You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Jaargang 51<br />
Nummer 5<br />
November 2007<br />
Van de redactie 2<br />
Oog om oog, tand om tand 3<br />
E<strong>en</strong> Israëlcommissie aan het werk 7<br />
Bij de synagoge van Zwolle 10<br />
De synagoge van<br />
Zwolle met op de<br />
voorgevel de tekst:<br />
Want mijn huis is<br />
e<strong>en</strong> huis van gebed<br />
voor alle<br />
volker<strong>en</strong><br />
Nieuwe Nederlanders 14<br />
Tweemaandelijks orgaan, uitgegev<strong>en</strong> door Deputat<strong>en</strong><br />
‘<strong>Kerk</strong> <strong>en</strong> Israël’ van de Christelijke Gereformeerde<br />
<strong>Kerk</strong><strong>en</strong> in Nederland
Van de redactie<br />
In het laatste nummer van Jaargang 51 staat vooral Zwolle c<strong>en</strong>traal. In de<br />
kerkelijke geme<strong>en</strong>te bestaat sinds 2002 e<strong>en</strong> ‘Commissie <strong>Kerk</strong> <strong>en</strong> Israël’.<br />
In e<strong>en</strong> tweetal artikel<strong>en</strong> toont de commissie iets van haar werkzaamhed<strong>en</strong>.<br />
De Schriftstudie wordt verzorgd door<br />
ds. J.G. Sch<strong>en</strong>au. De Bijbelwoord<strong>en</strong> ‘oog<br />
om oog, tand om tand’ hebb<strong>en</strong> door de<br />
eeuw<strong>en</strong> he<strong>en</strong> veel vrag<strong>en</strong> opgeworp<strong>en</strong>. In<br />
zijn uitleg laat ds. Sch<strong>en</strong>au zi<strong>en</strong> hoe deze<br />
woord<strong>en</strong> in het Oude Testam<strong>en</strong>t gebruikt<br />
word<strong>en</strong>, hoe ze binn<strong>en</strong> de joodse traditie<br />
zijn toegepast <strong>en</strong> hoe Jezus ze in het<br />
Nieuwe Testam<strong>en</strong>t heeft uitgelegd.<br />
Daarnaast toont hij aan hoe dit zog<strong>en</strong>aamde<br />
ius talionis in het huidige Midd<strong>en</strong><br />
Oost<strong>en</strong>-conflict t<strong>en</strong> onrechte de geweldsdynamiek<br />
in stand houdt.<br />
Na de Schriftstudie volg<strong>en</strong> twee artikel<strong>en</strong><br />
van de ‘Commissie <strong>Kerk</strong> <strong>en</strong> Israël’ van<br />
de Christelijke Gereformeerde kerk van<br />
Zwolle.<br />
Mevrouw Harriët Tamminga-Hebels<br />
vertelt in het artikel ‘E<strong>en</strong> Israëlcommissie<br />
aan het werk’ hoe de commissie er in<br />
geslaagd is de geme<strong>en</strong>te te betrekk<strong>en</strong> bij<br />
Israël. Er zijn contact<strong>en</strong> gelegd met e<strong>en</strong><br />
Messiasbelijd<strong>en</strong>de geme<strong>en</strong>te in Israël.<br />
Met deze geme<strong>en</strong>te is e<strong>en</strong> partnerschap<br />
aangegaan. Op e<strong>en</strong> boei<strong>en</strong>de manier<br />
wordt verteld hoe de contact<strong>en</strong> gelegd<br />
zijn <strong>en</strong> wat de plann<strong>en</strong> voor de toekomst<br />
zijn.<br />
In de serie ‘Bij de synagoge van...’ schrijft<br />
mevrouw Alie Bakker over de geschied<strong>en</strong>is<br />
van het Jod<strong>en</strong>dom in Zwolle.<br />
Ook in Zwolle viel de Joodse geme<strong>en</strong>schap<br />
door de eeuw<strong>en</strong> he<strong>en</strong> vervolging,<br />
verbanning, gastvrijheid, gelijkberechtiging<br />
<strong>en</strong> vernietiging in conc<strong>en</strong>tratiekamp<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> deel. Met dankbaarheid<br />
wordt melding gemaakt van het feit dat<br />
in het hed<strong>en</strong> in Zwolle, zij het niet op<br />
elke sabbat, ‘Mozes in de synagoge wordt<br />
voorgelez<strong>en</strong>’ (Hand. 15:21).<br />
Afgeslot<strong>en</strong> wordt met e<strong>en</strong> boekbespreking.<br />
Drs. Bart Wallet, schreef e<strong>en</strong> boei<strong>en</strong>d<br />
boek over ‘De integratie van de jod<strong>en</strong> in<br />
Nederland 1814-1851’. Het kreeg de titel<br />
mee: ‘Nieuwe Nederlanders’.<br />
Drs. Bart Wallet is onderzoeker bij de vakgroep<br />
Hebreeuws, Aramees <strong>en</strong> joodse studies<br />
aan de Universiteit van Amsterdam<br />
<strong>en</strong> doceert daarnaast joodse geschied<strong>en</strong>is<br />
aan de Katholieke Universiteit Leuv<strong>en</strong>.
Oog om oog,<br />
tand om tand<br />
J.G. Sch<strong>en</strong>au<br />
Nog steeds actueel<br />
Het schijnt e<strong>en</strong> belangrijke drijfveer te<br />
zijn achter het aanhoud<strong>en</strong>de Midd<strong>en</strong><br />
Oost<strong>en</strong>-conflict. Zowel radicale Palestijn<strong>en</strong><br />
als hardvochtige Jod<strong>en</strong> beroep<strong>en</strong><br />
zich erop. Met zoveel woord<strong>en</strong> of onuitgesprok<strong>en</strong>.<br />
Het ‘oog om oog, tand om<br />
tand’-principe lijkt dan de geweldsdynamiek<br />
in stand te moet<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>, totdat<br />
iedere<strong>en</strong> blind is of in elk geval niemand<br />
meer iets heeft om tand<strong>en</strong> in te zett<strong>en</strong>.<br />
Waar het islamisme het rechtssysteem<br />
beheerst (te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> valt aan land<strong>en</strong> als<br />
Iran <strong>en</strong> Saoedi-Arabië) word<strong>en</strong> op basis<br />
hiervan weer lijfstraff<strong>en</strong> uitgevoerd: hand<strong>en</strong><br />
afgehakt, neuz<strong>en</strong> afgesned<strong>en</strong>. Wie<br />
op indring<strong>en</strong>de wijze geïnformeerd wil<br />
word<strong>en</strong> over hoe dat toeging in Afghanistan<br />
onder de taliban, leze de boek<strong>en</strong><br />
van Khaled Hosseini, De Vliegeraar <strong>en</strong><br />
Duiz<strong>en</strong>d schitter<strong>en</strong>de zonn<strong>en</strong>.<br />
Ius talionis<br />
We hebb<strong>en</strong> het over e<strong>en</strong> bepaald gebruik<br />
van het zog<strong>en</strong>aamde ‘ius talionis’,<br />
het recht van vergelding, dat ook in<br />
het Oude Testam<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> belangrijk<br />
rechtsbeginsel is. Alle<strong>en</strong> al het feit,<br />
dat het in drie wetsverzameling<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
plaats kreeg, geeft het grote belang aan.<br />
We vind<strong>en</strong> het in Exodus 21:23-25, in<br />
Leviticus 24:19,20 <strong>en</strong> in Deuteronomium<br />
19:21. Ik wil vooral ingaan op Exodus 21,<br />
<strong>en</strong> van daaruit iets zegg<strong>en</strong> over de beide<br />
andere plaats<strong>en</strong>.<br />
De g<strong>en</strong>oemde tekst uit Exodus staat in<br />
het zgn. Bondsboek, Ex.20:22-23:33.<br />
We vind<strong>en</strong> hier e<strong>en</strong> lange monoloog<br />
van de Here, waarin hij via Mozes aan<br />
het volk Israël richtlijn<strong>en</strong> geeft voor het<br />
lev<strong>en</strong> in het beloofde land. Dit bondsboek<br />
begint <strong>en</strong> sluit af met voorschrift<strong>en</strong><br />
voor de di<strong>en</strong>st aan de Here. Daardoor<br />
omslot<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> we in 21:1-22:16 rechtsregels<br />
voor de sam<strong>en</strong>leving. Met name<br />
uitgewerkt op het terrein van het 6e <strong>en</strong><br />
het 8e gebod: over lijf <strong>en</strong> led<strong>en</strong> <strong>en</strong> over<br />
geld <strong>en</strong> goed van de naaste.<br />
In dat kader wordt vanaf 21:22 e<strong>en</strong> situatie<br />
geschetst, waarbij twee vecht<strong>en</strong>de<br />
mann<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zwangere vrouw zo rak<strong>en</strong>,<br />
dat zich e<strong>en</strong> spontane abortus voordoet.<br />
In dat geval zou de b<strong>en</strong>adeelde echtg<strong>en</strong>oot<br />
van die vrouw bij de rechter e<strong>en</strong><br />
financiële schadeclaim neer kunn<strong>en</strong><br />
legg<strong>en</strong>. Hij, want hem wordt nageslacht<br />
ontnom<strong>en</strong>, wat in e<strong>en</strong> patriarchale<br />
sam<strong>en</strong>leving k<strong>en</strong>nelijk zwaarder weegt<br />
dan het verlies dat e<strong>en</strong> vrouw lijdt.<br />
Daaraan wordt dan voor ander toegebracht<br />
lichamelijk letsel vanaf vs.23<br />
het recht van vergelding verbond<strong>en</strong>:<br />
lev<strong>en</strong> voor lev<strong>en</strong>, oog voor oog, tand<br />
voor tand, hand voor hand, voet voor<br />
voet, blaar voor blaar, wond voor wond,<br />
striem voor striem. In vergelijking met<br />
de versies in Leviticus <strong>en</strong> Deuteronomium<br />
vall<strong>en</strong> in deze opsomming vooral<br />
blaar, wond <strong>en</strong> striem op. Die heeft<br />
alle<strong>en</strong> Exodus. Voor deze vorm<strong>en</strong> van<br />
letsel word<strong>en</strong> in het Hebreeuws gelijke<br />
woord<strong>en</strong> gebruikt als in het lied van<br />
Lamech: ‘ik sloeg e<strong>en</strong> man dood om<br />
mijn wonde, e<strong>en</strong> knaap om mijn striem’<br />
Schriftstudie<br />
n.a.v.<br />
Exodus 21:<br />
23-25<br />
23. Maar indi<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> ander letsel is, zult gij gev<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> voor lev<strong>en</strong>, 24. oog<br />
