Rondom bestand van 1998 15-1 dd 18-5-09 - Atlantis

1998 15/1 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving.
Lidmaatschap f. 30,00 per kalenderjaar.
Secretariaat: Postbus 409,7770 AK Hardenberg
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:
Voorstraat 34, Hardenberg, tel.: 0523-265624
Bestuur:
Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand, voorzitter, Herenstraat 86, Slagharen, tel.: 0523-681935.
W.B. Meijer, secretaris, Sportstraat 14, Kloosterhaar, tel.: 0523-241249.
H. Hoving, penningmeester, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 0523-262048.
L.J. Bruins, vice-voorzitter, De Achterbrink 15, Hardenberg, tel.: 0523-262312.
L. Timmerman, Tweede Elsweg 2, Mariënberg.
J. Hofsink, Hessenweg 2a, Hardenberg, tel.: 0523-260444
G. Gerrits, Elzenlaan 11, Hardenberg, tel.: 0523-267870.
Mevr. D. Hesselink-Zweers, Pinksterbloem 7, Hardenberg, tel.: 0523-272484.
Mevr. G. Jonkhans-Kampman, Stobbenhaarweg 20, Radewijk, tel.: 0523-216227.
R. Westerman, Karel Doormanlaan 40, Hardenberg.
Mevr. J. Luisman-de Jonge, Klaproos 51, Hardenberg.
Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16, Hardenberg.
Redactiecommissie: J.G.W. te Bokkel.
Mevr. D. Hesselink-Zweers. "
Mevr. A. Blankemeijer-Jansen.
Mevr. J. Luisman-de Jonge.
K. Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-263104.
Beekberg 82, 7772 DS Hardenberg
Redactieadres: Postbus 409, 7770 AK Hardenberg.
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg.
(Postrek.nr.v.d.Bank: 812263) POSTBANK
rekeningnr. 2985515.
ISSN: 1380-3921
Inhoud
Van de redactie
Belevenissen van een Joodse jongen in oorlogstijd
De "Oald-Ni'js-Courant
"Plat-Ni'js"
Hardenberg is ouder dan menigeen denkt (reactie)
Hardenberg is ouder dan menigeen denkt
(reactie op reactie)
De geschiedenis van de merklap of letterdoek
een oude foto
pag.
1
I Kan
2
.
E Wolbink/ D. Hesselink-Zweers 13
J Luisman-de Jonge 22
Mr. C. van Heel 24
C . Lina 26
J.W. Timmers-Steenhuis 28
J Dijkhuis 33
.
Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 25 mei 1998 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe
kregen toestemming van de redactie.

Van de redactie
Afscheid van J. B. Weitkamp
Met ingang van de vijftiende jaargang maakt de heer J.B.Weitkamp geen deel meer uit
de redactie. Hij heeft te kennen gegeven dat na veertien jaar, dus vanaf de oprichting
onze vereniging, voor hem het moment gekomen was om zijn redactionele werkaamheden
voor Rondom den Herdenbergh te beëindigen. Hoewel we als redactie dit besluit
betreuren, willen we het na zo'n staat van dienst zeker ook respecteren. Bovendien
willen we hem van harte bedanken voor zijn betrokkenheid in al die jaren met dit tijdschrift.
Nog lange tijd zullen zijn vurige pleidooien voor kwaliteit in de redactiekamer na-echoën.
Wanneer er tijdens de redactievergaderingen, zoals gebruikelijk, enige paniek ontstond
over kopij en deadlines, bestempelde hij dat meestal op positieve manier tot een "creatieve
chaos", waaruit dan wel iets goeds tevoorschijn zou komen.
We willen hier met respect de reeks artikelen memoreren die hij schreef over de verkiezingen
voor de Provinciale Staten in 1904 (RdH jrg. 3 en 4). Uiteraard - voor wie hem kennen
- was hij zeer betrokken bij de totstandkoming van het speciale nummer over de
Doleantie (RdH 4/5): het leverde twee waardevolle bijdragen op. Ook het tijdperk van de
Tweede Wereldoorlog lag hem zeer na aan zijn hart. In de vorige jaargang hebben we dat
in een artikel nog eens bevestigd gezien.
Jan, voor je inzet en betrokkenheid, bedankt!
Nummer 1 van jaargang 15
Hierin treft u om te beginnen de slotaflevering van de belevenissen van de heer I.Kan in
oorlogstijd aan. Als u alle afleveringen van deze "feuilleton" nog eens doorleest, hebt u
een boeiend relaas van één mens in deze barre tijd; en er zijn zoveel van zulke verhalen.
De heer Lina heeft steeds gezorgd voor het persklaar maken van de kopij en hij zocht er
ook steeds passende foto's bij. De redactie wil hem voor dit - vaak zeer tijdrovend - karwei
hartelijk bedanken.
Vervolgens laten Dinah Hesselink en Erwin Wolbink zien dat criminaliteit soms een aardige
aanzet kan geven tot het beoefenen van genealogie.
De dialectwerkgroep ging op zoek naar geestverwanten uit vervlogen tijden en vond ze in
Deventer.
De heer Lina veronderstelde in RdH 14/3 dat Hardenberg veel ouder was dan menigeen
denkt. Hierop kwam een reactie binnen van mr. Casper van Heel te Zwolle. De redactie
heeft gemeend u deze reactie niet te mogen onthouden. Uiteraard gaven we de heer Lina
de gelegenheid hierop te reageren.
Wegens plaatsgebrek in het vorige nummer kon het artikel over merklappen van mevr.
Timmers toen niet geplaatst worden. Nu dan bij dezen.
1

Belevenissen van een Joodse jongen in oorlogstijd (slot) I. Kan
Inleiding
Op 13 mei 1943 komt het bericht dat het Duitse Afrikakorps zich heeft overgegeven aan de
geallieerde troepen.
In Rusland capituleerden de omsingelde Duitse troepen bij Stalingrad al in januari. De
Duitsers bleven optimistisch nieuws uitzenden over geslaagde en taktische frontverkortingen.
Het wachten was op de invasie, die langer uitblijft dan ons lief is. Door de gekeerde krijgskansen
nemen de bedreigingen toe.
Jonge Nederlanders die niet gedwongen te werk gesteld willen worden in Duitsland duiken
massaal onder, zoals deze 8 jongens uit Bergentheim, die een schuilplaats vinden bij
Salomons achter de strobalen.
Onderste rij van rechts naar links: Eef van
Gijssel, Arend Mulder, F.J. Luisman, Henk uit
Oldenzaal, een Joodse jongen Elchanan
Wolf (Karel). Boven: Jan Lotterman, Jaap
Miele en Weimer Schipper. Behalve een verborgen
slaapplaats binnen de strobalen was
er ook een autobusje verstopt, dat op de
Duitsers was buitgemaakt.
Er komen razzia's. De kans om gepakt te
worden groeit. Op een dag is het gevaar zo acuut geworden voor Jo en Izak, dat ze uit
voorzorg enkele dagen naar Ormel, een Groninger boer aan de Van Royenswijk, moeten
gaan. Daar ontmoeten ze de ondergedoken bakker Morsink uit Wierden, die met
Lodeweges samenwerkte.
Hendrik Lodeweges architect te Wierden, die samen met zijn vrouw, mevrouw G.
Lodeweges-Eshuis, enorm veel gedaan heeft om Joden te redden uit de klauwen van de
Gestapo. Izak Kan is meermalen in het schemerduister naar de Marktstraat 52 te Wierden
gefietst om raad en bijstand in zijn nood te vragen. De dappere Lodeweges deed zijn uiterste
best om voor Joden die zijn hulp inriepen een onderduikadres te vinden en verschafte
tal van hen onderdak, ondanks de gevaren voor hem en zijn gezin.
2

Izak vervolgt het verhaal van zijn belevenissen:
Grote schrik ontstaat wanneer door verraad de verzetsgroep te Bergentheim opgerold
wordt door de Duitsers, waartoe Ormel, Salomons en Te Rietstap behoren, die naar het
kamp Erica te Ommen gebracht worden. Daar worden ze gemarteld om namen van verzetsmensen
te noemen. Later zijn ze met nog zeven Bergentheimers en 36 andere verzetsmensen
langs de kant van de weg in een korenveld gedreven en daar door SS-ers
geëxecuteerd bij Varsseveld.
Weerts zorgt ervoor dat hij zo weinig mogelijk thuis is in die bange dagen, want hij heeft
banden met de Bergentheimer verzetsgroep. Hij rijdt rond op zijn fiets met een grote hoed
op om niet zo gauw herkend te worden.
Wij moeten de nacht buiten doorbrengen in een hol onder de grond. Daardoor zijn we
overdag niet veel waard en we slapen wat bij op onze kamer. Intussen is er een nieuwe
onderduikster bij gekomen. Meta Krammer heeft haar toevlucht ook bij Weerts gezocht.
Oorspronkelijk komt ze uit Coevorden, maar ze woonde de laatste tijd in Amsterdam. Ze
vertelt van de deportaties die daar plaatsvinden. Het ene verhaal is nog treuriger dan het
andere en zo beginnen we langzamerhand de omvang van de catastrofe te begrijpen.
Veel familie zullen we bij onze thuiskomst na de oorlog niet meer aantreffen. Om te
voorkomen dat we de dagen in verveling door het gedwongen nietsdoen doorbrengen,
heeft Weerts een plan: kalenders maken die hij op zijn tochten verkoopt, ten bate van het
ondergrondse verzet. Hij zorgt voor papier, lijm en andere grondstoffen die daarvoor
nodig zijn. Op deze kalenders krijgen de verjaardagen van het Koninklijk Huis een oranje
omlijsting.
Wanneer duidelijk wordt dat de Nazi's alle Nederlandse mannen van 18 tot 35 jaar willen
registreren met het doel hen naar Duitsland te deporteren en ze daar voor hun krankzinnige
plannen te werk te stellen, groeit het verzet in mei 1943.
Overal in het land verdwijnen bevolkingsregisters uit de gemeentehuizen, zodat de vijand
die niet meer kan raadplegen om mensen en hun adressen te vinden. Op een donkere regenachtige
avond bonzen enkele mannen bij Weerts op de deur. Ze hebben grote dozen
en pakken papier in zakken bij zich. Het blijkt dat ze het gehele bevolkingsregister van
Hellendoorn aan de zorgen van Weerts toevertrouwen en vragen hem dat te verbergen.
Even stil als ze gekomen zijn, vertrekken ze. Nu, dat is Weerts wel toevertrouwd. Alles
wordt deskundig ingepakt tegen bederf en dan wordt het plechtig begraven.
In 1944 beginnen de Geallieerden dag en nacht hun bombardementen boven Duitsland
op te voeren. Duitse jagers proberen de bommenwerpers bij de grens op te vangen en zo
spelen zich spectaculaire luchtgevechten af boven onze hoofden. Dat geeft de burger
moed.
Nadat de kalendercampagne is afgelopen, beginnen we ons ontzettend te vervelen. De
kranten zijn niet om te lezen! Daarom maak ik zelf een krant met berichten van de Engelse
zender en ook met plaatselijk nieuws. Met een grote kop: De Heer A. Weerts benoemd tot
burgemeester van Hardenberg. Daaronder een levensbeschrijving. Voor de familie
Weerts is dat wel leuk, maar hoe goed en prettig het bij hen ook is, dat binnenzitten wordt
voor ons een obsessie. Weerts besluit om met ons naar Vroomshoop te gaan waar
misschien plaats voor ons is.
Inderdaad zijn daar mogelijkheden, maar als we weer thuis zijn, zegt Weerts: 'Jongens, de
oorlog zal niet zo lang meer duren. We zijn een keer met jullie begonnen en we willen
het
3

ook goed beëindigen. Ik ga proberen hier in de buurt een paar plaatsen voor jullie te vinden.
Dan kan ik jullie altijd met alles verzorgen'.
Wij blijven steeds een gevaar voor de familie Weerts. Ze zijn zo aan ons gehecht geraakt
dat ze dit willen riskeren. Dus beginnen we alvast maar te werken bij Weerts. Intussen
komt een stroom van onderduikers zich melden bij de boeren: studenten, verzetsmensen
die gezocht worden en de benen moesten nemen, mensen die opgeroepen werden om in
Duitsland te werken. Daar konden een paar niet zo Joods uitziende jongens wel tussendoor
lopen. Weerts koopt een paar werkjasjes voor ons. Op een dag komt een niet zo
snuggere aardappelcontroleur, met wie we aan de praat raken. Het is een lust zo maar
met iemand te kunnen praten.
'Jullie hebben geen knopen aan je jasjes' lacht hij. Ik kijk eens naar mijn jasje en zeg dan:
'Inderdaad, knoopsgaten waren nog wel te krijgen, maar knopen niet. Ja man, zo zie je
maar, vandaag de dag kun je niets meer kopen'.
We werken nog enkele dagen bij Weerts. Dan brengt hij ons naar onze nieuwe adressen,
twee boerenhofsteden die vlak bij elkaar liggen. Jo komt bij boer Hamhuis en ik kom bij
boer Nijland.
De boerderij van Nijland
Het gezin Nijland bestaat uit vier personen, man, vrouw, zoontje Derk Jan, die vier jaar
oud is, en zijn zusje Henny van één jaar.
Weerts heeft gezegd dat we studenten zijn. Ik kom uit Groningen en Jo komt uit Enschede.
We zitten gezellig te praten in de huiskamer. Nijland kwalificeert zich als een beste kerel,
maar die niet mak is als ze hem bedonderen. Ik weet dus waar ik aan toe ben en dat belooft
veel goeds, want ze mogen niet gewaar worden dat ik een Jood ben. Vrouw Nijland
zegt dat haar ouders niet mogen weten dat ze een onderduiker hebben, omdat ze zo vreselijk
bang zijn. Ze wonen in Radewijk en ze zullen zo nu en dan op bezoek komen. Nadat
ze aan het werk zijn gegaan, kijk ik de kamer eens rond. Op de kast staan familiefoto's.
4

Ik herken haar ouders, broers en zusters. Dat is het gezin van timmerman Woertel, een
goede klant van ons. Als ze me zien, zullen ze mij zeker herkennen. Ik ben al gauw
ingeleefd in het gezin Nijland. Het is hard werken op het land, van 's morgens vroeg tot 's
avonds laat, maar met een lange middagpauze waarin ik heerlijk slaap, 's Avonds zoeken
Jo en ik elkaar op en gaan dan vaak naar Weerts. We slapen 's nachts in een hooiberg.
De nachten worden steeds minder koud.
Op een goede morgen worden we gewekt door iemand die ons staat te roepen. We schrikken
op en speuren voorzichtig of er onraad is. Maar dan zien we George, de Joodse 'volontair'
bij Weerts. Met een stralend gezicht zegt hij: 'Ze zijn geland!' 'Wie?'
'Ze zijn geland in Normandië, de Geallieerden!'
Eindelijk is daar dan de invasie waar we zo lang naar uitgekeken hebben. Het leven krijgt
op die zesde juni 1944 een geheel ander aanzien.
Er komen steeds familieleden bij Nijland op bezoek. Op een goede zondagmorgen als we
lekker om de potkachel zitten, gaat de deur open. Vrouw Nijland zegt: 'Wat een verrassing
dat je op visite komt, Johanna. 'Ik schrik maar weet het goed te verbergen. Dat is een
dochter van Woertel uit Radewijk! Ze kijkt me onderzoekend aan en als ik mijn schuilnaam
noem, Johan Kanmans, zegt haar dat niets.

