zien de hulporganisaties 

zich verplicht nieuwe sites te 

openen. Op de achtergrond 

kamperen families die nog geen 

plek kregen toegewezen. 

© DGD/Thomas Hiergens 

Moe van het dagenlange 

wandelen, wachten Naima 

en haar broers op registratie. 

Iedereen krijgt een armbandje 

om met een barcode op. Zo 

weten alle hulporganisaties wie 

ze zijn. 



Drie meisjes wachten op het begin 

van de les in de UNICEF-school Illeys, 

waar 58 leerkrachten lesgeven aan ruim 

4.000 leerlingen. 


Kinderen amuseren zich tijdens een ‘sanitaire 

animatie’. In de waterbidons steken chloorblokken. 

Door ermee te schudden ontsmet men het 

drinkwater en maakt men ‘muziek’. 



Suleiman en zijn broers hangen maar wat rond 

bij de waterkranen. De regio rond Dadaab kent 

‘ondergrondse rivieren’, boorputten halen het water 

meer dan 200 meter diep op. 

© Gérard Talpaert 

©G 

Gérald Talpaert 

aer 

© Aurélie Czekalski 

Het Wereldvoedselprogramma coördineert 

de voedselhulp. Vluchtelingen doen het werk, 

zo verdienen ze nog iets in het kamp. Andere 

economische activiteiten zijn voor hen verboden. 

OLIVIER CHASTEL, 

MINISTER VAN 

ONTWIKKELINGS- 

SAMENWERKING, 

BEZOCHT BEGIN 

SEPTEMBER HET 

KAMP IN DADAAB 

“We zijn getuige geweest van een verbluffende 

coördinatie van de humanitaire 

hulporganisaties, maar ook van de 

omvang van het werk die deze crisis met 

zich meebrengt. De vluchtelingen hebben 

nood aan onze hulp, dat is duidelijk. In 

totaal heeft België reeds 12 miljoen euro 

vrijgemaakt van het budget voor humanitaire 

hulp om de crisis in de Hoorn van 

Afrika te bestrijden. Na ons bezoek aan de 

kampen in Dadaab, heb ik aangekondigd 

dat de Belgische Ontwikkelingssamenwerking 

3 miljoen euro extra zal vrijmaken. 

Dit nieuwe budget zal dienen om kinderen 

te helpen. Wanneer men het vluchtelingenkamp 

bezoekt, merkt men hoe belangrijk 

onderwijs voor de kinderen is.” 


PARTNERLAND 

MOZAM 



Mozambique liet het voorbije decennium haast arrogante 

groeicijfers optekenen. Ook gaat het ontwikkelingsgeld er 

rijkelijk rond. Een donor darling in het vakjargon. Dat maakt 

het land zeer hulpafhankelijk. Is dat wel gezond? En voelt de 

gewone man het groeiwonder? 

Na decennia bloedvergieten 

heerst sinds 19 jaar duurzame 

vrede in Mozambique. Vriend 

en vijand steken de loftrompet 

over de opmerkelijke stabiliteit. Wie 

net meerderjarig is in Mozambique, heeft 

niets dan vrede gekend. Ouderen bijna 

niets dan oorlog. En met die vrede kwam 

een hard groeiende economie. De ‘kleine 

economische tijger in wording’ wordt 

daarbij geschraagd door een deftig politiek 

systeem. Duurzame vrede, politieke 

stabiliteit én economische vooruitgang. 

In Zuidelijk Afrika voltrekt zich een klein 

mirakel. 

Foute succesindicatoren 

Regeringen tonen graag successen, en 

donoren werken graag samen met landen 

die geboekstaafd staan als goed functionerend 

en rijk aan groeipotentieel. Succes 

wordt dan gemeten aan de hand van 

de groei van het bruto nationaal product 

(bnp) en de export, de monetaire stabiliteit 

en private investeringen. 

“Dergelijke indicatoren vertellen u niks 

over de ontwikkeling van het land.” Carlos 

Castel-Branco, professor economie aan de 

Eduardo Mondlane Universiteit in Maputo, 

windt er geen doekjes om. “Het bnp wordt 

fel opgedreven door een klein aantal multinationals. 

Mozal (de tweede producent van 

aluminium in Afrika, een joint venture tussen 

drie privébedrijven en de Mozambikaanse 

overheid - nvdr) neemt maar liefst 

50% van de totale industriële output en 

66% van de totale export voor zijn rekening. 

Maar Mozal creëert slechts 1.000 arbeidsplaatsen 

en bijna alle aluminium wordt 

geëxporteerd.” 

75% van de export is aluminium en gas. 

Tweederde van de productie in de voedselindustrie 

is bier en suiker. De landbouwsector 

bestaat vooral uit tabak, 

katoen, suiker en hout. En de dienstensector 

is erop gericht deze sectoren te ondersteunen. 

Kortom, de hele economie draait 

op een handvol exportproducten. Als de 

prijzen op de wereldmarkt ook maar een 

beetje schommelen, zit je meteen met een 

groot probleem. 

Op het vlak van onderwijs kende Mozambique 

enkele notoire successen. Bij de 

onafhankelijkheid in ‘75 had het land 

slechts 20 secundaire scholen en 1 universiteit. 

Vandaag zijn er meer dan 120 secundaire 

scholen en 38 universitaire instellingen. 

70% van de jongeren kan lezen en 

schrijven. 80% volgt basisonderwijs, 60% 

studeert effectief af. Het aantal schoollopende 

meisjes zit sterk in de lift. 

Economieprofessor Castel-Branco countert 

de opsomming van mooie realisaties. 

“Elk jaar verslechtert het onderwijsniveau. 

In sommige scholen kan men na 7 jaar 

lagere school lezen noch schrijven. Elk 

jaar zie ik het niveau van de nieuwe universiteitsstudenten 

achteruit gaan. Oké, de 

schoolbanken zitten vol, maar wat leren de 

leerlingen? Wat is het niveau van de onderwijzers? 

Sommige van mijn studenten zijn 

briljant, maar schrijven zonder fouten lukt 

hen niet.” 

Mozambique is een 

‘succes’ dat wordt gemeten 

met foute indicatoren. 


INTERVIEW 

BUDGETSTEUN 

HOUDT 

OVERHEIDS– 

FINANCIËN 

BOVEN WATER 


IQUE, 

In de coulissen van Maputo’s 

vermeend succesverhaal 

De meest gangbare indicatoren kijken 

naar het aantal gebouwde scholen, de 

kilometers aangelegde wegen, de stijgende 

exportcijfers, etc. Mozambique 

lijkt dan inderdaad een succes. Maar het 

plaatje is minder rooskleurig. Terwijl het 

bnp jaarlijks aanzwelt met bijna 8%, bengelt 

het land toch onderaan de menselijke 

ontwikkelingsindex van de VN: op een 

184e plaats. “De economie is niet gediversifieerd 

en de man in de straat profiteert 

amper van de groei”, zegt Castel-Branco. 

“Mozambique is een ‘succes’ dat wordt 

gemeten met foute indicatoren.” 

Zelfs donoren verwierpen tot voor kort alle 

kritiek op het succesverhaal. Ondertussen 

is men dat afgeleerd, geen enkele donor 

in Maputo dweept nog met het vermeende 

succes. “Zelfs het IMF heeft onlangs gezegd 

dat de mooie cijfers de armoede niet bestrijden. 

En dat geeft het IMF niet gauw toe”, 

weet de economieprofessor. De meest 

recente cijfers tonen dat de armoede niet 

verder afneemt. “Ons groeimodel is kennelijk 

niet efficiënt. Zelfs in de meest liberale 

samenlevingen van Europa wordt de rijkdom 

herverdeeld, maar in een zogenaamd 

progressief land als Mozambique niet.” 

Eenzelfde geluid bij Davis Simango, de 

erg populaire burgemeester van havenstad 

Beira en leider van de Democratische 

Beweging van Mozambique. Hij neemt het 

de regering kwalijk dat ze alle middelen 

in de grote energiebedrijven pompt, terwijl 

die amper werk opleveren en heel 

exportgericht zijn. Ondertussen gaan de 

investeringen voorbij aan de KMO’s die 

wel lokale werkgelegenheid creëren. Van 

duurzame groei en binnenlandse consumptie 

is volgens Simango geen sprake. 

Donor darling 

Mozambique is een donor darling, erg 

geliefd bij donoren. Buitenlandse centen 

stromen rijkelijk binnen. In 2010 werd 54% 

van de staatsbegroting gefinancierd met 

donorgeld, met daarnaast nog niet-gouvernementele 

hulp en projecten die niet 

in de begroting zijn ingeschreven. In totaal 

is 60% van de publieke uitgaven ontwikkelingsgeld. 

