Rondom bestand van 2005 22-3 dd 4-1-11 - Atlantis

2005 22/3 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving
Lidmaatschap € 15,00 per kalenderjaar
Ledenadministratie en contributie: G. Wolbink, Alb. Risaeusstraat 8c, 7772 AV Hardenberg,
tel.: 0523-267036
Secretariaat:
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel.: 0523-265624
Openingstijden: ma-di-do-vr.: 09.00-12.00 uur Internet:
www.historiekamer.nl E-mail: info@historiekamer.nl
Bestuur:
H. Hoving, voorzitter, Boslaan 34, 7771 DR Hardenberg, tel.: 0523-262048
F. Hamhuis, secretaris, Esweg 32a, 7771 CR Hardenberg, tel.: 0523-261433
Mevr. G. Bakker-Altena, penningmeester, Berlinerstrasse 61, 49824 Emlichheim,
tel.: 0049-5943984544
Mevr. A. v.d. Kamp-Wildeboer, algemeen adjunct, Polberg 59, 7772 EW Hardenberg,
tel.:0523-260093
Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16, 7772 AV Hardenberg, tel.: 0523-266515
J.G.E. Sierink, Dennenkamp 8, 7772 MA Hardenberg, tel.: 0523-260443
Mevr. F.G. Mulder-Scholtens, Van Raesfeltallee 14, 7773 AB Hardenberg, tel.: 0523-271050
Mevr. D. Reefman, Hoornblad 15, 7772 MG Hardenberg, tel.: 0523-266241
L. Odink, Zwartedijk 29a, 7775 PA Lutten, tel.: 0523-681850
Redactiecommissie:
Redactieadres:
Mevr. D. Hesselink-Zweers
Mevr. J. Luisman-de Jonge
K. Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-263104
A. de Roo
E. Wolbink
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg (Postrek.nr.v.d.Bank: 812263)
POSTBANK rekeningnr. 2985515
ISSN: 1380-3921
Inhoud
pag.
Van de redactie 1
De Beeldengroep en Begraafplaats De Larikshof K. Oosterkamp 2
De Jong geleerd ...... oud gedaan E. Wolbink 6
De Arendshoeve (huizen van naam 32) K. Oosterkamp 14
Plat Ni-js J. Luisman-de Jonge 17
Dichter en lezer in Hardenberg (5) K. Oosterkamp 22
Pastores in Heemse (3) A. de Roo 27
Sallands Volksblad, derde kwartaal 1905 D. Hesselink-Zweers en E. Wolbink 30
Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 19 november 2005 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe verkregen
toestemming van de redactie.

Van de redactie
De inhoud van dit derde nummer is, zoals u kunt zien, weer gevarieerd van samenstelling, terwijl
ook een aantal artikelen wordt vervolgd.
We pakken de draad van de bespreking van beelden in de publieke ruimte op op de Larikshof met
de beeldengroep van de heer Mensink, vol symboliek, maar nog niet voltooid en het huis van naam
(Arendshoeve) staat dit keer in Collendoorn.
De bespreking van de Hardenbergse gedichten van Guillaume van der Graft wordt in dit nummer
met het laatste vijftal afgerond.
De Brink in Heemse wordt binnen afzienbare tijd opnieuw ingericht. We hebben al enige aandacht
besteed aan het voormalige notariskantoor en enkele huizen. Deze keer is garage De Jong aan de
orde.
Ook de herders van Heemse beleven een nieuwe aflevering, in Plat Ni-js is het dialectisch herfst en we
lezen een eeuw terug in Salland's Volksblad.
Het stadhuis van Hardenberg werd
200 jaar geleden in gebruik
genomen. Op 28 oktober 1805
vergaderen de burgemeesters voor
het eerst in het nieuwe raadhuis,
gelegen aan de Voorstraat. In 1912
werd het naastgelegen huis
gesloopt, zodat het stadhuis aan de
oostkant van ramen kon worden
voorzien. Uitbreiding vond pas
plaats in 1938, het aan te bouwen
gedeelte moest architectonisch
passen bij het reeds bestaande.
egens geldgebrek is dit niet
helemaal gelukt zoals te zien is aan
de ramen. De muren werden
gepleisterd, zodat het verschil
minder opviel. Vandaag de dag is
aan de barst in de muur rechts
naast de ingang nog te zien welk
gedeelte werd aangebouwd. De
oude raadhuisstoep, waar men de
afkondigingen placht te doen,
verdween. In plaats daarvan werd,
in 't belang van het verkeer in deze
betrekkelijk nauwe straat, een
trottoir gelegd. Het stadhuis
verloor haar functie in 1941 toen
Stad- en Ambt Hardenberg werden
samengevoegd en de nieuw
gevormde gemeente het raadhuis van Ambt Hardenberg te Heemse betrok. Thans is in het voormalige
stadhuis het museum Oudheidkamer gevestigd en tevens onderkomen van de Historische ~
Hardenberg en omgeving.
1