De volgende dag gaat het gesprek over Joden. Nijland zegt in de loop van dat gesprek: 'Ik
geleuve dat er hier nog iene stiet te kiek'n!'
Ik praat er vlug overheen, maar besluit om 's avonds naar Weerts te gaan en dit met hem
te bespreken. Ik stel hem voor dat ik Nijland de waarheid vertel. De volgende morgen onder
het eten breng ik de zaak weer te berde: 'Hoor eens Nijland, toen we hier gisteren over
Joden zaten te praten, zei je dat je dacht dat er hier ook iene zat te kiek'n. Wat bedoelde je
daarmee? Nijland kroop in zijn schulp en zei dat hij daar niets bijzonders mee bedoeld
had.
'Nu Nijland, je had gelijk, ik ben een Jood', zeg ik dan.
De beide echtelieden kijken elkaar aan.
'Zie je nu wel', zegt vrouw Nijland, 'mien zuster zee ie hadden zo vreselijk leken op 'n zeune
van Kan uut Coevern'. 'Uw zuster had gelijk. Ik ben een zoon van Kan'.
In grote spanning wacht ik af wat er nu komen zal. Moet ik weg of mag ik blijven? Voelt
Nijland zich beet genomen?
Maar er gebeurt niets. Moeder kijkt wel wat angstig, maar vader Nijland is resoluut en zegt:
'We jagen Johan de dood niet in! Geen sprake van!'
Dan is het weer stil en gaat de maaltijd gewoon door. Ik vertel hen over mijn familieomstandigheden
en over mijn lotgevallen tot nu toe. Ze luisteren geboeid.
Chris Hoefsloot maakte deze
foto tijdens de oorlog bij de familie
Nijland. Opa en oma
Woertel uit Radewijk waren
ook gekomen. Van links naar
rechts zien we: Izak Kan, Jan
Woertel, de timmerman uit
Radewijk, de vader van Aaltien,
die naast hem staat met
haar kleine Hennie. Dan volgt
Geert Nijland, de man van
Aaltien. Voor hem staat hun
zoontje Derk Jan. Op de achtergrond
zien we een oude
tante. Geheel rechts staat Oma
Woertel.
De dagen rijgen zich aaneen tot
maanden. Jo gaat weer naar Weerts terug. Op de zondagen zien we elkaar. Op een van
die zondagen staan er veel flessen wijn op tafel en ook Franse likeur.
Bij hun terugtocht uit Frankrijk met hun busje hebben de Duitsers alles geroofd wat ze
maar mee konden nemen. In Hardenberg staat dat busje, boordevol met drank, lingerie en
andere begeerlijke zaken. De verzetsmensen waren er als de kippen bij om dat busje in te
pikken, vooral om de indruk die het verdwijnen van het voertuig zou maken. Om een uur of
tien 's avonds komen ze ermee bij Weerts. Ze willen de bus 'in onze schuur' zetten. Maar
de schuurdeuren zijn niet hoog genoeg voor de bus en dus gaan ze ermee verder, na een
deel van de lading achtergelaten te hebben.
6

Enkele uren later komen Duitsers met veel lawaai aanzetten en schreeuwen luid dat er
opengedaan moet worden. Weerts, voor geen klein geruchtje vervaard, weet precies hoe
je die lui moet aanpakken en schreeuwt terug wat dat te betekenen heeft.
Ze binden in en vragen of er een busje geweest is. Met grote tegenwoordigheid van geest
antwoordt Weerts: 'Jawohl'. Als ze vragen waar het voertuig dan gebleven is, stuurt hij hen
de verkeerde kant uit in de richting van Almelo.
Onderweg hebben de Duitsers twee boerenzoons die niets met de zaak te maken hebben
opgepakt en meegenomen. Op verzoek van de beide families gaat Weerts naar de
Sicherheitsdienst om te proberen met zijn goede kennis van de Duitse taal de jongens vrij
te krijgen.
Het hoofd van de S.D. is ook van boerenafkomst en al gauw hebben ze een goed gesprek
met elkaar. Wat niemand had durven hopen geschiedt: Weerts komt 's avonds met de
twee jongens weer thuis. Enkele maanden later leent hij van dezelfde S.D.-ers een fiets en
gebruikt die om ondergrondse werkers in Almelo te bezoeken en het illegale blad Trouw,
dat vanuit Bergentheim en Kloosterhaar verspreid wordt, weg te brengen.
Ik heb intussen nieuwe vrienden gekregen bij de buren van Nijland: Jan Hendrik en Albert
Jan Boerman. We bomen honderd uit over alles en nog wat, maar altijd komt het gesprek
weer terug op de oorlog. Joden kennen ze eigenlijk niet blijkt uit onze gesprekken. Albert
Jan heeft in de winkel van Geert Arends in Bruchterveld gewerkt. Daar kwam altijd een
Jood, een zekere Kan uit Coevorden. Hun moeder zegt dat ze wel een onderduiker in huis
durft te hebben, maar zeker geen Jood. Dat vindt ze te riskant. Als er een aardappelcontroleur
komt die Schonewille kent, geven we hem de groeten mee en vragen of hij ons
eens komt opzoeken. Als ik 's avonds op 20 juli 1944 bij Weerts kom, blijkt dat Schonewille
is gekomen. Hij brengt het bittere bericht dat Dajo en Herman zijn gepakt. Dat is moeilijk te
verwerken.
Foto van 6 augustus 1944 op
de boerderij van Weerts, op
de voorgrond de 'volontair'
George (F.L. Meijler).
Daarachter Albertus (Bats)
Drenthen, de schoonzoon van
Weerts en bedrijfsleider op de
boerderij (is inmiddels overleden).
Op 26 augustus help ik bij Weerts koolzaad oogsten. Daar zijn veel mensen bij nodig. Als
we 's middags thuis komen, brengt Radio Oranje groot nieuws: 'Parijs is vrij!' Door de luidspreker
klinken de vreugdeklanken van de Parijzenaars tot ons door.
7

Op 4 september wordt Brussel
bevrijd. Als het gerucht komt dat
de geallieerde troepen al in Breda
zijn, vluchten duizenden collaborateurs
naar Duitsland op Dolle
Dinsdag, 5 september. De bevrijding
komt voor ons helaas nog
niet.
Als we tegen Kerstmis op een
avond rondom de warme kachel
zitten, staan opeens twee Duitse
soldaten voor onze neus. Ik kan zo
gauw niet meer weg komen. Het
zijn jongens van zo'n jaar of
zestien die in een laatste wanhoopspoging
van Hitler zijn opgeroepen. Ze zijn net zulke slachtoffers als wij. Ze hebben
het over 'Neue Waffen', die Hitler beloofd heeft in te zetten, wanneer wij voorzichtig laten
merken dat we twijfelen aan een Duitse overwinning.
Bij de bevrijding van Zutphen zijn later honderden van deze kinderen om het leven gekomen.
Op een zondag komen Geert en Anna uit Coevorden bij Weerts op bezoek. Ze vertellen
dat onze neef Sally met nog anderen die in de oudijzer branche werkten, in Westerbork
zijn vrijgelaten. Wij willen ons met hen in verbinding stellen, maar Weerts vindt dit te gevaarlijk.
Helaas heeft Sally deze unieke gelegenheid om onder te duiken voorbij laten
gaan.
April komt in het land. Die dagen gaan als in een roes voorbij. Op 6 april wordt Hardenberg
bevrijd, een dag later Heemse.
Aan Albert Jan van de buren laat ik een foto zien en zeg: 'Kijk, dat is mijn vader, bekijk die
foto goed en zeg me dan wie of wat ik ben'.
Na heel lang en aandachtig turen reikt hij mij de hand en zegt: 'Gefeliciteerd Johan, je bent
een Jood'.
Met alle blijdschap en vreugde over de bevrijding is er toch iets waar we als een berg tegen
opzien: terug te moeten naar Coevorden.
Jo bezit er nog een huis, maar een tehuis is het niet meer. Geert Wolbers zal ons komen
halen. Hij is bij de Binnenlandse Strijdkrachten en moet met een auto naar het vliegveld
Twente om wapens te halen. Ik ga langs de weg staan om te zien of hij er al aan zal komen.
Er is veel militair verkeer. Een motorordonans roept mij in het voorbijrijden toe: 'Is de
weg naar Coevorden vrij?' Meteen stopt hij al en zegt: 'Ik ken jou'.
'En ik ken jou', krijgt hij ten antwoord, 'Jij bent toch in 1940 vanuit Duinkerken met het
Engelse expeditieleger overgestoken naar Engeland met nog een andere soldaat uit
Coevorden'. En nu staat Tabbert, want zo heet hij, voor me. Hij vraagt of ik niet met hem
mee wil rijden naar Coevorden. Ik dank hem voor het aanbod, maar zonder Jo ga ik natuurlijk
niet weg. Als Geert Wolbers niet komt opdagen, stappen we, na een paar dagen
wachten op de fiets.
8

We rijden door Hardenberg en Gramsbergen en dan doemt in de verte de oude veste
Coevorden op. We houden stil bij een brug en zien de plaats waar we eens gelukkig geweest
zijn.
Wie en wat zullen we er terug vinden?
Als we de gehavende Bentheimerstraat inslaan, ontstaat er een soort oploopje om ons
heen. De toegestroomde mensen herkennen ons. We zijn de eerste Joden die terugkeren.
Het is middagtijd. Iemand die vroeger pro-NSB geweest is schreeuwt ons toe: 'Een bordje
soep meeëten?' Ik sla het aanbod beleefd, maar beslist af.
Dan staan we voor het huis van Jo in de Bentheimerstraat. In de winkel staat iemand van
de Binnenlandse Strijdkrachten die ons niet kent en ons met zijn geweer tegenhoudt, totdat
er iemand komt die hem zegt dat hier de eigenaar van het huis staat. De N.S.B.-ers die
in het huis wonen, worden nu snel afgevoerd. Boven in de slaapkamer hangen nog grote
portretten van Hilter en Mussert. We gooien die door het open raam naar buiten, waar ze
kletterend op straat uiteenspatten. Door de familie Louis van Coeverden in de Friese
straat worden we met veel liefde opgevangen. Hij is gehuwd met een niet-joodse vrouw
en was enkele keren in Westerbork geweest. Hij had zelfs al op transport gestaan, maar
zijn vrouw heeft alles in het werk gesteld om hem vrij te krijgen, hetgeen als door een wonder
is gelukt.
In Westerbork blijken ook nog de gebroeders Van Coeverden te zijn. Zij moesten werken
bij de aanleg van een spoorlijn. Dat is alles wat er van de 220 man uit het kamp Linde is
overgebleven.
We horen ook hoe politiemensen, onder aanvoering van de verfoeide Karper en Deij alles
in het werk gesteld hebben om Joden in handen te krijgen in de nacht van de deportatie te
Coevorden.
Het echtpaar Van der Vecht uit de Sallandsestraat probeerde nog te vluchten. Mevrouw
Van der Vecht werd achterhaald. Zodoende moest hij zijn laatste levensjaren alleen slijten.
Ik herinner mij dat ik indertijd mijn fiets moest inleveren. De mensenjager Karper zei
op barse toon: 'Zat er geen pakjesdrager op?' 'Neen', kreeg hij ten antwoord.
Wat kon het hem ook eigenlijk schelen? Maar waarschijnlijk hebben
48 de Duitsers de oorlog verloren, omdat ik mijn bagagedrager niet heb
ingeleverd! Het is de taak van de politie om onschuldige burgers
tegen misdadigers, dieven en moordenaars te beschermen. In Coevorden hebben ze de
Joden aan de duivel uitgeleverd. Voor het Hoogste Gerecht zullen zij zeker niet vrij
uitgaan. Een posthuum eresaluut aan fotograaf Sanders die in de nacht van de
deportatie de hele Bentheimerstraat bij elkaar heeft geschreeuwd. Iedereen moest
weten welk een schanddaad hier werd bedreven!
Langzamerhand duiken er in de buurt wat Joden op. Een familie uit Hoogeveen komt een
tijdje inwonen. Dan verschijnt mevrouw Zilverberg, daarna onze vriend Mau van Zuiden. In
die dagen brengt de post een formulier voor mevrouw Zilverberg met het bericht dat
Herman ziek ligt in het zuiden van het land. Als ze dit leest, barst ze in een erbarmelijk
snikken uit. 'Ze schrijven niets over Dajo, dan is hij vast dood!' zegt ze telkens. Dit blijkt
maar al te waar. Onze vriend Schonewille rijdt met haar naar het zuiden om Herman te
halen. De volgende morgen komen ze terug. Met ontzetting zien we de aankomst. Het
skelet dat uit de auto gedragen wordt, is dat van onze vriend Herman waarvan we in 1942
afscheid genomen hebben in Hoogeveen? Wat een misdaad tegenover de mensheid.
9

Dajo is op 5 maart in Dachau aan vlektyphus gestorven. Een maand voor de bevrijding!
Als we een paar weken thuis zijn, krijgen we van de griffie te Almelo een aanslag van de
inkomstenbelasting over de jaren 1942, '43 en '44. Het stormt in ons binnenste, woede en
vervloeking.
Hoe heeft iemand zoiets durven doen tegenover mensen die van alles beroofd zijn? We
sturen de formulieren terug en horen er nooit meer iets van.
Bij Anna en Geert Wolbers op Poppenhare vinden we een liefderijk tehuis. Ze helpen ons
met alles. Een voortzetting van wat we bij Weerts hebben ondervonden. Ze hebben ook
kinderen in huis van N.S.B.-ers die gevangen zitten, met wie we al gauw goede maatjes
zijn. Als we op een dag door Coevorden sjouwen, komen we op de markt. In een café zetelt
het hoofdkwartier van de Binnenlandse Strijdkrachten. Hier worden N.S.B.-ers,
halffascisten en meelopers verhoord. Ze staan buiten op hun lot te wachten temidden van
een grote menigte. Als ik ook blijf kijken, komen direct een paar van dit soort op mij af. Ze
willen een goede indruk maken door zich op te houden met Joden. Ik, die nergens van
weet, wordt door andere mensen gewaarschuwd. 'Pas op, dat zijn verdachten die hier
wachten om verhoord te worden!' Ik maak me snel uit de voeten.
We moeten opnieuw beginnen. Jo opent z'n winkel weer en ik doe ook wat zaken, maar ik
kan niet meer wennen in dit stadje waar zoveel is gebeurd en waar ik zoveel verloren heb.
Overal kijken de huizen waarin Joden gewoond hebben mij aan. Het is alsof ze vragen:
'Weet jij ook waar mijn vroegere bewoners gebleven zijn?' Ik ontvang een brief van het
Rode Kruis waarin staat dat mijn ouders zijn omgekomen...vergast in Birkenau in oktober
1942. Maar ik ontvang ook brieven uit Palestina, van mijn zuster. Ze schrijft dat ze getrouwd
is en drie kinderen heeft. Dat alles doet mij besluiten om Coevorden en Nederland
te verlaten. Ik wil naar Palestina en neem de nodige stappen om daar te komen. In het
najaar vertrek ik naar Deventer naar een tehuis voor Palestina-pioniers. Hier woon ik met
andere ex-onderduikers en overlevenden uit de concentratiekampen. We werken allen
bij boeren in de omtrek. Ik krijg werk bij een boer in Twello, 's Avonds leren we
Hebreeuws. Het is er fijn en gezellig, ik leef er helemaal weer op. Dan komt in april de
grote dag waarop de reis naar Palestina begint, illegaal, want de Engelsen die het
mandaat over Palestina beheren, houden de grenzen potdicht. Er komen legerauto's van
de Joodse Brigade die ons meenemen naar het zuiden. Het wordt een rit door de nacht
waaraan geen eind schijnt te komen. Maar bij het eerste morgenlicht zien we een rivier en
gaan een grote brug over. Het is de Seine, we rijden Parijs binnen. Is het een droom of
werkelijkheid?
Hoe lang is het geleden dat we door de radio hoorden: 'Parijs, Parijs is vrij?' Op
het Gare de Lyon worden we op de trein gezet naar Marseille. We installeren
ons zo goed mogelijk en slapen al gauw in.
Als we de ogen opendoen en naar buiten kijken, zien we dat het landschap volkomen anders
is dan we gewend zijn. Het is exotischer, dorpen, huizen, platanen, cipressen, andere
naaldbomen schuiven voorbij. En dan doemt eindelijk Marseille op, afstekend tegen het
blauw van de Middellandse zee. Hier brengt men ons onder in een kamp voor ontheemden,
maar na enkele dagen moeten we met de trein weer verder, naar de stad Pau. Het is
een lange reis die de gehele nacht duurt. We slapen gauw in, maar schrikken af en toe
wakker als de trein stilhoudt bij een station en conducteurs plaatsnamen roepen:
'Montpellier, Montpellier, Narbonne, Narbonne'. Wij gaan naar Pau.
10