voor oog, tand voor tand, hand voor hand, voet voor voet, 25. blaar voor blaar,<br />
wond voor wond, striem voor striem.<br />
J.G. Sch<strong>en</strong>au
Ge<strong>en</strong> ongebreidelde<br />
wraak dus,<br />
maar e<strong>en</strong><br />
eerlijke<br />
schadeloosstelling<br />
Stèle met de codex<br />
‘Hammurabi’<br />
(G<strong>en</strong>.4:23). Dit bevestigt de indruk, dat<br />
deze rechtsregel de buit<strong>en</strong>proportionele<br />
wraak van Lamech wil terugbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
tot e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>redige vergelding. Voor<br />
e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> mag niet meer dan één lev<strong>en</strong>,<br />
voor de schade aan e<strong>en</strong> oog niet meer<br />
dan één oog vergold<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Ge<strong>en</strong><br />
ongebreidelde wraak dus, maar e<strong>en</strong><br />
eerlijke schadeloosstelling. Wat hierbij<br />
van groot belang is: de toepassing van<br />
het ‘oog om oog, tand om tand’ wordt<br />
naar de rechter verwez<strong>en</strong> (Ex.21:22).<br />
Eig<strong>en</strong>richting is uitgeslot<strong>en</strong>.<br />
Ge<strong>en</strong> unieke rechtsregelregel<br />
Overig<strong>en</strong>s is deze rechtsregel voor Israël<br />
bepaald niet uniek in het oude Oost<strong>en</strong>.<br />
Hij komt bijvoorbeeld ook al voor in de<br />
veel oudere Babylonische Wetscodex van<br />
Hammurabi. Het opvall<strong>en</strong>de is, dat deze<br />
codex vanuit het oogpunt van m<strong>en</strong>selijkheid<br />
e<strong>en</strong> stap<br />
terug lijkt. De<br />
nog weer oudere<br />
wett<strong>en</strong> van<br />
Esnunna k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geldboete<br />
als straf op<br />
lichamelijk letsel.<br />
Toch is het ge<strong>en</strong><br />
stap terug, want<br />
e<strong>en</strong> geldboete<br />
is voor de e<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> pijnlijker<br />
straf dan voor de<br />
ander, terwijl bij<br />
het ius talionis de pijn zo eerlijk mogelijk<br />
wordt verdeeld.<br />
Overig<strong>en</strong>s is er in het Oude Testam<strong>en</strong>t in<br />
vergelijking met de Codex Hammurabi<br />
wel sprake van e<strong>en</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s naar meer<br />
m<strong>en</strong>selijkheid: in de Codex Hammurabi<br />
geldt het recht van vergelding<br />
alle<strong>en</strong> voor vrije burgers. In het Oude<br />
Testam<strong>en</strong>t ook voor de slav<strong>en</strong> (zie vers<br />
26 <strong>en</strong> 27, zij het dat in dat geval e<strong>en</strong><br />
heer getroff<strong>en</strong> wordt in zijn slaaf zelf,<br />
deze di<strong>en</strong>t namelijk vrijgelat<strong>en</strong>). Hierin<br />
op<strong>en</strong>baart zich de rijkdom van het<br />
verbond, geslot<strong>en</strong> met Abraham <strong>en</strong> zijn<br />
nageslacht. Gods ontferming mag e<strong>en</strong><br />
uitstraling hebb<strong>en</strong> over iemands hele<br />
huishoud<strong>en</strong>, incl. de slav<strong>en</strong> <strong>en</strong> slavinn<strong>en</strong>.<br />
Barmhartigheid voor de naaste,<br />
ongeacht zijn sociale status, is gegrond<br />
in Gods barmhartigheid. De trouw van<br />
God draagt het bestaan van all<strong>en</strong>, die in<br />
het verbond beslot<strong>en</strong> zijn.<br />
E<strong>en</strong> spann<strong>en</strong>de vraag is, of deze t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s<br />
naar meer m<strong>en</strong>selijkheid zich ook nog<br />
verder doorzet. Dat lijkt er wel op. In<br />
Leviticus 24:19 <strong>en</strong> 20 is de context e<strong>en</strong><br />
andere: godslastering. Wie heel direct<br />
door te vloek<strong>en</strong> Gods naam in verband<br />
br<strong>en</strong>gt met dood <strong>en</strong> verderf, overleeft<br />
die zonde niet. Ook op moord staat de<br />
doodstraf, op dier<strong>en</strong>mishandeling e<strong>en</strong><br />
geldboete, voor het toebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van<br />
lichamelijk letsel geldt weer het recht<br />
van vergelding. In Lev. 24:22 wordt<br />
dit recht ook geldig verklaard voor de<br />
vreemdeling. In dit geval de ‘ger’ – het<br />
woord voor vreemdeling dat e<strong>en</strong> grote<br />
mate van integratie aangeeft. Dus niet<br />
alle<strong>en</strong> lijf <strong>en</strong> led<strong>en</strong> van vrije burgers verdi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
in Israël bescherming, ook dat<br />
van slav<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfs dat van allochton<strong>en</strong>.<br />
In Deuteronomium 19 is iets wonderlijks<br />
aan de hand. Daar wordt in vs.21 het ‘oog<br />
om oog, tand om tand’ direct in verband<br />
gebracht met het uitsprek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> vals<br />
getuig<strong>en</strong>is. Of zelfs met het beram<strong>en</strong><br />
daarvan! Het opmerkelijke is dan natuurlijk,<br />
dat er in zo’n geval ge<strong>en</strong> sprake is<br />
van lichamelijk letsel. Het is ond<strong>en</strong>kbaar,<br />
dat dan de vergelding wel e<strong>en</strong> lichamelijk<br />
karakter zou kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Juist het<br />
noem<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de lichaamsdel<strong>en</strong><br />
maakt e<strong>en</strong> lijfelijke toepassing bij e<strong>en</strong><br />
niet lijfelijk vergrijp onmogelijk. ‘Oog om<br />
oog, tand om tand’ lijkt hier e<strong>en</strong> technische<br />
term geword<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> rechtvaardige,<br />
proportionele g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing in<br />
welke vorm dan ook.<br />
Ooit letterlijk toegepast?<br />
Dat roept de vraag op, of bij het ius
talionis, het recht van vergelding,<br />
sowieso ooit e<strong>en</strong> letterlijke toepassing<br />
is bedoeld? In het Oude Testam<strong>en</strong>t<br />
vind<strong>en</strong> we wel praktijkvoorbeeld<strong>en</strong> van<br />
de doodstraf (hoewel bij de regel ‘lev<strong>en</strong><br />
voor lev<strong>en</strong>’ ook onderscheid wordt<br />
gemaakt tuss<strong>en</strong> opzettelijk of per ongeluk<br />
dod<strong>en</strong>) <strong>en</strong> ook wel van ius talionisachtige<br />
vergelding (Ex.4:23; Richt.1:6;<br />
1 Sam.15:33; 1 Kon.21:19) maar niet van<br />
bijvoorbeeld het afhakk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> hand<br />
als straf op de onherstelbare schade aan<br />
de hand van e<strong>en</strong> ander (Deut.25:11,12 <strong>en</strong><br />
Spr.30:17 kom<strong>en</strong> er het dichtst bij).<br />
Joodse stemm<strong>en</strong> uit het verled<strong>en</strong> bevestig<strong>en</strong><br />
de indruk, dat het ius talionis in<br />
de praktijk toch vaak door middel van<br />
e<strong>en</strong> geldboete is afgedaan. Zo is het te<br />
vind<strong>en</strong> bij de Joodse geschiedschrijver<br />
Josephus. Rabbijn Shlomo Yitzhaki<br />
(hij stierf in 1145) zegt zelf de vroegere<br />
traditie zo sam<strong>en</strong> te vatt<strong>en</strong>: ‘Als iemand<br />
e<strong>en</strong> medem<strong>en</strong>s blind maakt, moet hij<br />
hem de waarde van e<strong>en</strong> oog betal<strong>en</strong>’.<br />
Joodse schriftgeleerd<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> de absurditeit<br />
van e<strong>en</strong> letterlijke toepassing<br />
aan met vrag<strong>en</strong> als: stel dat het oog<br />
van e<strong>en</strong> dader groter is dan dat van e<strong>en</strong><br />
slachtoffer, kun je dan nog sprek<strong>en</strong> van<br />
oog om oog? Of: als e<strong>en</strong> slachtoffer al<br />
aan één oog blind was, zoud<strong>en</strong> dan niet<br />
beide og<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> dader uitgestok<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>?<br />
In de Misjna 1 (eind 2e eeuw) wordt<br />
gezegd, dat alle geschill<strong>en</strong> om lichamelijke<br />
verwonding<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> gerechtshof<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voorgelegd <strong>en</strong> dat ‘de<br />
beoordeling over de hoeveelheid geld<br />
of de geldwaarde van e<strong>en</strong> lichaamsdeel<br />
in e<strong>en</strong> gerechtshof plaats moet vind<strong>en</strong>’.<br />
De optie van geldelijke g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing<br />
vind je ook al in het Oude Testam<strong>en</strong>t<br />
zelf, bijvoorbeeld in de directe context<br />
van Ex.21:23-25, namelijk in Exod.21:19<br />
(vgl. ook 1 Kon.20:39).<br />
Overig<strong>en</strong>s leeft in het hele oude Oost<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ook in het Oude Testam<strong>en</strong>t het besef<br />
dat zelfs door e<strong>en</strong> letterlijke toepassing<br />
het herstel nooit volledig zou zijn:<br />
daartoe di<strong>en</strong>t vergeving gevraagd <strong>en</strong><br />
geschonk<strong>en</strong>. Wel blijft het principe<br />
van ‘oog om oog, tand om tand’ de<br />
grote ernst aangev<strong>en</strong> van de aantasting<br />