De beeldengroep op begraafplaats De Larikshof
(Beelden van ons 10)
Sinds 1997 staat centraal in het oude gedeelte een markant beeld van beeldend kunstenaar T. A. J.
Mensink uit Hardenberg. Het is de bedoeling dat er nog een tweede beeldengroep geplaatst wordt
om zo ook visueel een verbinding te maken met de jonge uitbreiding. Het lijkt nu al interessant om
aan het beeld en het gehele concept aandacht te besteden in onze reeks 'Beelden van ons'.
K. Oosterkamp
De begraafplaats De Larikshof
De begraafplaats was in 1996 met een nieuw
gedeelte uitgebreid. Om ertoe bij te dragen dat
het oude en het nieuwe gedeelte ook visueel
een eenheid zou worden, werd gedacht aan een
beeldengroep om dat uit te drukken. Na een
bepaalde selectieprocedure werd de opdracht
verleend aan beeldend kunstenaar T. A. J.
Mensink te Hardenberg. In 1997 werd het
eerste beeld geplaatst, maar problemen met
grondwater en fundering maakten realisatie
van de overige vooralsnog niet mogelijk.
Zowel opdrachtgever als kunstenaar hebben de
intentie dat dit binnen afzienbare tijd zal
gebeuren
... Een markant beeld ....
Beeldend kunstenaar T. A. J. Mensink
Ton Mensink werd in 1956 in het Limburgse
Sittard geboren. Daar heeft hij nog een herinnering
aan het rijke Roomse leven meegekregen:
vooral de processies maakten indruk en
ook de nabijheid van een klooster. Op zijn
zesde levensjaar verhuisde het gezin Mensink
naar een klein dorpje, Dorst, iets ten noordoosten
van Breda. Hij herinnert zich de lagere
schooljaren in dat Brabantse dorp, als had de
tijd daar stilgestaan. Een van de leerkrachten
kon zo bezielend geschiedenis geven, dat Ton
voor dat vak steeds een zwak is blijven houden.
Nadat de familie opnieuw verhuisd was
naar Kampen, volgde hij daar de middelbare
school om in 1975 te slagen. Als kind was hij
vaak aan het knutselen, op de lagere en middelbare
school tekende hij graag en zeker niet
onverdienstelijk: in 1975 mocht hij in Kampen
exposeren. Hoewel studie geschiedenis zeker
een optie was, gezien de nog steeds aanwezige
interesse, werd het toch de lerarenopleiding in
Tilburg, waar een geheel nieuwe opleiding
'Handvaardigheid en Tekenen' van start gegaan
was. Daar ontdekte Ton dat toegeving aan de
creatieve drang niet alleen hoorde bij een
opleiding, maar dat het veel meer te maken had
met een intense manier van leven. Nadat hij in
1980 daar was geslaagd, studeerde hij verder
voor de eerstegraads bevoegdheid aan de
Academie voor Beeldende Vorming, ook in
Tilburg. Hoewel het vrije kunstenaarschap
zeker lokte, koos hij zekerheidshalve voor de
eerstegraadsopleiding, ook al omdat toen een
hogere bevoegdheid ook een hogere beloning
impliceerde. Na anderhalf jaar slaagde hij met
als specialisatie Keramische vormgeving en
Plastische vorm-
2

geving in hout en steen en snakte ernaar om
zonder goedbedoelde, maar als steeds hinderlijker
ervaren, aanwijzingen van docenten
bezig te gaan.
Een opleidingsmodule solliciteren had hem
ertoe verleid om een soort proefsollicitatiebrief
te schrijven aan de scholengemeenschap
Jan van Arkel te Hardenberg. Tot zijn verbazing
werd hij opgeroepen en voordat het een en
ander goed en wel doordrong, kreeg hij de
benoeming en werd dus toch leraar! In zijn hart
bleef hij zich kunstenaar voelen, waardoor
beide kwaliteiten die op zich heel goed zouden
moeten kunnen samengaan, ook wel eens
zouden botsen. Het kunstenaarschap ontwikkelde
hij verder door experimenterend
bezig te zijn met 'waardeloos materiaal': wegwerpdingen,
takken, lappen textiel. Daarvan
ontstonden 'installaties' waarin gezocht werd
naar soorten en vormen van (menselijke) figuren.
Er was geen docent meer en nog geen
galeriehouder die aanwijzingen gaf omtrent de
meest wenselijke vorm: Ton werkte alleen voor
zichzelf, zijn leraarschap vormde de
noodzakelijke financiële basis. Naast deze
experimentele installaties uitte hij zich graag
schilderend. In zijn middelbare schoolperiode
geïnspireerd door o.a. Oscar Schlemmer
(Bauhaus) was hij er toen van overtuigd dat
een schilderij tweedimensionaal, dus plat is:
een schilderij bestond daarmee uit kleurvlakken
die zo veel mogelijk de suggestie van
ruimtelijkheid moest vermijden. Ook ging hij,
toen er wat meer en beter gereedschap kon
worden aangeschaft, zich weer meer
bezighouden met de materialen waarin hij was
afgestudeerd: hout en keramiek. Complete
boomstammen leverden het materiaal voor
gladde en gestileerde houtsculpturen, met zo
weinig mogelijke detaillering. De belangrijkste
beeldhouwer in de 20ste eeuw was in Mensinks
ogen de Roemeen Brancusi geweest en deze
bewondering motiveerde zijn houtsculpturen.
Bovendien kreeg hij de beschikking over een
keramiekoven, waardoor ook op dat gebied
opnieuw deuren opengingen. Een reis naar
Griekenland, Athene, halverwege
Ton Mensink in zijn atelier de jaren '80 zou
voor Ton Mensink cruciaal worden: daar kwam
hij lijfelijk in aanraking met brokstukken van
de klassieke beschaving: het begin van onze
beschaving. Daar kwamen een heleboel dingen
samen: zijn fascinatie voor (kunst)geschiedenis
en archeologie, het zoeken naar
(vorm)schoonheid, uiting geven aan de
essentie. Wat men daar echter aantreft, zijn de
restanten, de brokstukken, de scherven. Het
zou gerestaureerd moeten worden door de
kunstenaar, misschien wel met eigentijdse toevoegingen
en betekenissen. Geïnspireerd door
de klassiek-christelijke beschaving die in Italië
tijdens de Renaissance opnieuw schitterend
werd uitgevonden, en eigentijdse kunstenaars
ontwikkelde Mensink zijn vormtaal: beelden en
figuren van hout bekleedde hij met een 'huid'
van keramisch mozaïek, waarmee hij als het
ware vanuit een rijke traditie restauratief bezig
is. Daarmee manifesteert Mensink zich
duidelijk als een postmodern kunstenaar. Ook
praktisch leverde deze werkwijze voordeel op:
om grote monumentale beelden te maken was
het noodzakelijk - ruimte van de oven! - om
delen naderhand samen te voegen. De
mozaïektechniek heft het aanhechtingsprobleem
op.
3