Als we
daar aankomen, genieten we van het prachtige uitzicht op de Pyreneeën. In Pau worden
we afgehaald en naar een piepklein dorpje in de bergen gebracht, Vieille Segure. Er zit al
een grote Hollandse groep. Daar verblijven we drie maanden en hebben er een
fantastische vakantie, 's Morgens werken we op het land en 's middags maken we tochten
in de omgeving.
We maken een dagtocht naar Lourdes en liften naar Biarritz aan de Atlantische kust Wie
had een jaar geleden daarvan durven dromen?, maar in juni komt een eind aan die droom
We moeten terug met de trein naar Marseille. ln La Ciotat, een klein haventje, ligt een
schip, dat ook wel in de haven van Coevorden kon liggen
Het meet 600 ton. Achthonderd mannen en vrouwen worden er ingepakt als haringen in
een ton. Wanneer er werkelijk geen kip meer bij kan, vertrekt de boot met Haifa als bestemming.
De haven van La Ciotat waar
scheepsbouw is
Dertien dagen en nachten
duurt de verschrikkelijke reis tot we voor Haifa door een Britse
kruiser opgevangen worden. Twee dagen verkeren we in onzekerheid over ons
lot.
Zal men ons binnenlaten of worden we verder gedeporteerd?
Het blijkt Cyprus te worden.
We zijn de eersten die hier aankomen. Bij Famagusta is een kamp ingericht maar alles is
nog erg primitief. Drie maanden van niets doen en verveling gaan voorbij. Er komen
steeds meer boten, steeds meer Joden en steeds meer kampen De Engelsen weten er
geen raad mee. Begin november worden we met een normaal schip naar Haifa
gebracht Hier zag ik na acht jaar mijn zuster terug en na 2000 jaar was ik weer thuis
Izak Kan woont in Dovrat
1. A
l
s
haringen in een ton naar het
land der vaderen
2. De haven van Haifa
11

Izak Kan leeft en werkt
in een kibboets. Hier
zien we hem met zijn
vrouw Mirjam en hun
drie kinderen.
De banden bleven.
Izak en zijn vrouw
Mirjam kwamen naar
Nederland en bezochten
moeder Aaltje Nijland.
Na het overlijden
van haar man leeft ze
nog steeds op de
boerderij aan de Breeslootdijk
met haar
zoon Derk Jan.
Hennie trouwde met
Jan Johan Altena. Zij
bezocht de familie
Kan in Israël.
12

De "Oald-Ni'jS"-Courant
Erwin Wolbink, Dinah Hesselink-Zweers
In deze nieuwe rubriek willen we plaats bieden aan wetenswaardigheden of 'geheimen'
omtrent verschillende Hardenbergse families. De verkregen informatie zal als krantenartikel
gepubliceerd worden. Dit eerste artikel hebben wij als aanzet daartoe geschreven. Het
betreft de familie Lenters uit Heemse. In de "Oald-Ni'js"-courant van maandag 30 april
1832 zou dan het volgende gedrukt kunnen zijn:
"Zo wij vernaamen heeft er in de nacht van donderdag op vrijdag jongstleden een insluiping
plaatsgehad in de woning van Albert Lenters, staand aan den zogenaamden Haare
boven aan den Sytzama's-dijk op de weg langs Collendoorn naar Coevorden. Direct al bij
't ontwaaken bemerkte men den waarlijk brutalen daad. De dieven hadden uit een in de zijkamer
geplaatste kast onderscheidene kledingstukken van hem en zijn vrouwe Lammegien
Bouwhuis gestoolen. Reeds om acht uur dien morgen maakte Albert Lenters melding
van deze diefstal bij den burgemeester Antoni van Riemsdijk, welke meteen een procesverbaal
opstelde. Albert Lenters verklaarde dat de dieven, door welke dit feit gepleegd is,
in de voorzeide kamer van zijn woonhuis moeten zijn gekomen door een in hetzelve aanwezig
vengster- en glasraam, hetwelk daartoe zeer behendig moeten hebben weten te
openen. Ongeveer ten 1 uur hebben hij en zijne huisvrouwe hunnen te huis zijnden hond
buitengewoon hooren blaffen, waarop hij nog opgestaan en naar buitengegaan was, echter
niets hadde ontdekt. Bij 't ontwaken werd den diefstal bemerkt en na eigene mening
zou 't gepleegd zijn door een drie of vier persoonen, waarvan derzelver voetstappen van
en naar zijne behuizinge in het zand heeft kunnen naspooren als zijnde gekomen van-, en
teruggekeerd naar de zijde van Collendoorn.
Wij hebben gemeend een staat van de ontvreemde klederen in deze courant op te moeten
nemen, in de hoop het gezin Lenters alzo van dienst te kunnen zijn bij 't terugvinden van
hun toebehooren.
Gestolen is 't volgende: een blaauwe lakensche mans-jas (met dito duffel gevoerd), een
donker bruine lakensche mans-rok, een manchestersche dito, een blaauwe linnene gedrukte
mans-borstrok (in de rug met bombazijde en in de mouwen met linnen gevoerd),
een roode zijdene halsdoek, een zwarte dito, twee bonte katoene halsdoeken, een roode
dito, een witte gebloemde neteldoeksche omslagdoek, drie effene dito, een zwarte kalminkene
vrouwen-rok, een blaauwe dito, een blaauwe wollene voorschoot, een zwarte dito,
een geel bont katoenen vrouwen-jak, een rood bont dito, een zwarte munsgreinene boezelaar,
een vriesch-bonte dito, een zwart saaijen-regenkleed, een linnen mans-hemd
(zonder merk), een vrouwen dito (meede zonder merk, mitsgaders ook nog drie kinderhembden,
ook zonder merk), een blaauw wollene kinder-voorschoot, drie linnen kussensloopen
met kant (zonder merk), een paar linnen bedlakens (meede zonder merk), een
kerkboek met zilverene kreppen (gemerkt L.B. van Lammegien Bouwhuis) en een zwart
fluwelen halsbandje met een gouden slotjen met knopjes, waarvan het middelste gedeukt
(zonder merk)".
De diefstal zal zonder twijfel te maken hebben met de grote toename van vreemdelingen
in onze gemeente, veelal afkomstig uit 't koninkrijk Hannover en Friesland. Velen van u
zullen zich kunnen herinneren wat de weduwe van Lambert Kolkman enige tijd geleden is
13

overkomen. Op klaarlichte dag werden haar langwerpige zilveren schoengespen met ijzeren
beugels en tongen gestolen. De schoenen had ze zolang bij de weduwe Wolbink in
Lutten onder de kleerkast neergezet toen ze aardappelen ging steken. Hoewel er van de
dieven een duidelijk signalement kon worden gegeven, zijn ze tot op heden nooit gevonden.
Met de komst van vreemde handelaren in negotie, scharenslijpers, baardscheerders,
scheepsjagers enz. neemt hier ook de diefstal hand over hand toe. De kolonie van weldadigheid
op de Ommerschans herbergt ook allerlei pluimage dat rovend en stelend door
onze contreien trekt.
Behalve diefstal van kleeren en vleesch vinden hier regelmatig baldadigheden plaats.
Onlangs werd de hand- of wegwijzer staande aan de zogenaamde Sijtzama-Dijk op ene
verregaande wijze geschonden. De gemeente looft een premie van 10 ducaten uit aan degene
die de dader of de daders van dit feit aan de Heer Schout zullen komen aangeven.
De naam van de aanbrenger zal geheim blijven. Ook zal deze vernieling morgen vanaf de
kansel te Hardenberg en Heemse worden afgelezen en aan het gemeentehuis worden
aangeplakt.
Onze veldwachter heeft het er maar druk mee! Door de hele
gemeente moet hij zijn werk uitoefenen. Van Sibculo tot
Slagharen, van Diffelen tot Radewijk. Het is dan ook niet vreemd
dat onze diender niet alle boeven kan vangen. Wij vragen u zelf
waakzaam te zijn en uw ramen en deuren bij afwezigheid te
sluiten. Het aanstellen van een extra veld- of stadswacht is ons inziens
geen overbodige luxe.
Albert Lenters is vrij kort na de diefstal overleden. Aangezien de
familie Lenters in grote getale in deze gemeente voorkomt, volgt
nu een genealogie van hem en zijn drie broers.
14

Als vader Jan Nijkamp begin 1811 is overleden, zien we dat zijn weduwe Aaltjen
Kampman aan het eind van dat jaar bij de verplichte naamsaanneming voor haar en haar
vier zonen de achternaam Lenters aanneemt.
We hebben getracht alle mannelijke nazaten van Jan Nijkamp voor u op een rijtje te zetten, door bovenstaande
naamsaanneming worden deze allen Lenters genoemd.
I.1 Jan Hendriks Nijkamp, geboren rond 1762 te Heemserveen, landbouwer, overleden op 21-01-
1811 te Heemserveen.
Gehuwd met Aaltjen Jansen Kampman (I.2), dochter van Jan Kampman en Jennegien
Hesselink. Uit dit huwelijk:
1. Hendrik Lenters, geboren te Heemse (zie 11.1).
2. Jan Lenters, geboren te Heemse (zie II.3).
3. Jannes Lenters, geboren op 18-01-1793 te Heemse (zie II.5).
4. Albert Lenters, geboren op 10-03-1795 te Heemse, op erve Nijkamps (zie II.7).
II.1 Hendrik Lenters, geboren te Heemse, gedoopt op 01-10-1786 te Heemse, landbouwer, overleden
op 19-02-1873 te Heemserveen op 86-jarige leeftijd.
Signalement. Lengte: 1 el en 610 streepen, aangezigt: langwerpig, voorhoofd: smal, oogen: blaauw, neus:
klein, mond: ordinair, kin: spits, haar: bruin, wenkbraauwen: licht bruin, merkbare teekenen: geene.
15

Overlijdensakte van Aaltjen Kampman, vroeger Jansen, weduwe van Jan Lenters, vroeger Nijkamp.
Ze overleed te Heemserveen op 24 februari 1830.
Gehuwd op 16-04-1824 te Ambt Hardenberg met Jennigien Gerrits (II.2), dochter van Evert
Gerrits en Swaantje Bolks. Uit dit huwelijk:
1. Jan Lenters, geboren op 01 -12-1825 te Heemserveen (zie III.1).
2. Evertjen Lenters (III.4), geboren op 15-09-1828 te Heemse, overleden op
10-12-1916 te Heemserveen op 88-jarige leeftijd. Gehuwd op 30-04-1852
te Ambt Hardenberg met Gerrit Jan Odink (III.3).
3. Aaltjen Lenters (Hl.6), geboren op 18-02-1831 te Heemse,
overleden op 10-08-1907 te Baalder op 76-jarige leeftijd.
Gehuwd op 18-04-1856 te Ambt Hardenberg met Jan Geugies (III.5).
4. Hermina Lenters (III.7), geboren op 02-12-1834 te Heemse,
overleden op 17-03-1852 te Heemserveen op 17-jarige leeftijd,
begraven op 24-03-1852 te Heemse.
5. Albert Lenters, geboren op 24-10-1837 te Heemse (zie III.8).
II.3 Jan Lenters, geboren te Heemse, gedoopt op 07-02-1790 te Heemse, landbouwer, overleden op
02-01-1859 te Heemserveen op 68-jarige leeftijd.
Gehuwd op 27-10-1821 te Ambt Hardenberg met Lubberta Slotman (II.4), dochter van Roelof
Jansen Slotman en Gerritdina Gerritsen. Uit dit huwelijk:
1. Johanna Lenters (III.11), geboren op 12-12-1821 te Heemse, overleden
op 21-12-1846 te Heemserveen op 25-jarige leeftijd. Gehuwd op 10-02-
1844 te Ambt Hardenberg met Albert Stoeten (lll.10).
2. Gerritdina Lenters (lll.12), geboren op 06-04-1828 te Heemserveen,
overleden op 04-03-1863 te Heemserveen op 34-jarige leeftijd. Gehuwd
op 19-05-1848 te Ambt Hardenberg met Albert Stoeten (lll.10).
16

Stephanoten
Mededelingen van het bestuur en werkgroepen
Bijlage Rondom den Herdenbergh april 1998
Nr. 10
Van de bestuurstafel
Geachte leden, beste mensen,
Het nieuwe jaar is al weer drie maanden op weg.
Inmiddels is als werknaam waaronder beide organisaties
werken gekozen voor 'HistorieKamer Hardenberg'.
De studiezaal raakt steeds beter bekend, vooral
bij genealogen en scholieren. Dit is een goede
ontwikkeling en wij hopen dat dit in de toekomst zal
blijven.
Verenigingsiokaliteit
Het verenigingslokaal in de HistorieKamer Hardenberg
is geopend: maandag-, dinsdag-, donderdagen
vrijdagmorgen van 9.00 uur tot 12.00 uur. De 1e
zaterdag van de maand van 10.00 uur tot 13.00 uur.
Op afspraak. Telefoon: 0523-265624.
Indië-tentoonstelling
Van het bestuur Stichting Indië monument ontvingen
wij de volgende brief:
Geacht bestuur,
Als voorzitter van Expositiecommissie binnen het
bestuur "Indië monument" voel ik mij geroepen om in
uw uitgave Rondom den Herdenbergh u te bedanken
voor al uw medewerking aan ons verleend. Wij
hebben in uw gebouw van 4 november 1997 tot 31
januari 1998 mogen vertoeven. Wij hopen dat mede
door onze expositie er wat meer bekendheid aan uw
cultuur historisch centrum werd en wordt gegeven.
Vergeef mij, dat ik geen namen gebruik van vrouwen
en mannen die ons met koffie en thee hebben verrast.
Niet dat ik bang ben iemand te vergeten, maar
de toegemeten ruimte zou te klein zijn. Ik hoop dat u
onze samenwerking ook fijn vond. Met vriendelijke
groet. D-J. Telman.
Aktiviteiten seizoen 1997-1998
Dinsdag 21 april 1998 Jaarvergadering. De
Schakel Hardenberg
Aaanvang 19.30 uur, voor verdere mededelingen hierover
zie uitnodiging in dit nummer. Piet Abbringh, wie
kent hem niet van radio en televisie met zijn bekende
heemkunde programma's, komt op deze avond
vertellen van feesten het jaar door. Hij doet dit op zijn
bekende humoristische wijze. Komen dus!!!!!
Zaterdag 13 juni 1998
Zomerexcursie naar Anholt en 's-Heerenberg.
De Wasserburg Anholt, is een van de grootste kastelen
die geheel door water zijn omgeven in deze streek.
Het oudste gedeelte stamt uit de 12e eeuw, in latere
eeuwen verder uitgebreid. Tussen 1954 en 1994 is het
gerestaureerd. Wij krigen een rondleiding door het
kasteel en kunnen op eigen gelegenheid de
kasteeltuinen bezoeken. Na de middag bezoeken we
het kasteel Huis Bergh en worden deskundig
rondgeleid. Ook kunnen we de tentoonstelling 'Tussen
Spanje en Oranje' over de tachtigjarige oorlog en de
vrede van Munster in kasteel bezoeken. Kasteel Huis
Bergh is ook een zogenaamd waterslot, de
belangrijkste delen die nu nog bestaan stammen uit de
14e, 15e en 17e eeuw. In 1912 werd het Huis Bergh
aangekocht door J.H. van Heek, die het geheel
restaureerde en het inbracht in de Stichting Huis
Bergh.
Het programma ziet er als volgt uit: 08.00 uur vertrek
vanaf het Stephanusplein 09.30 uur koffie-pauze,
ergens in de kastelen-rijk Achterhoek
11.00 uur rondleiding kasteel Anholt (net over de
grens)
12.00 uur bezichtiging kasteeltuinen Anholt, niet in
groepsverband. 13.30 uur vertrek naar Huis Bergh.

