programmeren en produceren - Theater Instituut Nederland

HEDENDAAGS
THEATER
programmeren
en produceren
Een dialoog over de toekomst van het
theater vanuit intercultureel perspectief
20 april 2007, Theater Instituut Nederland Amsterdam

GEEN AGENDA
MAAR EEN ETHOS,
GEEN INHOUD MAAR
EEN HOUDING
Door Annette Embrechts, dans- en theaterjournalist De Volkskrant
De brutaalste aanbeveling: ‘Alle directeuren
van grote theaterzalen geven de sleutel van
hun pand aan jonge makers en gaan voor
zes jaar naar de wijken van Ella Vogelaar.’
De meest pragmatische aanbeveling: ‘Kopieer
een intercultureel programmaconcept
dat zich bewezen heeft in andere steden en
stem het af op de behoeften van je eigen
theater en de directe omgeving.’
De meest genoemde aanbeveling: ‘Ga allianties
aan met locale initiatieven en programmeer
festivals of themadagen vanuit de
kennis en ervaring van meerdere personen.’
Met een lijst van meer dan veertig adviezen
over de weerbarstige praktijk van het hedendaagse,
interculturele theater sloot vrijdag
20 april in het Theater Instituut Nederland in
Amsterdam de conferentie over het theater
van de toekomst. Op uitnodiging van Theater
Instituut Nederland, Netwerk CS en het Walter
Maas Huis discussieerden meer dan honderd
programmeurs, schouwburgdirecteuren, theatermakers,
beleidsmakers en artistiek leiders
over actuele vragen rond een theaterpraktijk
in intercultureel perspectief. Waar liggen de
kansen voor een cultureel meer diverse programmering?
Hoe vind je als theater maar
ook als gezelschap of productiehuis aansluiting
bij de biotoop van jonge urbane makers en de
leefwereld van potentieel allochtoon publiek?
Hoe doorbreek je tradities en schep je ruimte
voor nieuwe?
Dagvoorzitter Bertien Minco (adviseur Cultuur
& Co) onderstreepte nogmaals de problematiek
rond diversiteit en cultuur. Vaak ontbreekt
een integrale visie, worden diversiteitsbevorderende
projecten onvoldoende ingebed in organisatie,
programmering, lange termijnplanning,
personeelsopbouw en marketing. Soms ziet de
ene laag van een organisatie wel het belang
van diversiteit, een andere weer niet. Het
komt vaak voor dat projecten één of twee keer
worden gesteund vanwege maatschappelijke
speerpunten maar niet worden opgenomen in
kerntaken. Kortom: er gebeurt te weinig en
wat er gebeurt heeft vaak een adhoc-karakter.
Om het Nederlandse denkkader op te frissen
werd de dag geopend met een blik op twee,
tamelijk radicale initiatieven uit het buitenland.
Angharad Wynne-Jones beschreef het
profiel van het LIFT NEW PARLIAMENT, een
vernieuwend mobiel festival in Londen. Via
een multi-inzetbaar tentgebouw – met megaprojectiemogelijkheden
op de buitenkant en
een flexibele indeling aan de binnenkant - reist
de festivalorganisatie met een internationaal
artistiek team naar pleinen waar veel mensen
samenkomen. LIFT strijkt tijdelijk neer om met
behulp van zogenaamde LIFT Seekers (ambassadeurs/scouts)
locaal talent aan te boren
en workshops, debatten, voorstellingen en
optredens te organiseren in samenspraak met
diverse bevolkingsgroepen. Een flexibele vorm
van community art met als doel het op lokale
schaal delen van culturele, politieke en wetenschappelijke
ervaringen.
Wynne-Jones benadrukte dat culturele diversiteit
langs meerdere dan alleen etnische lijnen
loopt. Vanwege de lange aanloop – LIFT NEW
PARLIAMENT wordt in juni 2008 pas officieel
geopend - kon Wynne-Jones nog weinig concreets
vertellen over de nazorg die LIFT kan
bieden aan lokale initiatieven die mede door de
aanwezigheid van het festival een impuls krijgen.
De organisatie streeft ernaar om na twee jaar
weer op dezelfde locatie terug te keren om
zodoende te voorkomen dat LIFT beperkt blijft
tot incidenten.
De zaal raakte op stoom door het geïnspireerde
verhaal van Jan Goossens (artistiek directeur
van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg) en
Willy Thomas (lid van de artistieke staf van de
KVS en van het theatergezelschap Dito’Dito).
Zij vroegen zich af of de KVS ‘op de ruïnes van
een mono-culturele instelling, gebaseerd op een
duidelijk afgebakend repertoire, een artistieke
bijdrage zou kunnen leveren aan een meertalige
en interculturele toekomst en in staat zou zijn
de hybride realiteit van een veranderend Brussel
te weerspiegelen, een stad waarvan de bewoners
geen verleden meer delen.’
Samen met collega’s transformeerden beide
mannen de KVS van een burgerlijke, elitaire
schouwburgtempel naar een kosmopolitisch
theater dat in staat blijkt taalbarrières te slechten
en bruggen te bouwen naar nieuwe jonge
(rand)stedelingen. Een gedwongen verhuizing
naar een wijk in de stad waarmee niemand zich
op voorhand identificeerde, bleek een gouden
greep: een Brusselse culturele vrijplaats zag het
licht, ver weg van de bourgeoisie. Later werd
die weer overgeplant naar de oude stek. Met
– zoals het er nu naar uitziet - redelijk behoud
van het vernieuwde publiek.