Niet alleen de kunstenaar zelf was enthousiast
over deze vormtaal, op exposities werd er
waarderend op gereageerd. Een galeriehouder
wilde graag met hem verder, totdat zijn verzoeken
om meer op bestellingen gingen lijken.
Opnieuw schudde Mensink dit harnas van zich
af: het leraarschap betekende al genoeg binding,
de kunstenaar in hem wilde vrijheid.
De beeldengroep op De Larikshof
In 1997 werd op De Larikshof het eerste beeld
geplaatst, centraal gelegen in het bestaande
gedeelte. Op een hoge gemetselde sokkel ziet
de toeschouwer op iets meer dan ooghoogte
een omhooggerichte, gestileerde kop. Het
totaal is ongeveer 2,20 meter hoog. De vorm
van de kop is tot stand gekomen door een houten
mal te vullen met beton. Nadat het was
uitgehard, werd de kop bekleed met een
mozaïek van blauw-groene tegelfracturen. De
belendende sokkel vertoont aan de bovenkant
ook een mozaïek van tegelstukken in beige en
roze kleuren.
Het is de bedoeling dat er op de uitbreiding nog
een beeldengroep wordt geplaatst.
Dat beeld zal bestaan uit twee liggende koppen
Dat beeld zal bestaan uit twee liggende koppen
die naar en naast elkaar zijn geplaatst en samen
met de eerste kop een driehoek vormen. De
uitvoering zal wat materiaal en kleur betreft
gelijk zijn.
De beelden zullen met z'n drieën een driehoek
vormen: een vorm die evenwicht representeert.
Daarnaast zal de beeldengroep verwijzen naar
de kruisiging op Golgotha, in het bijzonder
naar de voorstelling zoals die op een ets van
Rembrandt is te zien. Meestal zien we op
kruisigingsvoorstellingen de drie kruisen frontaal
naast elkaar opgesteld. Rembrandt echter
situeert Jezus in het midden, terwijl de beide
andere gekruisigden naar elkaar gewend staan
opgesteld, een voorstelling die niet zo vaak
voorkomt. Ook de Italiaanse kunstenaar
Andrea Mantegna (1457-1460) heeft de drie
gekruisigden zo afgebeeld. De liggende koppen
verbeelden het sterven en de behoefte aan
troost (bij elkaar), ze zijn in hun opstelling naar
binnen gericht, introvert. De derde, omhoog
gerichte kop is extravert en beeldt de hoop uit,
waarbij voor de gelovige toeschouwer kan
gelden dat naar Jezus verwezen
wordt als de bron van hoop en
leven, ook na de dood. Zo
bieden de beelden ruimte voor
de menselijke emoties verdriet,
troost en hoop, waarbij zowel de
gelovige als de niet-gelovige zijn
eigen inter-pretatievrijheid
behoudt. Ook dit is natuurlijk
voorwaarde voor een
beeldengroep op een algemene
begraafplaats. Het is van grote
waarde dat de gemeente
opdracht voor een dergelijk
beeld heeft gegeven. Het is niet
alleen een verfraaiing van de
plek, maar tegelijkertijd biedt het
de toeschouwer de mogelijkheid
zijn emoties te benoemen,
bewust te worden en te
herkennen als algemeen
menselijke gevoelens. En is het
gevoel dat je
4

niet de enige bent die verdriet moet ondergaan,
op zich al niet een troost
Toch is plaatsing van deze beeldengroep ook
enigszins problematisch. In de eerste plaats zal
er bij verreweg de meeste mensen tijdens de
verdrietige gang naar de begraafplaats niet of
nauwelijks belangstelling bestaan voor de
beelden. Misschien dat later, bij herhaald
bezoek, de beelden hun appellerende kans
krijgen. Maar ook dan zal het voor de meesten
niet duidelijk worden wat zij met deze beelden
moeten en wat deze beelden met hen zouden
kunnen doen. Er is kijkkunst: bedoeld als aangenaam
voor het oog, fraai van vorm, decoratief;
en er is kunst die de toeschouwer tot
nadenken stemt en zich soms heel langzaam
aan hem prijsgeeft. Zulke 'denk'kunst heeft
vaak een gebruiksaanwijzing nodig, al zijn het
maar een paar regels die de toeschouwer op
het spoor brengen. Soms is een titel al voldoende,
soms een korte toelichting van de
kunstenaar. Daarbij is het slechts een aanwijzing
voor het gebruik, uiteraard staat het een
ieder vrij om het kunstwerk met zijn eigen
interpretatie in te stralen, waardoor het nog des
te duidelijker een beeld van hem of haar wordt.
Het is een heel bijzondere kwaliteit van een
kunstwerk als het voor ons allemaal die mogelijkheid
biedt. Zo'n werk staat op De
Larikshof, het moet alleen nog wel worden
voltooid.
Met dank aan de heer T. A. J. Mensink
Met een huid van keramisch mozaïek
5

De Jong geleerd... oud gedaan
Op bedrijventerrein Haardijk zal eind dit jaar de nieuwe garage en showroom van De Jong
Hardenberg in gebruik genomen worden. De bouw is al begonnen. De architectuur maakt dat het
een blikvanger langs Rijksweg 34 zal zijn. Het pand wordt drie verdiepingen hoog en voorzien van
een vier meter hoge glazen toren waarin de mooiste modellen geshowd kunnen worden. De
verhuizing van De Brink in Heemse naar de Haardijk is een mooie aanleiding om samen met Jan
Willem de Jong (Jan van ome Luut) terug te blikken op de geschiedenis van het bedrijf dat zich al
in 1919 in Hardenberg vestigde.
Naar Hardenberg
In Noordbarge, gemeente Emmen, werd op 16
maart 1891 een kindje geboren van Jan de Jong
en Froukje Hof. Ze noemden hem Luut. De
jongen groeide op in een redelijk groot gezin.
Hij had twee oudere zusters, twee oudere
broers en één zusje. Luut was nog maar zeven
jaar oud toen zijn vader op vijftigjarige leeftijd
overleed.
Nog in zijn jeugdjaren ging hij aan het werk bij
garage Thedinga aan de Hoofdstraat in
Emmen. Daar leerde hij al doende het vak van
monteur, want opleidingen waren er nog niet.
Bij Thedinga werden fietsen en bromfietsen
verkocht en gerepareerd, maar ook hadden ze
al een paar auto's.
Toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak,
moesten de meeste oudere monteurs opkomen
in de mobilisatie. Hierdoor kon Luut snel carrière
maken. Op vijfentwintigjarige leeftijd
was hij al opgeklommen tot chefmonteur bij
het bedrijf.
E. Wolbink
Het handelen zat Luut in het bloed. Jan de Jong
vertelt: Tijdens de Eerste Wereldoorlog had
mijn vader bijvoorbeeld veel Duitse coupures
gekocht, in de hoop eraan te kunnen verdienen.
Toen uiteindelijk na de oorlog de Reichsmark
drastisch in waarde daalde, besloot hij de biljetten
niet te verkopen, maar samen met een
kameraad naar Berlijn te reizen en daar het
geld uit te geven. Ze verbrasten het geld
gewoon - gaven bijvoorbeeld honderd mark
fooi bij het afrekenen van een kop koffie of een
groot glas bier.
Rechts: Luut de Jong met Kameraad treek
Altena in Berlijn, anno 1919
In 1919 verhuisde Luut de Jong naar
Hardenberg, omdat hij deze stad al een beetje
kende. Hij wilde voor zichzelf beginnen. Zijn
twee oudere zusters - Maria en Jantje - waren
door hun huwelijk in Hardenberg komen
wonen. Luut trok in bij zijn zus Maria en haar
man Hendrik Willem Zweers aan de
Achterstraat. Hij ging aan 't werk als fietsenmaker,
maar vrij snel daarna werden ook
bromfietsen en motoren verkocht en gerepa-
6