14.00 uur aankomst in kasteel Huis Bergh, met gelegenheid
tot consumpties.
14.30 uur rondleiding kasteel Huis Bergh, ook hier
een kunstcollectie.
15.30 uur Tussen Spanje en Oranje een tentoonstelling
in Huis Bergh, niet in groepsverband. 17.00 uur
vertrek naar Hardenberg 19.00 uur terug op het
Stepahunusplein. De kosten bedragen f. 48,-- per
persoon, consumpties op eigen initiatief en voor eigen
rekening. Het maximum aantal deelnemers bedraagt
50 personen. Opgave bij de secretaris W.B.Meijer in
de Historie-Kamer Hardenberg telefoon 0523 -
265624 (bgg 0523 - 241249). De kosten voor de reis
kunt u voldoen in de bus. Opgeven houdt in dat u de
reis ook betaalt. Doe het snel!
Vrijwilligers
Voor de diverse werkgroepen van onze vereniging zijn
wij nog op zoek naar vrijwilligers. Hebt u tijd en wilt u
iets doen voor de vereniging neem eens contact op
met de secretaris.
Leden-administratle
Wilt u bij verhuizingen zo snel mogelijk uw nieuwe
adres doorgeven aan het secretariaat - Postbus 409,
7770 AK Hardenberg. Wij zorgen er dan voor dat u de
'Rondom den Herdenbergh' op het juiste adres
ontvangt. Het scheelt moeite en kosten.
Lidmaatschap
Het lidmaatschap wordt aangegaan voor een kalenderjaar.
Het wordt automatisch verlengd voor een
jaar, tenzij twee maanden voor het einde van het kalenderjaar
schriftelijk wordt opgezegd.
Aanwinsten
van NN. Twente, platteland en stedenband, Joh Buursink.
Hondsrug, heuvels en hunebedden, G.Kuipers.
Het Overijsselse volkskarakter, H.Drijfhout en
K.Jassies. Het Drentse volkskarakter, K. van der Kley.
Taal en volk van Twente, Dr.H.LBezoen. In
Bergentheim verzetten we Bergen, PB sep 1993. We
zien het zitten in Lutten/Oud-Lutten, PB sep 1992.
In Radewijk draait de molen door, PB 1997. Streektaal
van Gramsbergen in woorden en gezegden. De
stoomtram in Zuid-Oost Drenthe, A.E. van Bergen -
H.CIewits - S.Overbosch - H. Zandbergen. Hardenberg
en het regionaal-economisch beleid, januari
1972. Hardenberg 1965, een werkgelegenheid onderzoek,
ETIO. Korte documentatie van industriële
vestigingsfactoren in de gemeente Hardenberg, aug
1970. Herziening streekplan NO Overijssel, voorontwerp,
nov 1982. Intergemeentelijk structuurplan
Avereest, Gramsbergen en Hardenberg, ontwerp,
maart 1984. Gemeente Hardenberg, bijlagen bij de
begroting voor het dienstjaar 1984.
- Ab Goutbeek Dalfsen. Hooibergen in Oost-
Nederland, Ab Goutbeek en Dr.Everhard Jans.
- Van NN. Volksverhalen uit Overijssel, Adriaan Büter.
- Wavin. De geschiedenis van een idee. Watertorens in
Overijssel, H.Laarakkers. Ontwikkelingsplan voor de
landbouw in de gemeente Hardenberg, 1972.
- Jan en Jannie Woertel Radewijk. Drentse Volksalmanak
1966 -1967 -1971 t/m 1974 -1977 -1978 -
1981 t/m 1983.
- B.J.Boerrigter Sweikhuizen. Een aantal exemplaren
van overdrukken met als titel: De grens van de Graafschap
Bentheim bij de Striepe en de Balderhaar
(Duits en Nederlands)
- Familie Seinen Hardenberg Een groot aantal boekjes
en foto's en negatieven door Willem Seinen gemaakt.
- Mevrouw van Laar Hardenberg. Boek over de invoerregten
1877.
- Mevrouw T.Hoving Hardenberg. De vrouwelijke
handwerken voor school en huis 1902; De nuttige
handwerken 1911.
- Van diverse scholieren. Hun werkstukken over de
straat waarin zij wonen, industriegebied e.d.
Van veel personen hebben wij foto's gekregen waarvan
wij copieën hebben mogen maken. Alle gevers
hartelijk dank.
In memoriam
Mevrouw J.Hakkers-Schuurman, Bergentheim.
F.Herbert, Bergentheim.
Wij wensen de nabestaanden alle sterkte toe om dit
verlies te dragen.
In verband met de benodigde ruimte voor informatie
algemene ledenvergadering vermelden wij in de
volgende uitgave wat wij hebben aangeschaft en
het overzicht nieuwe leden.

HISTORISCHE VERENIGING HARDENBERG EN OMGEVING
UITNODIGING
Hardenberg, 20 maart 1998.
Geachte leden,
Hierbij hebben wij het genoegen u uit te nodigen voor de ledenvergadering op dinsdag 21 april I998.
De vergadering wordt gehouden in de grote zaal van de Schakel, Wilhelminaplein Hardenberg.
De aanvang is 19.30 uur!
Na afloop van de vergadering zal de heer R Abbringh, bekend van RTV Oost, vertellen over feesten het
jaar door. Hij doet dit op zijn bekende humoristische manier.
VRIJ HOUDEN DUS DIE AVOND!!!!
Agenda.
1. Opening.
2. Mededelingen en ingekomen stukken.
3. Notulen vorige vergadering, bijgaand.
4. Verslag secretaris, bijgaand.
5. Verslag penningmeester, bijgaand.
6. Verslagen werkgroepen, bijgaand.
7. Verslag kascontrolecommissie.
8. Benoeming lid kascontrolecommissie, aftredend is de heer S.Vasse.
9. Bestuursverkiezing.
Periodiek aftredend zijn mevrouw G.Jonkhans-Kampman en de heer L.Bruins, zij stellen zich
niet herkiesbaar voor een volgende periode. De heer G.Gerrits treedt af om persoonlijke
redenen. Eén van bovengenoemde bestuursleden was boventallig. Het bestuur stelt voor om
mevrouw G.Stoel-Sierink en de heer S.Vasse in genoemde vacatures te benoemen. Volgens
art 2 lid 7 van de statuten kunnen door de leden ook kandidaten gesteld worden. Deze
voordracht moet, gesteund door tenminste 5 leden en een verklaring van het willen toetreden
tot het bestuur van de kandidaat in geval van verkiezing, schriftelijk bij de secretaris worden
ingediend, uiterlijk op de dag van de verkiezing.
10. Rondvraag.
11. Sluiting.
Er volgt nu een korte pauze om de techniek voor de rest van de avond te installeren.
Let op!
De ledenvergadering begint al om 19.30 uur!
Na de pauze Piet Abbringh met
"feesten het hele jaar door"

Notulen Ledenvergadering 22 april 1997
gehouden in De Schakel te Hardenberg
01. Opening
De voorzitter heet iedereen welkom, zij is blij dat
zovelen zijn gekomen. 1996 is een jaar geweest
waarin wij wat te vieren hadden, namelijk het
121/2 jarig jubileum. Zij vond het jammer dat niet
de hele kerk vol was, diegenen die er niet
geweest zijn hebben iets gemist. Tijdens de
bijeenkomst in augustus 1996 heeft het bestuur
de heer C. Lina benoemd tot erelid, aangezien
dit een bevoegdheid is van de ledenvergadering,
brengt de voorzitter dit punt nu in de
vergadering. Met applaus wordt het voorstel
aangenomen. De heer Lina is nu officieel ERE
LID . 12 1/2 Jaar is de heer Lina redactielid en
hoofdredacteur geweest, nu is de heer Klaas
Oosterkamp dit en hij heeft met zijn vernieuwde
team de laatste twee nummers van Rondom den
Herdenbergh uitgebracht, dit lokt ook applaus
uit.
De Stichting Museum Oudheidkamer
Hardenberg (OKH) en de Historische Vereniging
Hardenberg en Omgeving (HV) zijn bezig een
samenwerkingsverband aan te gaan. Het bestuur
van beide organisaties bestaat nagenoeg uit
dezelfde personen. Belastingtechnisch is het
voordelig om de twee organisaties te laten
bestaan. Wel is het goed dat beide organisaties
met één naam naar buiten treden. De voorzitter
doet namens het bestuur het voorstel
'HistorieKamer Hardenberg'. De leden worden
uitgenodigd ook een naam te bedenken. Het
ledenblad Rondom den Herdenbergh blijft wel
zijn naam behouden.
De HV heeft inmiddels twee kamers in het
gebouw dat Oudheidkamer heet, dit gaat
natuurlijk wel ten koste van de expositieruimte.
Wij zijn bezig met de gemeente Hardenberg,
eigenaar van het pand, om het gebouw meer
dienstbaar te maken voor de huidige doelstelling
van de gebruikers, zolder erbij, kelder erbij,
maar dit heeft wel zijn gevolgen. Dit jaar (1997)
zal er een wisseltentoonstelling zijn genaamd
'Opmerkelijke doeken'. Het houdt wel in dat er
meer vrijwilligers moeten komen,
dat de werkgroepen uitgebreid moeten worden,
in principe is iedereen welkom.
02. Mededelingen en ingekomen stukken
Deze zijn er niet.
03. Notulen vorige vergadering
Deze notulen worden goedgekeurd.
04. Verslag secretaris
Over dit verslag zijn geen vragen, het verslag
was bijgevoegd.
05. Verslag penningmeester
Bij de staat van inkomsten.en uitgaven staat
een bedrag van ruim f. 19.000,-- voor de
Kadastrale Atlas, dit is een eenmalig iets omdat
de Atlas dit jaar verschenen is. De hoge post
voor de bibliotheek is inclusief
computersoftware. De inventaris op de balans is
inclusief apparatuur, hierop wordt fors
afgeschreven. Begroting: De hierop
voorkomende post subsidies is eenmalig omdat
de KCO ( Kunst en Cultuur Overijssel) kleine
instellingen wil steunen bij het aanschaffen van
apparatuur. In samenwerking met de OKH
kunnen wij zodoende voor f. 12.000,--
aanschaffen.
06. Verslag kascontrolecommissie
Deze commissie, bestaande uit de heren P
Timmers en S. Vasse, hebben de boeken
steekproefsgewijs gecontroleerd en stellen de
vergadering voor de penningmeester decharge
te verlenen. Aldus is geschied.
07. Benoeming lid kascontrolecommissie
De heer P Timmers is aftredend, hij wordt
namens de vereniging bedankt door de
voorzitter voor zijn werkzaamheden. In zijn
plaats wordt benoemd mevrouw Dina Smit,
Lisdodde 35 Hardenberg.
08. Bestuursverkiezing
De heer W.B. Meijer is periodiek aftredend en
herkiesbaar en zo geschied. De heer
J.B.Theisens is eveneens periodiek aftredend
en niet herkiesbaar. De heren J.Bruggers,
B.Feddes en B.Nieborg treden om persoonlijke

edenen af, zij en de heer Theisens worden
door de voorzitter bedankt voor de
werkzaamheden die zij voor de vereniging
gedaan hebben en zij laat dit vergezeld gaan
van een waardebon en bloemen. Als nieuwe
bestuursleden worden verkozen de dames
J.Luisman-de Jonge en H.Reinders en de heren
LTimmerman en R.Westerman. Zij worden met
applaus door de vergadering begroet.
09. Contributie
De door het bestuur voorgestelde
contributieverhoging van f. 2,50 per 1 januari
1998 wordt na een enkele opmerking
aangenomen.
10. Rondvraag
Hiervan wordt geen gebruik gemaakt.
11. Sluiting
Na het in-officiële gedeelte, dat bij de
aanwezigen zeer in de smaak viel, sluit de
voorzitter de vergadering en wenst een ieder
wel thuis.
JAARREKENING 1997
Inkomsten
Subsidie ................................ 250,00
Contributies .................... 32505,00
Giften ................................... 390,10
Verkopen ............................. 833,75
Creditrente ........................... 733,74
34712,59
BALANS 31 DEC 1997
Kas-bank ............................ 38763,06
Te ontv.contributie .................... 550,00
Inventaris ............................ 12009,00
Bibliotheek ................................ 1,00
Voorraad publicaties .................... 1,00
51324.06
BEGROTING 1998
Uitgaven
Rondom den H'berger. ................... 14225,51
Activiteiten .................................. 4749,33
Organisatiekosten ......................... 9215,57
Huisvesting.... .............................. 1000,00
Saldo .......................................... 5522,18
34712.59
Crediteuren .................................. 4878,90
Te betalen OHK ............................. 5748,12
Afschrijving inventaris ................... 3257,50
Eigen vermogen .......................... 37439,54
51324.06
Uitgaven
Rondom den H ........................... 20000,00
Activiteiten .................................. 7000,00
Organisatiekosten .......................... 7250,00
Huisvesting ................................. 1250,00
Afschrijvingen .............................. 3500,00
Inkomsten
Subsidie................................. 250,00
Contributies ......................... 38000,00
Creditrente .............................. 750,00
39000.00 39000.00
Toelichting:
- in de post activiteiten onder meer: inbindkosten oude kranten, rechterl. archieven (1450)
- in de post organisatiekosten onder meer: computerapparatuur / software /telefoon (5357) ■
post huisvesting is een bijdrage voor gas,water en electra (1000)
- post te betalen OHK: gemeenschappelijke uitgaven (van koffie tot computer) moesten
op 31 december nog verrekend worden met de Stichting Museum Oudheidkamer.