De KVS als stadstheater, niet georganiseerd
rond een intendant die een ensemble om zich
heen verzamelt waarmee hij zijn artistieke projecten
realiseert maar een platform voor artistieke
creaties, maatschappelijke discussie en
interculturele communicatie. ‘Waar de creaties
van vele makers vertrekken, aankomen en elkaar
kruisen.’ Volgens beide heren is langer één
perspectief overheersend: ’Vele perspectieven
krijgen de kans zich te manifesteren en een wisselwerking
met elkaar aan te gaan. Een stadstheater
moet wezenlijke, fundamentele vragen
niet uit de weg gaan: hoe zit het met onze traditie,
met ons repertoire en welke hedendaagse
onontbeerlijke stemmen komen daarin niet aan
bod? Is het wel altijd zo vruchtbaar om de grote
zaal of de grote schaal op te zoeken, terwijl het
theater de nabijheid, reciprociteit en intimiteit
vandaag misschien meer dan ooit nodig heeft?’
Goossens verwees in zijn lezing naar het boek
Interculturele intoxicaties van dramaturg Erwin
Jans: ‘Misschien moeten we ons afvragen wat
er gebeurt als we de politieke implicaties van
het multiculturalisme omarmen in plaats van ze
uit de weg te gaan. Dit hoeft niet ten koste te
gaan van de creativiteit en artistieke autonomie,
maar het vereist wel een kritische kijk op de
relatie tussen cultuur, geschiedenis en macht.
Interculturalisme, zo zegt Jans, is geen agenda
voor de kunsten, maar een ethos. Geen inhoud,
maar een houding, geen dispositief, maar een
dispositie.’
Opvallend in beide buitenlandse verhalen was
de wijze waarop de huidige desinteresse van
jongeren in politiek bleek om te buigen naar
een artistiek engagement. Consequent vertrekkend
vanuit de vraag wat ons nog zou kunnen
binden, proberen beide initiatieven bestaande
verhalen opnieuw te herschrijven, vanuit een
ander – jonger - perspectief. ‘Nieuwe’ stemmen
en artiesten worden uitgenodigd zich dominante
verhalen eigen te maken en ze van binnenuit
te herschikken tot verhalen van emancipatie.
Nieuwe levensstijlen en artistieke uitingsvormen
worden naar de oppervlakte gehaald en
gedocumenteerd om de brokjes gezamenlijke
geschiedenis die nog resten expliciet te maken,
artistiek te transformeren en uit te bouwen in
samenhang met bestaand en nieuw repertoire.
De opdracht van beide sprekers aan de toehoorders
was duidelijk: loskomen van oude
‘bevroren’ identiteiten en ze vermengen met
iets anders tot nieuwe ‘coalitions of concern’
rond inhoud en thema’s die de kunstensector
overstijgen. Allianties aangaan met instellingen
waarvan de hoofdzaak niet artistiek hoeft te
zijn. ‘Als we willen dat onze traditie overleeft,
zou het wel eens kunnen dat we onze deuren
veel radicaler moeten opengooien en de hybriditeit
van onze steden en onze wereld met
open armen moeten ontvangen.’, aldus Goossens
en Thomas.
Katrien Smits (Kunst en Democratie) vatte
vijf kwaliteiten samen, die zij samen met een
aantal collega’s als gemene deler had ontdekt
tijdens een onderzoek naar geslaagde interculturele
projecten (boek Tracks, Artistieke praktijken
in diverse samenleving (2007, Vlaams
Theater Instituut)): “Interculturaliseren is
maatwerk (1), dat gebaseerd is op dialoog (2),
in staat is tot zelfreflectie (3), zich innoverend
(4) opstelt en zich een langetermijnperspectief
(5) gunt.” Met de conclusie dat ‘diversiteit binnenbrengen
in de artistieke praktijk van vitaal
belang is’ onderstreepte Smits nogmaals dat
cultuurmakers het niet als een marginaal verschijnsel
moeten opvatten.
Enthousiast gemaakt door dit lonkend perspectief
keerden de conferentiebezoekers in het
middagprogramma terug naar hun realiteit van
alledag. Die voelt in de praktijk vaak minder
wendbaar en kneedbaar dan opiniërende visies
suggereren. Bovendien lopen de perspectieven
nogal uiteen, mede door de verschillen in demografische
samenstelling en culturele historie
van bepaalde regio’s.
Tijdens de zeven workshops in het middagprogramma
toetsten alle deelnemers hun ideeën
aan die van collega’s. Visie, beleid en praktijk
zochten elkaar op. Daarbij bleek hoe zeer het
perspectief bepaalt of een opvatting als voor de
hand liggend wordt ervaren of als vooruitstrevend.
In ieder geval resulteerden de sessies
in veertig aanbevelingen (zie het bijgevoegde
overzicht), die zonder de pretentie van volledigheid,
coherentie of toetsbaarheid, oproepen
tot gerichte actie.