Chauffeur Jan Koers bij een 6-persoons Citroen,
ca. 1934/1935
reerd. Een korte tijd later kwam de eerste auto in
het bedrijf, een taxi. Eén van de eerste taxichauffeurs
was Jan Koers, later werkzaam als chef
bij busmaatschappij T.E.T. Hij woonde op de Brink
(thans Achterbrink) in Heemse. Koers kwam in
dienst toen hij nog maar 14 jaar oud was (Jan de
Jong was net 14 dagen oud).
Luut woonde bij zijn zwager en zus, totdat hij in
1927 het pand van hen overnam. Kuiper Hendrik
Willem Zweers en zijn
vrouw verhuisden naar
de Bruchterweg, waar ze
tegenover de bakkerij
van Koop Zweers gingen
wonen. Hendrik Willem
maakte de vaten voor de
boterfabriek Salland.
Een jaar eerder, op 3
september 1926, was
Luut in het huwelijk
getreden met Niesje
Dorgelo uit Lutten,
dochter van Willem
Dorgelo en Lambertha
Mastebroek. Het stel
heeft elkaar leren kennen
door een geluk bij een
ongeluk. Niesjes zuster
had verkering met iemand die werkte bij de
Koninklijke Marechaussee in Apeldoorn. De
geliefde was verdronken en vandaar dat de
familie er zo snel mogelijk heen wilde. Ze
huurden een taxi, en jawel, Luut was de
chauffeur. Ze kregen drie kinderen, alle
geboren aan de Wilhelminastraat (de
Achterstraat is in 1923 gewijzigd in
Wilhelminastraat, bij het 25-jarig jubileum van
koningin Wilhelmina). Jan (Jan Willem) was
de enige zoon, geboren op 12 juli 1927. Zusje
Lamberta kwam in 1930 ter wereld en zusje
Maria in 1932. Het pand aan de Achterstraat
heeft diverse verbouwingen ondergaan. In
1932 werd aan de achterzijde een autogarage
bijgebouwd voor reparaties en onderhoud. In
1957 werd de werkplaats veranderd en werd de
zijgevel gebouwd die thans nog zichtbaar is als
men tussen het pand en dat van het Kunsthuis
doorloopt. De acht typische zijraampjes zijn
nog bewaard gebleven. Thans wordt het pand
gebruikt door vroedvrouw Broekroelofs en
Ca. 1930: Jan als kleine jongen, zittend op een Citroen; hij vertelde:
'Dit was al een auto met airco; je kon de voorruit verstellen, maar dan
moest je de pet wel andersom op je hoofd zetten, anders waaide die af'
7

voorheen was het een vestiging van uitzendbureau
Randstad.
Het werk van De Jong bestond hoofdzakelijk
uit reparatie en onderhoud van fietsen en
bromfietsen. Soms werd nog wel eens een
bromfiets verkocht, maar motoren heel zelden.
Er waren maar weinig motoren in omloop in
Hardenberg. Luut repareerde ze wel, net als
auto's. De automobielen waren in die tijd nog
voorzien van kentekenplaten met de letter E
(van Overijssel). Zo werd het kenteken E-3
gebruikt door de heer Nijman van de
Exportslagerij. Later had De Jong de E-7781 in
gebruik. Het kenteken was alom bekend, al
jaren voor de oorlog. In die tijd was het hebben
van een rijbewijs ook verplicht. Je kon het
rijexamen afleggen bij baron Van Ittersum op
Huize Welgelegen in Heemse.
Vervoerder in oorlogstijd
Kort voor de Tweede Wereldoorlog werd de
taxi van Luut de Jong regelmatig ingeroepen
door de gemeente om arbeiders te vervoeren
die versperringen moesten opwerpen langs de
rijksgrens. Zo reed hij dan mee naar de
Peckelbrugge in Radewijk, naar het
Ebbenbroek en ook naar het Commiezenhuis
bij Venebrugge. Die versperringen stelden
trouwens bar weinig voor. De overgangen werden
dichtgezet met grote boerenwagens die
volgeladen waren met zakken zand. De wagen
blokkeerde de doorgang en het geheel werd
afgegrendeld met een ketting en een groot
hangslot. Dat was de gehele versperring. Jan
vertelt: Als je er één paard voorzette, dan kon
die alles zonder moeite wegtrekken. Het stelde
dus helemaal niks voor. Luut ging gewoon
mee. De gemeente betaalde en nog goed ook.
Op 9 mei 1940 werd hij andermaal gevraagd
om als chauffeur mee te gaan. De situatie was
toen wel kritiek. Ze waren nog maar net bezig
met de laatste versperring bij Ebbenbroek, rond
een uur of drie 's nachts, toen ze niets anders
hoorden dan het gehinnik van paarden. Ze
waren circa tweehonderd meter van de
Fragment van een oud kasboek van Luut de Jong, anno 1924
8