JAARVERSLAG 1997 SECRETARIS
Bestuur
Diverse mensen hebben dit jaar het bestuur verlaten.
De heer B.Theisens was periodiek aftredend en
heeft zich niet herkiesbaar gesteld, de heren
J.Bruggers, B.Feddes en B.Nieborg hebben om
persoonlijke reden van ons bestuur afscheid genomen.
Voor hen in de plaats kwamen de dames
J.Luisman-de Jonge en H.Reinders en de heren
LTImmerman en R.Westerman. Het dagelijks
bestuur is 6 keer bijeen geweest ter voorbereiding
van de algemene bestuursvergadering waarvan er in
de loop van het jaar 11 hebben plaatsgevonden, dit
afgezien van de ontmoetingen in kleinere kring.
Deze vergaderingen hebben steeds plaats gehad in
onze 'werkkamer' in de Oudheidkamer.
Huisvesting
Aan het begin van dit jaar was het zover, de kleine
zaal boven is toegevoegd aan de ruimte die wij
reeds in de Oudheidkamer hadden. In deze ruimte is
voornamelijk het administratieve gedeelte van onze
vereniging ondergebracht. Hier staan de computers
waar vrijwillers van de diverse werkgroepen
gegevens inbrengen die belangrijk zijn voor diverse
onderzoeken. Van deze gegevens kunnen
bezoekers van de studiezaal gebruik maken bij hun
onderzoek. In de studiezaal is verder de bibliotheek
en het archief van onze vereniging ondergebracht.
Ook liggen veel zaken van de vereniging op zolder,
geen gunstige plek. Overleg met de gemeente is
gaande om de huisvesting te optimaliseren.
Aktiviteiten
Roel Westerman vertelde ons op 25 februari over
het ontstaan van het klooster Sibculo en wat dit te
maken had met de Slag bij Ane in 1227. Het was
een zeer interessante avond en de aanwezigen
lieten dit dan ook duidelijk merken. Op 2 maart
organiseerde de werkgroep dialect een kerkdienst in
de streektaal. De NH kerk in Bergentheim was vol.
Een evenement om te herhalen. 22 april 1997 was
de ledenvergadering. De werkgroep dialect, die na
de vergadering de avond verder verzorgde was erg
succesvol, de zaal zat bomvol. Het programma werd
vlot en vol bravour gebracht. Een
hartelijk dank u wel is ook hier op zijn plaats. De
Zomerexcursie bracht ons in Duitsland met als
uiteindelijk doel de gerestaureerde vestingwerken
van Bourtange. De deelnemers hebben een waardevolle
dag gehad. De werkgroep genealogie organiseerde
op 18 oktober een genealogische dag. Het
was een drukte van belang in de Schakel. Een pluim
voor deze werkgroep. Ab Goutbeek kwam op 2
december vertellen over de hooibergen in Oost-
Nederland, schitterende dia's en een boeiend
verhaal.
Aanwinsten
Van vele kanten heeft onze vereniging documenten,
foto's, boeken, tijdschriften en andere voorwerpen
ontvangen zowel als schenking als in bruikleen.
Verantwoording hiervan vond u in de Stephanoten.
Studiezaal
Van de studiezaal is in 1997 veel gebruik gemaakt.
Voornamelijk genealogen kwamen naar hun familiebanden
zoeken. Ook de openstelling op de 1e
zaterdag van de maand is erg succesvol. Op het
eind van 1997 kwamen veel scholieren, 3e leerjaar
voorgezet onderwijs, uitzoeken wat er in hun straat
of omgeving de laatse 50 jaar veranderd is, zij
moesten een werkstuk maken voor geschiedenis.
Vrijwilligers
Een woord van dank vooral aan die mensen, die
trouw elke week weer komen om te helpen met het
inventariseren van boeken en foto's, het knippen uit
kranten van berichten en familie-advertenties en
het zorgvuldig opbergen hiervan, het indexeren van
kranten, boeken, foto's, dia's via MicroOPC, het
timmeren, het rondleiden van mensen, het schoon
maken, het inrichten van tentoonstellingen, het ......
vult u maar in waarvoor iemand gevraagd kan
worden. Hartelijk dank u allen.
Medewerkers
Sinds 1 augustus 1997 werkt de heer Hans Smit uit
Dedemsvaart als medewerker in algemene dienst in
de Oudheidkamer. Hij is er zowel voor de Oudheidkamer
als voor de Historische Vereniging. Zijn taken
liggen voornamelijk op technisch en huishoudelijk
gebied. Ook een stagiaire van de VSO-school De
Hoeksteen is een dag per week in ons gebouw
werkzaam.

JAARVERSLAGEN 1997 WERKGROEPEN
Werkgroep redactie
Het afgelopen jaar verschenen er opnieuw drie
'gewone' nummers van elk 32 pagina's en een
dubbeldik van 64, speciaal over de volksgebruiken in
deze streek. Het speciale nummer was deze keer
helemaal gevuld met bijdragen van redactieleden,
voor de overige nummers konden we ook dankbaar
gebruik maken van kopij door mensen van buiten de
redactie aangeleverd. Het streven is nog steeds om
een aantrekkelijk en leesbaar tijdschrift te maken
met artikelen van voldoende en misschien zelfs wel
van goede kwaliteit.
De redactie is blij met de vele positieve reacties.
Kritische opmerkingen zullen naar haar beste
vermogen worden overwogen en zo mogelijk worden
gehonoreerd. Veel lezers hebben is voor de redactie
van een tijdschrift uiteraard een prachtige zaak. Het
is echter ook verheugend te zien dat steeds meer
mensen proberen een bijdrage te leveren aan het
tijdschrift. Sommigen weten of herinneren zich wel
eens wat aardigs of interessants, maar voelen zich
niet zo vaardig met de pen. De redactie zou het zeer
op prijs stellen als er dan even contact zou worden
opgenomen met een van de redactieleden: wellicht
kan er in samenwerking iets aardigs tot stand
gebracht worden. Op deze manier hoopt de redactie
voort te gaan: voor de leden en lezers, maar als het
even meezit ook mede door de leden.
Werkgroep dialect
We vergaderen vier keer per jaar, dan komen de
gebruikelijke punten aan de orde zoals het uitwisselen
van verzamelde oude dialect-woorden en gezegden.
Hoe ouder en zeldzamer hoe mooier. We
maken dan de woordenlijst op die gepubliceerd
wordt in de rubriek 'Plat ni-js' in Rondom den
Herdenbergh.
De leden van de werkgroep zijn allemaal enthousiast
bezig met hun streektaal. In 1997 hebben wij veel
activiteiten ontplooid. We hebben samen met ds.
Dorgelo uit Beilen een dialectkerkdienst voorbereid.
Dat hield in dat we psalmen, gezangen en
bijbelgedeelten moesten vertalen in onze streektaal.
De dienst was op 2 maart 1997 in de NH kerk te
Bergentheim. Ook hebben we veel tijd besteed aan
het voorbereiden van een dialectprogramma voor de
jaarvergadering van onze Historische Vereniging.
Heel vaak extra avonden geschreven, gerepeteerd en
ingestudeerd.
In juni werden we een avond uitgenodigd om te
vergaderen in 'de Fazant'. Op een boerderijtje in
Collendoorn waar nog heel veel oude dingen te zien
zijn. We gingen op de fiets en hadden geweldig veel
plezier. 8 October waren we uitgenodigd in 'Het olde
Schoeltie' in Oud-Lutten voor een optreden voor de
Chr. Plattelandsvrouwen. Als we willen kunnen we
elke maand wel ergens een optreden verzorgen,
maar daar ontbreekt ons soms de tijd voor. Op de
folkloristische markt in Hardenberg, 5 juli 1997,
hebben we met een kraam gestaan, we hadden veel
belangstelling.
Werkgroep documentatie
12 Mensen zijn elke week in de weer om alle documenten
die er in ons archief zijn en die binnen komen
te indexeren en te documenteren. Twee mensen zijn
bezig om de bibliotheek, ruim 1100 titels, toegankelijk
te maken via Micro-OPC, zij bepalen de standplaats
van de boeken en trachten zoveel mogelijk
trefwoorden aan te geven, hierdoor kunnen
onderzoekers de juiste boeken pakken.
Hetzelfde gebeurd door een aantal andere mensen,
met krantenknipsels over gebeurtenissen in Hardenberg
en omgeving en met uit de diverse kranten
geknipte familie-advertenties. De artiikelen worden
opgeplakt en in ordners gedaan en van trefwoorden
voorzien die opgeslagen worden in de computer. De
familie-advertenties worden in enveloppen op naam
opgeborgen en zijn zodoende raadpleegbaar voor
een ieder die aan familie-onderzoek doet. Ook
Rondom den Herdenbergh wordt met trefwoorden in
Micro-OPC gezet. Verder is nog een aantal mensen
bezig met het inventariseren, documenteren en
fotograveren van de gehele inventaris van de Oudheidkamer.
En last but not least, het uitzoeken en van namen
voorzien van foto's en dia's van Hardenberg en
omgeving, zodat iedereen in de toekomst weet dat er
misschien van zijn familie ook foto's in ons archief
zijn.

Werkgroep Genealogie
Het bestuur van de werkgroep bestaat uit: Dinah
Hesselink-Zweers, Erwin Wolbink en Jan-Pieter
Borger.
We hebben weer veel stamboomonderzoekers, zowel
gevorderden als beginners, ontvangen in onze
studiezaal. (Elke eerste zaterdagmorgen van de
maand en ook op afspraak). Schriftelijk gestelde
vragen werden door ons zoveel mogelijk beantwoord.
De rotary ontvangen en kennis laten maken met onze
databank en het programma Pro-Gen. Ook werd
medewerking verleend aan de genealogische
contactdagen in Borne en Nordhorn. De door ons
georganiseerde genealogische dag in Hardenberg is
ook naar volle tevredenheid verlopen. We mochten
circa 200 bezoekers ontvangen. Er werden vele
familiegegevens uitgewisseld en als werkgroep
kregen we ook veel nieuw materiaal aangeboden. De
gekregen spullen werden allemaal geïnventariseerd
en geautomatiseerd met behulp van het computerpro
gramma Micro-OPC. (Gegevens in boekvorm staan in
de kast en andere familiegegevens zijn te vinden in de
archiefkast) Van vele families zijn mappen aangelegd,
gesorteerd op achternaam en/of buurtschap. Door de
dames van Weerden en de Wit zijn advertenties
geknipt en opgenomen in het enveloppenbestand.
De computerbestanden werden aangevuld met
duizenden namen:
Gramsbergen voor 1811 en gegevens uit Duitsland
door Jan-Pieter,
Gramsbergen na 1811 (alleen huwelijken) door
Klaas Jansen te Doorwerth.
Hardenberg voor 1811 door Dinah, nu 17.000
personen
Hardenberg na 1811 door Erwin, nu 29.000
personen
(met dank aan de afdeling Bevolking van de
Gemeente)
te koop voor f. 25,-. Ook het nageslacht van de
Blankvoorts door Erwin, te koop voor f. 10,00.
Het Rechterlijk Archief van Ambt Hardenberg laten
inbinden, het betreft de periode 1692-1811. Tevens is
het Rechterlijk Archief van Schoutambt Ommen &
Den Ham gekopieerd en geklapperd. Gezinus Grissen
maakt samenvattingen van akten uit het Rechterlijk
Archief van Stad Hardenberg.
We hebben de mogelijkheid om stamreeksen,
genealogieën of kwartierstaten op schitterende wijze
uit te printen, klaar om ingelijst te worden.
Door Erwin en Dinah werd ook medewerking verleend
aan de ad-hoc commissie Marslanden, deze heeft
geprobeerd zoveel mogelijk oude namen op te diepen
voor de straatnaamgeving in de nieuw te bouwen wijk.
Ook zijn de laatste twee bezig met de inventarisatie
van de oude kerkhoven te Hardenberg en Heemse.
Onlangs is de ad-hoc werkgroep Kerkhoven
opgericht. Hierin zitten Jan Hofsink, Erwin Wolbink en
Dinah Hesselink. Door Robin Harms uit Almelo wordt
een computerprogramma geschreven waarin alle
foto's van grafzerken en teksten van 't oude kerkhof
worden opgenomen.
We hebben veel onderzoek verricht in het Rijks- en
Gemeente Archief te Zwolle. Tevens in het Gemeenteen
Kerkelijk Archief te Hardenberg. Ook medewerking
verleend aan de werkgroep te Coevorden, deze is
bezig met het tot stand brengen van een
kwartierstatenboek.
Er moet nog veel werk worden verzet (typen,
kopieren, sorteren, knippen en verzamelen). Bent u
geïnteresseerd in stamboomonderzoek, de oude
begraafplaats enzovoort dan bent u van harte welkom
in de werkgroep genealogie.
Indexen gemaakt op de Huwelijken te Gemeente,
Stad en Ambt Hardenberg 1811 -1880, zowel op
achternaam van vrouw en man, door Erwin, Dinah en
Nellie Olthuis-Markert. Deze indexen in ringband zijn

11.5 Jannes Lenters, geboren op 18-01-1793 te Heemse, gedoopt op 20-01-1793 te Heemse, landbouwer,
overleden op 09-12-1863 te Heemse op 70-jarige leeftijd.
Gehuwd op 02-06-1827 te Ambt Hardenberg met Hermina Toeslag (II.6), dochter van Gerrit
Arends Toeslag en Hendrikje Hendriks Welink. Uit dit huwelijk:
1. Hendrikjen Lenters (111.14), geboren op 30-03-1828 te Heemse,
overleden op 07-01-1867 te Heemse op 38-jarige leeftijd.
Gehuwd op 26-06-1852 te Ambt Hardenberg met Egbert Kampman (111.13).
2. Hermina Lenters (111.15), geboren op 12-05-1830 te Heemse,
overleden op 28-01-1883 te Heemse op 52-jarige leeftijd.
II.7 Albert Lenters, geboren op 10-03-1795 te Heemse, op erve Nijkamps, gedoopt op 15-03-1795
te Heemse, landbouwer, overleden op 07-05-1833 te Heemse op 38-jarige leeftijd, begraven op
10-05-1833 te Heemse.
Signalement. Lengte: 1 el en 643 streepen, aangezigt: rond, voorhoofd: bedekt, oogen: ligtblaauw, neus:
stomp, mond: klein, kin: rond, haar: bruin, wenkbraauwen: ligtbruin.
Gehuwd op 06-05-1823 te Ambt Hardenberg met Lammichjen Bouwhuis (II.8), dochter van
Derk Jan Roelofs Bouwhuis en Swaantjen Gerrits Brink. Uit dit huwelijk:
1. Jan Lenters, geboren op 02-11-1823 te Heemse (zie 111.16).
2. Zwaantjen Lenters (111.21), geboren op 21 -08-1825 te Heemse, overleden
op 29-04-1849 te Heemse, in 't kraambed op 23-jarige leeftijd, begraven op
03-05-1849 te Heemse.
Gehuwd op 21-02-1849 te Stad Hardenberg met Wolter Bekman (Hl.20).
3. Albert Lenters, geboren op 28-06-1829 te Heemse (zie Ml.22).
4. Gerritdina Lenters (III.25), geboren op 22-01-1833 te Heemse,
overleden op 09-10-1912 te Heemse op 79-jarige leeftijd.
Gehuwd op 09-08-1856 te Ambt Hardenberg met Gerrit Woelders (Hl.24).
III.1 Jan Lenters, geboren op 01-12-1825 te Heemserveen, landbouwer, overleden op 12-09-1858
te Heemserveen op 32-jarige leeftijd.
Gehuwd op 03-05-1856 te Ambt Hardenberg met Hendrikjen Grimmerink (III.2), dochter van
Lucas Grimmerink en Gerritdina Nijman.
III.8 Albert Lenters, geboren op 24-10-1837 te Heemse, landbouwer, overleden op 03-04-1880 te
Collendoorn op 42-jarige leeftijd, begraven op 07-04-1880 te Heemse. Gehuwd op 25-04-1873
te Ambt Hardenberg met Geertjen Nijland (III.9), dochter van Asse Nijland en Berendina
Gerrits. Uit dit huwelijk:
1. Jan Lenters (IV.2), geboren op 21 -10-1873 te Collendoorn.
2. Jennigje Lenters (IV\4), geboren op 13-01-1874 te Collendoorn, overleden na 1921.
Gehuwd op 07-08-1896 te Stad Hardenberg met Gerrit Jan Veltink (IV.3).
3. Berendina Lenters (IV.6), geboren op 05-07-1875 te Collendoorn.
Gehuwd op 01 -10-1897 te Ambt Hardenberg met Jan Tuin (IV.5).
4. Jan Lenters, geboren op 21-10-1877 te Collendoorn (zie IV.7).
5. Albert Lenters, geboren op 31-07-1880 te Collendoorn (zie IV.9).
Hl.16 Jan Lenters, geboren op 02-11-1823 te Heemse, landbouwer, arbeider, herbergier, overleden
op 23-04-1908 te Stad Hardenberg, aan 't Kanaal op 84-jarige leeftijd.
Gehuwd (1) op 23-08-1861 te Stad Hardenberg met Johanna Santman (111.17), dochter van
Klaas Santman en Aaltjen van der Heide.
Gehuwd (2) op 15-01-1863 te Stad Hardenberg met Hermina Tijhuis (111.18), dochter van
Hermannus Tijhuis en Hendrika Bosch.
Gehuwd (3) op 15-03-1867 te Stad Hardenberg met Hendrika Johanna Fernhout (111.19),
dochter van Johannes Fernhout en Maria Eilderts Nienhuis.
17