van iemands lijf <strong>en</strong> led<strong>en</strong>. Het woord<br />
‘tachat’, dat steeds wordt gebruikt (oog<br />
‘tachat’ oog, <strong>en</strong>z.), betek<strong>en</strong>t letterlijk ‘in<br />
plaats van’, ‘ter vervanging van’. Voor<br />
het eerst komt het voor in G<strong>en</strong>.2:21 – er<br />
komt vlees i.p.v. Adams wegg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
rib; het letsel mag ge<strong>en</strong> op<strong>en</strong> wond<br />
blijv<strong>en</strong>...<br />
De toepassing van Jezus<br />
In de Bergrede komt – zoals bek<strong>en</strong>d<br />
– de Here Jezus ook te sprek<strong>en</strong> over deze<br />
rechtsregel. In Matt.5:38,39 lez<strong>en</strong> we:<br />
Gij hebt gehoord, dat er gezegd is: Oog om oog<br />
<strong>en</strong> tand om tand. Maar Ik zeg u, de boze niet<br />
te weerstaan, doch wie u e<strong>en</strong> slag geeft op de<br />
rechterwang, keer hem ook de andere toe. Vaak<br />
wordt dit zo uitgelegd, dat de Here Jezus<br />
zich keert teg<strong>en</strong> de wijd verspreide hardvochtigheid<br />
van zijn dag<strong>en</strong>. In Institutie<br />
IV,20.20 zegt Calvijn: ‘Jezus reageert<br />
erop, dat de Farizeeën hun leerling<strong>en</strong><br />
wraakzucht ler<strong>en</strong>’. Ik kan dat moeilijk<br />
beoordel<strong>en</strong> maar de eerder geciteerde<br />
passage uit de Misjna wekt bij mij e<strong>en</strong><br />
andere indruk. Kan het niet zo zijn, dat<br />
de Here Jezus ook in dit opzicht niet<br />
zozeer e<strong>en</strong> ándere alswel e<strong>en</strong> grótere<br />
gerechtigheid vraagt dan die van de<br />
Farizeeën?<br />
Trekt Hij – in de lijn van de rabbijnse<br />
traditie – niet de oudtestam<strong>en</strong>tische<br />
Het ius<br />
talionis is in<br />
de praktijk<br />
vaak door<br />
middel<br />
van e<strong>en</strong><br />
geldboete<br />
afgedaan<br />
‘Zalig de<br />
vredestichters’, uit<br />
de Bergrede
Jezus herinterpreteert<br />
dan het<br />
ius talionis<br />
vanuit het<br />
dubbele<br />
liefdesgebod<br />
De vlakte<br />
van Ginossar<br />
(G<strong>en</strong>esareth)<br />
vanaf de Berg der<br />
zaligspreking<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s van eerlijkheid ín barmhartigheid<br />
radicaal door op basis van de<br />
zaligspreking<strong>en</strong> – Gód neemt het voor<br />
je op, daardoor kun jij prioriteit gev<strong>en</strong><br />
aan vergeving, verdraagzaamheid <strong>en</strong><br />
zelfverlooch<strong>en</strong>ing. Hij herinterpreteert<br />
dan het ius talionis vanuit het dubbele<br />
liefdesgebod, zoals je het eig<strong>en</strong>lijk ook<br />
al vindt in Leviticus 19:18: Gij zult niet<br />
wraakzuchtig <strong>en</strong> haatdrag<strong>en</strong>d zijn teg<strong>en</strong>over<br />
de kinder<strong>en</strong> van uw volk, maar uw naaste<br />
liefhebb<strong>en</strong> als uzelf: Ik b<strong>en</strong> de Here. Waarbij<br />
wel bedacht moet word<strong>en</strong>, dat de Bergrede<br />
in eerste instantie de lev<strong>en</strong>sstijl<br />
tek<strong>en</strong>t van zijn volgeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
zijn geme<strong>en</strong>te. Ook in de Bergrede<br />
blijft de Here Jezus t<strong>en</strong> slotte sprek<strong>en</strong><br />
over ‘de rechter’ (Matt.5:25). K<strong>en</strong>nelijk<br />
houdt deze in het publieke domein e<strong>en</strong><br />
legitieme plaats.<br />
Deze lijn zou e<strong>en</strong>voudig door te trekk<strong>en</strong><br />
zijn naar de nieuwtestam<strong>en</strong>tische briev<strong>en</strong>.<br />
In het licht van “Mij komt de wraak<br />
toe, Ik zal het vergeld<strong>en</strong>, spreekt de Here.”<br />
(Rom.12:19b, vergelijk Deut.32:35)<br />
blijft wel de overheid e<strong>en</strong> wreekster<br />
(Rom.13:4) maar moet<strong>en</strong> broeders <strong>en</strong><br />
zusters ge<strong>en</strong> kwaad met kwaad vergeld<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zelfs het goede voorhebb<strong>en</strong> met<br />
alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (Rom.12:17).<br />
E<strong>en</strong> stap terug<br />
Het moet intuss<strong>en</strong> wel als e<strong>en</strong> duidelijke<br />
stap terug word<strong>en</strong> beoordeeld, dat<br />
ruim zes eeuw<strong>en</strong> na Christus de profeet<br />
Mohammed de Jod<strong>en</strong> op dit punt<br />
oproept weer naar hun eig<strong>en</strong> heilige<br />
Thora te luister<strong>en</strong> (Soera 5.45). Volg<strong>en</strong>s<br />
Mohammed is de wet van de vergelding<br />
intuss<strong>en</strong> als het ware in veiligheid<br />
gebracht bij de islam. E<strong>en</strong> stap terug,<br />
omdat de Koran weliswaar ruimte laat<br />
voor e<strong>en</strong> geldelijke schadeclaim <strong>en</strong> voor<br />
vergeving maar nadrukkelijk ook voor<br />
e<strong>en</strong> letterlijke toepassing van het ‘oog<br />
om oog, tand om tand’. Het lijkt er zelfs<br />
op, dat Mohammed na zijn gedwong<strong>en</strong><br />
verhuizing van Mekka naar Medina tot<br />
e<strong>en</strong> letterlijke toepassing meer g<strong>en</strong>eigd<br />
is geraakt. Als die indruk juist is, valt<br />
dus bij de islam e<strong>en</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s naar<br />
minder m<strong>en</strong>selijkheid waar te nem<strong>en</strong>.<br />
En dan kan ook voor e<strong>en</strong> doorbreking<br />
van de geweldsdynamiek in het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong><br />
inderdaad meer word<strong>en</strong><br />
verwacht van de Joods-christelijke dan<br />
van de islamitische traditie.<br />
1 Schriftelijke neerslag van de leerstelling<strong>en</strong> van joodse geleerd<strong>en</strong> tot aan het eind van de tweede eeuw.
E<strong>en</strong> Israëlcommissie<br />
aan het werk<br />
In 2003 heeft ds. Wi<strong>en</strong>delt Ste<strong>en</strong>berg<strong>en</strong>,<br />
voorzitter van onze commissie, al e<strong>en</strong>s<br />
in dit blad over opzet <strong>en</strong> programma van<br />
de Zwolse commissie geschrev<strong>en</strong>. We<br />
stond<strong>en</strong> to<strong>en</strong> nog in de startblokk<strong>en</strong>.<br />
Allereerst zijn we begonn<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
‘Beleidsvisie”, waarin puntsgewijs is<br />
beschrev<strong>en</strong>: de visie (waarom moet er<br />
aandacht zijn voor Israël), het plan (hoe<br />
gev<strong>en</strong> we dat vorm) <strong>en</strong> de uitwerking (wat<br />
do<strong>en</strong> we concreet).<br />
Wat gebeurde er in 2006<br />
Nadat de commissie in 2002 was<br />
opgericht wachtte ons de taak om de<br />
geme<strong>en</strong>te ‘warm’ te krijg<strong>en</strong>. Te snel<br />
wordt gedacht dat het e<strong>en</strong> hobby is,<br />
<strong>en</strong> dat als er e<strong>en</strong>maal e<strong>en</strong> Israëlcommissie<br />
is, de rest van de geme<strong>en</strong>te er<br />
niets meer aan hoeft te do<strong>en</strong>. Het heeft<br />
moeite <strong>en</strong> lange adem gekost om dat te<br />
doorbrek<strong>en</strong>. De grote ommekeer kwam<br />
in 2006. In onze Beleidsvisie staat o.a.<br />
beschrev<strong>en</strong> wat je concreet kunt do<strong>en</strong>:<br />
het organiser<strong>en</strong> van reiz<strong>en</strong> naar Israël <strong>en</strong><br />
contact<strong>en</strong> onderhoud<strong>en</strong> met Messiasbelijd<strong>en</strong>de<br />
Jod<strong>en</strong> in Nederland <strong>en</strong> Israël. In<br />
vergelijking met andere concrete doel<strong>en</strong><br />
in het Beleidsplan, die meer betrekking<br />
hebb<strong>en</strong> op wat je binn<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>te kunt do<strong>en</strong>, zijn dit doel<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> je eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te. Maar hoe geef<br />
je daar gestalte aan?<br />
Drie gebeurt<strong>en</strong>is<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in 2006 van<br />
Groepsreis Isaël 2006<br />
invloed op die omslag: e<strong>en</strong> thema-avond<br />
in maart, de aankondiging dat door het<br />
vertrek van ds. Hilbers de Afrika-werkreiz<strong>en</strong><br />
voor jonger<strong>en</strong> van onze geme<strong>en</strong>te<br />
zoud<strong>en</strong> stopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>tereis<br />
naar Israël, die in april 2006 plaatsvond.<br />
Binn<strong>en</strong> de commissie leefde de w<strong>en</strong>s om<br />
meer te wet<strong>en</strong> over de positie van Messiasbelijd<strong>en</strong>de<br />
Jod<strong>en</strong> in Israël. To<strong>en</strong> ds.<br />
Kees Jan Rod<strong>en</strong>burg in maart 2006 weer<br />
voor e<strong>en</strong> werkbezoek naar Nederland<br />
zou kom<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> we hem gevraagd<br />
dat onderwerp voor ons op e<strong>en</strong> themaavond<br />
te behandel<strong>en</strong>.<br />
Op die goedbezochte avond maakte hij<br />
duidelijk dat voorgangers van Messiasbelijd<strong>en</strong>de<br />
geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de oproep ded<strong>en</strong>:<br />