Voor de deur van De Jong: neefje Berend Jan en nichtje Froukje
Zweers
grens verwijderd. De versperring was bijna af
toen ze de Duitse troepen zagen naderen. De
gemeentewerkers en Luut hebben zich ijlings
uit de voeten gemaakt - met een snelheid van
misschien wel 28 kilometer per uur door de
mulle zandwegen - door het Hardenbergerveld
richting het Overijssels Kanaal. Een Duits
jachtvliegtuig scheerde over hen heen, maar
schoot niet. Net voordat ze bij het kanaal kwamen,
werd de schol bij Sierink opgeblazen.
Vervolgens hebben ze de auto bij Van Laar
(onder een afdak) achtergelaten, waarna de reis
per voet werd vervolgd richting Hardenberg.
Via een aantal balken van de schol werd het
kanaal overgestoken. Ondertussen zat de
familie in Hardenberg natuurlijk behoorlijk in
de rats. Jan vertelt: Ik heb de moffen zelf
Hardenberg zien binnenkomen. Ze kwamen
even bij ons aan de benzinepomp. De tien tot
twaalf Duitse vrachtauto's tankten waarna alle
benzine op was. De militairen gaven een
tegoedbon. Maanden later pas werd de bon
verzilverd...
In de bezettingsjaren kwam op een gegeven
moment een blonde jonge man bij De Jong in
de zaak. Hij was een paar jaar ouder dan Jan
en was zogenaamd
volontair (stagiair) bij
boer Weerts op de
Balderhaar. De toen
vijftienjarige Jan was
indertijd al een beetje
koopman. De blonde
jonge man wilde twee
wielen met banden van De
Jong kopen. Er werd over
de prijs onderhandeld. Op
een gegeven moment zei
Jan: Iej bint ook een dikke
jeude -dat was een
algemene uitdrukking
toen - in 't bijzijn van zijn
vader Luut. Na de
bevrijding had zijn vader
hem gevraagd of hij zich
het voorval nog kon herinneren,
want zo zei Luut: Je kon 't
wel geweten hebben, want dat
was namelijk echt een jodenjongen. Het bleek
achteraf te gaan om de latere cardioloog Meijler
uit Utrecht die ondergedoken was bij Weerts
(zie Rondom den Herdenbergh, 2005/1).
Tijdens de Tweede Wereldoorlog woonden alle
leden van het gezin De Jong nog thuis. Oma
Lambertha Dorgelo-Mastebroek overleed in
1943 waarna opa Willem Dorgelo bij hen in
huis kwam wonen.
Jan herinnert zich nog een ander angstig voorval
uit de oorlog: De laatste dag voor de moffen
vertrokken - de dag voor de bevrijding -zagen
we twee Duitse militairen achter het huis, op de
Hoge Doelen. Bij bakker Bakker stonden ze
allemaal met de handen omhoog. Daar waren
de Duitsers naar binnen gegaan. Ik
waarschuwde de familie. Mijn vader was net
naar de slaapkamer gegaan en had daar zijn
overall uitgetrokken. Meteen daarop vloog
9

de achterdeur open en
kwamen de twee Duitse
militairen binnen, voorzien
van geweren. De één had een
pistoolmitrailleur en de
ander een revolver. Eén van
de twee kende ik wel. Hij was
de oppasser van de
Hauptmann (kapitein). Af en
toe kwam hij wel eens bij ons
in de werkplaats. Ik denk dat
ze flink aangeschoten waren.
Ik vroeg: 'Simon, wer suchen
sie'. Hij zei: 'Een jong mens
met een blauwe overall aan'.
Ik heb geluk gehad dat ik
hem kende en nog veel meer
geluk gehad dat mijn vader
net naar de slaapkamer was vertrokken, want
die had natuurlijk een blauwe overall aan.
Uiteindelijk bleek dat de Duitsers gezocht
hadden naar een zoon van bakker Bakker, die
thans in Afrika woont. Die had buiten gelopen
terwijl dat niet mocht (spertijd). Hij was binnengevlucht
bij de familie Steunenberg en was
er onder het bed gekropen. De Duitsers hebben
er zelfs nog dwars door de dakpannen
geschoten, maar hem gelukkig niet gevonden.
Er was aan het eind van de oorlog geen taxivervoer
meer. De auto van De Jong was geheel
gedemonteerd. De wielen, de carrosserie en
andere onderdelen waren her en der ver-
De slagerswinkel van Brunink in de Achterstraat werd aan beide
zijden belend door panden van garage De Jong
stopt. Na de oorlog deed De Jong nog steeds
de verkoop en reparaties van (brom)fietsen en
motoren. Als enige motorzaak in de verre
omgeving verkocht men merken als NSU,
DMF en Vespa. Daarnaast werden auto's zonder
chauffeur verhuurd, maar werden ook
diverse taxiritjes uitgevoerd.
Verhuizing naar De Brink
Jan de Jong huwde rond 1950 met Dina
Johanna Reuvekamp, afkomstig uit Almelo. In
1951 werd hun eerste zoon geboren, genaamd
Lucien. Drie generaties in één relatief klein
huis was blijkbaar teveel van het goede. Het
tweede kind, André, is dan ook in 1956 gebo-
10