Henk Scholten, directeur van het Theater
Instituut Nederland, sprak na afloop de hoop
uit dat die aanbevelingen in de praktijk tot nog
radicalere initiatieven leiden dan tijdens de
conferentie genoemd. En Martin van Ginkel,
directeur van het Fonds voor Podiumprogrammering
en Marketing, riep op tot meer dialoog
tussen makers en theaters. In reactie op de
aanbevelingen gaf hij aan in ieder geval geen
heil te zien in de verplichting van een interculturele
paragraaf in subsidieaanvragen.
‘Misschien moeten we ons
afvragen wat er gebeurt
als we de politieke implicaties
van het multiculturalisme
omarmen in plaats van
ze uit de weg te gaan.’
02 HEDENDAAGS THEATER PROGRAMMEREN EN PRODUCEREN 03

Resultaat van zeven werkgroepen
Werkgroep 1
Werkgroep 2
Werkgroep 3
Werkgroep 4
Werkgroep 5
Werkgroep 6
Werkgroep 7
WERKWIJZE
RANDVOORWAARDEN
WERKWIJZE
ARTISTIEKE
ONTWIKKELINGat
ARTISTIEKE
ONTWIKKELINGat is
WERKWIJZE
ARTISTIEKE
ONTWIKKELING
Intercultureel
programmeren in een
middelgroot theater
(Jos Schuring, Kleur in Cultuur)
“Er gebeurt heel veel leuks maar
de Nederlandse theatermaffia is
nog steeds heel wit en heel elitair.”
In de regel worden regionale theaters
minimaal gesubsidieerd. Dit
heeft consequenties voor het programma-aanbod.
Hoe kun je als
klein/middelgroot theater met de
ambitie intercultureel te programmeren
dit mogelijk maken, binnen
de randvoorwaarden van beperkte
financiële middelen? Hoe betrek
je hierbij het commerciële veld?
Welke allianties zijn mogelijk?
Conclusie werkgroep 1
Wanneer een regionale schouwburg
zijn – vaak eenzijdig samengesteld
– publiek wil verbreden,
is het zaak eerst te onderzoeken
welke mogelijkheden je hebt
als faciliterend theater. Wil en
kun je bijvoorbeeld vraaggericht
programmeren door middel van
– in feite vaak ook monoculturele
– voorstellingen voor bepaalde
doelgroepen? Speel daarbij in op
lokale initiatieven. Kijk hoe andere
theaters in het land hieraan invulling
geven. Kopieer succesvolle
concepten door ze aan te passen
aan de plaatselijke situatie. Schuw
daarbij niet als programmeur of
directeur een persoonlijke handtekening
te zetten en daarover met
je publiek te communiceren.
Overweeg wat erbij komt kijken
als je het werkgebied van het
theater vervolgens wilt verbreden
met een productiefunctie, dat wil
zeggen als je zelf een voorstelling
wilt produceren met (bijvoorbeeld)
allochtone inwoners om zodoende
hun achterban het theater in te
krijgen. De ‘luwe’ zomerperiode
kun je gebruiken voor de presentatie
van zo’n productie. Vraag
een professionele maker een
zomervoorstelling te creëren op
basis van allianties met lokale bevolkingsgroepen.
Onderzoek ook
de mogelijkheden van financiële
ondersteuning uit onverwachte
hoek zoals bijvoorbeeld een Rotary
Club.
Kernwoorden bij dit alles zijn
‘context’ en ‘allianties’: speel in op
de specifieke lokale situatie en ga
samenwerking aan.
Oproep aan de Raad
voor Cultuur omtrent
de ontwikkeling van
hedendaags theater
Hoe overtuig je de politiek dat een
investering in de multiculturele
potentie van een stad mooie kunst
en een betere wereld oplevert? Is
de ontwikkeling van intercultureel
theater meer gebaat bij een investering
in een à twee gezelschappen
die schouwburgen en regio
bedienen ten aanzien van het
intercultureel aanbod in de grote
zalen of door alle stadsgezelschappen
te dwingen een interculturele
paragraaf in hun beleidsplan op te
nemen? Moet er een nieuw gezelschap
van interculturele makers
worden geformeerd dat kan voorzien
in dit hiaat in de programmering?
Conclusie werkgroep 2
In de praktijk blijkt vaak dat het
cultuurbeleid van de verantwoordelijke
minister andere speerpunten
kent dan dat van de lagere
overheden (provinciale staten,
wethouders, gemeenteraden).
Een coherente, toekomstgerichte
visie levert naar verwachting meer
actie op. Vaak blijkt dat er wel
een pot met gelabeld geld is voor
bijvoorbeeld cultureel diverse projecten,
maar dat daarvoor maar
weinig interessante aanvragen
worden ingediend. Nu de Raad
heeft geadviseerd de subsidiesystematiek
te koppelen aan het
functie- en ketendenken binnen
een landelijke basisinfrastructuur,
moet goed worden bekeken of de
doorstroming van talent daarmee
ook daadwerkelijk wordt gerealiseerd.
In principe behoort volgens
de Raad intercultureel werken tot
de basistaken van de acht nog
aan te wijzen stadsgezelschappen.