De Mozambikaanse regering 

beseft dat dit niet houdbaar is. 

Hulporganisatie ActionAid constateert in 

haar rapport ‘Real Aid’ dat de hulpafhankelijkheid 

van het Zuiden fors daalde het 

voorbije decennium. In 2000 kregen de 

53 armste landen – waaronder Mozambique 

- 60% van hun budget van donoren. In 

2009 was dat nog 38%. Een stevige vermindering 

van de hulpafhankelijkheid. De 

hulp helpt, stelt Anna Thomas, verantwoordelijk 

voor het onderzoek. 

Wim Ulens en Eva Beuselinck: “België is een 

klein donorland. Het is logisch dat we onze 

actieschaal zo veel mogelijk concentreren op wat 

we belangrijk vinden en goed kunnen opvolgen.” 

De helft van alle hulp aan 

Mozambique is budgetsteun. 

Budgetsteun injecteert het donorgeld 

rechtstreeks in de portefeuille 

van de overheid. Geen 

projectgebonden hulp dus. We 

peilen naar de gezondheid van 

die budgettaire situatie bij Wim 

Ulens en Eva Beuselinck. Zij volgen 

voor de Europese Commissie 

en België de budgetsteun in 

Maputo op. 

Tot 80% van de hulp van de Europese 

Commissie aan Mozambique is 

budgetsteun. Erg veel dus. Is het dan zo’n 

goed ontwikkelingsinstrument? 

Wim Ulens: “Het is zeker een nuttig instrument. 

Het land is zeer hulpafhankelijk. Er lopen heel 

wat ontwikkelingsprojecten, dat zijn investeringen. 

Om die investeringen te kunnen dragen, 

moet je ook het beheer van het staatsapparaat 

versterken. Anders dreigen de investeringen 

niet te renderen. De situatie in Mozambique is de 

voorbije jaren onmiskenbaar verbeterd, dankzij 

budgetsteun. Het creëert ook een zekere stabiliteit. 

Je kunt op lange termijn plannen en het zet 

beleidsprioriteiten, meer dan projecthulp.” 


INTERVIEW 

BUDGETSTEUN 

HOUDT 

OVERHEIDS– 

FINANCIËN 

BOVEN WATER 

Hoe gevoelig is budgetsteun 

voor corruptie? 

Wim Ulens: “Globaal gezien even gevoelig als 

andere ontwikkelingsinstrumenten. Ik ken geen 

bewijzen als zou budgetsteun extra corruptiegevoelig 

zijn. In een land waar de grootste 

financieringsbron donorgeld is, heb je sowieso 

mensen die proberen constructies op te zetten 

om dat geld weg te sluizen. Maar dat is bij projectsteun 

niet anders. In Mozambique kan elk 

corruptieschandaal in theorie teruggevoerd 

worden naar budgetsteun, omdat budgetsteun 

bijna alles financiert.” 

Eva Beuselinck: “Er zit ook een lerend effect in. 

Door budgetsteun evolueert de overheid naar 

meer transparantie en een beter beheer van de 

publieke financiën. Dat beheer is hier duidelijk 

verbeterd de voorbije 10 tot 15 jaar. Maar 

donoren zijn toch zo ongeduldig. We willen 

direct resultaten zien, terwijl je moet begrijpen 

van waar dit land komt. Let op, de overheid voelt 

zich ook wel ongemakkelijk over die enorme 

geldstroom, dat moet je niet onderschatten.” 

België gaf vooralsnog algemene 

budgetsteun, maar kiest er in zijn 

nieuw samenwerkingsprogramma met 

Mozambique voor om meer sectoraal te 

werken. 

Eva Beuselinck: “We schakelen inderdaad 

over naar meer sectorale budgetsteun. Zo kan 

je kiezen voor bepaalde sectoren en ministeries 

en verdwijnt niet alles in die algemene 

pot. Het is ook duidelijker waar het geld heen 

gaat, en je kunt beter meespreken binnen een 

bepaalde niche, bijvoorbeeld een sector waarin 

men ervaring heeft. Ten slotte is het makkelijker 

resultaten te koppelen aan je investering. 

België is een klein donorland in Mozambique. 

Het is logisch dat we onze actieschaal zo veel 

mogelijk concentreren op wat we belangrijk 

vinden en goed kunnen opvolgen.” 

MOZAMBIQUE 

IN EEN OOGOPSLAG 

• Hoofdstad: Maputo 

• Aantal inwoners: 23 miljoen 

• Armoedegrens: 70% leeft met minder 

dan 1,25 dollar per dag 

• BNP per capita: 332 euro 

• Plaats op de index voor 

menselijke ontwikkeling (HDI): 184 e 

MOZAMBIQUE, 


“Dankzij de hulp groeit de economie, en 

daardoor stijgen de belastingsinkomsten. 

Bovendien draagt de hulp bij aan een 

betere inning van de belastingen.” 

In Mozambique daalde de hulpafhankelijkheid 

van 74% in 2000 naar 54% in 2010. 

Een duidelijk neerwaartse trend, en toch 

zit Maputo nog ver boven het gemiddelde 

van 38% in de groep van 53 armste landen. 

De overheid beseft goed dat de hulpafhankelijkheid 

te hoog is, en gaat van langs 

om meer op zoek naar eigen inkomsten. 

Al dat ontwikkelingsgeld…, is dat niet 

wat makkelijk? Critici verwijten de hulpsector 

dat politici in het Zuiden door het 

vele ontwikkelingsgeld de ogen kunnen 

sluiten voor het echte werk. Scholen, ziekenhuizen, 

waterputten…, veel wordt met 

donorgeld gefinancierd. Daardoor hoeft 

de regering zich niet te verantwoorden 

bij de burger, want die heeft z’n investeringen 

gekregen. Mocht de overheid minder 

hulpafhankelijk zijn, zou ze harder op 

zoek moeten naar echte inkomsten en zich 

meer moeten verantwoorden ten aanzien 

van haar onderdanen. 

Belastingsautoriteit 

In een arm land als Mozambique worden 

weinig belastingen betaald. Niet omdat er 

zoveel armen zijn of niets is om te taxeren, 

wel omdat de inning zo inefficiënt verloopt. 

Om dat te verbeteren, integreerde 

Mozambique in 2006 alle diensten van het 

ministerie van Financiën en de douane in 

één instelling, de Autoridade Tributária, de 

‘Belastingsautoriteit’. 

“Belastingen helpen innen is ook ontwikkelingssamenwerking”, 

vindt Marc Deneer, 

hoofd van de Belgische ontwikkelingssamenwerking 

in Maputo. “Als we zeggen 

dat het land te hulpafhankelijk is, dan 

moeten we de overheid aanmoedigen om 

die afhankelijkheid te verminderen. Verschillende 

donoren openden een gemeenschappelijk 

fonds en leveren technische 

expertise. België heeft 3 miljoen euro voorzien 

voor het fonds.” 

Goed besteed geld, meent ook het IMF. De 

Belastingsautoriteit beschikt volgens het 

Muntfonds over een sterk leiderschap, de 

belastingsinning verloopt alsmaar beter 

en de fiscale wetgeving is behoorlijk. Tussen 

2006 en 2009 stegen de belastingsinkomsten 

nominaal met 70% en werden 

zowat 578.000 nieuwe belastingplichtigen 

ingeschreven. De opbrengst in 2009 komt 

overeen met 17,7% van het bnp. Helemaal 

niet slecht. Wel moet nog één en ander vereenvoudigd 

worden en dient er een gedecentraliseerd 

kadaster te worden opgezet. 

Volgens professor Castel-Branco genieten 

de grote bedrijven veel te veel fiscale 

voordelen op hun investeringsprojecten. 

“Terwijl zij wel belastingen kúnnen betalen, 

in tegenstelling tot tweederde van de 

bevolking dat onder de armoedegrens 

leeft. Strenger innen is echter niet evident in 

een land waar de politieke en economische 

elites overlappen, en afhankelijk zijn van een 

handvol grote bedrijven.” 

Maar voor de Belastingsautoriteit is het 

bloedserieus. De minister van Financiën 

reikt diploma’s uit aan de meest verdienstelijke 

belastingbetalers. ‘Verdien jij de 

trofee voor beste belastingsbetaler?’ staat 

op een promotiefolder te lezen. Niet het 

bedrag is bepalend, dan wel het voorbeeld 

van ethisch gedrag. 

Ethisch omgaan met geld. Het is er uit. 

Dezer dagen vindt wereldwijd de vraag 

naar een ethische omgang met geld van 

langs om luider weerklank in de krantenkolommen. 