lat<strong>en</strong> christ<strong>en</strong><strong>en</strong> die Israël bezoek<strong>en</strong> niet<br />
alle<strong>en</strong> de bek<strong>en</strong>de plaats<strong>en</strong> bezoek<strong>en</strong>,<br />
maar lat<strong>en</strong> ze ook e<strong>en</strong>s belangstelling<br />
voor onze christelijke geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>!<br />
Dat was natuurlijk e<strong>en</strong> punt! Maar.... e<strong>en</strong><br />
maand later, in april, zoud<strong>en</strong> wij met<br />
e<strong>en</strong> groep geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong> in Israël zijn<br />
<strong>en</strong> dan kond<strong>en</strong> we lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat wij wél<br />
contact wild<strong>en</strong>. De praktijk bleek echter<br />
stug. Ons programma zat erg vol met<br />
andere activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de voorganger die<br />
Kees Jan Rod<strong>en</strong>burg had uitg<strong>en</strong>odigd<br />
to<strong>en</strong> we hem e<strong>en</strong> avond in Jeruzalem<br />
ontmoett<strong>en</strong>, kon op het laatste mom<strong>en</strong>t<br />
niet. Zo kwam<strong>en</strong> we in Nederland terug<br />
zonder e<strong>en</strong> contact te hebb<strong>en</strong> gelegd.<br />
Weer naar Israël<br />
E<strong>en</strong> paar wek<strong>en</strong> na terugkomst van<br />
de geme<strong>en</strong>tereis, werd ik gebeld door<br />
Kid Lev-Ary. Hij was net lid geword<strong>en</strong><br />
van onze geme<strong>en</strong>te <strong>en</strong> had gelez<strong>en</strong> dat<br />
de commissie nieuwe led<strong>en</strong> zocht. Hij<br />
wilde graag wet<strong>en</strong> of dat iets voor hem<br />
was.<br />
Kid is gebor<strong>en</strong> in Tel Aviv in e<strong>en</strong> Joods<br />
gezin, maar werd niet godsdi<strong>en</strong>stig<br />
opgevoed. Hij was in Eilat in aanraking<br />
ds. Kees Jan<br />
Rod<strong>en</strong>burg<br />
Binn<strong>en</strong> de<br />
commissie<br />
leefde<br />
de w<strong>en</strong>s<br />
om meer<br />
te wet<strong>en</strong><br />
over de<br />
positie van<br />
Messiasbelijd<strong>en</strong>de<br />
Jod<strong>en</strong> in<br />
Israël<br />
Harriët<br />
Tamminga-<br />
Hebels
De overvolle<br />
kerkzaal<br />
Veel verschill<strong>en</strong><br />
viel<strong>en</strong> ons<br />
op: de<br />
inhoud van<br />
de di<strong>en</strong>st,<br />
de invloed<br />
van de<br />
voorganger,<br />
de invulling<br />
vanuit de<br />
joodse traditie<br />
Kid Lev-Ary in<br />
het park<br />
gekom<strong>en</strong> met christ<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
To<strong>en</strong> hij later met e<strong>en</strong><br />
Nederlandse vrouw<br />
trouwde <strong>en</strong> in Zwolle ging<br />
won<strong>en</strong>, kwam hij via e<strong>en</strong><br />
Alphacursus tot e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>d<br />
geloof <strong>en</strong> deed uiteindelijk<br />
belijd<strong>en</strong>is in onze<br />
geme<strong>en</strong>te.<br />
Zijn toetred<strong>en</strong> tot de<br />
commissie was het beginpunt van e<strong>en</strong><br />
verrass<strong>en</strong>de ontwikkeling. Het bleek zijn<br />
droom te zijn, te hor<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te<br />
die bereid was contact<strong>en</strong> aan te gaan<br />
met e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te in Israël. Dat sloot<br />
aan bij mijn droom om contact<strong>en</strong> te<br />
krijg<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te in Israël <strong>en</strong><br />
van daaruit jonger<strong>en</strong> (<strong>en</strong> ouder<strong>en</strong>) naar<br />
Israël te lat<strong>en</strong> gaan.<br />
Hoe nu verder?<br />
Begin juni 2006 steld<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander<br />
aan de orde binn<strong>en</strong> de commissie; ons<br />
voorstel beslot<strong>en</strong> we met de volg<strong>en</strong>de<br />
zin: We wet<strong>en</strong> nu nog niet wat we kunn<strong>en</strong><br />
verwacht<strong>en</strong>, maar vertrouw<strong>en</strong> op<br />
Gods leiding op deze weg naar onze<br />
broeders <strong>en</strong> zusters in Israël. Hierbij<br />
lat<strong>en</strong> wij ons inspirer<strong>en</strong> door Efeziërs<br />
2:14-22.<br />
Nadat de commissie het voorstel had<br />
overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> ging ook de beleidsgroep<br />
(cluster) die binn<strong>en</strong> de huidige structuur<br />
van onze geme<strong>en</strong>te advies uitbr<strong>en</strong>gt<br />
aan de kerk<strong>en</strong>raad, ermee akkoord.<br />
Zo kwam het doel: e<strong>en</strong> partnerschap<br />
aan te gaan met e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te in Israël<br />
dichterbij.<br />
Maar hoe vind je contact<strong>en</strong><br />
met zo’n geme<strong>en</strong>te als je<br />
e<strong>en</strong> paar duiz<strong>en</strong>d kilometer<br />
bij elkaar vandaan b<strong>en</strong>t?<br />
Het leek ons het beste<br />
daarvoor zelf naar Israël<br />
te gaan. In augustus zou<br />
daarom e<strong>en</strong> eerste werkbezoek<br />
in dat land gebracht word<strong>en</strong>.<br />
De eerste reis<br />
De reis stond gepland van 9 – 21<br />
augustus. De tickets war<strong>en</strong> gekocht<br />
<strong>en</strong> er moest veel voorbereid word<strong>en</strong>:<br />
welke geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> we kunn<strong>en</strong><br />
bezoek<strong>en</strong>, waar had Kid al e<strong>en</strong>s contact<br />
mee gehad, welke geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
door Kees Jan Rod<strong>en</strong>burg aangerad<strong>en</strong>;<br />
uiteindelijk e<strong>en</strong> hele lijst van adress<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
contactperson<strong>en</strong>. Maar wat e<strong>en</strong> schrik<br />
to<strong>en</strong> in Israël de Libanonoorlog uitbrak.<br />
Kond<strong>en</strong> we nog wel gaan? Was het<br />
verantwoord? Maar gezi<strong>en</strong> de informatie<br />
die Kid vanuit Israël kreeg <strong>en</strong> het feit<br />
dat er ge<strong>en</strong> negatief reisadvies kwam,<br />
beslot<strong>en</strong> we om toch te gaan. Na e<strong>en</strong><br />
bidstond met geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong> ging<strong>en</strong><br />
we 9 augustus op reis. Ik had verwacht<br />
e<strong>en</strong> ontredderd land aan te treff<strong>en</strong> waar<br />
iedere<strong>en</strong> in de ban van de oorlog zou<br />
zijn, maar dat was niet het geval. In die<br />
del<strong>en</strong> van het land waar de rakett<strong>en</strong> niet<br />
kond<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> ging het lev<strong>en</strong> schijnbaar<br />
gewoon door: volle winkels, terrasjes <strong>en</strong><br />
strand<strong>en</strong>.<br />
We hebb<strong>en</strong> die eerste reis verschill<strong>en</strong>de<br />
geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bezocht: in Jaffo, Tel<br />
Aviv, Rishon leTsion <strong>en</strong> Jeruzalem. Veel<br />
verschill<strong>en</strong> viel<strong>en</strong> ons op: de inhoud van<br />
de di<strong>en</strong>st, de invloed van de voorganger,<br />
de invulling vanuit de joodse traditie,<br />
de ontvangst van gast<strong>en</strong> etc. Het was<br />
heel goed om die bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> mee<br />
te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> te ondervind<strong>en</strong> hoe e<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>te ‘aanvoelde’. Het was steeds<br />
ook heel verrass<strong>en</strong>d hoe we ontvang<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong>. Soms ook teleurstell<strong>en</strong>d to<strong>en</strong><br />
we, hoewel er via telefonisch contact e<strong>en</strong><br />
afspraak was gemaakt met de voorganger,<br />
toch voor e<strong>en</strong> dichte deur kwam<strong>en</strong><br />
omdat er in augustus ge<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>. Maar daardoor kwam<strong>en</strong><br />
we bij e<strong>en</strong> andere geme<strong>en</strong>te waar<br />
we e<strong>en</strong> fijne di<strong>en</strong>st <strong>en</strong> e<strong>en</strong> leuke picknick<br />
meemaakt<strong>en</strong>!<br />
Ook de contact<strong>en</strong> die we in de tuss<strong>en</strong>ligg<strong>en</strong>de<br />
dag<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> (gesprekk<strong>en</strong> met<br />
voorgangers, geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong> <strong>en</strong> ‘toevallige’<br />
ontmoeting<strong>en</strong>) war<strong>en</strong> heel bemoedig<strong>en</strong>d.<br />
Dat we ondanks de oorlog tóch<br />
naar Israël war<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong> verraste<br />
de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Het werd erg gewaardeerd
omdat het aangaf dat we serieus war<strong>en</strong><br />
in onze w<strong>en</strong>s om contact te mak<strong>en</strong>.<br />
Hoe verder?<br />