Volgens haar is culturele diversiteit
voldoende opgenomen in de
basisinfrastructuur. De workshopdeelnemers
twijfelen echter of de
instellingen die in die basisstructuur
komen, wel toegerust zijn om
hun taken op het gebied van diversiteit
goed te vervullen. De vraag
is of en hoe de praktijk hierop kan
worden aangepast. Het beleid zou
zo innovatief moeten zijn dat er
voldoende flexibele en financiële
ruimte is om in te spelen op potentiële
(boven)lokale initiatieven.
Koppeling van high
en low culture
in elk programma
(Ellen Alvares, Zo! Cultuur)
“Het genre van Low Culture heeft
een kwaliteitsverhoging nodig,
zodat het kan concurreren met
zogenaamde High Culture. Daarvoor
moet eerlijk naar de eigen
positie en kwaliteit worden gekeken
en is het belangrijk het zelfbewustzijn
te vergroten.”
Er wordt her en der geëxperimenteerd
met een gemixte programmering:
een menging van high
en low culture. Welke nieuwe
impulsen leveren ontmoetingen
tussen high en low culture op voor
hedendaags theater? Volstaan
incidenten of is een strategische
aanpak nodig? Leidt deze manier
van werken tot nieuwe concepten
en belangstelling van programmeurs?
Conclusie werkgroep 3
Van een hiërarchische scheiding
tussen high en low culture is geen
sprake meer. Het gaat eerder om
twee verschillende genregebieden,
met grote kwaliteitsverschillen
en ieder een sterk uiteenlopende
dynamiek achter de ontwikkeling
van talent en ambities. Beide
genres zijn nog te onbekend met
elkaar. Het genre van low culture
zou gebaat zijn bij een kritischer
zelfbewustzijn en een kwaliteitsverhoging.
Er zou meer wisselwerking
moeten zijn tussen kunstenaars
uit de low culture en professionele
kunstenaars uit het terrein van de
high culture. Dit kan bijvoorbeeld
door coaching en mentoring. De
professionals weten echter nog
maar mondjesmaat de weg te vinden
naar anders georganiseerde
initiatieven, buiten het reguliere
kunstvakonderwijs om. De kunstvakacademies
hebben op hun
beurt een verantwoordelijkheid
zorg te dragen voor een meerkleurigheid
van de studentenpopulatie.
Zowel makers als ‘verkopers’ van
voorstellingen zijn gebaat bij een
actievere samenwerking tussen
en vermenging van de genres.
Visies op hedendaags
theater
In het Nederlands theaterbestel
ontwikkelen zich steeds meer
verschillende artistieke talen. Hoe
ontwikkel je een nieuwe artistieke
taal in relatie tot actuele en interculturele
inspiratiebronnen? En
hoe zorg je dat zo’n taal ook wordt
opgepikt door reguliere theaters
en herkend door nieuw en bestaand
publiek?
Conclusie werkgroep 4
In de praktijk biedt het tamelijk
vastliggende programmeringssysteem
van theaters weinig ruimte
voor meer experimentele invulling
en ad hoc-initiatieven. Veranderingen
gaan vaak ten koste van
de traditionelere programmering.
Belangrijk is om toch geleidelijk
verandering toe te laten en binnen
een meer uitgesproken en
gedurfde programmering de juiste
balans te vinden. Dat is een voortdurende,
zorgvuldige zoektocht
naar aansluiting bij het actuele
discours en de veranderende
bevolkingssamenstelling. Probeer
de eventuele ruimte die er is nog
op te rekken, bijvoorbeeld door de
luwe zomerperiode creatiever te
gebruiken. Ontwikkel mogelijkheden
om de ‘sleutel’ van je theater
regelmatige in handen van andere
‘programmeurs’ of theatermakers
te leggen, zodat nieuwe theatertalen
ook het podium bereiken.
Makers zouden de artistieke ontwikkeling
van nieuwe theatertalen
kunnen stimuleren door niet alleen
uit Westers repertoire en
bekende bronnen te putten maar
ook uit het niet-Westers repertoire
en minder voor de handliggende
bronnen. Ontwikkel je tot
een ‘omnivoor’ in plaats van een
‘monovoor’. Wanneer je werkt
met mensen met verschillende
achtergronden introduceer je op
een natuurlijke manier een bredere
horizon voor je projecten.
<
(Marion Schiffers, Jeugdtheater
020)
“Er is een spanningsveld, maar
wat is precies de huiver om het
nog radicaler open te breken?”.
(Luciën Kembel, Cosmic/
Made in de shade)
“Af en toe een festival met multiculturele
insteek is niet erg
radicaal”.
<
(Annemie Vanackere, Rotterdamse
Schouwburg)
“Je bent als programmeur al een
professionele nee-zegger. Als je
echt anders wilt programmeren
en open wilt staan voor nieuwe
dingen of experimenten moet je
lege plekken houden, hoe moeilijk
dat ook is binnen het huidige
Nederlandse theatersysteem.”
>
(Dave Schwab, Lantaren/Venster)
“Je moet altijd iets opgeven en loslaten
om tot iets nieuws te komen.
Dit is een langdurig proces.”
>
(Maarten Lammers, Netwerk CS
Utrecht)
“De ruimte die makers nodig
hebben om zich te ontwikkelen is
(financieel) beperkt.”
>
(Ruud Gielens, Union Suspecte)
“Wij hebben er bewust voor gekozen
om met amateurs te werken.