Niet enkel protestbewegingen 

als Occupy Wall Street en de indignados 

vinden het roekeloze spenderen niet langer 

kunnen, ook een steeds groter wordende 

groep van financiële experts en de 

hogere middenklasse denkt er net zo over. 

Of het nu gaat om overheden, banken, 

investeringsfondsen of verzekeringsmaatschappijen, 

ze beheren allen grote portefeuilles 

met de centen van de mensen. En 

daar wordt best niet mee gesold, ook niet 

in Mozambique. 



PARTNERLAND 

© DGD / Thomas Hiergens 

is de achilleshiel 

van dit land” 

KLIMAATVERANDERING KNAAGT AAN DE MOZAMBIKAANSE VOEDSELPRODUCTIE 

De productiviteit van de Mozambikaanse landbouw gaat er 

op achteruit. In de droge streken heerst elk jaar voedselonzekerheid. 

Experts wijzen diverse oorzaken aan : regens 

die te laat komen, droogtes en overstromingen, het aarzelende 

landbouwbeleid, de verslechterde bodemvruchtbaarheid 

en zelfs de mentaliteit van de bevolking. België en de 

FAO steunen de kleine boeren in hun zoektocht naar lokale 

oplossingen. 

Het landbouwbeleid in Mozambique 

heeft weinig zoden 

aan de dijk gebracht. In de 

voorbije 6 jaar is de voedselproductie 

per hoofd van de bevolking 

gedaald met 9%. In alle rapporten staat te 

lezen dat de productiecapaciteit bijzonder 

laag is. Ondertussen groeit de bevolking 

met 2,5% per jaar. 

Regenseizoen komt later 

Wanneer het regenseizoen meevalt, zijn 

zo goed als alle gemeenschappen zelfvoorzienend. 

Dan produceren ze genoeg 

om aan hun behoeften te voldoen. Feit is 

echter dat het regenseizoen alsmaar later 

komt. Ook verhinderen slechte wegen 

en weinig investeringsmiddelen het 

De regens komen later 

dan in het verleden 

vermarkten en stockeren van voedsel. Bij 

magere oogsten hebben vele gezinnen 

bijgevolg onvoldoende te eten tijdens het 

droogseizoen. Er werden geen voedselreserves 

opgeslagen en de centen om extra 

voedsel te kopen zijn er niet. 

Spreekt men over de voedselproblematiek, 

dan komt water steevast als eerste 

punt bovendrijven. Anna Chapo, Districtshoofd 

van Gondola: “Water is de 

achilleshiel van dit land, zowel om te drinken 

als voor de landbouw. Het gebrek - en soms 

de overvloed - eraan, zorgt dat mensen ziek 

worden en langdurig eenzijdig eten. De klimaatverandering 

maakt de situatie alleen 

maar erger. De regens komen later dan in 

het verleden.” 

Het districtshoofd weet ook dat banken 

geen kredieten durven verstrekken aan 

kleine boeren. “Boeren is in deze onstabiele 

klimatologische omstandigheden 

een risicovolle activiteit. De banken vrezen 

slechte oogsten, met als gevolg leningen 

die niet worden terugbetaald.” Kan microfinanciering 

een oplossing zijn? “Er zijn 

hier amper instellingen die microkredieten 

verstrekken. Eén Mozambikaans bedrijf 

doet het wel, GAPI, maar vraagt 45% 

interest.” 

De boerenbeweging 

Pogingen om de charismatische Ismael 

Ossemane mijn vragen voor te leggen 

over de uitdagingen van de landbouw, 

stranden telkens op een lang uitgesponnen 

verhaal over hoe het allemaal begon. 

Ismael Ossemane is stichtend lid en exdirecteur 

van de Nationale Boerenbeweging 

van Mozambique (UNAC) en uitgegroeid 

tot het boegbeeld van de kleine 

boeren. 


“WATER 

is de achilleshiel “Van bij de 

van dit land” 

onafhankelijkheid liep het 

eigenlijk al mis. Om het platteland 

te socialiseren, werden 

boerencoöperatieven opgericht 

naar Sovjetmodel. Maar de burgeroorlog 

en de topdown structuur hypothekeerden 

het welslagen van de coöperatieven. Het 

was geen initiatief van de basis, ondanks het 

model van collectieve landbouw.” 

In 1987 organiseerde men een nationale 

conferentie om te discussiëren over de 

toekomst van het platteland. Meer dan 

duizend boerenvertegenwoordigers, 

ingenieurs en advocaten zakten voor 

wekenlang af naar Maputo. In de wandelgangen 

groeide al snel het idee van een 

nationale boerenbeweging. Het werd op 

slag het belangrijkste agendapunt van de 

conferentie. 

“De boerenbeweging werd zo populair dat 

men honderden kilometers liep om ons te 

vinden in Maputo. Maar men vergiste zich. 

UNAC was geen koepelorganisatie van 

boerenverenigingen, wel een beweging 

van individuele boeren. Men vroeg 

ons om financiële steun en technische 

expertise, maar we hadden geld noch 

concrete projecten. Het was veeleer 

een vat vol ideeën. Pas in 1993 werd 

de boerenbeweging officieel boven de 

doopvont gehouden. Het sleepte allemaal 

lang aan…” 

Waarom de 

productiviteit zo laag is? 

Omdat Mozambikanen 

het al voldoende vinden 

als ze zichzelf kunnen 

voeden 

“Wat ik denk over de lage productiviteit 

van de landbouw? De overheid doet 

bitter weinig. De neoliberale politiek komt 

allerminst de kleine boeren ten goede, wel 

de grote landbouwmultinationals. Dat heeft 

zo weinig opgeleverd voor de doorsnee 

Mozambikaan, dat zelfs Wereldbank en IMF 

kritischer geworden zijn ten aanzien van het 

landbouwbeleid.” 

Veldscholen 

Vertrekken van de wensen van de kleine 

boeren. Het is het adagium van de FAO, 

de Voedsel en Landbouworganisatie van 

de VN. Met steun van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking 

heeft de FAO in 

Mozambique Farmer field schools opgezet. 

Zo’n veldschool vertrekt uit de idee 

dat boeren best leren door gezamenlijk 

hun problemen te bespreken en te experimenteren 

met teelten. Het helpt hen 

inzichten verwerven om hun eigen teelten 

te verbeteren. 

Elke veldschool wordt gefaciliteerd door 

een begeleider. Tijdens een opleiding van 

15 dagen leren de begeleiders technieken 

om boeren bij te staan in een veldschool. 

Eenmaal opgeleid, starten ze een veldschool 

op in hun eigen gemeenschap. De 

boeren kiezen zelf wat ze willen bijleren, 

waarmee ze experimenten en hoeveel ze 

de begeleider betalen. Dat laatste moet er 

voor zorgen dat de begeleider zijn werk 

goed doet. 

“Vele veldscholen kiezen ervoor om te leren 

lezen en schrijven of om gezondheidsproblemen 

te bespreken, heel belangrijk voor 

de vrouwen”, vertelt José Matsinge, verantwoordelijk 

voor de farmer field schools 

in Mozambique. In een veldschool in 

Chimoio sensibiliseert men over hiv/aids 

door theaterstukjes op te voeren. “Niet evident, 

want een heel gevoelig thema. Deze 

vrouwen zouden het wellicht niet vanzelf 

hebben gedaan, maar met de steun van de 

veldschool durven ze meer. Mooi om zien.” 

Vrouwen nemen het gros van het werk op 

‘t veld voor hun rekening. Ze blijven thuis 

om voor het gezin te zorgen en te boeren. 

Als ik bij vrouwen pols naar wat hen het 

meest zou helpen, opperen ze vaak materialen 

die de harde labeur kunnen vervangen: 

waterpompen, ossentractie om 

te ploegen, tractoren… Als ik vraag naar 

wat ze het liefst doen, flappen ze er collectief 

‘o mercado’ (de markt) uit. Ze kletsen 


Na de opleiding van 15 dagen starten de begeleiders een veldschool op in hun eigen gemeenschap. 


PARTNERLAND 

liever met vriendinnen op de markt terwijl 

ze hun producten slijten, dan te zwoegen 

op ‘t land. Je kan hen geen ongelijk geven. 

Op mijn vraag waarom de productiviteit 

zo laag is, antwoordt José Matsinge verrassend. 

“Omdat Mozambikanen het voldoende 

vinden als ze zichzelf kunnen voeden. 

De drang om grootschalig te werken 

en te commercialiseren, is eigenlijk afwezig. 

Het is dus, naast andere factoren, ook een 

kwestie van mentaliteit.” 