Na terugkomst moest<strong>en</strong> we natuurlijk<br />
verslag uitbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> onze plann<strong>en</strong><br />
verder de geme<strong>en</strong>te inbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Dat hebb<strong>en</strong><br />
we ook gedaan bij het CIS (C<strong>en</strong>trum<br />
voor Israëlstudies) in Ede, waar we<br />
ook geregeld mailcontact mee hebb<strong>en</strong>,<br />
ev<strong>en</strong>als met Kees Jan Rod<strong>en</strong>burg. Door<br />
e<strong>en</strong> digitale Nieuwsbrief aan vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> we die groep<br />
op de hoogte van alle ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
via artikel<strong>en</strong> in ons maandblad Contact<br />
wordt de geme<strong>en</strong>te geïnformeerd. Als<br />
‘fundraising’ begonn<strong>en</strong> we in december<br />
met Sabbatmaaltijd<strong>en</strong> (e<strong>en</strong> maandelijks<br />
viergang<strong>en</strong>diner voor € 30,-).<br />
In ons Actieplan dat we aan de kerk<strong>en</strong>raad<br />
voorlegd<strong>en</strong>, staat o.a. dat we bij het<br />
aangaan van contact<strong>en</strong> drie doelgroep<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>:<br />
1) de Messiasbelijd<strong>en</strong>de geme<strong>en</strong>te in<br />
Israël: bemoediging <strong>en</strong> versterking<br />
van hun missie<br />
2) de CGK Zwolle: nieuwe impuls<strong>en</strong> in<br />
de visie op Israël <strong>en</strong> bewustwording<br />
van onze taak t.o.v. Israël<br />
3) deelnemers aan uitwisseling: visie<br />
op Israël, geloofsversterking <strong>en</strong> persoonlijke<br />
vorming.<br />
De kerk<strong>en</strong>raad is begin februari 2007<br />
unaniem accoord gegaan met dit Actieplan.<br />
Eind februari hebb<strong>en</strong> Kid Lev-Ary<br />
<strong>en</strong> ondergetek<strong>en</strong>de tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> tweede<br />
werkbezoek geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> rond Haifa<br />
bezocht, e<strong>en</strong> regio die in augustus 2006<br />
niet bereikbaar was. Op grond van onze<br />
rapportage is beslot<strong>en</strong> om de geme<strong>en</strong>te<br />
Chesed weEmet (G<strong>en</strong>ade <strong>en</strong> waarheid)<br />
in Rishon leTsion (vlakbij Tel Aviv) te<br />
b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>. Deze geme<strong>en</strong>te reageerde<br />
positief <strong>en</strong> daarna zijn er al veel mailtjes<br />
over <strong>en</strong> weer gegaan <strong>en</strong> heeft Kid in<br />
mei hun Pinksterconfer<strong>en</strong>tie in Haifa<br />
bijgewoond! Ds. Ste<strong>en</strong>berg<strong>en</strong> heeft het<br />
mailcontact met hun voorganger Baruch<br />
Maoz opgepakt <strong>en</strong> ettelijke theologische<br />
onderwerp<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong>de<br />
de positie van Israël <strong>en</strong><br />
de verhouding van kerk<br />
<strong>en</strong> Israël zijn de revue al<br />
Baruch Maoz gepasseerd. Het is erg fijn<br />
om door die correspond<strong>en</strong>tie*<br />
te zi<strong>en</strong> hoe dicht we theologisch<br />
<strong>en</strong> confessioneel bij elkaar ligg<strong>en</strong>. Alle<br />
contact<strong>en</strong> gaan in het <strong>en</strong>gels, dus er gaat<br />
veel tijd zitt<strong>en</strong> in het vertaalwerk.<br />
De huidige plann<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> van de doel<strong>en</strong> die we voor og<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> is de uitwisseling van groep<strong>en</strong>,<br />
jong <strong>en</strong> ouder. Veel werk is daar al voor<br />
verzet <strong>en</strong> zoals het er nu naar uitziet<br />
gaat er in februari 2008 e<strong>en</strong> groep<br />
volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> in juli 2008 e<strong>en</strong> groep<br />
jonge geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong> o.l.v. Kid Lev-Ary<br />
<strong>en</strong> andere begeleiders twee wek<strong>en</strong> naar<br />
Israël. De jonger<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> o.a. sam<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> groep jonge geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong> van<br />
Chesed weEmet aan e<strong>en</strong> project werk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> kamper<strong>en</strong>. In de toekomst<br />
hop<strong>en</strong> we natuurlijk dat ook geme<strong>en</strong>teled<strong>en</strong><br />
van Chesed weEmet naar Zwolle<br />
zull<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> droom is waar geword<strong>en</strong>. Gebed<strong>en</strong><br />
zijn verhoord.<br />
We dank<strong>en</strong> God die ons dit in ons<br />
hart heeft gegev<strong>en</strong> <strong>en</strong> ons daar zo in<br />
gezeg<strong>en</strong>d heeft.<br />
Maar vooral dank<strong>en</strong><br />
we God dat we op<br />
deze manier de<br />
geme<strong>en</strong>te in Israël<br />
kunn<strong>en</strong> sterk<strong>en</strong> in<br />
hun taak Zijn liefde,<br />
geop<strong>en</strong>baard in het<br />
verlossingswerk van<br />
Jezus Messias, onder<br />
hun volksg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> te verspreid<strong>en</strong>.<br />
commissie <strong>Kerk</strong> <strong>en</strong> Israël CGK Zwolle<br />
kerk<strong>en</strong>israel@hetnet.nl<br />
* binn<strong>en</strong>kort kunt u op de site www.<br />
zwolle.cgk.nl de uitgekom<strong>en</strong> Nieuwsbriev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> deze correspond<strong>en</strong>tie<br />
bekijk<strong>en</strong>!<br />
Beslot<strong>en</strong><br />
is om de<br />
geme<strong>en</strong>te<br />
Cheset<br />
weEmet<br />
(G<strong>en</strong>ade <strong>en</strong><br />
waarheid)<br />
in Rishon<br />
leTsion<br />
(vlakbij<br />
Tel Aviv) te<br />
b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong><br />
Kid met David<br />
<strong>en</strong> Lisa Lod<strong>en</strong> in<br />
Netanya
Alie Bakker<br />
In 1746<br />
krijg<strong>en</strong><br />
de Jod<strong>en</strong><br />
in Zwolle<br />
het recht<br />
om hun<br />
godsdi<strong>en</strong>st<br />
op<strong>en</strong>lijk te<br />
belijd<strong>en</strong><br />
Want mijn huis is<br />
e<strong>en</strong> huis van gebed<br />
voor alle volker<strong>en</strong><br />
Bij de synagoge<br />
van Zwolle<br />
De geschied<strong>en</strong>is van het Zwolse<br />
Jod<strong>en</strong>dom<br />
De eerste beschikbare informatie over<br />
de Joodse geme<strong>en</strong>schap in Zwolle leidt<br />
terug tot het begin van de veerti<strong>en</strong>de<br />
eeuw. Op dat mom<strong>en</strong>t woont er e<strong>en</strong><br />
klein aantal Jod<strong>en</strong>, oorspronkelijk<br />
afkomstig uit Westfal<strong>en</strong>. In 1349 echter<br />
wordt de geme<strong>en</strong>schap in zijn geheel<br />
uitgeroeid als gevolg van vervolging<strong>en</strong>.<br />
Jod<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in de geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> ook<br />
nu vaak de zondebokrol toegewez<strong>en</strong>, dit<br />
keer is de oorzaak van de vernietiging<br />
de pestepidemie. De 14e-eeuwse burgemeester<br />
<strong>en</strong> kroniekschrijver van Zwolle,<br />
Albert Snavel, vertelt op lyrische wijze<br />
dat de Jod<strong>en</strong> in 1349 zijn vermoord “Uit<br />
liefde voor God”, zo staat te lez<strong>en</strong> op de<br />
eerste pagina van het Memorboek (M.H.<br />
Gans 1971).<br />
Aan het begin van de vijfti<strong>en</strong>de eeuw<br />
vestig<strong>en</strong> zich opnieuw <strong>en</strong>kele Jod<strong>en</strong> in<br />
Zwolle, maar in 1490 maakt e<strong>en</strong> verbod<br />
van het stadsbestuur e<strong>en</strong> eind aan hun<br />
verblijf. E<strong>en</strong> ruime honderd jaar later<br />
verandert de houding van de stedelijke<br />
overheid. Het stadsbestuur neemt e<strong>en</strong><br />
meer liberale houding aan teg<strong>en</strong>over<br />
de Jod<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele Jod<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> het<br />
recht om zich in Zwolle te vestig<strong>en</strong>.<br />
Gildes stell<strong>en</strong> zich op<strong>en</strong> voor Jod<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het aantal Joodse inwoners in Zwolle<br />
neemt toe. Er kan e<strong>en</strong> georganiseerde<br />
geme<strong>en</strong>te gevormd word<strong>en</strong>. In 1722<br />
wordt e<strong>en</strong> begraafplaats aangekocht aan<br />
de Willemsvaart.<br />
In 1746 krijg<strong>en</strong> de Jod<strong>en</strong> in Zwolle het<br />
recht om hun godsdi<strong>en</strong>st op<strong>en</strong>lijk te<br />
belijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> hur<strong>en</strong> ze de Olde Munte als<br />
synagoge. Ruim ti<strong>en</strong> jaar later sch<strong>en</strong>kt<br />
het stadsbestuur het gebouw de Librije,<br />
e<strong>en</strong> deel van het voormalig Dominican<strong>en</strong>klooster<br />
aan het Broer<strong>en</strong>kerkplein,<br />