Amerikanen in de Achterstraat; de Chevrolets en Fords werden als taxi ingezet
ren toen het gezin tijdelijk in de Burgemeester
Bramerstraat woonde. In die tijd liet Jan een
nieuwe woning bouwen op de hoek van de
Achterstraat. De oudste generatie, Luut de
Jong en zijn vrouw Niesje gingen daar wonen
en brachten er de laatste jaren van hun leven
door. In 1960 werd dochtertje Nita geboren.
Luut overleed op 25 februari 1968 en Niesje
op 2 januari 1974. Het pand, Wilhelminaplein
1, is nog altijd eigendom van Jan en wordt
thans bewoond door kleinzoon Sander en zijn
vriendin Jolanda.
Jan heeft het bedrijf van zijn vader Luut op 3
juni 1957 overgenomen. In de jaren die daarop
volgden is het bedrijf stevig gegroeid. Een
nieuw onderdeel van de activiteiten werd
gevormd door het zittend ziekenvervoer en
later het ambulancevervoer.
Het bedrijf werd uitgebreid door aankoop van
het pand dat Leen Schuurman voorheen als
smederij in gebruik had. De Jong bleef wonen
in het oude pand, waar ook de showroom bleef.
Op de plek van Schuurman kwam de
werkplaats. Het pand van slager Brunink zat er
toen tussen (later slager Timmerman). Jan
vertelt: Eigenlijk hebben ze teveel afgebroken
in Hardenberg. Het plekje waar wij gewoond
hebben met de smederij op de hoek van de
Achterstraat werd vaak door kunstschilders
vastgelegd. Zodra het maar goed weer was,
werd er weer geschilderd.
De gemeente zag de vervoerder en garage
echter liever vertrekken uit de Achterstraat. De
nauwe straat stond vol met de drie taxi's en
zeventien verhuurauto's. In 1968 verhuisde De
Jong naar de noordzijde van De Brink waar
thans het tankstation nog te vinden is. Daar zat
voorheen de DOAM (de Drents Overijsselse
Automobiel Maatschappij; voorheen garage
Smit). Deze zaak was failliet gegaan en uit het
faillissement kon het pand worden aangekocht.
Het pand van De Jong aan de Achterstraat
werd verkocht aan de gemeente, die het op
haar beurt doorverkocht aan mevrouw Diek
van de boekhandel. In de klinkerbestrating van
de parkeerplaats aan de achterzijde van het
pand is de naam Diek nog altijd leesbaar.
De verkoop van nieuwe auto's begon in 1969
toen het Opel-dealerschap verkregen werd.
Hardenberg en omgeving was een wit gebied
en De Jong kon dat opvullen. De eerste auto
die ik verkocht moet een Opel Kadett geweest
zijn, vertelt Jan. Dat was toen wel zo 'n beetje
Op rij gezette verhuurauto's in de Achterstraat
11

de goedkoopste. Voordien was er al enige handel
in tweedehandse auto's geweest. Rond
1970 vond er totale nieuwbouw van de garage
plaats.
Het pand van kruidenier Makkinga
In de periode die volgde werd de voormalige
kruidenierszaak van Makkinga, aan de zuidzijde
van De Brink, aangekocht. De winkel werd
intern iets verbouwd zodat er auto's naar binnen
konden. Ongeveer acht auto's konden er in
de showroom staan. Het naastgelegen pand kon
aangekocht worden toen een tandarts verongelukte
die nog maar net een praktijk in de
gemeente begonnen was. In dit pand konden
zes auto's staan, zodat beide panden samen
veertien auto's konden showen. De voormalige
gebouwen van Makkinga werden in 1980 vervangen
door nieuwbouw. Het aangrenzende
pand (slagerij Reinink) was ook van Makkinga
en is er later uit een faillissement bij
aangekocht.
ambulance was een Amerikaan met hoge
opbouw. De firma heeft dat ambulancevervoer
verricht tot circa 2000 maar is er toen mee
gestopt omdat er elk jaar veel geld bij moest.
Sinds de budgettering - vanaf
beginjaren '90 - was het ambulancevervoer
verlieslijdend. Jan vertelt:
We zijn natuurlijk wel een
commercieel bedrijf en geen filantropische
instelling. De laatste jaren
moest het autobedrijf de verliezen
van het ambulancevervoer
opvangen.
Al die jaren heeft De Jong met zijn
personeel belangeloos gezorgd voor
goed en adequaat vervoer van haar
patiënten. Ze stonden 24 uur per dag klaar om
in spoedgevallen hulp te verlenen. Toen men
begon met het ambulancewerk waren nog geen
papieren vereist. Later moest er natuurlijk wel
gestudeerd worden. Jan vertelt: Eerst in 't begin
zat je alleen op de auto en dan moest je ergens
naar toe en nam je bijvoorbeeld de buurman
mee. Zelfs een slager zei eens tegen mij: 'Dat
nooit weer Ik kan wel bloed zien, maar niet van
mensen'. Ja, we hebben de vreselijkste ongelukken
meegemaakt waar je liever niet meer
aan denkt. In al die jaren hebben we honderden
doden opgehaald. In veel gevallen waren er
levens verloren bij ongelukken op gevaarlij-
Reddingswerk
In 1966 is De Jong
begonnen met ambulancevervoer.
De DOAM
stopte er mee omdat de
exploitatie niet meer uit
kon; het leed verlies. De
Jong had te kennen gegeven
het vervoer wel over
te willen nemen en kreeg
het werk. Papieren waren
niet nodig. De eerste
V.l.n.r.: Jan ten Brinke, Willem Meinen, Hans Schuldink Gees
Hakkers, Jan Hakkers, Dick Dijkstra, Jan Martens en Lucien de Jong
12