Landbouwklas 

Omdat je er beter van jongs af aan mee 

begint, heeft de FAO een programma van 

Junior farmer field and life schools uitgetekend. 

Daarbij richten scholen landbouwklassen 

in waar 12- tot 18-jarigen twee uur 

per dag les krijgen. Naast landbouwactiviteiten 

leert men er ook ‘levensvaardigheden’: 

ziektes vermijden, prijzen onderhandelen, 

kinderarbeid voorkomen... Het 

gros van de toegelaten leerlingen zijn 

wezen waarvan de ouders gestorven zijn 

aan hiv/aids. Maar zeker niet uitsluitend 

weeskinderen, want dat zou de leerlingen 

stigmatiseren. 

Doel van de FAO is om de Junior farmer 

field and life schools te integreren 

in het standaard curriculum van het 

secundair onderwijs. Een school die de 

Vroeger kwamen we 

het hele jaar door 

met onze teelten, nu 

niet meer door het 

verkorte regenseizoen. 

We zagen op enkele 

decennia tijd het 

klimaat veranderen 

BOERIN MARIA WEET 

WAAROVER ZE HET HEEFT. 



landbouwklassen in zijn curriculum heeft 

opgenomen, is de Escola Profissional Familiar 

Rural de Gorongosa, ondersteund door 

de Belgische ngo DISOP en de Belgische 

Ontwikkelingssamenwerking. Schooldirecteur 

Dinis De Sousa Pinto Sembeia ontvangt 

ons in zijn lege bureau. “We leren 

onze studenten professionele vaardigheden 

aan, volgens een speciale pedagogische 

aanpak. Ze komen twee weken naar school 

op internaat, dan gaan ze twee weken naar 

huis. Zo kunnen ze de kennis meteen in de 

praktijk toepassen. Na drie jaar studeren ze 

af met een concreet ondernemersproject. 

Vaak is dat hoe men landbouwproducten 

beter kan opslaan en vermarkten.” 

Teeltcycli en klimaatverandering 

Elk jaar opnieuw zaaien de meeste boeren 

eerst teelten met een lange groeicyclus. Als 

ze merken dat de oogst niet genoeg dreigt 

te zijn, zaaien ze teelten bij met een korte 

groeicyclus. Zo proberen ze in te spelen 

op magere oogsten. “Vroeger kwamen 

we het hele jaar door met onze teelten, nu 

niet meer door het verkorte regenseizoen”, 

klaagt boerin Maria in Chinete. “We zagen 

op enkele decennia tijd het klimaat veranderen. 

Dat heeft een nefaste impact op onze 

manier van leven en ons voedingspatroon.” 

Maria heeft gelijk. De verandering van het 

klimaat uit zich in regens die later komen 

en intensiever worden. Dat zorgt voor 

meer droogtes en overstromingen. Ofwel 

is er te weinig, ofwel te veel water. Met 

driestere natuurrampen tot gevolg. 

Rampenbeheer 

“De klimaatverandering heeft een serieuze 

impact op de natuurrampen in Mozambique.” 

Nádia Vaz, verantwoordelijke 

Rampenbeheer bij het Wereldvoedselprogramma 

van de VN (WFP) in Mozambique, 

zwaait met een studie die een stijging 

aantoont van het aantal natuurrampen de 

voorbije 10 jaar. “De lange droogtes treffen 

Onze leerlingen 

komen twee weken 

naar school op 

internaat, dan gaan ze 

twee weken naar huis. 

Zo kunnen ze de 

kennis meteen 

in de praktijk 

toepassen. 

DINIS DE SOUSA PINTO SEMBEIA 

IN ZIJN BUREAU. 

vooral het droge Zuiden. Overstromingen 

zie je in de rivierbekkens van de Zambezi en 

de Limpopo en aan de grote rivierdelta’s.” 

In 2000 werd Mozambique opgeschrikt 

door een erg grote overstroming. Het 

bekendste beeld van de ramp was dat van 

Sofia Pedro die een dochter baarde in een 

boom. Sofia en de kleine Rosita werden 

wereldnieuws. De internationale mediatisering 

en de kritiek dat de noodhulp traag 

op gang was gekomen, heeft de overheid 

er toe aangezet lessen te trekken uit de 

ramp. 

Vandaag is rampenpreventie er goed 

ontwikkeld, onder leiding van het Nationaal 

Instituut voor Rampenbeheer. Onder 

rampen verstaat men droogtes, overstromingen, 

cyclonen en aardbevingen. “Het 

waarschuwingssysteem staat op poten, 

maar we kampen nog met een capaciteitsprobleem”, 

zegt Nádia Vaz. “Dit is 

een heel groot land, met soms erg moeilijk 

bereikbare streken. De meest kwetsbare 

droogtegebieden zijn gelukkig ook de 

minst bevolkte.” 

Bij overstromingen in het Zambezibekken 

werkt het systeem goed, in het Limpopobekken 

minder. “De omringende landen 

waarschuwen ons wanneer er overstromingen 

aankomen of wanneer ze de sluizen van 

dammen openzetten. Er is echter maar 1 

radio per district, en sommige districten zijn 

zo groot als Swaziland”, vergelijkt Nádia 

Vaz. “Het is bijgevolg moeilijk om alle informatie 

tijdig te communiceren in die grote 

districten.” 

Opnieuw is water de uitdaging bij uitstek. 

In het (ingekorte) regenseizoen wil 

Mozambique het water meer opvangen, 

om het te gebruiken als de droogte toeslaat. 

Rainwater Harvesting heet zoiets. 

Mogen de natuurgoden die plannen gunstig 

gezind zijn. 



MUSEUM 

AFRIKAMUSEUM 

VERVELT VAN KOLONIAAL 

NAAR MODERN 

Het laatste koloniale museum ter wereld. Met die riedel kan 

het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika zich nog een dik 

halfjaar in de kijker werken. Daarna gaat de deur dicht, om 

pas in 2015 volledig gemoderniseerd te worden herboren. 

Los van het oude imago, blik op de toekomst. Een laatste 

tentoonstelling blikt speels achter de schermen. 

‘Uncensored, kleurrijke verhalen achter de 

schermen’ loopt van 23 september 2011 tot 

8 juli 2012. Daarna gaat het museum drie jaar 

dicht. Rep u naar Tervuren voor het te laat is. 

Het Afrikamuseum gaat voor 

minstens drie jaar dicht. Het 

bericht liet liefhebbers van 

Centraal-Afrika, brousseonderzoek 

en ontwikkelingssamenwerking 

verbijsterd achter. Maar de bedoeling 

is om frisser en sterker voor de dag te 

komen in de 21 e eeuw: ‘reculer pour mieux 

sauter’, zeg maar. Into the 21st century. 

Het museumgebouw dateert van 1910. 

De laatste ingrijpende aanpassingen gaan 

terug tot Expo 58. De permanente tentoonstelling 

is sterk verouderd en staat in 

schril contrast met de hedendaagse collecties 

en het modern wetenschappelijk 

onderzoek. Als laatste in zijn soort ademt 

het museum nog steeds koloniale grandeur, 

het resultaat van breed opgezette 

jachtpartijen en vroegrijp avonturisme. 

De geesten van Henry Morton Stanley en 

Leopold II zijn er gewoonweg niet weg te 

denken, alsof het instituut is weggeplukt uit 

© Jo Van de Vijver @ MRAC 

De kelders van het Afrikamuseum staan boordevol jachttrofeeën. 

Joseph Conrad’s ‘Heart of Darkness’. 

Daar gaat men nu voorgoed komaf 

mee maken. Het Afrikamuseum wordt 

de komende jaren op 21 e eeuwse leest 

geschoeid. Niet alleen de huidige permanente 

collectie wordt opgedoekt. De 

renovatie voorziet een ander tentoonstellingsparcours, 

een ondergrondse galerij, 

een nagelnieuw onthaalpaviljoen, een 

gemoderniseerde patiotuin…, zonder 

het historische karakter van het gebouw 

te negligeren, want ook dat wordt gerestaureerd. 

Een bijzonder ingrijpende renovatie 

dus, de meest betekenisvolle in zijn 

100-jarige bestaan. 

Daarom wil de laatste tentoonstelling voor 

De Grote Renovatie de bezoeker meenemen 

langsheen zijn oude geschiedenis. 

‘Uncensored, kleurrijke verhalen achter 

de schermen’ vertelt anekdotische verhaaltjes 

die een intrigerende schets geven 

van hoe het museum geworden is tot wat 

het is. Het gaat voor een keer niet over 

Afrikaanse fauna en flora, dan wel over het 

museum zelf. 