aan de Joodse geme<strong>en</strong>te. Na restauratie<br />
van het gebouw wordt de synagoge in<br />
1758 ingewijd.<br />
Door de relatief goede economische<br />
omstandighed<strong>en</strong> oef<strong>en</strong>t Zwolle<br />
grote aantrekkingskracht uit op vaak<br />
behoeftige Jod<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong> de stad.<br />
Gedur<strong>en</strong>de de gehele achtti<strong>en</strong>de eeuw<br />
tracht<strong>en</strong> zowel de burgerlijke overheid<br />
als de Joodse geme<strong>en</strong>te de aanwas te<br />
beperk<strong>en</strong>. In 1795 (oprichting van de<br />
Bataafse Republiek) krijg<strong>en</strong> de Jod<strong>en</strong> in<br />
Zwolle dezelfde burgerlijke positie als de<br />
overige inwoners.<br />
10<br />
Bij de reorganisatie van het Nederlandse<br />
Jod<strong>en</strong>dom <strong>en</strong> de indeling in ressort<strong>en</strong> in<br />
1814 wordt Zwolle aangewez<strong>en</strong> als zetel
van het opperrabbinaat van Dr<strong>en</strong>the <strong>en</strong><br />
Overijssel. In de gehele neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />
eeuw blijft de Joodse geme<strong>en</strong>schap<br />
groei<strong>en</strong>, totdat zij aan het einde van de<br />
eeuw haar hoogste led<strong>en</strong>tal bereikt, er<br />
zijn dan vermoedelijk ruim 600 honderd<br />
Jod<strong>en</strong> in Zwolle. De synagoge aan het<br />
Broer<strong>en</strong>kerkplein, die eig<strong>en</strong>lijk al te<br />
klein is, wordt in 1860 opgeknapt. In<br />
1887 wordt aan de Watersteeg (de huidige<br />
Kuyerhuislaan) e<strong>en</strong> tweede joodse<br />
begraafplaats in gebruik g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
De huidige synagoge<br />
In 1899 komt er e<strong>en</strong> nieuw gebouw<br />
aan de Schout<strong>en</strong>straat, dat ook e<strong>en</strong><br />
schoollokaal bevat. De synagoge wordt<br />
gebouwd naar e<strong>en</strong> ontwerp van architect<br />
F.C. Koch <strong>en</strong> zoals gebruikelijk bij e<strong>en</strong><br />
synagogebouw is de richting oost-west<br />
georiënteerd. Aan de oostzijde (richting<br />
Jeruzalem) bevindt zich de ark, waar<br />
de Thoraroll<strong>en</strong> in staan. In het midd<strong>en</strong><br />
staat de Bima, de verhoging waarop de<br />
lezing uit de Thora plaatsvindt. Vóór de<br />
Bima staan de zetels van het bestuur,<br />
aan de zijkant<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> de mann<strong>en</strong>, aan<br />
de westzijde is het vrouw<strong>en</strong>balkon. Aan<br />
de voor/zijkant van het gebouw is e<strong>en</strong><br />
kleine sjoel. Op de voorgevel, rechts van<br />
de deur, is de tekst uit Jesaja 56:7 aangebracht:<br />
“Want mijn huis is e<strong>en</strong> huis van<br />
gebed voor alle volker<strong>en</strong>”.<br />
De oorlogsjar<strong>en</strong><br />
Bij de ingebruikname van de nieuwe<br />
synagoge in 1899 hoopt m<strong>en</strong> op<br />
uitbreiding in de kom<strong>en</strong>de eeuw. Die<br />
uitbreiding komt er, maar anders dan<br />
m<strong>en</strong> op dat mom<strong>en</strong>t droomt. Door de<br />
antisemitische maatregel<strong>en</strong> in Hitler-<br />
Duitsland kom<strong>en</strong> er in de jar<strong>en</strong> ‘30 veel<br />
vluchteling<strong>en</strong> over de oostgr<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
deel daarvan vestigt zich in Zwolle.<br />
De Joodse geme<strong>en</strong>te is actief: tuss<strong>en</strong><br />
het begin van de eeuw <strong>en</strong> het uitbrek<strong>en</strong><br />
van de Tweede Wereldoorlog word<strong>en</strong> er<br />
verschill<strong>en</strong>de ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> opgericht,<br />
waaronder e<strong>en</strong> sport- <strong>en</strong> ontspanningsver<strong>en</strong>iging<br />
voor de jeugd <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zionistische<br />
beweging.<br />
De ramp van de jar<strong>en</strong> 1933-1945 gaat<br />
Zwolle niet voorbij. De maatregel<strong>en</strong><br />
van de bezetter drukk<strong>en</strong> zwaar op de<br />
Joodse geme<strong>en</strong>schap; zo word<strong>en</strong> in<br />
1941 de Joodse veehandelar<strong>en</strong> van de<br />
veemarkt verwijderd. Na de uitsluiting<br />
van de Joodse kinder<strong>en</strong> uit het op<strong>en</strong>bare<br />
onderwijs word<strong>en</strong> in Zwolle voor h<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> lagere <strong>en</strong> twee middelbare schol<strong>en</strong><br />
opgericht. Na de eerste razzia, die begin<br />
oktober 1942 plaatsvindt, wordt e<strong>en</strong><br />
onbek<strong>en</strong>d aantal Zwolse Jod<strong>en</strong> naar<br />
Mauthaus<strong>en</strong> gedeporteerd. Tuss<strong>en</strong><br />
1942 <strong>en</strong> 1943 vind<strong>en</strong> de georganiseerde<br />
deportaties plaats, waarbij het mer<strong>en</strong>deel<br />
van de Joodse inwoners van Zwolle,<br />
via Westerbork, naar de kamp<strong>en</strong> in het<br />
oost<strong>en</strong> wordt weggevoerd. Op e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling<br />
na vind<strong>en</strong> ze daar all<strong>en</strong> de dood.<br />
Slechts e<strong>en</strong> kwart van de Zwolse Jod<strong>en</strong><br />
Slechts e<strong>en</strong><br />
kwart van<br />
de Zwolse<br />
Jod<strong>en</strong> weet<br />
onder te<br />
duik<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zo de<br />
oorlog te<br />
overlev<strong>en</strong><br />
11
In 1989 kan<br />
dankzij de<br />
hulp van<br />
vele stadg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
de<br />
restauratie<br />
van het<br />
gebouw<br />
zijn beslag<br />
krijg<strong>en</strong><br />
weet onder te duik<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo de oorlog te<br />
overlev<strong>en</strong>.<br />
De Duitse autoriteit<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> beslag op<br />
de synagoge <strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> het gebouw<br />
als opslagplaats voor de meubels van de<br />
gedeporteerde Jod<strong>en</strong>. De Thoraroll<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de rituele voorwerp<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gelukkig<br />
tijdig verstopt, ev<strong>en</strong>als het archief. De<br />
secretaris, de heer N. Zwaan<strong>en</strong>burgh,<br />
geeft bij het bestuur aan dat hij het<br />
archief op e<strong>en</strong> goede plek zal verstopp<strong>en</strong><br />
met de bedoeling het na de oorlog weer<br />
te voorschijn te hal<strong>en</strong>, maar hij, zijn<br />
vrouw (e<strong>en</strong> dochter van rabbijn Samuel<br />
Juda Hirsch) <strong>en</strong> hun in Sobibor gebor<strong>en</strong><br />
dochtertje Mirjam ker<strong>en</strong> echter niet<br />
terug naar Zwolle; ze word<strong>en</strong> in 1942 in<br />
Sobibor vergast.<br />
Na de oorlog<br />
Na de oorlog lijkt Joods Zwolle verlor<strong>en</strong><br />
gegaan. Enkel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zich echter<br />
niet neerlegg<strong>en</strong> bij het idee dat er ge<strong>en</strong><br />
Joodse geme<strong>en</strong>te meer is in Zwolle <strong>en</strong> er<br />
word<strong>en</strong> poging<strong>en</strong> gedaan om weer geregeld<br />
sjoeldi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> zoekt<br />
naarstig naar het verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> archief, dat<br />
tot de dag van vandaag niet is gevond<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> hoopt het onverwacht nog e<strong>en</strong> keer<br />
te vind<strong>en</strong>, het is echter aannemelijk dat<br />
het verlor<strong>en</strong> is gegaan.<br />
Pas in 1989 kan dankzij de hulp van vele<br />
(ook niet-Joodse) stadg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> de restauratie<br />
van het gebouw zijn beslag krijg<strong>en</strong>.<br />
Bij de herinwijding van de synagoge<br />
wordt e<strong>en</strong> deel van de Schout<strong>en</strong>straat<br />
<strong>en</strong> de Nieuwe Markt g<strong>en</strong>oemd naar<br />
Samuel Juda Hirsch (1872-1941), de<br />
laatste opperrabbijn van Zwolle. Door<br />
zijn werkkracht, vroomheid, bescheid<strong>en</strong>heid,<br />
liefdadig werk <strong>en</strong> principiële<br />
houding was hij in vele Joodse <strong>en</strong> niet-<br />
Joodse kring<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geacht man. Hirsch<br />
stierf e<strong>en</strong> natuurlijke dood <strong>en</strong> is in 1941<br />
onder grote belangstelling op de Joodse<br />
begraafplaats in Zwolle begrav<strong>en</strong>.<br />
De herinnering lev<strong>en</strong>d houd<strong>en</strong><br />
Het geme<strong>en</strong>tebestuur van Zwolle vraagt<br />
500 nam<strong>en</strong><br />
begin 1990 het synagogebestuur ti<strong>en</strong><br />
nam<strong>en</strong> te noem<strong>en</strong> van in de oorlog<br />
omgekom<strong>en</strong> Jod<strong>en</strong>, want in de nieuwe<br />
wijk Schellerbroek word<strong>en</strong> strat<strong>en</strong> naar<br />