Het was een keuze vanuit financiële
redenen, maar het heeft
goed gewerkt. Union Suspecte
werkt veel met mensen zonder
ervaring en er is daarbij dan geen
van tevoren vastgesteld kader. Dit
zorgt voor meer vrijheid en dus
ook voor meer creativiteit.”
wat is er nodig om
artistiek talent een
eigen handtekening te
laten ontwikkelen?
Wat zou op artistiek gebied moeten
gebeuren om jonge en/of
interculturele makers een eigen
handtekening te laten ontwikkelen?
Wat is er nodig om dit talent
een netwerk te bieden zodat het
kan doorgroeien. Waar kunnen
nieuw talent en nieuwe voorstellingen
worden getoond?
Conclusie werkgroep 5
Om nieuw talent een eigen signatuur
te laten ontwikkelen zou er
een actievere wisselwerking moeten
ontstaan tussen jonge makers
en productiehuizen. Makers
moeten zich nadrukkelijker melden
met uitgekristalliseerde ideeën,
productiehuizen moeten beter
communiceren welke processen
zij makers kunnen bieden. Hierbij
moeten de instellingen risico durven
nemen door minder vast te
houden aan de vertrouwde manier
van werken en de reguliere afzetmogelijkheden.
Ook zouden ze
actiever moeten zijn in het opsporen
van talent. Hoewel het tijdrovend
is loont het wel te investeren
in jong talent dat zich op een
moeilijker doorgrondbare manier
ontwikkelt. Probeer bij die minder
expliciete ontwikkeling aansluiting
te zoeken. Biedt eventueel alternatieve
opleidingsmogelijkheden
voor talent dat niet de geijkte weg
volgt in het kunstvakonderwijs. De
productiehuizen betreuren het dat
de tijd die jonge makers is gegeven
om zich te ontwikkelen strak
gelegitimeerd is via bijvoorbeeld
arbeidsvoorwaardelijke afspraken
over salariëring. Her en der wordt
nog stil terug verlangd naar de tijd
dat kunstenaars met behoud van
uitkering hun artistieke signatuur
konden verfijnen.
Makers moeten nu zelf meer
initiatief tonen, bijvoorbeeld door
met thema’s sterker aan te haken
bij het actuele debat. Daardoor
verschaf je artistieke ideeën een
bepaald soort urgentie waardoor
ze sneller kunnen worden opgepikt.
Productiehuizen kunnen productionele
en creatieve ondersteuning
bieden, maar de werkelijke
artistieke drijfveer moet vanuit de
maker zelf komen.
Wat zijn de artistieke
gevolgen van
productontwikkeling
vanuit festivals?
(Moos van der Broek, Frascati)
“Festivals hebben meer mogelijkheden
voor interculturele uitwisseling.
Theaters of productiehuizen
zijn vaak gebonden aan specifieke
taken. Een festival is flexibeler; kan
programma’s naast elkaar zetten
en spelen met presentatievormen.
Door die hybride vorm kan het gemakkelijker
dwarsverbanden leggen
en provoceren”.
Hoe werken festivals in de regio
aan een interculturele programmering?
Hoe faciliteer je een
ontmoeting tussen beginnend
talent en professionals vanuit de
gedachte dat zij samen naar een
gemeenschappelijk idioom kunnen
zoeken en daartoe iets nieuws
kunnen betekenen voor festival?
Conclusie werkgroep 6
Vooral festivals hebben de mogelijkheid
om buiten de gebaande
paden om te programmeren.
Door het bijzondere en tijdelijke
karakter van een festival is het
mogelijk meer ruimte te maken
voor experiment. Succes hoeft
niet op voorhand gegarandeerd de
zijn. Blijf dus zoeken naar nieuwe
presentatiemogelijkheden, al is
het soms moeilijk om daarin nog
onderscheidend te zijn. Belangrijk
is dat festivals de ‘freestyle’-ruimte
extra creatief benutten, door
kruisbestuivingen aan te gaan
tussen professionals en amateurs,
tussen (veranderende) stad
en theater, tussen jong en oud,
tussen laagdrempelig en minder
laagdrempelig, tussen formele en
informele netwerken, tussen ervaren
en minder ervaren kunstenaars.
‘Belangrijke’ burgers zouden
inhoudelijk en productioneel
betrokken kunnen worden bij de
programmering. Denk daarbij ook
aan een follow up, zodat het niet
in eenmaligheid blijft steken.
De ontwikkeling
van een ‘summerschool’
voor intercultureel
toptalent
Veel talent ontwikkelt zich op
straat, al of niet rondom sociaal
cultureel werk. Die makers
stromen niet altijd door naar het
reguliere kunstvakonderwijs. Hoe
biedt je deze anders opgeleide
theatermakers een impuls voor
verdere professionalisering? Is
een ‘summerschool’ hiervoor een
uitgelezen platform?
Conclusie werkgroep 7
Iedereen is het erover eens dat de
doorstroom van jonge – cultureel
divers – talent naar bestaande
podia en gezelschappen gebreken
vertoont. Een schouwburg zou
daarin een actievere rol kunnen
spelen, bijvoorbeeld door
eens een andere rol op zich te
nemen. Wees als theater alert
op die plekken waar beweging
en dynamiek zich afspelen in de
samenleving. Grote kans dat daar
ook nieuw talent is aan te boren.