Uit het eerste huwelijk:
1. Albertus Lenters, geboren op 09-07-1862 te Stad Hardenberg (zie IV.11). Uit
het tweede huwelijk:
2. Johannes Lenters, geboren op 26-02-1864 te Stad Hardenberg (zie IV.13).
3. Herman Lenters (IV.15), geboren op 25-03-1866 te Stad Hardenberg.
Gehuwd met Neeltje Martens Russtra (IV.16).
Uit het derde huwelijk:
4. Lambert Lenters, geboren op 12-05-1868 te Stad Hardenberg (zie IV.17).
5. Maria Lenters (IV.21), geboren op 13-05-1870 te Stad Hardenberg.
Verhuisde op 7 augustus 1888 naar Coevorden.
6. Zwaantje Johanna Lenters (IV.23), geboren op 16-01-1873 te Stad Hardenberg,
overleden op 06-01-1956 op 82-jarige leeftijd, begraven te Hardenberg,
op de begraafplaats aan de Bruchterweg, rechts van de ingang, rij 9. Gehuwd
op 08-11-1901 te Stad Hardenberg met Marten Valkman (IV.22).
7. Jantjen Lenters (IV.25), geboren op 06-04-1875 te Stad Hardenberg.
Kwam op 22 juni 1905 terug van Den Haag naar Stad Hardenberg, maar vertrok op
7 februari 1906 naar Deventer. Overleden op 11-02-1918 te Den Ham op 42-jarige leeftijd.
Gehuwd met Arend Hubers (IV.24).
8. Jan Lenters, geboren op 05-02-1880 te Stad Hardenberg (zie IV.26).
Ml.22 Albert Lenters, geboren op 28-06-1829 te Heemse,
dienstknecht, landbouwer, keurmeester van het Veefonds,
overleden op 15-12-1904 te Stad Hardenberg, aan
den Hoogenweg op 75-jarige leeftijd. Gehuwd op 21-10-
1859 te Stad Hardenberg met Berendina van der Haar
(III.23), dochter van Harmen van der Haar en Geertruid
Kuiper. Uit dit huwelijk:
1. Albert Lenters, geboren op 01 -02-1860 te Stad
Hardenberg (zie IV.28).
2. Geertruida Lenters (IV.31), geboren op 07-04-1862 te
Stad Hardenberg,
overleden op 08-10-1928 te Stad Hardenberg op 66-
jarige leeftijd. Gehuwd op 20-06-1884 te Stad
Hardenberg met Lubbertus Leusink (IV.30).
IV.7 Jan Lenters, geboren op 21 -10-1877 te Collendoorn, landbouwer.
Gehuwd op 20-04-1905 te Ambt Hardenberg met Aaltje Aufderhaar (IV.8), dochter van Jan
Aufderhaar en Zwaantjen Harmsen. Uit dit huwelijk:
1. Geertje Lenters (V.1), geboren op 24-01 -1906 te Rheezerveen.
2. Zwaantje Lenters (V.3), geboren op 05-10-1907 te Rheezerveen,
overleden op 15-09-1931 te Rheezerveen op 23-jarige leeftijd.
Gehuwd op 22-08-1930 te Ambt Hardenberg met Jan Kelder (V.2).
3. Albert Lenters (V.4), geboren op 14-06-1910 te Rheezerveen. Gehuwd op
23-01-1931 te Ambt Hardenberg met Berendina Nijman (V.5).
4. Jan Lenters (V.6), geboren op 10-12-1912 te Rheezerveen, landbouwer,
overleden op 08-06-1932 te Rheezerveen op 19-jarige leeftijd.
5. Gerrit Lenters (V.7), geboren rond 1917 te Rheezerveen,
overleden op 06-02-1919 te Rheezerveen.
6. Gerritdina Lenters (V.8), geboren op 29-11-1919 te Rheezerveen.
7. Gerrit Lenters (V.9), geboren op 08-08-1922 te Rheezerveen.
IV.9 Albert Lenters, geboren op 31 -07-1880 te Collendoorn, arbeider.
Gehuwd op 18-05-1906 te Ambt Hardenberg met Aaltje Timmer (IV.10), dochter van Jan
Timmer en Zwaantjen Veltman.
18

Uit dit huwelijk:
1. Gerrit Lenters (V.10), geboren op 19-11 -1906 te Heemse,
overleden op 08-12-1906 te Heemse, 19 dagen oud.
2. Geertje Lenters (V.11), geboren op 13-01-1908 te Oud-Lutten.
3. Jan Lenters (V.12), geboren op 08-12-1910 te Oud-Lutten.
Gehuwd op 14-08-1931 te Ambt Hardenberg met Jennigjen Withaar (V.13).
4. Albert Lenters (V.14), geboren op 21-06-1913 te Oud-Lutten.
Verhuisde op 12 juli 1937 naar de gemeente Veldhausen.
5. Gerrit Lenters (V.15), geboren op 28-11-1915 te Oud-Lutten.
Verhuisde op 15 mei 1933 naar de gemeente Avereest.
Gehuwd op 12-11-1937 te Ambt Hardenberg met Hendrika Bolks (V.16).
6. Seine Lenters (V.17), geboren op 10-03-1918 te Oud-Lutten.
Verhuisde op 9 mei 1936 naar de gemeente Gramsbergen.
7. Asse Lenters (V.18), geboren op 18-08-1920 te Oud-Lutten.
8. Hermannus Lenters (V.19), geboren op 11 -08-1923 te Oud-Lutten.
9. Gerrit Jan Lenters (V.20), geboren op 21-03-1926 te Oud-Lutten.
IV.11 Albertus Lenters, geboren op 09-07-1862 te Stad Hardenberg. Verhuisde op 19 mei 1884 naar
Gramsbergen, kwam op 29 mei 1883 terug uit Meppel. Omnibusrijder, arbeider, landbouwer,
overleden op 19-04-1919 te Stad Hardenberg, op 't Hoofd op 56-jarige leeftijd. Gehuwd op 12-
05-1893 te Stad Hardenberg met Zwaantje Heerkes (IV.12), dochter van Jan Herm Heerkes
en Geesjen van der Veen. Uit dit huwelijk:
1. Jan Herm Lenters (V.21), geboren op 03-03-1894 te Stad Hardenberg, bakker.
Verhuisde op 12 februari 1918 naar Stad Ommen, kwam op 8 april 1919 terug naar Stad
Hardenberg. Op 18 juli 1921 verhuisd naar Vriezenveen.
2. Johanna Gesina Lenters (V.22), geboren op 30-11-1895 te Stad Hardenberg. Ze verhuisde
op 17 februari 1915 naar Den Haag en kwam op 28 oktober 1915 terug naar haar geboorteplaats.
Vijf jaar later, op 23 juni 1920 verhuisde ze naar het Groningse Haren.
3. Gerrit Lenters (V.23), geboren op 28-08-1898 te Stad Hardenberg, conducteur bij de
Drentsche Tramweg Maatschappij.
Gehuwd op 13-07-1928 te Stad Hardenberg met Annigje Redder (V.24).
IV.13 Johannes Lenters, geboren op 26-02-1864 te Stad Hardenberg, arbeider, overleden op 14-02-
1941 te Stad Hardenberg op 76-jarige leeftijd, begraven te Hardenberg, op de begraafplaats
aan de Bruchterweg, rechts van de ingang, rij 6.
Gehuwd op 06-05-1892 te Stad Hardenberg met Anna Krol (IV. 14), dochter van Lense Krol en
Roelofje Kooij. Uit dit huwelijk:
1. Roelofje Lenters (V.25), geboren op 01 -01 -1895 te Stad Hardenberg.
Verhuisde op 15 november 1921 naar Meppel.
IV.17 Lambert Lenters, geboren op 12-05-1868 te Stad Hardenberg, arbeider, karreman, landbouwer,
overleden op 24-06-1934 te Stad Hardenberg op 66-jarige leeftijd. Gehuwd (1) op 20-11-
1891 te Stad Hardenberg met Egberdina Kelder (IV.18), dochter van Hendrik Jan Kelder en
Hendrina Meesters.
Gehuwd (2) op 26-08-1898 te Stad Hardenberg met Fennegien Geertjes (IV. 19), dochter van
Albert Geertjes en Lubbigjen Stoeten.
Gehuwd (3) op 03-07-1908 te Stad Hardenberg met Gerridina Amsink (IV.20), dochter van
Hendrikus Amsink en Geziene Dijkman. Uit het eerste huwelijk:
1. Johanna Hendrika Lenters (V.26), geboren op 23-04-1892 te Stad Hardenberg,
overleden op 14-04-1893 te Stad Hardenberg, aan 't Kanaal, 356 dagen oud.
2. Jan Lenters (V.27), geboren op 16-04-1893 te Stad Hardenberg.
3. Hendrik Jan Lenters (V.28), geboren op 15-04-1895 te Stad Hardenberg.
4. Johan Hendrikus Lenters (V.29), geboren op 08-08-1897 te Stad Hardenberg.
Verhuisde op 23 februari 1920 naar Meppel.
19

Uit het tweede huwelijk:
5. Egbert Lenters (V.30), geboren rond 1899 te Stad Hardenberg,
overleden op 26-12-1900 te Stad Hardenberg, aan 't Kanaal.
6. Lubbigjen Lenters (V.31), geboren op 10-08-1900 te Stad Hardenberg.
Verhuisde op 10 mei 1919 naar Gramsbergen.
7. Egbert Lenters (V.32), geboren op 10-06-1902 te Stad Hardenberg, landbouwer,
overleden op 07-07-1926 te Stad Hardenberg op 24-jarige leeftijd.
8. Lambert Lenters (V.33), geboren op 10-06-1903 te Stad Hardenberg.
Verhuisde op 30 april 1919 naar 't Duise dorp Radzel.
Gehuwd op 11 -05-1928 te Ambt Hardenberg met Aaltjen Koops (V.34).
9. levenloos geboren zoontje (V.35), geboren op 23-10-1904 te Stad Hardenberg,
overleden op 23-10-1904 te Stad Hardenberg, aan 't Kanaal.
10. Hendrina Lenters (V.37), geboren op 25-09-1905 te Stad Hardenberg,
overleden op 14-01-1924 te Stad Hardenberg op 18-jarige leeftijd.
Gehuwd met Theodoor Zweers (V.36).
IV.26 Jan Lenters, geboren op 05-02-1880 te Stad Hardenberg, garagehouder, rijwielhandelaar.
Gehuwd met Margje Smilde (IV.27). Uit dit huwelijk:
1. Johanna Lenters (V.38), geboren op 21 -11 -1903 te Ruinerwold, verpleegster.
Ze vestigde zich op 17 april 1934 vanuit Zaandam te Stad Hardenberg,
verhuisde op 24 augustus 1934 naar Meppel maar kwam op 18 maart 1935 terug naar
Stad Hardenberg.
2. Jantje Lenters (V.39), geboren op 19-03-1916 te Ruinerwold.
IV.28 Albert Lenters, geboren op 01-02-1860 te Stad Hardenberg, landbouwer, overleden op 22-10-
1937 te Stad Hardenberg op 77-jarige leeftijd, begraven te Hardenberg, op kerkhof 'Nijenstede',
gelegen aan de Stationsstraat (regel A/05, zerk 20).
Gehuwd op 24-09-1886 te Stad Hardenberg met Gretien Meijer (IV.29), dochter van Hindrik
Meijer en Zwaantje ten Brink. Uit dit huwelijk:
1. Albertus Lenters (V.40), geboren op 13-08-1887 te Stad Hardenberg.
Gehuwd met Janna Otten (V.41).
2. Hendrik Lenters (V.42), geboren op 15-05-1889 te Stad Hardenberg,
overleden op 15-01-1892 te Stad Hardenberg, aan den Hoogenweg op 2-jarige leeftijd.
3. Berendina Lenters (V.44), geboren op 20-01-1891 te Stad Hardenberg,
overleden op 27-10-1918 te Ambt Hardenberg op 27-jarige leeftijd. Gehuwd
op 14-04-1916 te Ambt Hardenberg met Jan Hendrik Altena (V.43).
4. Zwaantje Lenters (V.45), geboren op 21-07-1893 te Stad Hardenberg.
5. Hendrika Lenters (V.46), geboren op 22-12-1895 te Stad Hardenberg,
overleden op 12-03-1901 te Stad Hardenberg, aan den Hoogenweg op 5-jarige leeftijd.
6. Geertruida Lenters (V.47), geboren op 14-04-1897 te Stad Hardenberg.
Gehuwd op 05-08-1920 te Ambt Hardenberg met Jan Hendrik Altena (V.43).
7. Herman Lenters (V.48), geboren op 24-09-1899 te Stad Hardenberg.
Verhuisde op 6 oktober 1917 van Stad Hardenberg naar Gramsbergen, kwam op 5 augustus
1918 terug uit Borger. Timmermansknecht, timmerman, overleden op 30-12-1986 te Heemse
op 87-jarige leeftijd, begraven op 02-01-1987 te Hardenberg, op de begraafplaats aan de
Bruchterweg.
Gehuwd met Jennigje Langius (V.49).
20

Deze grafsteen is te vinden op het oude kerkhof
'Nijenstede' aan de Stationsstraat te
Hardenberg. Het is één van de 406 grafstenen
die de werkgroep monumenten in het afgelopen
jaar in kaart heeft gebracht.
Sommige zerken zouden eventueel onder
handen genomen kunnen worden. Het is in
eerste instantie de plicht van de nakomelingen
om de stenen te onderhouden.
Mochten uw voorouders 'Lenters' niet in bovenstaande genealogie voorkomen dan mag
u aannemen dat u uit het oude erve Lenters stamt. Dit erf was te vinden op het
Heemserveen. In de 17de eeuw hoorde het goed aan de Heer van Uitterwijk en de pach
ter kwam uit het plaatsje Lenthe bij Dalfsen. Nazaten noemden zich Lenterman, van
Lenthe of Lenters. Gegevens omtrent dit oude geslacht zijn te koop in de HistorieKamer
21