“In het museum ziet men slechts 1% van de 

collecties, de rest staat opgeborgen achter 

de schermen”, vertelt Kristien Opstaele, 

hoofd communicatie van het museum. “Zo 

beschikken we over honderden antilopenkoppen 

en olifantenschedels. Ze werden 

ons veelal cadeau gedaan door privéverzamelaars. 

Wetenschappers verrichten er 

heel wat onderzoek op, maar de bezoeker 

krijgt ze niet te zien.” ‘Uncensored’ 

is hét moment om de geheimen van het 

museum te besnuffelen. 

Zo zijn er de bustes van kunstenaar Arséne 

Matton. Matton werd in 1911 uitgestuurd 

naar Leopoldstad (nu Kinshasa) om er 

beelden te maken van Congolezen. Om 

tot matrijzen te komen voor de bustes, 

plaasterde hij de hoofden van zijn modellen. 

De matrijzen gaven zo goed de onvolmaaktheden 

van het gelaat weer dat rimpels, 

schedelbulten en littekens zichtbaar 

werden op de beelden. “Het plaasteren 

moet de Congolese modellen de stuipen 

op het lijf hebben gejaagd”, weet Kristien 

Opstaele. “Op een van de beelden staat de 

angst van ‘s mans gezicht af te lezen.” 

Of het verhaal van de boot van Henry 

Morton Stanley. In een van de vele kelders 

staat een hoopje oud metaal. Lange tijd 

ging het schroot door voor ‘onderdelen 

van de boot van Stanley waarmee hij het 

hart van Centraal-Afrika ontdekte’. Tot een 

onderzoeker Stanley’s dagboek aandachtig 

doornam. En wat bleek? Stanley voer 

met een houten boot op de Congostroom. 

Weg mooi verhaaltje. Het roestig gevaarte 

degradeerde eensklaps van ‘edelmetaal’ 

tot schroot. 



OP STAP MET 

is meer dan reizen 

Het Internationaal Project houdt 

voor Quinoa geen verband 

met humanitair toerisme (je 

gaat niet op reis om te ‘helpen’), 

en heeft ook niets te maken met 

eerlijk toerisme (reizen is geen doel op 

zich). Het Internationaal Project is een proces 

dat de vrijwilligers bewust wil maken 

van de complexiteit van onze wereld, de 

huidige uitdagingen met een kritisch oog 

wil bekijken en de capaciteit wil versterken 

van iedereen die zich inzet voor een 

rechtvaardige wereld. Het proces kent 

drie fasen: (1) opleidingen voor het vertrek 

(over de ongelijkheid tussen Noord en 

Zuid en over de interculturele demarche), 

(2) een onderdompeling van een maand 

Wie? 

Margot Ehrlich, voormalig 

vrijwilligster van Quinoa, 

geeft opleiding in 

ontwikkelingseducatie. 

Wat? 

Groepsleider van Internationaal 

Project van Quinoa in de 

Filippijnen, samen met de lokale 

ngo PDG. 

Waarom? 

Om zich open te stellen voor 

andere culturen en in te zetten 

voor sociale verandering. 

in een gemeenschap in het Zuiden begeleid 

door een lokale partner, zodat men 

met eigen ogen de realiteit op het terrein 

kan vaststellen en van dichtbij ervaart 

voor welke uitdagingen de lokale bevolking 

elke dag staat, en (3) een opleiding 

bij terugkomst om lessen te trekken uit de 

ervaring. 

Afhankelijk van de partner en de regio 

krijgt de onderdompeling in een gemeenschap 

een verschillende invulling. Ze stelt 

de vrijwilligers in staat gemeenschapswerk 

te doen, dan wel de verschillende 

aspecten van het werk van de lokale ngo 

te ervaren. In de Filippijnen hebben we 

meegewerkt aan de installatie van een 

viskweekvijver. We werden er ook, samen 

met onze gastgemeenschap, ingelicht 

over de knelpunten van de mijnbouw, de 

onteigeningen op het platteland en in de 

steden, en de belemmering van de fundamentele 

vrijheden. 

In dit proces vervult de lokale partner 

een centrale rol. Hij houdt zich niet alleen 

bezig met de logistieke kant van het onthaal, 

maar vergezelt de vrijwilligers in hun 

zoektocht en helpt hen meer inzicht te verwerven 

in de realiteit ter plaatse. 

Voor mij persoonlijk was deze ervaring 

een goede leerschool. Ik was al in contact 

gekomen met partnerschappen tussen 

ngo’s uit het Zuiden en ngo’s uit het Noorden, 

rond ontwikkelingsprojecten in het 

Zuiden. Maar ik vond dat daar de ngo’s uit 

het Noorden te veel de bovenhand namen. 

Door mijn ervaring met Quinoa ben ik op 

een ander soort partnerschap gestoten. 

Partners werken er samen op voet van 

gelijkheid en ze streven gemeenschappelijke 

doelstellingen na die burgers in 

het Zuiden én in het Noorden stimuleren in 

hun engagement. 

De ngo PDG was een openbaring voor 

de sector waar ik uit kom, het maatschappelijk 

werk. Het team van de ngo slaagde 

erin de gemeenschap heel nauw bij de 

activiteiten te betrekken. En de demarches 

van de gemeenschap op het terrein hingen 

nauw samen met de demarches die 

de ngo als pleitbezorger doet. 

Kortom, deze ervaring lijkt een persoonlijke 

reflectie te hebben op gang gebracht, 

zowel voor mij als voor de andere deelnemers. 

Elk van ons vond antwoorden op de 

meest uiteenlopende vragen. De contacten 

en ontmoetingen waren allemaal bronnen 

van inspiratie en collectieve motivatie. 

Ze bevrijdden ons van het gevoel van 

machteloosheid dat we ten aanzien van de 

wereld ervaarden, en gaven ons de kracht 

om onze aandacht te richten op actie. 

Dankzij deze ervaring ontdekte ik de 

diepere dimensies van de internationale 

solidariteit en kon ik, dag na dag, mijn 

persoonlijke solidariteit inzetten voor een 

andere samenleving. 

ONLINE 

www.quinoa.be 

© Quinoa 


EINDELOZE 

OP EEN 

EINDIGE 

PRILLE IDEEËN VOOR EEN 

De wereld waadt door financieel troebele wateren. Hervormingen 

dringen zich op. Want bovenal moet de economische 

groei gevrijwaard blijven. Groei is immers dé voorwaarde 

voor welvaart. Maar klopt dat wel? 

Kan de economie eindeloos 

groeien op een planeet met 

eindige grondstoffen? Sommigen 

menen van niet. Vooral 

in Europa groeit een beweging die opkomt 

voor ‘ontgroeiing’ of een ‘krimpeconomie’ 

(décroissance in het Frans, degrowth in het 

Engels). De aanhangers zoeken alternatieven 

die niet gebaseerd zijn op groei. 

Eén van de pleitbezorgers is Tim Jackson, 

auteur van ‘Welvaart zonder groei’. Daarin 

geeft hij als eerste een aanzet hoe een 

economie zonder groei er kan uitzien. 

We legden zijn ideeën voor aan Brieuc 

Van Damme, econoom bij de denktank 

Itinera en aan de Universiteit Gent. Hij 

werkt momenteel een visienota uit over 

ontgroeiing voor de Stichting Toekomstige 

Generaties. 

Waarom groei? 

Economische groei verwijst naar de 

groei van het BBP, het bruto binnenlands 

product. Het BBP meet de toegevoegde 

waarde van alle goederen en diensten 

die een land levert. Waarom is die groei 

zo onontbeerlijk? Brieuc Van Damme is 

categoriek: “Groei is nodig. Vooreerst 

omdat het via belastingen de overheidsfinanciën 

voedt. En die overheid moet onder 

meer de (stijgende) lonen betalen van haar 

ambtenaren, de pensioenen, leerkrachten, 

verpleegsters en nog veel meer. Het 

is ook nodig voor de bedrijfswereld die 

de schatkist moet vullen. Stel, ik ga naar 

de bank en leen een miljoen euro om een 

bedrijf op te starten. De bank staat dit toe 

op voorwaarde dat ik het ontleende bedrag 

met interest kan terugbetalen. En daarvoor 

is winst, en dus groei, nodig. Eigenlijk berust 

heel ons sociaal en economisch model op 

groei. Zonder groei valt het systeem op termijn 

als een kaartenhuisje uiteen.” 

