Nederlandse toneelschrijvers vertaald - Theater Instituut Nederland

Hoofdstuk 1: inleiding, gebiedsverkenning en verantwoording
De onderzoeksvraag spreekt over toneelauteurs en toneelteksten. Daarmee wordt mogelijk de indruk gewekt dat aan de
basis van ieder toneelstuk een auteur en/of een toneeltekst staan. Enige nuancering is hier op zijn plaats. Niet iedere
toneeltekst komt tot stand door het werk van een (zelfstandig) toneelauteur, en niet ieder toneelstuk is gebaseerd op een
toneeltekst.
Het welhaast romantische plaatje van de wat grijzende man of vrouw die diep voorovergebogen over het bureau tot
diep in de nacht bij kaarslicht op een ouderwetse typemachine werkt aan die ene snerpende passage doet geen recht aan
alle ons bekende toneelteksten en -stukken. Zo stellen bijvoorbeeld verscheidene gezelschappen gaandeweg het repetitieproces
een tekst, een manuscript, een brondocument of iets dergelijks samen welke de basis vormt voor de uiteindelijke
uitvoering. Niet iedere toneeltekst komt in scriptvorm uit, laat staan in boekvorm. De kosten die hiermee gemoeid
zijn, wegen veelal niet op tegen de baten.
De relatie tussen toneeltekst en toneel is dus een complexe. Er is immers geen uitgeschreven of gepubliceerde tekst
nodig om een toneelvoorstelling mogelijk te maken. In veel gevallen zal er echter wel enig brondocument te identificeren
zijn, in de vorm van een toneeltekst. In het onderzoek heeft deze toneeltekst als vertrekpunt gediend, en niet de
uitvoering van deze tekst.
Het zo strikt scheiden van toneeltekst en toneeluitvoering zal door sommigen betiteld worden als onnatuurlijk. Het
schrijven van een losse tekst zonder een uitvoering in het vooruitzicht zal door hen mogelijk worden beschouwd als het
fabriceren van een halffabrikaat waarvan de uiteindelijke toepassing nog uitgevonden moet worden.Tegelijk echter hebben
halffabrikaten ook een waarde op zich, en zijn in veel gevallen zelfs noodzakelijk om tot een volwaardig product te
komen.
Vanwaar toch de keuze voor de scheiding? Een redelijk praktische: in het beleid en bij de diverse fondsen wordt de
scheiding gehanteerd. Bij het nader te onderzoeken programma Toneel in Vertaling wordt de vertaling van het toneelstuk
uitgebracht, en de diverse fondsen kennen onder andere het instrument van de vertalingensubsidie. Bij dat laatste
instrument is de verplichting van de uitvoering van de tekst – of in ieder geval de belangstelling daarvoor – overigens
wel in veel gevallen in de subsidievoorwaarden opgenomen.
Het is noodzakelijk om vooraf enkele begrippen nader te omschrijven en enkele keuzes in de onderzoeksaanpak te verantwoorden.
Zo is het onvermijdelijk vast te stellen wat een originele Nederlandstalige toneeltekst is. Het doel van het
onderzoek is immers om vertalingen van originele Nederlandse teksten op te sporen en hun uitvoeringsgeschiedenis na
te gaan.
Complicerende factoren t.a.v. de toneelvertalingen
Originele teksten, originele vertalingen
Het gaat in dit onderzoek om vertalingen van originele Nederlandstalige teksten, niet vertalingen van Nederlandstalige
bewerkingen van reeds bestaande (buitenlandse) werken. Een Nederlandse bewerking van Wachten op Godot die vervolgens
weer in het Frans wordt vertaald ten behoeve van een Amerikaanse tournee is geen vertaling van een origineel
Nederlands toneelstuk. Een vertaling van het stuk Cloaca in het Duits ten behoeve van een Duitse tournee uiteraard
wel. Achterhalen of een stuk naar aanleiding van of gebaseerd op een andere toneeltekst is geschreven, bleek in sommige
gevallen lastig. Zoveel mogelijk zijn bij het opstellen van de lijst met vertaalde werken de bewerkingen van bestaande
stukken buiten de database gehouden.
Jaar van vertaling
Een niet voorziene maar wel complicerende factor in het onderzoek bleek het nagaan van het exacte jaar van vertaling.
De diverse bronnen konden veelal wel aangeven dat een werk vertaald is, maar het exacte jaar was bij hen niet altijd
bekend.
Aanvankelijk was daarom gekozen voor een tweetal kolommen in de diverse overzichten. Na het zorgvuldig doorlopen
6