Plat ni-js
J. Luisman-de Jonge
Verleden harfst kwam oonze warkgroep in 't bezit van een zeldzaam boekie, dat op de kop
etikt is op de grote boekenmarkt in Deventer. Het boekie telt 56 bladzieden en is in 1952
uut'egeven. Het stiet vol met olde dialectwoorden die al in de 18e eeuw verzameld bint en
't heet: 'Het Dumbar handschrift'.
Van 1774 tot 1794 worden d'r liesten samen'esteld van 'gewestelijke' woorden uut alle
streken van oons laand. De bedoeling hiervan was um een 'Algemeen Woordenboek der
Nederiandsche Tale'te maken.
Drie geleerde heren uut Overiessel nl. Gerhard Dumbar, historicus en jurist, Herman
Scholten, predikant en Jan Arend de Vos van Stienwiek, doctor in de rechten, hebt er ok
an met'ewarkt. Zogezegd een Dialectwarkgroep op hoog niveau van 200 joar eleden! Bi-j
het lezen van dit boekie stoaj' versteld van het feit dat de meeste woorden de eeuwen
trotseerd hebt.
Hier volgt enkele veurbeelden uut het 'Dumbar handschrift': Stoete = zeer fijn roggebrood,
keren = vegen, schol = ondiep, reupe = ruif, zende = zeis, heilig = boos, bouwen = ploegen,
grepe = mestvork, gier = uier van een koe, glieve = kier, enz. Noa het lezen van dit
'haandschrift' vule wi-j as warkgroep oons optimistisch over 't voort-bestoan van 't dialect.
Een streektaal met zokke iezerstarke elementen is toch onversliet-baar?
Gerhardus Dumbar JA. de Vos van Steenwijk Hermannus Scholten
Drie leden van de "warkgroep Dialect"
(ende 18e eeuw)
Test zölf oen kennis van 't dialect in onderstoande woorden:
Verinneweren - in de war maken
voelboard - viezerik, onbetrouwbaar persoon
vespertied - namiddagpauze (ca. half 5)
verlet - gebrek hebben (aan)
Votkroepertien - verstoppertje
22

Gerrit van Faassen
'van Lutten tot Baalderveld'
Jan Ribberink
Van Diffelen
tot Bergentheim'
Tot slot tractere wi-j oe disse keer op wat extra olde gezegden umdat de moand meert
uut'eroepen is tot dialectmoand.
Wus ie wel dat:
Op 'n kromme vore 't meeste verbouwd wordt?
As een boer slop de duvel 't onkruud plaant?
Bi-j een aander 't spek altied dikker is?
ledere moe beste kinder hef?
De domste boeren de dikste eerpel hebt?
Boven de waskupe en de eerpelgrepe het meeste ni-js verhandeld wordt?
Gaanzen en vrouwluu niet kunt zwiegen?
Twee luien verre kunt rekken?
D'r meer vrouwluu bint as karktorens?
Ongeneugde gasten achter an de toafel komt?
Warkgroep Dialect
23

Hardenberg is ouder dan menigeen denkt
Mr. Caspar van Heel
(reactie)
In Rondom den Herdenbergh 14/3 (1997) schrijft de heer C. Lina op p. 28 tot 31 een artikeltje:
'Hardenberg is ouder dan menigeen denkt'. Met de titel van het artikeltje ben ik het volledig eens,
met de inhoud van het artikeltje ben ik het volledig oneens. Om eerlijk te zijn is Hardenberg zelfs ouder
dan de heer Lina denkt. Maar tegelijk is Nijenstede veel jonger dan hij denkt.
a. Hardenberg
In het begin van zijn artikel betreurt de heer Lina dat het 635-jarige jubileumfeest dit jaar
niet gevierd is; terwijl de stadsrechten van Hardenberg toch ouder zijn dan 1362. Want
wat gebeurde er eigenlijk in 1362? In de stadsbrief van 18 september 1362 wordt gemeld,
dat Jan van Arkel, bisschop van Utrecht, ter bescherming van het land en de kerk van
Utrecht op de Herdenberch een versterking heeft gebouwd. Aan die versterking geeft hij
het stadsrecht, dat zijn voorgangers, bisschoppen van Utrecht, aan Niensteden hebben
gegeven. Dat stadsrecht is gelijk aan het recht van de stad Zwolle op enkele uitzonderingen
na. Jan van Arkel werd bisschop van Utrecht in 1342. In 1364 werd hij door de
paus overgeplaatst naar Luik. Toen hij bisschop van Utrecht werd trof hij de failliete boedel
van zijn voorganger aan. Bijna heel Overijssel was in 1336 verpand aan de graaf van
Gelre van Zutphen, die mede door zijn enorme gebiedsuitbreiding voortaan als hertog van
Gelre de geschiedenis zou ingaan. Jan van Arkel zag in 1346 kans, met behulp van enkele
rijke edelen in Overijssel en de steden Deventer, Kampen en Zwolle, het Oversticht uit
de pandschap te lossen. Daarna zag hij ook nog eens kans zijn nieuwe schuldeisers onder
de duim te krijgen door het bouwen van enkele 'dwangkastelen', nl. Arkelstein bij
Holten en de Hardenberg. Dat bij de Hardenberg een klein, onbeschermd stadje
Nijenstede lag, paste niet helemaal in het concept. Het was beter dat de bewoners van het
stadje Nijenstede de bescherming van de nieuwe burcht zouden krijgen. De bisschop
was bereid het stadsrecht van Nijenstede te verplaatsen naar de nieuwe burcht.
Daarmee veranderde de naam van de stad Nijenstede in Hardenberg, maar er was
volgens de oorkonde geenszins sprake van een nieuwe stad. Wil Hardenberg de
stadrechtverlening correct kunnen vieren, dan moeten we dus nu nagaan, wanneer
Nijenstede stadsrechten kreeg.
Overigens is in de stadsbrief voor Zwolle uit 1230 al sprake van het bisschoppelijke kasteel
Hardenberg, voor de bouw waarvan de inwoners van het dorp Zwolle financiële steun
hadden geleverd. Als beloning voor die steun in de strijd tegen de opstandige Drenthen -
kreeg Zwolle de begeerde stadsrechten.
b. Nijenstede
Helaas is een stadsbrief van Nijenstede niet overgeleverd. Toch is over dat Nijenstede wel
het een en ander te zeggen. Nijenstede wordt voor het eerst genoemd in 1240, wanneer
Otto van Holland, Bisschop van Utrecht de novale tienden in heel Salland en in de marken
aan de Vecht in de kerspelen Dalfsen, Ommen, Heemse en Nijenstede aan het kapittel
van St. Lebuinus te Deventer schenkt. Eén ding valt bij deze eerste vermelding van
Nijenstede meteen twee keer op, nl. het nieuwe. De naam Nijenstede betekent nieuwe
woonplaats. Als zo'n nieuwe plaats pas in 1240 voor het eerst in de geschiedsbronnen op-
24

duikt, is het zeer onwaarschijnlijk dat daar al een geschiedenis van bijna 500 jaar aan
vooraf zou kunnen gaan, zoals de heer Lina stellig beweert, zonder daarvoor echter een
bron te noemen.
In de tweede plaats is sprake van novale tienden, dat zijn tienden van nog te ontginnen
land, spiksplinternieuwe tienden dus, die er eigenlijk nog niet zijn, maar die nog moeten
ontstaan door een te ondernemen ontginning. Novale tienden zijn te beschouwen als een
soort investeringspremie voor een ontginner.
De ontginner in dit geval was het kapittel van St. Lebuinus in Deventer, onmiskenbaar de
grootste ontginner in Overijssel. Tussen 1264 en 1326 worden Heemse, Hardenberg of
Nijenstede niet in de bronnen genoemd.
In 1326 wordt het patronaatsrecht van de kerken van Nijenstede en Heemse verkocht
door Roelof van der Maet en zijn vrouw Beatrix aan het Zwartewatersklooster, dat in 1233
bij Hasselt gesticht was ter ondersteuning van de ontginningen langs de Vecht. Bij die
stichting door Wilbrand van Oldenburg, bisschop van Utrecht, was Wenemar van
Hardenberg als één van de vele getuigen opgetreden. Het patronaatsrecht hield de bevoegdheid
in bij een vacature een nieuwe pastoor te mogen voordragen. Hoe Roelof van
der Maat aan dit recht kwam is niet duidelijk, mogelijk was hij een nakomeling in de
vrouwelijke lijn van de ridders Van Hardenberg, die sinds 1231 in de oorkonden
voorkomen en waarschijnlijk bisschoppelijk kastelein op de burcht de Hardenberg waren.
En dan, op 5 februari 1327, geeft Jan van Diest, bisschop van Utrecht, aan de inwoners
van Nijenstede een privilege. Die inwoners worden vanaf dat moment door de bisschoplandsheer
gevrijwaard van onrechtmatige schatting, als ze buiten Nijenstede geen onroerend
goed van hem in leen houden. De inwoners van steden hoefden geen 'onroerendgoed-belasting'
te betalen, als hun huizen met tuintje binnen de stad lagen. Voor hun
landerijen buiten de stad betaalden ze gewoon schatting zoals de plattelandsbewoners
dat ook moesten betalen. Het merkwaardige van dat privilege van 5 februari 1327 is nu dat
Nijenstede niet formeel stadsrecht krijgt, maar dat de inwoners van Nijenstede voor de regeling
van de 'onroerend-goed-belasting' behandeld worden alsof ze stedelingen zijn.
Ook de overdracht van onroerende goederen ten overstaan van het gerecht van
Nijenstede in 1338, in tegenwoordigheid van de pastoor van Nijenstede, met de prachtige
voornaam Stephan, duidt op een ontwikkeling in de richting van een zelfstandig bestuur.
Echt formeel stad was Nijenstede in 1343 nog niet. Toen bevestigde bisschop Jan van
Arkel het stadsrecht van Ommen in een brief, die gegeven werd te Nijenstede. Als
Nijenstede toen formeel stad zou zijn geweest, dan had de bisschop ongetwijfeld een dergelijke
bevestiging ook aan Nijenstede gegeven en daarvan is geen sprake.
c. samenvatting
Overzien we de vele historische gebeurtenissen van Nijenstede/Hardenberg, dan krijgen
we het volgende beeld: kort voor 1227 heeft de bisschop van Utrecht als landsheer van
het Oversticht een burcht gebouwd, de Hardenberg, ter bedwinging van de opstandige
Drenthen. De mensen die bij dat kasteel woonden op een 'nieuwe stede' kregen korte tijd
later een parochiekerk, waarna rond 1240 het Deventer kapittel op grote schaal begon
met de ontgining van het gebied langs de Vecht. Alles wijst op een ontstaansgeschiedenis
in het begin van de dertiende eeuw en niet ten tijde van Pepijn de Korte, die 'men' noemt
als opdrachtgever voor de bouw van het kerkje van Nijenstede en in navolging van 'men'
de heer Lina.
25

Het plaatsje Nijenstede ontwikkelde zich zeer geleidelijk in de richting van een stad. In
1327 verwierf het een privilege, waarbij de inwoners een beperkte stedelijke status kregen.
Die status werd versterkt door de vernieuwde aanleg van een burcht door de krachtige bisschop
Jan van Arkel, waarna Hardenberg in 1362 formeel stad werd, maar met minder uitgebreide
rechten dan de 'hoofdstad' te Zwolle.
14 oktober 1997
Bronnen: Vooral G.J. ter Kuile, oorkondenboek van Overijssel, 6 delen (Zwolle 1963-
1969).
Hardenberg is ouder dan menigeen denkt c.
Lina
(reactie op reactie)
Met interesse heb ik de reactie van Mr. Caspar van Heel gelezen. Ik wil hierop kort reageren.
Het was in mijn artikeltje er vooral om te doen dat het eeuwenoude kerkhof van
Nijenstede aan de Stationsstraat behouden blijft en uiteindelijk niet in handen van een projectontwikkelaar
komt. De heer Van Heel stelt dat Nijenstede niet zo oud is als ik denk. Hij
vertelt hoe Zwolle stadsrechten verkreeg en dat bisschop Jan van Diest in 1327 belastingzaken
regelde met de inwoners van Nijenstede. Deze bisschop was overigens volgens
Johannes de Beke 'een hard cranckelike berechter', een zeer slecht bestuurder. Zie zijn
'Croniken van den Stichte van Utrecht ende van Hollant'. Het privilege geeft aan dat er
een aanzienlijke nederzetting geweest moet zijn in die dagen. Het is moeilijk zich een
beeld te vormen wanneer en hoe die oude nederzetting is ontstaan, voordat de bisschoppelijke
aandacht er op viel. Betrouwbare bronnen ontbreken. Het gaat er mij niet om
over stadsrechten te spreken. Voor mij is de vraag: Hoe ontstond in vroeger tijden een nederzetting?
Niet zelden gebeurde dat bij een waterovergang of op een kruispunt van landen/of
waterwegen. Bij de oude nederzetting, die later de naam Nijenstede ontving, bestond
zo'n wegsplitsing. Reizigers uit het Westen kwamen daar op een tweesprong, namelijk
een weg voerde naar het Noorden, de andere ging Oostwaarts via de Hoogenweg
en Venebrugge naar het Duitse achterland.
De naam (en functie) van Venebrugge zijn duidelijk, het voert ons terug naar een zeer ver
verleden, toen men daar met behulp van boomstammen een brug maakte door het ontoegankelijke
veen. In onze dagen maken we jaarlijks dagen mee waarop een explosie van
reislustigen uitzwermt per auto, met of zonder caravan, per trein of vliegtuig of gewoon op
de fiets. Het is een vergissing te menen dat dit reizen naar verre oorden iets nieuws is in
de geschiedenis der mensen. Er werd in het verleden altijd al veel gereisd, ook in de
Oudheid. Sla professor Sizoo er maar op na. Willem Timmerman te Mariënberg vindt in
het Vechtdal een sieraad uit de prehistorie van Barnsteen uit het Oostzeegebied en Lapis
Lazuli kralen uit Afghanistan.
Na het ineenstorten van het Romeinse rijk wordt het op de landwegen duidelijk onveiliger
voor de reizigers in de Middeleeuwen, zoals kooplieden, geestelijken, krijgsknechten,
avonturiers en degenen die wat meer van de wereld willen zien, om enkele categorieën te
noemen. Er komt een sterke behoefte voor hen ergens voor de nacht geborgen te zijn. Als
de stad ver weg is, klopt men aan bij een klooster of een veilige herberg. Mijn veronderstelling
is dat bij de wegsplitsing van het latere Nijenstede uit een gastvrije boerenplaats
zo'n herberg is ontstaan. Anderen vestigen zich daar. Bij elkaar wonen is veiliger. Zo ont-
26