Tim Jackson legt het als volgt uit. Ons economisch 

systeem is gestoeld op concurrentie 

en winst. Bedrijven proberen hun 

goederen en diensten zoveel mogelijk aan 

de man te brengen, omdat ze winst willen 

maken. Om de lonen van hun werknemers 

te bekostigen, om hun leningen af te betalen, 

om hun aandeelhouders een dividend 

(winstaandeel) uit te keren. Maar ook om 

te investeren in onderhoud en in goedkopere 

en betere producten om zo een 

stapje voor te blijven op de concurrentie. 

Om die winst te realiseren streven bedrijven 

naar lage productiekosten. Ze zullen 

spontaan besparen op arbeid, grondstoffen 

en energie. Met eenzelfde of lagere 

input willen ze meer produceren. Voortdurende 

technologische verbeteringen 

maken dit mogelijk. Alleen zijn er daardoor 

steeds minder mensen (arbeid) 

nodig. Om toch iedereen aan het werk te 

houden en een inkomen te verschaffen, 

moet de economie groeien. Gebeurt dit 

niet of te weinig, dan verliezen mensen hun 

baan. De overheid dient dan meer werkloosheidsuitkeringen 

te betalen (terwijl 

de inkomsten uit belastingen dalen), de 

mensen consumeren minder en de bedrijven 

hebben minder inkomsten. Daardoor 

groeit de werkloosheid nog meer aan en 

zo meer. Een vicieuze cirkel. 

Dat geldt althans voor het huidige economische 

model. Tot nu toe bestaat er geen 

alternatief dat kan aangeven hoe de klassieke 

macro-economische indicatoren 

(productie, consumptie, investeringen, 

handel, kapitaalstock, openbare uitgaven, 

arbeid, geldaanbod, enz.) reageren 

wanneer kapitaal zich niet opstapelt. De 

Zij die hopen dat groei 

zal leiden tot een 

materialistisch Utopia 

zijn gedoemd te worden 

teleurgesteld. We 

hebben gewoon niet de 

ecologische basis om 

deze droom te vervullen. 

TIM JACKSON 

Canadese econoom Peter Victor ondernam 

wel een poging in die richting. Hij 

testte een model met meer openbare 

dan private investeringen, arbeidstijdverdeling 

en een groen belastingstelsel. Na 

verloop van tijd stabiliseert een dergelijke 

economie zich binnen ecologische grenzen, 

ook met zeer weinig groei. Jackson 

beroept zich op Victors bevindingen. 


ECONOMIE 

GROEI 

PLANEET? 

ECONOMIE VAN DE TOEKOMST 

Canada 

0.03 

2.2 

2.0 

1.8 

Verenigde Staten 

0.31 

Verenigd 

Koninkrijk 

0.06 

1.3 

Eurozone 

0.33 

1.1 

Midden-Oosten 

en Noord-Afrika 

0.42 

Centraal- en 

Oost-Europa 

0.18 

4.3 

4.9 

6.8 

GOS* 

0.14 

4.7 

8.0 

India 

1.23 

Rusland 

0.14 

10.6 

China 

1.34 

Japan 

0.13 

0.6 

Mexico 

0.11 

Subsahara-Afrika 

0.80 

3.9 

Brazilië 

0.20 

5.8 

5.5 

Indonesië 

0.24 

10 

Latijns-Amerika 

en Caraïben 

0.28 

4.6 

Australië 

0.02 

3.1 

5 

1 

0 

Groei BBP 

(2001-2011) in % 

10 

5 

BBP per persoon (2010) 

In 1000 $, gecorrigeerd voor gelijke koopkracht 

OPKOMENDE LANDEN 

< 5 5-10 10-16 30-35 35-40 > 40 

RIJKE LANDEN 

1 

0 

Bevolking 

2010, miljard 

* Gemenebest van Onafhankelijke Staten 

Bronnen: IMF, VN, The Economist 


EINDELOZE GROEI 

OP EEN 

EINDIGE PLANEET? 

Eindige grondstoffen 

Economische groei verbruikt grondstoffen 

en energie. Nochtans zijn de voorraden 

aan minerale ertsen (ijzer, koper, cobalt…) 

en fossiele brandstoffen (petroleum, aardgas, 

steenkool) beperkt. Volgens het VNmilieuprogramma 

(UNEP) verbruikt een 

gemiddelde burger in het Westen vandaag 

al 16 ton essentiële grondstoffen per 

jaar, in sommige landen zelfs 40 ton. Nu 

ook in reuzenlanden als China en India de 

‘Westerse’ consumptie zich in gang trekt, 

zal het globale verbruik almaar toenemen. 

Hoe lang kunnen we zo doorgaan? De 

meningen daarover lopen uiteen. De 

voorraden fossiele brandstoffen zouden 

‘enorm’ zijn. Maar ‘strategische mineralen’ 

zoals koper, tin, zilver, chroom en zink 

kunnen binnen 40 jaar op zijn, als de hele 

wereld grondstoffen zou verbruiken aan 

de helft van het tempo van de VS. Voor 

sommige zeldzame ‘kritische’ materialen 

is het mogelijk nog sneller afgelopen. 

Deze worden veel gebruikt bij nieuwe, 

vaak groene, technologieën, zoals indium 

en gallium in zonnepanelen, en zeldzame 

aardmetalen in elektrische wagens en 

windmolens. De overblijvende voorraden 

zijn vaak moeilijker bereikbaar (dieper in 

de aardkorst, in modder op de oceaanbodem). 

Hun ontginning kan het milieu meer 

verstoren. 

Onbeperkte, nietduurzame 

groei is niet 

meer van deze tijd. 

BRIEUC VAN DAMME 

JAREN 

150 

100 

50 

0 

HOEVEEL JAAR NOG MET EEN WERELDVERBRUIK 

59 

19 

URANIUM 

(wapens, 

elektriciteitscentrales) 

AAN HET TEMPO VAN VANDAAG 

AAN DE HELFT VAN HET VERBRUIKSTEMPO VAN DE VS 

Nog uitdagingen 

Onze eindige planeet staat voor nog meer 

uitdagingen. Er zijn niet alleen de miljarden 

mensen in het Zuiden die hun ontwikkeling 

op gang brengen. De bevolking 

blijft ook toenemen. In 2050 zouden er 

9 miljard mensen zijn, of misschien wel 

meer. Ten slotte is er de klimaatverandering. 

Onze manier van leven – vooral dan 

in het Westen – stoot broeikasgassen uit, 

waaronder CO2, die de temperaturen 

opjagen. Het Internationaal klimaatpanel 

stelt dat de temperatuur wereldwijd niet 

meer dan 2°C mag stijgen om de aarde 

leefbaar te houden. Om dat te halen moeten 

de meeste industrielanden tegen 2050 

hun gebruik van grondstoffen op één 

tiende terugbrengen. Dat is ook nodig om 

voldoende grondstoffen ter beschikking te 

stellen voor de behoeften van het Zuiden. 

Efficiëntie en rebound 

Vooral de ‘ontgroeiers’ brengen deze 

dramatische cijfers te berde. Van Damme 

vindt hen te alarmistisch. “Je moet realistisch 

zijn. Geen enkele politicus kan een 

krimp verkopen, laat staan een krimp van 

90%! En we kunnen toch moeilijk een dergelijke 

extreme broeksriem als dictators 

opleggen.” 

45 

36 

GOUD 

(juwelen, 

tandverzorging) 

42 

8 

LOOD 

(loden buizen, 

batterijen) 

90 

57 

NIKKEL 

(batterijen, wieken 

van turbines) 

29 

9 

ZILVER 

(juwelen, 

katalysatoren) 

METALEN EN GEBRUIK 

13 

4 

INDIUM 

(LCD’s) 

116 

20 

TANTALIUM 

(GSM’s, 

cameralenzen) 

De meer ‘klassieke’ economen hameren 

er inderdaad op dat bedrijven spontaan 

streven naar een efficiënter gebruik van 

grondstoffen. Ze willen immers de productiekosten 

drukken. Zeker als de grondstoffen 

zeldzamer en dus duurder worden, is 

het voordelig om te investeren in alternatieve 

materialen of in technologieën die het 

verbruik van de grondstoffen beperken. 

Ontgroeiers wijzen dan weer op het 

‘rebound-effect’. Minder grondstoffen 

gebruiken is oké, maar als de producten 

goedkoper worden, zullen de mensen 

er meer van kopen. In een systeem 

dat aanstuurt op groei en consumptie, 

zal het totale verbruik aan grondstoffen 

blijven toenemen. “Het rebound effect is 

aangetoond”, vult Van Damme aan. “Maar 

je kunt het opvangen door anders te werken. 

Het BBP meet de meerwaarde, en 

die is niet noodzakelijk materieel. Je kunt 

ook groeien door te investeren in meer 

en betere zorg voor kinderen en ouderen, 

gezondheid, onderwijs, onderzoek, kunst 

en creativiteit…” Meer groei betekent 

dus niet noodzakelijk meer verbruik en 

vervuiling. 