ke kruisingen als die bij de Witte Paal of het
punt bij Mastebroek Over traumatische
gebeurtenissen werd niet gesproken. Er werd
niet over nagedacht. Je deed het gewoon. Maar
ik heb er nooit spijt van gehad.
Het werk werd zeker gewaardeerd. In al die
jaren kreeg De Jong veel bedankjes van
patiënten die dankzij snel en adequaat ingrijpen
van het ambulancepersoneel gered konden
worden. Men reed als het moest bijvoorbeeld
binnen twintig minuten naar het ziekenhuis in
Zwolle. Alle kruispunten werden dan afgezet.
In enkele gevallen werd zelfs bij hoge nood
naar het ziekenhuis in Amsterdam gereden,
destijds nog over de Oude
Zuiderzeestraatweg... een weg die niet tot hard
rijden uitnodigde. Toch wil De Jong ook graag
enige kritiek kwijt. Hij vertelt: Onze firma heeft
in al die jaren nooit één stuiver subsidie gehad
van de gemeente. Het heeft ze nooit
geïnteresseerd. Ze hebben ons nooit één
bedankje gegeven, helemaal niets. Ze gaven
zelfs nog geen pluimpje voor het personeel. Dat
mag je gerust in het artikel vermelden.
Je bent nooit te oud...
Met een aantal personeelsleden heeft Jan een
bijzondere band. Zo vertelt hij over Gees
Hakkers: Zij werkt nog niet zo lang bij ons... ik
geloof nog maar 48 jaar. Ze rijdt nog alle
dagen taxi. Ze heeft eerst altijd ambulance
gereden, maar nadat dat te zwaar werd is ze
rijdend ziekenvervoer gaan doen en heeft ze
taxi gereden. In die 48 jaar is ze volgens mij
nog geen 48 dagen ziek geweest. Ze reed elke
week zo 'n tweeduizend kilometer. Toen dat een
beetje te gek werd, zo rond haar 65e, is ze drie
dagen in de week gaan werken. Zelf maakte ze
daar al snel weer vier dagen van en bij hoge
nood vijf
Jan de Jong is zelf nog altijd werkzaam in het
bedrijf als klusjesman. Hij staat, zoals hij zelf
zegt, niet meer op de loonlijst. Zijn klusjes
bestaan uit: auto's halen en brengen, overal
door het land en daarnaast doet hij nog de
financiële administratie. Garage De Jong is een
heel groot bedrijf geworden. Het vervoersgedeelte
is het grootst. Wel zijn ze een groot
deel van het vervoer in Hardenberg kwijt
geraakt door een Europese inschrijving. Ze
hebben thans eigen vestigingen in Hoogeveen
(tevens werkzaam in Meppel), in Coevorden
waar het hoofdkantoor is voor alle ritten, en in
Emmen. Zoon Lucien heeft de leiding over de
vervoerstak. André is verantwoordelijk voor het
garagebedrijf in Hardenberg en Ommen. Het
totale personeelsbestand telt op dit moment zo'n
350 personen.
De panden aan De Brink zijn verkocht aan een
projectontwikkelaar. Wederom mede op verzoek
van de gemeente zal De Jong zijn bedrijf
verplaatsen. Ze hopen op het nieuwe bedrijventerrein
Haardijk het bedrijf van Luut de
Jong voort te kunnen zetten en over veertien
jaar het honderdjarig bestaan van het bedrijf te
kunnen vieren.
Met dank aan: Jan
Willem de Jong
André de Jong
Bronnen:
Bedrijfsarchief firma De Jong bv
Gemeentearchief Hardenberg, archief bouwvergunningen,
1910-2000 HistorieKamer
Hardenberg, collectie Sallands Volksblad 1902-
1960
13

De Arendshoeve
(huizen van naam 32)
Aan de Venneweg 17 staan twee witgeverfde gemetselde zuilen met de naam Arendshoeve die de
oprit markeren naar een landinwaarts gelegen boerderij met schuren. Aan de weg staat een stalletje
met biologisch geteelde groente en bloemen. Deze plek heeft een vrij lange geschiedenis; we
zijn in staat om waarschijnlijk de gehele bewoningsgeschiedenis te beschrijven.
K. Oosterkamp
De boerderij met bijgebouwen
De Arendshoeve wordt thans bewoond door de
familie J. Werning. Zij hadden een boerenbedrijf
in Ambt Delden, maar uitbreidingsproblemen
noodzaakten hen om daar te vertrekken en
in 1999 kon de Arendshoeve met negentien
hectare grond worden overgenomen van de
familie J. Altena. Er werd een start gemaakt
met de geitenhouderij. De prognoses voor een
rendabele investering voor ca vijfhonderd
melkgeiten leken gunstig. Helaas kwam de
voorspelling niet uit, waarna het grootste deel
van de landbouwgrond werd verkocht en men
verder ging met biologische tuinbouw op ca
1,75 hectare. Hiermee werd aan een eeuwenlange
manier van boeren een wending gegeven.
De naam Arendshoeve slaat terug op een ver
verleden. Naar alle waarschijnlijk moet de
naam in verband worden gebracht met Arent
Blanckvoort, Heer tot de Hofstede en
Aarninkhof. Deze nazaat uit het riddermatige
geslacht Blanckvoort bleef als een van de weinigen
het rooms-katholieke geloof trouw. De
Veneslagen te Collendoornerveen werden na
zijn overlijden door nazaten verkocht aan de
toenmalige Heer van Collendoorn. De
Arendshoeve zou ook genoemd kunnen zijn
naar de pachter Arent Assies die uit Manderen
kwam. Van deze Arent Assies is bekend dat hij
zich rond 1680 in Collendoornerveen vestigde.
In 1678 stonden reeds drie huizen in het
Colledoornerveen waarvan de pachters Jan
Willemsen, Warner Jansen en Hendrik
Willemsen heetten. In 1694 worden deze
erven gepacht door Camer Klaas (de Kamer),
Paap Arent (Paap) en Jan Alberts (Warners).
14