Zoek ook buiten de traditionele
opleidingsmogelijkheden. Voor
afgestudeerden en autodidacten
is het van levensbelang om zich
te kunnen bekwamen in hun
presentatie. Ook daarin kan een
schouwburg een belangrijk en
zichtbaar podium zijn. Sommige
nieuwe artistieke talen zijn moeilijk
in een onderwijscurriculum te
vatten. Vandaar dat een intensief
georganiseerde presentatie in de
praktijk een belangrijke stap kan
zijn in de ontwikkeling ervan. Een
‘summerschool’ voor intercultureel
toptalent kan een impuls geven
aan de artistieke ontwikkeling van
jonge kunstenaars. Begin er echter
niet lukraak aan maar bezin op
de functie en de ambitie van de
schouwburg in relatie tot de beoogde
summerschool. Nestel de
summerschool in een maatschappelijke
context hetgeen het welslagen
bevordert. Denk ook aan de
continuïteit, zowel van de eigen
summerschool als van de nazorg
van de deelnemers.
04 HEDENDAAGS THEATER PROGRAMMEREN EN PRODUCEREN 05

Overzicht aanbevelingen
1.
2.
3.
4.
Beleidsmakers en
subsidiënten
Podia
Theatermakers
Overstijgend
Algemeen:
• Visie en beleid zouden gebaseerd moeten
zijn op een gewenste (visionaire) situatie over
bijvoorbeeld veertig jaar. Te vaak baseert beleid
zich nog op de bestaande situatie in plaats van
dat het is ingegeven door toekomstgerichte
ideeën.
• De overheid moet samenwerking niet afdwingen,
maar wel faciliteiten en mogelijkheden
bieden op het moment dat initiatieven ontstaan
die high en low culture zinvol combineren.
• Zorg dat de nieuwe stadsgezelschappen
aansluiten op de huidige samenleving. Hoe
denkt de Raad te bewerkstelligen dat die acht
stadsgezelschappen ook daadwerkelijk intercultureel
gaan werken en denken? Misschien
moet de Raad een interculturele paragraaf
als instapvoorwaarde eisen voor een culturele
instelling om mee te dingen naar een plaats in
de basisinfrastructuur.
• Reduceer de andere criteria waarop stadsgezelschappen
worden afgerekend. Dat zijn
er nu nog te veel; daardoor dreigt diversiteit
ondergesneeuwd te raken. Diversiteit zou een
zwaardere instapvoorwaarde moeten worden.
• Creëer ruimte binnen het internationale
cultuurbeleid voor artistieke ontwikkeling van
talent door de organisatie van internationale
ontmoetingen en confrontaties. Niet alleen
voor toptalent onderling maar ook voor toptalent
in samenwerking met ambitieuze – nog
onbewezen - enthousiastelingen.
Financiering:
• Stel een ‘uitdaagbudget’ in, d.w.z. een projectenpot
waaruit makers met interessante interculturele
aanvragen subsidie kunnen krijgen om
zodoende diversiteit van onderaf te stimuleren.
Daag hiermee makers uit om met stevige en
enthousiaste interculturele aanvragen te komen.
• Neem personele en bestuurlijke diversiteit op
als criterium voor financiering.
• Kunstenaars moeten risico’s kunnen nemen
en missers mogen maken. Zorg dat continuïteit
ook wordt gegarandeerd voor instellingen
die risico’s durven aangaan.
Algemeen:
• Doe aan verkleuring van je personeelsbestand;
zorgt dat het personeel een betere
afspiegeling wordt van de omgeving waarin je
theater staat.
• Denk eens hypothetisch: laat alle directeuren
van de grote theaterzalen de sleutels geven
aan jonge makers en zelf voor zes jaar naar de
wijken van Ella Vogelaar vertrekken.
• Investeer in contacten met scholen. Jeugdtheater
kan een middel zijn om volwassen
allochtonen (ouders) het theater in te krijgen.
Bedenk vervolgens iets om deze volwassenen
betrokken te krijgen bij de reguliere programmering.
Programmering:
• Investeer in de zichtbaarheid van de programmeur.
Als je het reguliere publiek wilt
verleiden een andersoortige voorstelling te
bezoeken dan het gewend is, beroep je dan op
je ervaring en vertrouwen als programmeur/
directeur. Geef bepaalde voorstellingen het
keurmerk van de programmeur: ‘Dit is mijn
keuze, daar mag u op vertrouwen.’ Hierbij
wordt wel de kanttekening gemaakt dit alleen
bij kosmopolitische voorstellingen te doen, niet
bij monoculturele producties.
• Denk aan mogelijkheden in de randprogrammering
om low en high culture samen te brengen.
• Houdt als podium ruimte in de programmering,
zodat er door het jaar heen ook nieuw
ontstane producties een kans krijgen. Meer
witte vlekken in de reguliere programmering.
• Nodig als podium een gastprogrammeur uit,
een ‘belangrijke’ burger en laat deze een programma
samenstellen.
• De toegankelijkheid van high culture kan worden
bevorderd door de ‘sandwich-formule’ toe
te passen, zoals bijvoorbeeld bij de dubbelprogrammering
van Maud en Raz voor een publiek
van 3.000 mensen. Dit soort gecombineerde
initiatieven – minder toegankelijk werk larderen
met laagdrempeliger werk - moeten worden
gestimuleerd.