h<strong>en</strong> vernoemd. E<strong>en</strong> moeilijke keuze voor<br />
de bestuursled<strong>en</strong> als er 500 m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn<br />
omgekom<strong>en</strong>..... Eén van deze ti<strong>en</strong> strat<strong>en</strong><br />
wordt de M.C. Zwaan<strong>en</strong>burghstraat,<br />
vernoemd naar Mirjam, de kleindochter<br />
van Samuel Juda Hirsch, gebor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
overled<strong>en</strong> in Sobibor.<br />
In maart 1999 wordt het honderdjarig<br />
bestaan van de Zwolse Synagoge gevierd<br />
met twee lezing<strong>en</strong> <strong>en</strong> muziek. Het<br />
bestuur is dankbaar, maar me<strong>en</strong>t dat e<strong>en</strong><br />
grootse viering, gezi<strong>en</strong> het verled<strong>en</strong>, niet<br />
op zijn plaats is.<br />
Omdat de Joodse geme<strong>en</strong>te zo klein<br />
is (geword<strong>en</strong>) is na de restauratie e<strong>en</strong><br />
mechietsa geplaatst, e<strong>en</strong> hek dat de ruimte<br />
van de eredi<strong>en</strong>st afscheidt van de ruimte<br />
die e<strong>en</strong> cultureel/educatieve bestemming<br />
heeft. Het (vroegere) vrouw<strong>en</strong>balkon<br />
wordt niet meer gebruikt, daar is nu e<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>toonstelling ingericht over “Joods<br />
lev<strong>en</strong> in <strong>en</strong> om Zwolle”. Tijd<strong>en</strong>s de<br />
eredi<strong>en</strong>st zitt<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> mann<strong>en</strong><br />
nog wel gescheid<strong>en</strong>, omdat het e<strong>en</strong><br />
orthodoxe geme<strong>en</strong>te is.<br />
Bov<strong>en</strong> de toog is de tekst aangebracht:<br />
“Ged<strong>en</strong>k de Thora van Mosjé mijn<br />
di<strong>en</strong>stknecht die Ik hem heb bevol<strong>en</strong><br />
op de berg Horeb” (Maleachi 3:22).<br />
Aan de wand<strong>en</strong> zijn de nam<strong>en</strong> van de<br />
500 Zwolse Jod<strong>en</strong> in alfabetische volgorde<br />
aangebracht. Met dit monum<strong>en</strong>t<br />
wordt op 4 mei 1995/ 4 Ijar 5755 e<strong>en</strong><br />
12
kinder<strong>en</strong> joods onderwijs te gev<strong>en</strong>. De<br />
orthodoxe rabbijn Jacobs uit Amersfoort<br />
is rabbijn in Zwolle, maar hij preekt niet<br />
in iedere di<strong>en</strong>st. In de Joodse geme<strong>en</strong>te<br />
is het gebruikelijk dat ook led<strong>en</strong> van het<br />
bestuur prek<strong>en</strong>.<br />
Ark met kandelar<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>schappelijke matseiwah/grafzerk<br />
geplaatst voor alle Zwolse Jod<strong>en</strong>, omgekom<strong>en</strong><br />
in de Duitse vernietigingskamp<strong>en</strong><br />
1940-1945.<br />
Naast de Ark met de Thoraroll<strong>en</strong> staat de<br />
chanoeka kandelaar. De liturgische kled<strong>en</strong><br />
wissel<strong>en</strong> qua kleur, op het mom<strong>en</strong>t<br />
van het bezoek aan de synagoge is de<br />
kleur wit. Wit wordt gebruikt in de<br />
periode tuss<strong>en</strong> Rosj Hasjana (Nieuwjaar;<br />
dit jaar op 13 <strong>en</strong> 14 september) <strong>en</strong> Jom<br />
Kipoer (Grote Verzo<strong>en</strong>dag; dit jaar op 22<br />
september).<br />
De huidige activiteit<strong>en</strong><br />
Het gebouw wordt mom<strong>en</strong>teel int<strong>en</strong>sief<br />
gebruikt voor religieuze <strong>en</strong> culturele<br />
doeleind<strong>en</strong>. Om de veerti<strong>en</strong> dag<strong>en</strong><br />
zijn er sjoeldi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> op zaterdag. Op<br />
hoogtijdag<strong>en</strong>, zoals Jom Kipoer, kan<br />
het voorkom<strong>en</strong> dat er 35 bezoekers<br />
zijn, op andere zaterdag<strong>en</strong> is dit aantal<br />
beduid<strong>en</strong>d lager. E<strong>en</strong> minjan (aanwezigheid<br />
van t<strong>en</strong>minste 10 mann<strong>en</strong> van 13<br />
jaar <strong>en</strong> ouder) is nodig voor het zegg<strong>en</strong><br />
van alle gebed<strong>en</strong>. Onlangs war<strong>en</strong> er<br />
slechts 9 mann<strong>en</strong>, maar gelukkig kwam<br />
er <strong>en</strong>igszins verlaat nog e<strong>en</strong> gezin uit<br />
Harderwijk waardoor de di<strong>en</strong>st toch kon<br />
doorgaan. De bezoekers kom<strong>en</strong> behalve<br />
uit Zwolle, uit plaats<strong>en</strong> in de regio.<br />
Tot grote vreugde van de led<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
zich onlangs twee jonge gezinn<strong>en</strong>, met<br />
gezam<strong>en</strong>lijk 5 kinder<strong>en</strong>, bij de geme<strong>en</strong>te<br />
aangeslot<strong>en</strong>. Deze Joodse ouders kiez<strong>en</strong><br />
er bewust voor hun kinder<strong>en</strong> joods<br />
op te voed<strong>en</strong>. Eén keer in de 14 dag<strong>en</strong><br />
komt er e<strong>en</strong> leraar uit Haarlem om de<br />
Zoals bij elke orthodoxe geme<strong>en</strong>te is de<br />
gehele di<strong>en</strong>st in het Hebreeuws, deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
die het Hebreeuws niet beheers<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> met behulp van e<strong>en</strong> Nederlandse<br />
vertaling meelez<strong>en</strong> (e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<br />
in e<strong>en</strong> liberale geme<strong>en</strong>te wordt in het<br />
Nederlands gehoud<strong>en</strong>). De liturgie heeft<br />
e<strong>en</strong> vaste volgorde, e<strong>en</strong> vast onderdeel is<br />
het gebed voor het koninklijk huis <strong>en</strong> de<br />
overheid.<br />
Het bestuur bestaat mom<strong>en</strong>teel uit 5<br />
led<strong>en</strong>, waaronder één vrouw, dit laatste<br />
is best bijzonder gezi<strong>en</strong> het feit dat het<br />
in Zwolle e<strong>en</strong> orthodoxe geme<strong>en</strong>te is.<br />
De Joodse geme<strong>en</strong>te heeft elkaar weer<br />
gevond<strong>en</strong>. Natuurlijk is het niet te vergelijk<strong>en</strong><br />
met de vooroorlogse jar<strong>en</strong>. Maar<br />
de bezoekers, waaronder e<strong>en</strong> aantal<br />
niet-Joodse gast<strong>en</strong>, zijn <strong>en</strong>thousiast. Dat<br />
uit zich in het bijzonder na de di<strong>en</strong>st,<br />
waar na de ‘kiddoesj’ bij de koffie of de<br />
thee wordt nagepraat.<br />
Geraadpleegd<br />
Joods Historisch Museum/Nederland/<br />
Zwolle;<br />
Instituut voor Nederlandse geschied<strong>en</strong>is;<br />
“Zwolse Synagoge: c<strong>en</strong>trum voor religie<br />
<strong>en</strong> cultuur” door Wil Corneliss<strong>en</strong>;<br />
Informatie Op<strong>en</strong> Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dag 2007;<br />
Wil Corneliss<strong>en</strong>, lid van bestuur<br />
Om de veerti<strong>en</strong><br />
dag<strong>en</strong><br />
zijn er sjoeldi<strong>en</strong>st<strong>en</strong><br />
op<br />
zaterdag<br />
Liturgie met<br />
vertaling<br />
13
Nieuwe Nederlanders<br />
Bespreking van het boek van drs. Bart Wallet, Nieuwe<br />
Nederlanders; de integratie van de jod<strong>en</strong> in Nederland,<br />
1814-1851; uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2007, 323 pag.<br />
C.J. van d<strong>en</strong> Boogert<br />
Boekbespreking<br />
Integratie<br />
Integratie <strong>en</strong> integratiebeleid zijn<br />
aan de orde van de dag. Het gaat<br />
dan nu doorgaans over de integratie van<br />
islamitische allochton<strong>en</strong> in de Nederlandse<br />
sam<strong>en</strong>leving. Soms kan e<strong>en</strong> boek over e<strong>en</strong><br />
geheel ander tijdvak uit onze geschied<strong>en</strong>is<br />
ons inzicht gev<strong>en</strong> in deze materie. Het boek<br />
van drs. Wallet doet dit zeker. Hij schrijft<br />
over de Nederlandse Joodse geme<strong>en</strong>schap<br />
in de eerste helft van de 19e eeuw. Daarover<br />
was tot op hed<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> grondige, op nationale<br />
archiefstukk<strong>en</strong> gebaseerde, studie<br />
versch<strong>en</strong><strong>en</strong>. Ons wordt e<strong>en</strong> kijkje gegund in<br />
de manier waarop de Nederlandse overheid,<br />
nog vóór de grondwet van 1848, met de<br />
scheiding van kerk <strong>en</strong> staat, integratiebeleid<br />
voerde <strong>en</strong> omging met religie <strong>en</strong> kerkg<strong>en</strong>ootschapp<strong>en</strong>.<br />
Als nazat<strong>en</strong> van de Afscheiding<br />
in 1834 zoud<strong>en</strong> wij daar wat kijk op<br />
kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, maar hoe dat op de joodse<br />
geme<strong>en</strong>schap werd toegepast <strong>en</strong> hoe het<br />
daar werd beleefd, was tamelijk onbek<strong>en</strong>d.<br />
Het boek vult deze lacune op.<br />
Ingrijp<strong>en</strong>de verandering<strong>en</strong><br />
Het was de tijd van de Franse Verlichting.<br />
Deze bracht aan het eind van de 18e eeuw<br />
diepgaande verandering<strong>en</strong> teweeg in het<br />
intellectuele lev<strong>en</strong> van de Joodse geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Ook in Nederland ded<strong>en</strong>, onder invloed van<br />