staat langzamerhand een nederzetting, een langdurig proces. Ik heb bewondering voor de
knappe goochelaar Kazan die zo leuk een levend konijntje tovert uit zijn hoed. Ik denk niet
dat een bisschop uit zijn mijter even een nederzetting tevoorschijn kan halen, laat staan
een stedeke.
Daar moet een, helaas onbekende, voorgeschiedenis aan vooraf gegaan zijn. Wel zijn
hier sporen van bewoning uit de Romeinse tijd gevonden, lezen we in de berichten van de
rijksdienst voor het oudheidkundig onderzoek. Dr. A.D. Verlinde en W.A. van Es schrijven
daarover in hun publicatie, getiteld: 'Overijssel in Roman and early Medieval times.'
Natuurlijk heeft prof. Jan Huizinga gelijk als hij zegt in zijn 'Herfsttij der Middeleeuwen'
over de kroniekschrijvers dat ze ronduit onbetrouwbaar zijn. Vooral wanneer ze eeuwen
later hun gedachten aan het papier toevertrouwen. Naar mate de tijd voortschrijdt worden
de afmetingen van kastelen te Hardenberg groter en groter. We kennen Heda, Brumanus,
Aurelius en Picardt. De laatste schrijft over het bestaan van onder anderen reuzen en witte
wieven. Hij wekt daarmee geen vertrouwen.
Huizinga kijkt evenwel ook bedenkelijk als men teveel aandacht schenkt aan de oorkonden.
We lezen daarin maar weinig omtrent de gevoelens van de inwoners over de decreten,
waarmee ze opgezadeld werden en hun gedachten daarover. Soms komt het tot een
uitbarsting. We denken aan de slag bij Ane.
Doorgaans, zo zegt Huizinga, spreken de oorkonden over twee zaken: Hebzucht (belastingen,
gebiedsuitbreiding) en strijdlust. Veel adellijke bisschoppen ruilden maar al te
graag hun bisschopskleed in voor een wapenrusting. Enkelen zijn dan ook letterlijk in het
harnas gestorven, denk maar weer aan de slag bij Ane.
Picardt mag dan nog wel eens de plank duidelijk misslaan als hij gewaagt van een lang
vervlogen verleden, maar het stenen kerkje van Nijenstede heeft hij met eigen ogen gezien
en bewonderd om haar bouwtrant en zonderlinge ouderdom. Daar was geen fantasie
bij.
Johannes de Beke voltooit zijn boek in 1346 en staat iets dichterbij de materie die hij optekent,
maar ook hij beschrijft zeer wonderlijke zaken, bijvoorbeeld over bisschop Radbodus
die ook in Nijenstede geweest zou zijn. Telefoon bestond er nog niet, maar deze bisschop
was nog al eens met Maria in gesprek en bij hem geschiedt het wonder dat water verandert
in zeer goede wijn. Als de Denen Utrecht bezet houden en Radbodus verhinderen
daar te komen, spreekt hij een vervloeking uit over de Denen en zie, vuur uit de hemel
'verbernde hen sodat si in een jammerliker doot hoor leven enden'. Zelf stierf de bisschop
in het jaar 917.
Wat mij altijd geïntrigeerd heeft, is het ontstaan van het kerkje te Nijenstede. In 1338, zo
schrijft de heer Van Heel, is ten overstaan van het gerecht van Nijenstede een overdracht
van onroerende goederen. Er was dus een gerecht in Nijenstede. Dat duidt op een behoorlijk
aantal inwoners van de plaats. Bij die overdracht schijnt ook het kerkgebouw betrokken
te zijn. Over de bouw van de kerk en het tijdstip waarop die heeft plaats gevonden
lezen we evenwel niets. Wanneer ik nog eens in de gelegenheid kom om een dag van huis
te gaan, zal ik zeker het Rijksarchief bezoeken, om het oorkondenboek van Overijssel te
raadplegen.
Aan het slot schrijft de heer Van Heel dat Hardenberg minder rechten kreeg dan Zwolle.
De oorkonde van Jan van Arkel uit 1362 bevat de zinsnede dat alle burgers van
Hardenberg thans woonachtig, of die daar later zullen wonen, 'alle rechten en vrijheden
27

krijgen die we aan de stad Zwolle gegeven hebben', met daarbij het instellen van een
stadsbestuur en bepalingen die voor het grotere Zwolle iets anders geluid zullen hebben.
Natuurlijk was Deventer toch wel een zeer belangrijke plaats voor het bisschoppelijk bestuur.
Wij hebben niet de indruk dat in die dagen Zwolle reeds als hoofdstad werd beschouwd.
De geschiedenis van de merklap of letterdoek J.W Timmers-Steenhuis
Linnengoed versieren met borduurwerk bestaat al heel lang. In Koptische graven in
Egypte (tussen de 3e en 7e eeuw na Chr.) werd al handgeweven linnen gevonden voorzien
van borduursels. Hun patronen van tulpen en anjers vindt men tot nu toe terug op
merklappen in heel Europa.
Het eerste patronenboekje werd in 1523 in de Duitse stad Augsburg uitgegeven. Deze
boeken verspreidden zich snel over Europa. De oudste merklap die hier in Nederland bewaard
is gebleven, stamt uit 1608, maar de merk- en proeflappen bestonden allang. In
1520 maakte Joost van Cleve het schilderij 'De heilige familie' waarop een merklap te zien
is.
ledere streek had zijn eigen motieven: Marken gebruikte schepen, Zeeuwse doeken hadden
vaak een meubelmotief. Op merklappen uit grote steden staan meestal wapens. In
de 17e eeuw kwam er meer welvaart in Nederland. Veel mensen kregen meer goederen,
dus het merken was heel noodzakelijk.
Gemaakt door Janna Grevelman 1919 te Oud-Lutten
d.v. Hendrik Grevelman en Jennigje Schottert
De afgelopen zomer, van 22 mei tot eind oktober zijn
er veel letterdoeken te zien geweest in de
Oudheidkamer van Hardenberg op de expositie:
'Opmerkelijke doeken, toen en thans' De grote verscheidenheid
van het tentoongestelde materiaal
getuigde van een intensieve 'borduur-cultuur' in en
rond Hardenberg.
Het was ook hier de gewoonte dat meisjes en vrouwen
een merklap of letterdoek maakten. Ongeveer
op elfjarige leeftijd werd er op school aan begonnen.
Het leren borduren van letters en cijfers had tot doel om later de uitzet te kunnen merken
en nummeren. Dit was noodzakelijk om bijv. je eigen linnengoed op het gezamenlijke
bleekveld terug te vinden. In de 17e en 18e eeuw maakten veel meisjes voornamelijk in
Holland, Zeeland en Friesland tussen hun 5e en 15e jaar op school tenminste één
merklap. Ook in de weeshuizen werd dit door de meisjes gedaan. Een mooie merklap was
een goede aanbeveling voor een dienstbetrekking. Vooral gotische letters werden in die
tijd gebruikt. De bijbel was immers ook in die letter gedrukt. Op merklappen uit de 19e
en 20e eeuw zijn deze verdwenen. Opmerkelijk is dat de letter I tot 1880 ook gebruikt
werd voor de letter J
28

Gemaakt door Gerritdine Kleijnjans te Den Velde
1898 d.v. Berend Jan Kleijnjans en Fennigje
Johanna Snel
Als de meisjes wat ouder waren, werd er vaak een
grotere doek geborduurd met zelfgekozen onderwerpen,
zoals diverse bijbelse voorstellingen, boeketten,
dieren, landschappen en vogels. In de vorige
eeuw werden de materialen, het doek, de garens en
de patronen gekocht van de marskramers. Op
doeken, gemaakt tot het begin van de 19e eeuw
werd overwegend geborduurd met zijde op handgeweven
linnen. Na 1840 raakte het borduren met wol
op stramien in de mode. Stamien betekent letterlijk:
grof weefsel.
De grotere doeken, ook pronklappen genoemd,
werden door oudere meisjes gemaakt. Soms op 16-jarige leftijd, maar meestal 1 jaar voor
het trouwen, samen met een zus, nicht of vriendin. Daarom zijn pronklappen uit eenzelfde
buurtschap vaak identiek aan elkaar of lijken grotendeels hetzelfde.
Marcus 6:37-44 gemaakt door Willemina
Lubertha Willink te Ane 1917 d.v. Gerrit Jan
Willink en Gezina Jacoba Bras
Eenmaal begonnen aan de pronklap mocht
men 6 weken lang zelfs overdag samen
borduren, 's Avonds bij petroleumlicht viel er
slecht te werken. Moest het toch 's avonds
gebeuren, dan zocht men bij daglicht alvast
de kleur van het borduurgaren uit. In
sommige streken was het motto: Eerst de
letterdoek klaar en dan trouwen. De
maaksters van deze doeken waren meestal
boerendochters. Hoewel de noodzaak van het merken van linnengoed allang overbodig
was, werden op veel scholen nog tot 1968 de bekende kleine met rood garen
geborduurde merklappen gemaakt tijdens de 'nuttige handwerkles'.
Stop- en verstellappen
Behalve de echte merklappen moesten er in die tijd ook stop- en naden- of verstellappen
worden gemaakt. De stoppen moesten zo onzichtbaar mogelijk in het patroon van de katoenen
of linnen stof worden gemaakt. De oefenstof werd met gekleurde zijde uitgevoerd
om eventuele fouten beter te kunnen zien. Met de verstellap werd het maken van diverse
naden geleerd, zoals platte-, rol- of Engelse naad, het inzetten van nieuwe lapjes en het
maken van splitten met festoninzettingen, bij ons 'luizenrekje' of 'vlooientrapje' genoemd.
Door de komst van de naaimachine, die in 1841 uitgevonden werd, hoefden deze lappen
niet meer gemaakt te worden. In onze wegwerpmaatschappij is verstellen voor velen een
onbekend begrip.
29

Gemaakt door Arendina Richterink te Brucht 1918
d.v. Hendrik Richterink en Geesje Meilink
Het tapijt van Bayeux
De stad Bayeux in Normandië dankt haar faam
vooral aan het wereldberoemde wandtapijt, bewaard
in het museum aldaar. Het geborduurde linnen
doek geeft in een soort stripverhaal de uitbeelding
weer van de Slag bij Hastings, in 1066, waarbij
Willem, hertog van Normandië, sedertdien de
'Veroveraar', Engeland veroverde. Het doek, dat 70
meter lang is en 50 cm. hoog brengt een stuk middeleeuwse
geschiedenis tot leven. De Engelsen
zijn op het doek te herkennen aan hun (geborduurde)
snor en de Normandiërs aan hun geschoren
nek.
Gemaakt door Geesje Meilink te Ane in 1892
d. v. Roelof Meilink en Arendina Waayman
Enkele teksten en opschriften van de 18e en 19e eeuwse merklappen
Als de wijn gaat in den man
leyt de wijsheid in de kan.
De beste huisvrouw die bestaat
is zeker - waar op markt en straat
Geen mens van weet, geen mens van praat.
de wereld is een speeltoneel
Elck speelt zijn rol en krijght zijn deel.
Een rotten appel in den mande
Maekt oock het gave fruyt te schande.
En wat ziet gij den splinter in het oog van uw broeder,
Maar de balk in uw eigen oog bemerkt gij niet.
Ledigheid is des duivels oorkussen.
30

Gemaakt door Jennigje Hulter te Ane in 1917
d. v. Gerrit Jan Hulter en Annigje Otten
Symboliek van
Aap:
Achthoek:
Anjer:
Anker:
Druivendragers
Duif:
Eenhoorn:
Haan:
Harp
Hart:
Hert:
Hond:
Huis:
Krans:
Kroon:
Kruis:
Lam:
Leeuw:
Lelie:
Levensboom:
Maagd:
Man en vrouw
Papegaai:
de merklapmotieven
meestal als spinnende aap - het symbool van de duivel,
symbool van volmaaktheid.
Symbool van moederliefde.
Symbool van de hoop.
of verspieders van Kanaan; Joshua en Kaleb door Mozes als verspieders
naar Kanaan gestuurd. Ze zijn het symbool van het jodendom en
het heidendom. De druiventros het symbool van Christus,
symbool van de Heilige Geest; van oudsher van vrede en barmhartigheid.
symbool van kuisheid en zuiverheid.
Symbool van waakzaamheid en boetedoening. Men kan hierbij denken
aan de haan die 3x kraaide bij de verloochening van Christus,
of lier, symbool van reinheid, verhevenheid, muziek,
symbool van goddelijke liefde,
symbool van zachtmoedigheid, maar ook van fierheid; tevens symbool
van de jacht.
symbool van waakzaamheid en trouw,
vaak het huis van de maakster of de school,
symbool van de overwinning, triomf,
symbool en eeuwigheid en trouw, ook krans en cirkel,
symbool van geloof,
lam Gods, dierensymbool van Christus.
symbool van kracht en standvastigheid; vaak afgebeeld als Nederlandse
leeuw, staande in een rond perkje (Hollandse tuin) afgesloten door
een hekje, met in zijn rechterklauw een zwaard en links een bundel pijlen.
De Hollandse tuin symboliseert het Huis van Oranje,
symbool van onschuld.
de boom van kennis van kwaad en goed, vaak afgebeeld met Adam en
de slang, symbool van het leven.
Nederlandse of vrije maagd: vaak staande in Hollandse tuin met in de
rechterhand een stok met vrijheidshoed.
symbool van huwelijkstrouw
symbool van babbelzucht en napraterij.
31

Gemaakt door Jennigje van de Pol in 1922 op 't
Holt d.v. Egbert van de Pol en Berendina Johanna
Stoeten
Pauw:
Roos:
Schip:
Ster:
Treurwilg:
Uil:
Viooltje:
Vlinder:
Zevenarmige
kandelaar:
Zwaan:
Ooievaar:
symbool van weelde en ijdelheid, maar ook om ridderlijkheid en onsterfelijkheid
te symboliseren,
symbool van de liefde.
zonder zeil symbool van de ark van Noach, ook van de huwelijksboot.
achtpuntige - zinnebeeld van Bethlehem,
zespuntige - joods symbool,
vijfpuntige - aankondiging,
symbool van verdriet en het dodenrijk,
symbool van de wijsheid,
symbool van de nederigheid,
symbool van de wederopstanding en onsterfelijkheid.
symbool van zeven gaven, zoals wijsheid, verstand, raad, sterkte, wetenschap,
vroomheid, vreze Gods.
symbool van de goede dood, tevens vogel der liefde; de lutherse kerk
voert als symbool de zwaan, symbool van waakzaamheid en
ouderliefde.
Gemaakt door Geertje Herbers te Brucht in
1871 d.v. Albert Herbers en Fennigje Meyerink
De belangstelling voor zowel oude merklappen
als voor het zelf ontwerpen en 't namaken vanaf
oude patronen neemt de laatste jaren weer toe.
Juist nu, in onze tijd, krijgt de merklap een
nieuw leven als hobby en tijdverdrijf en ontstaan
er lappen met een fraaie harmonieuze
samenstelling, soms nostalgisch van aard,
soms verhalend en heel toepasselijk voor de familie
van de maakster of voor diegene die de
lap ten geschenke krijgt. Deze oude gewoonte
zal dus klaarblijkelijk nooit geheel verdwijnen al
is er nu geen verplichting of status meer aan
verbonden. Opmerkelijk is dat er door de eeuwen heen altijd is doorgeborduurd!
32

Een oude foto J.
Dijkhuis
60 jaar geleden werd koningin Beatrix geboren. Wat gebeurde er toen in Hardenberg?
Op 31 januari luidden de klokken omdat er een prinses geboren was. Op dat moment werden
de zware stoepstenen van het gemeentehuis, dat toen verbouwd werd, verwijderd.
Zoiets gebeurde in die tijd nog zeer primitief, zonder kraan of iets dergelijks. Mijn vader,
Peter, hielp ook even mee en klemde hierbij een vingertopje af. Enkele weken daarna, na
het verplaatsen van het torentje, werd deze foto gemaakt. De bouwlieden zijn: van boven
naar beneden: Hendrik Willering, Albert Breukelman, Gerrit Breukelman, Jan
Breukelman.
Onderste rij van links naar rechts: Hendrik Jan Zweers, Gerrit Willem Ringenier, Peter
Dijkhuis, Egbert Jan Dijkhuis.