Mogelijkheden voor projecten:
• Haak aan bij elders succesvol gebleken concepten,
maar voeg wel iets eigens toe. Pas ze
aan aan de specifieke behoeften van het theater
en de locale omgeving.
• Laat in de zomerperiode professionele kunstenaars
allianties aangaan met bepaalde groepen in
de samenleving, met als resultaat een presentatie
in de schouwburg, bijvoorbeeld een interculturele
zomervoorstelling. Maak hiervan een jaarlijks
terugkerend initiatief.
• Adopteer als podium/festival een wijk en ga
aan het werk met de verschillende community’s
die daar actief zijn. Zij zijn bepalend voor het
culturele karakter van wijken.
Festivals:
• Bied als festivalorganisatie nieuwe netwerken
aan, maar maak ook gebruik van de bestaande
netwerken van gerenommeerde podia.
• Stel vanuit festivals een weekendvullende programmering
samen voor theaters.
• De kunstbeleving van een festival kan worden
versterkt door het tegelijkertijd als een sociaal
“event” te laten ervaren (vanuit het ‘vader-dochter’-thema
tijdens het Black Magic Women
Festival werden bijvoorbeeld ook discussies
georganiseerd over eenoudergezinnen, werd er
gekookt vanuit verschillende culturen enz.).
Algemeen:
• Er moeten verbindingen worden gelegd tussen
beoefenaars van low culture en gevestigde
organisaties. Dat kan bijvoorbeeld leiden tot
coaching en mentoring.
• Stimuleer het samenkomen van verschillende
artistieke talen. Zorg dat je op zoek gaat naar
mogelijkheden om geïnspireerd te raken door
kunstenaars van andere origine. Het eigen idioom
moet soms worden losgelaten. Het gaat
om openheid en flexibiliteit. Ontwikkel bijvoorbeeld
een nieuwe dramaturgie.
Ideeën m.b.t. de opleidingen,
productiehuizen en gezelschappen:
• Het zogenaamde ketendenken, zoals de Raad
dat in haar advies heeft neergelegd (van kunstvakopleiding
via werkplaats naar productiehuis
naar stadsgezelschap), moet in de praktijk ook
gaan werken. Zorg dat die keten daadwerkelijk
schakelt. Zodat jong talent ook in de top van de
keten kan komen.
• Start naast reguliere opleidingen (toneelscholen)
een parallel circuit op vanuit de sector. Talent
loopt niet alleen via muziekscholen en academies.
• Low culture zou een kwaliteitsverhoging moeten
ondergaan. Idealiter hebben low en high culture
hetzelfde niveau. Daar is nu nog geen sprake
van. Dit heeft ook te maken met het verschil in
opleidingsniveau van makers uit de beide genres.
De kunstvakacademies richten zich nog te zeer op
high culture. Ook zou het genre kritischer naar de
eigen positie en kwaliteit moeten kijken.
• De productiehuizen moeten de makers volgen. Zij
moeten talent opsporen en stimuleren. Het is de
taak van het huis om makers te confronteren met
nieuwe talen en andersom. Binnen het gezelschap
moeten makers meer mogelijkheden tot ontwikkeling
geboden kunnen worden. De huizen zijn op dit
moment te klassiek georiënteerd. Stimuleer ook
netwerken van jonge makers.
• Inzicht in specifieke maak- en groepsprocessen
is belangrijk. Sommige producties komen
tot stand uit een conceptidee (van één maker)
maar ze kunnen ook voortkomen uit een collectief
proces waarbij meerdere talenten zijn
betrokken. Meer inzicht hierin en ruimte voor
nieuwe mogelijkheden vergroten de kansen voor
intercultureel theatertalent.
• Begin als schouwburg niet lukraak aan een
talentontwikkelingsinitiatief zoals een summerschool
maar bezin eerst op de functie/ambitie
en maatschappelijke context van de schouwburg
en zorg voor continuïteit als je begint. Zorg dat
je initiatief goed ingebed is en schakelt met het
kunstvakopleidingen en andere talentontwikkelingsinitiatieven.
• Een zichtbare presentatie is voor toptalent
een randvoorwaarde voor de doorstroom naar
theaterpodia. Creëer dus presentatiemogelijkheden
maar spits ook zelf de oren en open de
ogen voor presentaties elders.
• De setting van een opleiding, bijvoorbeeld van
Codarts (conservatorium Rotterdam), kan doorslaggevend
zijn voor het opstarten van een summerschool.
Dit door het feit dat op deze opleiding
verschillende muziektradities gelegerd zijn.
Visie op high en low culture:
• High en low culture zijn achterhaalde begrippen.
Ze gaan te veel uit van een hiërarchische
benadering (hoog is artistieker dan laag). Er
kan beter van twee genres worden gesproken:
het genre van low culture en het genre
van high culture.
• Het zelfbewustzijn van het genre low culture
moet omhoog en het traject daartoe moet
voor beoefenaars inzichtelijk en uitvoerbaar
worden gemaakt.
• Er moet sterker naar gemeenschappelijke
thema’s en raakvlakken tussen beide genres
worden gezocht.