koning Lodewijk Napoleon, deze verandering<strong>en</strong><br />
zich geld<strong>en</strong>. Zo werd de binding aan<br />
de orthodoxe lev<strong>en</strong>sstijl door vel<strong>en</strong> losgelat<strong>en</strong>.<br />
De meest fundam<strong>en</strong>tele verandering<br />
echter was deze:<br />
* Tot vóór 1796 werd<strong>en</strong> Jod<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als<br />
‘vreemdeling<strong>en</strong>, behor<strong>en</strong>d tot e<strong>en</strong> andere<br />
natie, de Joodse Natie’.<br />
* Daarna werd<strong>en</strong> ze beschouwd als<br />
‘nieuwe Nederlanders’.<br />
De Jod<strong>en</strong> war<strong>en</strong> niet langer e<strong>en</strong> apart<br />
‘volk’, onderscheid<strong>en</strong> van de Nederlanders.<br />
Juridisch gezi<strong>en</strong> war<strong>en</strong> het van het <strong>en</strong>e op<br />
het andere mom<strong>en</strong>t echte Nederlanders<br />
geword<strong>en</strong>. Het <strong>en</strong>ige wat h<strong>en</strong> nog onderscheidde<br />
van de andere Nederlanders was<br />
hun godsdi<strong>en</strong>st.<br />
Er had ‘gelijkberechtiging’ van Jod<strong>en</strong> als<br />
staatsburgers plaatsgevond<strong>en</strong>. Koning Willem<br />
I heeft, na het vertrek van de Frans<strong>en</strong>,<br />
het principe van gelijkberechtiging overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
14
Het beleid van de overheid was er op gericht<br />
dat de ‘nieuwe Nederlanders’ zoud<strong>en</strong> integrer<strong>en</strong>.<br />
Van politiek-juridische emancipatie,<br />
die door de landelijke overheid was verle<strong>en</strong>d<br />
maar op plaatselijk niveau niet altijd direct<br />
al werd toegepast, moest het tot sociaal-culturele<br />
emancipatie kom<strong>en</strong>.<br />
Het integratiebeleid werd als volgt uitgevoerd.<br />
De Hoofdcommissie<br />
Om van de Joodse bevolkingsgroep loyale<br />
staatsburgers te mak<strong>en</strong> werd door de overheid<br />
e<strong>en</strong> ‘Hoofdcommissie tot de zak<strong>en</strong><br />
der Israëliet<strong>en</strong>’ ingesteld. Deze kreeg twee<br />
primaire opdracht<strong>en</strong> mee: c<strong>en</strong>tralisatie <strong>en</strong><br />
nationalisering.<br />
C<strong>en</strong>tralisatie hield in dat aan de plaatselijke<br />
Joodse geme<strong>en</strong>te de zelfstandige positie<br />
werd ontnom<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> moest zich voortaan<br />
schikk<strong>en</strong> in besluit<strong>en</strong> die door e<strong>en</strong> Opperconsistorie,<br />
e<strong>en</strong> soort landelijk bestuur,<br />
werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Dit bracht veel verzet<br />
met zich mee. Alle<strong>en</strong> al de twee cultureel <strong>en</strong><br />
maatschappelijk sterk van elkaar verschill<strong>en</strong>de<br />
Joodse groepering<strong>en</strong>, de sefardische<br />
Jod<strong>en</strong> uit zuidelijke land<strong>en</strong> <strong>en</strong> de ashk<strong>en</strong>azische<br />
Jod<strong>en</strong> uit de oostelijke land<strong>en</strong>, war<strong>en</strong><br />
moeilijk tot e<strong>en</strong>heid te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
werd de bevoegdheid <strong>en</strong> de invloed van de<br />
plaatselijke rabbijn<strong>en</strong>, van wie niemand e<strong>en</strong><br />
plek kreeg in de Hoofdcommissie, sterk<br />
beperkt. Het ‘poldermodel’ avant la lettre<br />
werd daarom ook to<strong>en</strong> reeds toegepast.<br />
Het heette to<strong>en</strong> ‘Hollandse middelmaat’<br />
vanwege de vele compromiss<strong>en</strong> die geslot<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong>.<br />
Nationalisering, de tweede specifieke<br />
opdracht, gaf aandacht aan de vraag hoe dé<br />
echte Nederlandse id<strong>en</strong>titeit verkreg<strong>en</strong> zou<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Ook in onze dag<strong>en</strong>, gezi<strong>en</strong><br />
de commotie rond uitsprak<strong>en</strong> van prinses<br />
Maxima, e<strong>en</strong> actueel thema. Het Jiddisch<br />
moest plaats mak<strong>en</strong> voor het Nederlands.<br />
Het onderscheid tuss<strong>en</strong> het burgerlijke<br />
<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>stige moest in kaart gebracht<br />
word<strong>en</strong>. De kwaliteit van besnijd<strong>en</strong>is moest<br />
word<strong>en</strong> verbeterd. Het kerkelijk huwelijk<br />
mocht pas na het burgerlijke plaatsvind<strong>en</strong>.<br />
Er moest gepreekt word<strong>en</strong> in de landstaal<br />
<strong>en</strong> de preek kreeg, n.b. echt protestants, e<strong>en</strong><br />
vaste plaats in de liturgie.<br />
Er werd zelfs e<strong>en</strong> jaarlijkse prijsvraag uitgeschrev<strong>en</strong><br />
voor de beste Nederlandstalige<br />
preek.<br />
En natuurlijk, hoe schaf je het rommelige,<br />
15
Nieuwe Nederlanders<br />
dus onbeschaafde, karakter van de<br />
joodse eredi<strong>en</strong>st af. Het rommelige<br />
karakter was ook de meer verlichte<br />
Jod<strong>en</strong> al lang e<strong>en</strong> doorn in het oog. Het<br />
‘deugdzame’ lev<strong>en</strong> dat alle Nederlandse<br />
burgers in de 19de eeuw eig<strong>en</strong> behoorde<br />
te zijn, moest ook door de ‘Nieuwe<br />
Nederlanders’ word<strong>en</strong> aangeleerd. Als<br />
we het geheel overzi<strong>en</strong> brandt de vraag<br />
ons bijna op de lipp<strong>en</strong> of in die tijd e<strong>en</strong><br />
dubbel paspoort wel tot de mogelijkhed<strong>en</strong><br />
zou hebb<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> behor<strong>en</strong>.<br />
Drie indring<strong>en</strong>de vrag<strong>en</strong><br />
Als we het beleid waardoor de overheid<br />
grip trachtte te krijg<strong>en</strong> op de ‘Nieuwe<br />
Nederlanders’ overzi<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong> in de<br />
Joodse geme<strong>en</strong>schap t<strong>en</strong>minste drie<br />
vrag<strong>en</strong> sterk geleefd hebb<strong>en</strong>.<br />
* Zou de in gang gezette emancipatie<br />
niet tot assimilatie leid<strong>en</strong>? Met name<br />
de meer verlichte Jod<strong>en</strong>, die afstand<br />
hadd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van de traditie,<br />
bewog<strong>en</strong> zich in die richting.<br />
* Was het opgev<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong> nationaliteit<br />
niet in strijd met de belofte<br />
van God dat het volk Israël onder de<br />
Messias e<strong>en</strong>s zou terugker<strong>en</strong> naar het<br />
eig<strong>en</strong> land?<br />
De worsteling met die vraag vond<br />
vooral plaats binn<strong>en</strong> de kring van de<br />
orthodoxe Jod<strong>en</strong>.<br />
* Bracht de sterke gerichtheid op de<br />
Nederlandse nationaliteit niet e<strong>en</strong><br />
verwijdering te weeg van het wereldjod<strong>en</strong>dom?<br />
Hoe blijf je solidair met<br />
je mede-Jod<strong>en</strong> elders in hun omstandighed<strong>en</strong>?<br />
Deze <strong>en</strong> andere vrag<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> aan<br />
de orde in het voortreffelijke boek.<br />
E<strong>en</strong> boek aan te bevel<strong>en</strong> voor wie van<br />
geschied<strong>en</strong>is houdt <strong>en</strong> wie het Joodse<br />
volk ter harte gaat.<br />
Tegelijk wordt m<strong>en</strong> ingeleid in de<br />
moderne discussie over intergratie <strong>en</strong><br />
integratiebeleid.<br />
Colofon<br />
Commissie<br />
van redactie<br />
drs. C.J. van d<strong>en</strong> Boogert<br />
ds. A. Brons<br />
ds. H.D. Rietveld<br />
Eindredacteur<br />
drs. C.J. van d<strong>en</strong> Boogert<br />
Graspieper 8<br />
8081 ZR Elburg<br />
tel.: (0525) 69 02 22<br />
e-mail:<br />
booge269@planet.nl<br />
Internetpagina<br />
www.kerk<strong>en</strong>israel.nl<br />
Administratieadres<br />
Landelijk kerkelijk bureau<br />
van de Chr. Geref. <strong>Kerk</strong><strong>en</strong><br />
Vijfti<strong>en</strong> Morg<strong>en</strong> 1<br />
3901 HA Ve<strong>en</strong><strong>en</strong>daal<br />
Postbus 334<br />
3900 AH Ve<strong>en</strong><strong>en</strong>daal<br />
tel. (0318) 58 23 50<br />
fax (0318) 58 23 51<br />
e-mail: lkb@cgk.nl<br />
P<strong>en</strong>ningmeester<br />
H. van Braak<br />
Prins Willem-Alexanderpark<br />
133<br />
3905 CD Ve<strong>en</strong><strong>en</strong>daal<br />
tel.: (0318) 51 54 27<br />
e-mail:<br />
p<strong>en</strong>ningmeester@<br />
kerk<strong>en</strong>israel.nl<br />
Gironummer 365271,<br />
t.n.v. p<strong>en</strong>ningmeester<br />
deputat<strong>en</strong> <strong>Kerk</strong> & Israël<br />
CGK te Ve<strong>en</strong><strong>en</strong>daal<br />
Voor legat<strong>en</strong> <strong>en</strong> sch<strong>en</strong>king<strong>en</strong><br />
kunt u contact opnem<strong>en</strong><br />
met de p<strong>en</strong>ningmeester; hij<br />
geeft ook gaarne informatie<br />
over diverse aan te bevel<strong>en</strong><br />
project<strong>en</strong>.