61 

38 

KOPER 

(draad, munten, 

sanitair) 

143 

40 

CHROMIUM 

(chroomplaten, 

verf) 

Bron: Armin Reller, University of Augsburg; Tom Graedel, Yale University 

CHRIS SIMOENS 


ECONOMIE 

DUURZAME ECONOMIE 

Tim Jackson stelt een aantal principes voor van een werkelijk 

duurzame economie met weinig of geen groei. Waar relevant 

confronteren we ze met de visie van Van Damme. 

Arbeidstijdverdeling 

Toenemende arbeidsproductiviteit 

leidt tot minder banen. Als de groei 

het verlies aan banen niet meer compenseert, 

moet het werk over meer 

mensen verdeeld worden. De mensen 

zullen minder werken. 

Van Damme: “Ik geloof niet in minder 

werken. Bovendien zullen werknemers 

en vakbonden het loonverlies nooit 

slikken. We willen juist het arbeidspotentieel 

zo veel mogelijk gebruiken, 

maar het wel kanaliseren naar maatschappelijk 

waardevollere sectoren. 

Niet door mensen te verplichten, wel 

door hen te sensibiliseren en duwtjes 

in de rug te geven. We stellen bijvoorbeeld 

een loopbaanrekening voor. Dat 

houdt in dat mensen met hun bijdragen 

voor de sociale zekerheid ook een 

rugzakje voor zichzelf opbouwen. Op 

momenten dat ze er zin in hebben, 

kunnen ze gerust meer werken zodat 

hun rugzakje aandikt. Met dat rugzakje 

kunnen ze tijdens hun loopbaan 

af en toe gas terugnemen: om voor de 

kinderen of de ouders te zorgen, om 

zich bij te scholen. Ze kunnen er ook 

werkloosheid mee overbruggen. De 

loopbaanrekening fungeert dus als 

een verplicht spaar- en activeringssysteem. 

Mensen worden verplicht 

geld opzij te leggen, onder meer voor 

activiteiten die de economie vandaag 

nog onvoldoende naar waarde schat.” 

Meer aandacht voor nietmateriële 

zaken 

Vandaag is geluk al te zeer afhankelijk 

van materieel bezit. Om groei in stand 

te houden brengen bedrijven snel 

nieuwe producten op de markt (bijvoorbeeld 

van GSM tot iPad). Om erbij 

te horen moet je die wel aanschaffen, 

want het oudere, nochtans goed werkend, 

product is meteen uit de mode. 

Zeker in samenlevingen met grote 

ongelijkheid is de drang groot om de 

sociale status te bevestigen. 

Een maatschappij die minder de 

nadruk legt op ‘hebben’ is een deel 

van de oplossing, vindt Tim Jackson. 

Eenvoudige zaken leveren meer duurzaam 

geluk: liefde geven en ontvangen 

(vrienden, familie), respect genieten 

van je gelijken, een zinvolle bijdrage 

leveren aan de gemeenschap, zelfontplooiing 

binnen grenzen (tuinieren, 

wandelen, kunst…). 

Volgens Van Damme kan je consumptie 

niet verbieden. “Duurzaamheid kan 

er alleen komen via democratie en 

vrijheid, en dus ook de vrijheid om te 

consumeren. Het is vooral belangrijk 

een correcte prijs te vragen die de 

‘negatieve externe kosten’ incalculeert. 

Zoals milieuschade of het feit dat 

uw appels uit Nieuw-Zeeland komen.” 

Ook de loopbaanrekening stimuleert 

de mensen om geluk te vinden in nietmateriële 

zaken zoals zorg voor kinderen 

en ouders en creatieve hobby’s. 

Dergelijke niet-materiële activiteiten 

moeten overigens economisch meer 

naar waarde geschat worden. 

Fiscale hervorming voor 

duurzaamheid 

Activiteiten die het milieu en de toekomst 

ondermijnen (bijvoorbeeld koolstofuitstoot 

of het gebruik van grondstoffen) 

moeten meer belast worden, 

arbeid kan ter compensatie minder 

belast worden. 

Onderzoek en onderwijs 

Alleen degelijk onderzoek is in staat de 

gigantische uitdagingen aan te gaan. 

De industrie moet minder grondstoffen 

en energie gebruiken en het probleem 

van de afvalberg moet opgelost 

worden. 

Cradle to cradle (wieg tot wieg) is één 

van de oplossingen. Het stelt voor 

alle producten zodanig te ontwerpen 

dat ze passen in een biologische of 

technische (metalen…) kringloop. Er 

is dus geen afval meer: een verbruikt 

product is ofwel mest ofwel zijn de 

verschillende onderdelen de grondstof 

voor nieuwe producten. Maar om het 

cradle-to-cradle-principe in de praktijk 

te zetten is nog veel onderzoek nodig. 

Ook moet nog veel meer ingezet worden 

op werkelijk hernieuwbare energiebronnen 

om de fossiele brandstoffen 

te vervangen. 

Ecologische investeringen 

Aansluitend bij het vorige punt moet 

dringend geïnvesteerd worden in 

energiezuinige gebouwen, duurzame 

energiewinning, herinrichten van het 

elektriciteitsnet, beter openbaar vervoer, 

natuurbescherming, meer openbare 

ruimten (bibliotheken, groene 

ruimten)… 

Van Damme’s visie sluit hierbij aan. 

“Het gaat niet over ‘niet-groeien’ maar 

over ‘anders groeien’. Het gaat niet 

om minder kilometers afl eggen, wel 

om minder met de auto te rijden. Dat 

kan als er degelijke alternatieven zijn: 

treinen met wifi waar je gegarandeerd 

een plaats vindt, huurfi etsen aan het 

station…” 

Een overheid met een 

langetermijnvisie 

De overheid moet er vooral voor zorgen 

dat het algemene belang van 

de lange duur niet ondermijnd wordt 

door de particuliere belangen van het 

moment. Vandaag geldt eerder een 

kortetermijnvisie (tot de volgende verkiezingen). 

Van Damme bevestigt: “De 

overheid moet beleidshefbomen inzetten 

die leiden tot werkelijk duurzame 

groei.” 

Steun voor een ecologische 

transitie in ontwikkelingslanden 

Ontwikkelingslanden dienen middelen 

te krijgen om een zo groen mogelijke 

economie uit te bouwen. Dat kan vandaag 

al via de Global Environment 

Facility. Een taks op fi nanciële transacties 

kan de pot spijzen. Van Damme: 

“Maar we kunnen die groene technologie 

niet van buitenaf opleggen, ze 

moeten het zelf vragen. En we mogen 

niet de fout begaan onze effi ciënte 

industriële productie af te stoten zodat 

ontwikkelingslanden dezelfde producten 

op de markt brengen aan een 

hogere milieukost. Op die manier verschuiven 

we niet alleen het probleem, 

we maken het ook erger. Het is tijd om 

een ernstig debat te voeren over een 

ecologische invoerheffi ng op Europees 

niveau.” Overigens kan een dergelijke 

milieuheffi ng gebruikt worden om ontwikkelingslanden 

te steunen in hun 

ecologische transitie. 

Andere principes zijn: regulering van 

de fi nanciële markten, welzijnsindicatoren 

naast het BBP, een economische 

waarde voor natuur. 

Besluit: Naar een economische 

macro-economie 

Bovenstaande principes tonen alvast 

enkele krijtlijnen voor de waarachtig 

duurzame economie van de toekomst. 

Tim Jackson doet een aanzet en stimuleert 

de discussie. Her en der ontstaan 

initiatieven die over de voorstellen 

nadenken. 

Maar het is slechts een begin. Wat we 

nodig hebben, is een stevig doordacht, 

holistisch model voor de ecologische 

macro-economie van de toekomst. 

Hier is een mooie taak weggelegd voor 

jonge, dynamische economen, vanuit 

welke hoek ook. De common ground 

is er. Want één ding staat vast: met de 

huidige ongebreidelde, niet-duurzame 

groei haalt de planeet het niet. 

CHRIS SIMOENS 

MEER WETEN? 

Tim Jackson (2010) 

“WELVAART ZONDER GROEI” 

Serge Latouche (2006) 

“LE PARI DE LA 

DÉCROISSANCE” 

Peter Tom Jones & 

Vicky De Meyere (2009) 

“TERRA REVERSA” 

Paul Collier (2010) 

“DE GEPLUNDERDE PLANEET” 

(The Plundered Planet) 

www.stg.be 

(Stichting voor Toekomstige 

Generaties – binnenkort) 

Dirk Holemans et al. (2011) 

“WELVAREN ZONDER GROEI” 

www.mdbc.com 

(Cradle to cradle) 


Puntkomma 

EUROPESE COMMISSIE 

hertekent ontwikkelingshulp 

De wereld is volop in verandering: economische crisis, Arabische lente, 

de opkomende landen en de private sector als nieuwe hulpdonoren. 