Visie op de ontwikkeling van
hedendaags theater:
• Bepaalde randvoorwaarden zijn noodzakelijk
om nieuwe artistieke talen tot ontwikkeling te
brengen, zoals:
1. openheid naar elkaar betrachten
2. werken met mensen met verschillende
identiteiten en diverse achtergronden
3. een gemeenschappelijke noodzaak voelen
om multicultureel theater te
programmeren cq. te maken
4. veel bronnen gebruiken/breed kijken: putten
uit hoge én lage cultuur (van hiphop en
e-culture tot opera en literatuur), geen monovoor
zijn als maker maar een omnivoor
5. kritisch kijken naar de gevestigde canon,
zodat daar beweging in komt
6. ook niet-westerse literatuur als uitgangspunt
nemen, dus niet alleen Shakespeare,
maar ook Sheherazade.
• Hoe krijg je vervolgens die taal ‘over de
brug’? Ofwel, hoe geef je die nieuwe producties
een plaats op grote podia, is de volgende
vraag. Een paar adviezen:
1. begeleid makers tijdens het creatieproces;
neem niet pas contact op bij het eindproduct
2. doorbreek en wijzig het systeem van de
‘vaste’ programmeercyclus
3. stel eens een andere manier van produceren
voor: bijvoorbeeld collectief werken in
plaats van individueel (een artistiek leider met
een eigen signatuur)
4. deel de sleutel van het theater: maak
ruimte voor anderen dan de klassieke, blanke
programmeur van middelbare leeftijd.
06 HEDENDAAGS THEATER PROGRAMMEREN EN PRODUCEREN 07

HEDENDAAGS
THEATER
programmeren
en produceren
Een dialoog over de toekomst van het
theater vanuit intercultureel perspectief
Meer informatie
TRACKS, artistieke praktijk
in een diverse samenleving
Een gezamenlijk initiatief van Vlaams Theater
Instituut, Kunst en Democratie, Initiatief
Beeldende Kunst, Initiatief Audiovisuele Kunst,
Muziekcentrum Vlaanderen en het Vlaams
Architectuur Instituut. Uitgeverij EPO ISBN
978 90 6445 429 5
180˚Spin-off van diversiteitprojecten
in de culturele sector
Een publicatie naar aanleiding van
het “Evaluatie- en adviesrapport
Stimuleringsbudget Netwerk CS” dat Sandra
Trienekens in opdracht van Netwerk CS
uitvoerde. Te verkrijgen via Netwerk CS.
Links
www.tin.nl
www.netwerkcs.nl
www.waltermaashuis.nl
Slotconclusie
Hoe divers de opmerkingen van de werkgroepdeelnemers ook waren, een aantal
hoofdlijnen kwam duidelijk bovendrijven.
Intercultureel theater ontwikkelt zich (nog) niet of te weinig via de huidige bestaande
officiële kanalen. Het artistieke proces erachter is veelvormig, vaak ongrijpbaar en
onttrekt zich aan criteria die nu door geoormerkte instanties worden gehanteerd.
Daarom moet er veel meer uitwisseling ontstaan op basis van gelijkwaardigheid, wederzijdse
interesse en gezamenlijke doelstellingen. Deuren moeten radicaal worden
opengezet, sleutels moeten daadwerkelijk worden gedeeld, zodat de programmering
van theaters niet het gevolg blijft van de keuze van één programmeur maar van meerdere,
in de omgeving gesettelde, ‘representatieve’ burgers. Wederzijds mogen eisen
worden gesteld: zowel aan de ontwikkeling van talent dat zich manifesteert via lokale
initiatieven zoals sociaal cultureel werk, scholen of spontane samenscholingen, als ook
aan de lange adem van theaters en gevestigde makers om met interculturele initiatieven
een samenwerking aan te gaan.
Beperk je als theaterprogrammeur niet alleen tot het eindproduct maar volg ook het
ontstaansproces, zeker als dat in de omgeving plaatsvindt. Reik op noodzakelijke momenten
mogelijkheden aan voor coaching, samenwerking, begeleiding. Denk daarbij niet
alleen in traditionele opleidingsmogelijkheden. Ga waar mogelijk lokale allianties aan. Hoe
sterker ingebed in de omgeving, hoe meer kans van slagen en hoe meer vertrouwen in
de continuering ervan. Gebruik de huidige programmeringsluwte in de zomer om nieuwe
onbekende initiatieven zichtbaar te maken op een bekend podium en hun eigen netwerk
mee te brengen. Denk ook aan vervolgtrajecten om deze makers binnen te houden.
Durf risico’s te nemen maar ga niet te welwillend te werk. Neem geen genoegen met de
gedachte dat het ‘al leuk is als diverse culturen samenkomen.’
Op 20 april 2007 organiseerden het
Theater Instituut Nederland, Walter
Maas Huis en Netwerk CS in het Theater
Instituut Nederland te Amsterdam een
bijeenkomst over het theater van de toekomst.
De verslaglegging van de werkgroepen
is gedaan door Sonja ’t Mannetje,
Eva Veldman, Coreline Boot, Afshan
Ayar, Anne Marije Wilmink, Tsui-Saen
Leung en Daniëlle de Jong en fotografie
door Debora Neys.
Deze dag is mede mogelijk gemaakt door
het Fonds voor Podium Programmering
en Marketing.