Daarom stelt de Europese Commissie haar ontwikkelingsbeleid 

bij. Sleutelbegrip: een grotere doeltreffendheid van de hulp. 

Voortaan zal 

de EU haar 

hulp concentreren 

op 

de allerarmste landen 

waar hulp echt een verschil 

kan maken. “Ik wil 

dat elke euro die mensen 

bereikt die het het 

hardst nodig hebben”, 

zegt Commissaris voor 

Ontwikkeling Andris Piebalgs. 

“Armoede bestrijden 

in het buitenland is 

voor de EU een ‘verzekeringsbeleid’ 

voor een 

stabiele en welvarende 

wereld.” 

De EU wil zich ook beperken tot die sectoren die essentieel zijn 

voor een duurzame langetermijngroei. Dat zijn onder meer: 

gezondheid, onderwijs, sociale bescherming, duurzame landbouw, 

schone energie, het stimuleren van een gunstig ondernemingsklimaat 

en goed bestuur. 

© gavialliance.org 

Ook de budgetsteun 

wordt doeltreffender 

ingezet. Dat is de rechtstreekse 

injectie van geld 

in de staatsbegroting van 

het partnerland. In de 

beleidsdialoog zal de EU 

meer inspanningen vragen 

op vlak van mensenrechten, 

democratie en de 

rechtstaat. Budgetsteun 

moet ook bijdragen tot de 

strijd tegen corruptie en 

fraude. 

Ten slotte moedigt de 

Commissie de EU en haar 

lidstaten aan de taken 

beter te verdelen en meer 

werk te maken van gemeenschappelijke programma’s. “Met 

meer dan 50% van de globale hulp is de EU al de grootste donor 

ter wereld”, besluit Piebalgs. “Ik wil ervoor zorgen dat de EU ook 

de meest doeltreffende donor blijft.” 

ONLINE 

www.ec.europa.eu/europeaid/index_en.htm > ‘Agenda for Change’ 

Forum voor 

doeltreffende hulp in Busan 

Van 29 november tot 1 december 2011 vindt in Busan (Zuid-Korea) het 4de Forum voor Hulpdoeltreffendheid plaats. 

2.000 mensen zullen er zich buigen over de vooruitgang van de vijf principes van de Verklaring van Parijs. Daartoe 

behoren onder meer het lokale eigenaarschap, het vermijden van versplinterde acties en de afstemming van de ontwikkelingsprogramma’s 

op de ontwikkelingsstrategie van het partnerland. Op het forum komen ook thema’s aan bod zoals 

publiekprivate partnerschappen en de samenwerking met middeninkomenslanden. 

De Verklaring van Parijs is één van de mijlpalen op het palmares van het 

Comité voor Ontwikkelingshulp (DAC) van de OESO. Ondertussen geeft OESO- 

DAC al 50 jaar mee vorm aan de ontwikkelingshulp. 

ONLINE 

www.oecd.org/dac 


Europese 

Ontwikkelingsdagen 

in Warschau 

Anders 

reizen 

© Commission européenne 

De Europese Ontwikkelingsdagen 

(EDD – European Development 

Days) werden voor het 

eerst gehouden in 2006 en zijn 

uitgegroeid tot een van de belangrijkste discussiefora 

over ontwikkeling. De Belgische 

Ontwikkelingssamenwerking is reeds van bij 

het begin betrokken bij de EDD. Ze speelde 

een belangrijke rol bij het welslagen van editie 

2010 in Brussel, georganiseerd onder het Belgisch 

voorzitterschap van de Europese Unie. 

Editie 2011 verschilt sterk van vorige edities, 

vermits men in Warschau vooral technische 

in plaats van politieke debatten zal voeren. 

Ook zal de toegang worden voorbehouden 

voor een zeer beperkt aantal deelnemers en 

zal het Ontwikkelingsdorp niet worden georganiseerd, 

omdat de site klein is. Dat is jammer, 

omdat de ruimte om te netwerken, die 

de stakeholders na aan het hart lag, een van 

de sterke punten was van de EDD. Het feit 

dat men concurrentie wilde vermijden met 

het Forum voor Hulpdoeltreffendheid (van 

De Europese Ontwikkelingsdagen in Brussel, 2010. 

Rode draad van de zesde editie van de Europese Ontwikkelingsdagen 

zijn de banden tussen ontwikkeling en democratie. Achttien 

panels zullen van 15 tot 16 december 2011 in Warschau deze 

thema’s belichten vanuit verschillende hoeken. 

29 november tot 1 december in Busan, Zuid- 

Korea) en de hervormingen bij EuropeAid 

verklaren gedeeltelijk de koerswijziging. 

EUROPESE 

ONTWIKKELINGSDAGEN 

Georganiseerd door de Europese Commissie 

en het Poolse Voorzitterschap van de Raad van 

de Europese Unie 

VAN 15 TOT 16 DECEMBER 2011 

Copernicus Science Center van Warschau 

www.eudevdays.eu 

ONLINE 

www.eudevdays.eu 

Leuke, en vooral duurzame, reizen 

vereisen een degelijke voorbereiding. 

Wie zich terdege informeert over de 

lokale cultuur van een bestemming, 

kan achteraf met kennis van zaken 

een meer doordachte keuze maken. 

Omdat tal van toeristische bestemmingen in 

ontwikkelingslanden gelegen zijn, staat de 

Belgische Ontwikkelingssamenwerking op het 

volgende vakantiesalon. De opzet is duidelijk: 

de bezoekers informeren over en sensibiliseren 

voor de ontwikkelingsthema’s. 

Het Vakantiesalon biedt de gelegenheid om 

samen stil te staan bij het woord ‘vakantie’, 

vooral wanneer de gekozen bestemming een 

arm land is of een land in oorlog, een land dat 

getroffen is door een natuurramp of gebukt 

gaat onder een dictatuur. Let wel: de Belgische 

Ontwikkelingssamenwerking wil de bezoekers 

van het vakantiesalon geen schuldgevoel 

aanpraten. Integendeel, ze wil hen alleen maar 

helpen een aangename vakantie te beleven 

door meer gegevens te verstrekken over het 

land in kwestie en – waarom niet – hen warm 

te maken voor een duurzaam en verantwoord 

toerisme. De stand zal naast informatie ook 

ludieke animatie brengen. Buitenlandse 

Zaken zal op het vakantiesalon ook worden 

vertegenwoordigd door andere diensten die 

de bezoekers inlichten over het land van 

bestemming: reisadvies, visums, sanitaire 

situatie, aanbevolen inentingen, enz. 

VAKANTIESALON 

VAN 2 TOT 6 FEBRUARI 2012 

BRUSSELS EXPO – PALEIZEN 4 TOT 7 

De stand van de Federale Overheidsdienst 

Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en 

Ontwikkelingssamenwerking bevindt zich in 

Paleis 7. 

ONLINE 

www.vakantiesalon.eu 


Haal het Zuiden in huis 

ONTLEEN GRATIS DE 

TENTOONSTELLINGEN VAN DE BELGISCHE 


U wilt het Zuiden tot leven brengen in uw klas of 

vereniging, tijdens een Zuiddag of op een activiteit van de 

jeugdbeweging. 

U werkt voor een overheid, een vereniging, een school, een 

bedrijf of een ngo. Kortom, voor eender welke organisatie met een 

hart voor het Zuiden. 

U zoekt beeld en woord rond een mondiaal thema: water, 

klimaatverandering, verwoestijning, landbouw, voedselzekerheid, 

biodiversiteit, de Millenniumdoelen, de bossen in Congo… 

Ontleen dan gratis de tentoonstellingen en de interactieve 

stand van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking. We brengen 

het materiaal tot bij u en zetten het voor u op. 

U vindt alle info op 

www.dg-d.be 

en in onze nieuwe brochure. 

© DGD/D. Ardelean 

DGD - DIRECTIE-GENERAAL 


Karmelietenstraat 15 • B-1000 Brussel 

Tel. +32 (0)2 501 48 81 • Fax +32 (0)2 501 45 44 

E-mail : info.dgd@diplobel.fed.be 

www.diplomatie.be • www.dg-d.be

Dimensie 3 nr. 2011/5 (november-december 2011) - Buitenlandse ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?