Wanneer deze gesticht zijn, is onbekend. Wel
is het zo dat het met enkele andere erven een
cultuureilandje was temidden van onafzienbare
'woeste' gronden, moerassig veenland.
Waarschijnlijk waren de plekjes waar men
begon te ontginnen relatief het hoogst gelegen,
zodat men daar in elk geval droge voeten hield.
De pachter van de Arendshoeve Arent Assies
stond in de omgeving bekend met een bijnaam,
Paap Arent. Het is ook de naam waaronder hij
in diverse documenten geregistreerd staat. Er
woonden wel meer 'paapsen' in Hardenberg en
zo werden ze ook in officiële formulieren
genoemd. Het woord paap is later een wat
negatief equivalent voor katholiek geworden.
Het zou in elk geval kunnen betekenen dat het
eind zeventiende eeuw zo bijzonder was dat
men iemand die katholiek was en zich in
Collendoornerveen vestigde, met een
dergelijke naam markeerde. In Heemse had de
grote omwenteling op religieus terrein zich
omstreeks 1620 voltrokken: in 1623 werd daar
de eerste, protestantse, predikant benoemd.
Paap Arent deed echter zijn best om snel in te
burgeren: in 1684 wordt zijn zoon Hendrick op
28 maart in Heemse gedoopt.
Arent Assies is voor 1728 overleden. Zijn zoon
Asse, geboren circa 1690, volgt zijn vader op
als boer in het Collendoornerveen. Hij trouwt
in 1711 met Eefse Derksen, maar al in 1723
overlijdt zijn vrouw, waarop Asse in datzelfde
jaar hertrouwt met Jennigje Gerrits. Zoon Jan
Arents, uit Asses eerste huwelijk en geboren in
1712, komt op de boerderij. Hij trouwt met
Jennegien, dochter van Gerrit Leferts uit
Hesselink te Beerze. Uit archiefstukken blijkt
dat Jan op een gegeven moment de tweede
naam van zijn schoonvader aanneemt: Jan
Lepherts Arends Asses. Misschien een
charmant familiair gebaar in de hoop als
schoonzoon begunstigd te worden Jan Arends
alias Lepherts overlijdt in 1763 op de
Arendshoeve.
Zijn in 1746 in Heemse gedoopte zoon Lefert
Arends Jansen zal hem opvolgen als landbouwer.
Als deze in 1822 overlijdt op 75-jarige
leeftijd, heeft hij zijn naam officieel laten regi-
streren ais Lefert Veltink. De invoering van de
burgerlijke stand tijdens de Franse tijd verplichtte
de mensen om een achternaam aan te
nemen. Blijkbaar heeft Lefert Arends Jansen
de opeenvolging van patroniemen (vadersnamen)
willen doorbreken door als achternaam
Veltink te kiezen. Hij was getrouwd met
Geertjen Jansen Heersmink. Uit dit huwelijk
was Jan Leferts Veltink, geboren ca 1768, de
oudste zoon. Hij zou in 1796 te Heemse trouwen
met Aaltjen Hendriks Odink
Hun oudste zoon Lefert wordt op 6 februari
1797 geboren. Op 37-jarige leeftijd trouwt hij
in 1834 met de twaalf jaar jongere bruid
Aaltjen Roelofs uit Wielen op huwelijkse
voorwaarden: Op deze wijze nu is alles overeengekomen
en bepaald tusschen de parthijen,
die om deze tegenswoordige ter executie te
leggen, domicilie zijn verkiezende aan de
woonsteede numero drie op het erve het
Arends te Collendoornerveen meergemeld,
wordende door Aaltjen Odink, weduwe van
wijlen Jan Veltink, vroeger Lefers, en den aanstaanden
echtgenoot Lefert Veltink, bewoond
en bemeijerd.
Omstreeks deze tijd worden zij instaat gesteld
om het huis en erf te kopen. Jonkheer Jacob
van Foreest, eigenaar van zeer veel grond, is
overgegaan tot verkoop van een deel van zijn
bezittingen en ook deze pachtboerderij gaat
onder de hamer.
In een document treffen we de volgende
omschrijving aan van het erve Arends, liggende
op het Collendoornerveen, onder Collendoorn
meergemeld, ten oosten van en aan het erve
het Warners aldaar, en bestaande:
1. uit deszelfs behuizinge, schuur en schapeschot,
nr. 3
2. uit twee parcelen gemest veenland bij het
huis, (..)
3. uit twee en veertigh vierkante
Nederiandsche roeden (...) groenland,
meede bij het huis
4. uit elf bunder (..) woeste veld- en veengrond,
boven het huis, oplopende tot aan de
Lutter scheiding.
15

De witte zuilen met de naam Arends / hoeve
markeren de inrit
Hun zoon Jan Veltink wordt op 2 december 1835
geboren en zal later als eigenerfde boer het bedrijf
voortzetten. Op 3 mei 1861 trouwt hij met Evertjen
Lenters. Zij komt uit een gezin waar men zich
heeft aangesloten bij de Christelijk
Afgescheidenen. Uit het feit dat hun kinderen
binnen deze geloofsgemeenschap worden gedoopt,
mogen we afleiden dat ook Jan tot deze groepering
is gaan behoren. De hoeve draagt weliswaar nog
steeds de naam van voorvader Arend, maar de
toevoeging paap is voor deze bevindelijke nazaten
wel heel erg onbruikbaar geworden. Jan Veltink
overlijdt op 19 oktober 1915 op 79-jarige leeftijd.
De rouwadvertentie luidt: Heden overleed na een
langdurig doch geduldig lijden onze geliefde
vader, behuwd- en grootvader J. VELTINK, in den
ouderdom van bijna 80 jaar.
Namens kinderen en kleinkinderen, E. Breukelman
en G. Breukelman-Veltink
Hun tweede dochter Geziena trouwt op 22 mei
1891 met Egbert Breukelman, landbouwer. Hij
overlijdt in 1916 op 56-jarige leeftijd. Opnieuw
moet de familie een rouwadvertentie plaatsen:
Zoo geheel op het onverwachts nam de Heere van
onze zijde weg onzen innig geliefden man en vader
EGBERT BREUKELMAN, in den ouderdom van
bijna 57 jaren. Wij hadden hem allen zeer lief.
Zacht en kalm ging hij heen
16
naar het Vaderhuis. Wij treuren, en
wij danken dat wij mogen gelooven
dat hij nu juicht in eeuwige vreugde.
Mede namens de familie, wed.
Breukelman en kinderen.
Collendoornerveen, 21 juni 1916
In 1925 is er sprake van herbouw en
nieuwbouwuitbreiding. Het boerenbedrijf
wordt dan uitgeoefend door
zoon Jan, terwijl Geziena
Breukelman-Veltink dan nog het
vruchtgebruik heeft.
Na de ruilverkaveling in 1948 komt in 1950 erf
en perceel in handen van de familie J.
Gerritsen. In 1958 zal deze een onderzoek
laten instellen naar de bouwkundige staat van
de woning. Het rapport is duidelijk: de
onderhavige woning zou voor een
onbewoonbaarheidsverklaring in aanmerking
komen. Bij nieuwbouw kan Gerritsen een
beroep doen op een krotopruimingtoeslag. Nog
in datzelfde jaar wordt vergunning verleend
voor de bouw van een nieuw voorhuis aan het
bestaande pand.
Familie J. Altena die de volgende eigenaar is,
krijgt in 1973 toestemming om het bedrijf uit
te breiden met een slachtkuikenhok en in 1979
met een ligboxenstal: signalen van een positieve
bedrijfsverwachting.
In 1999 verkoopt J. Altena de Arendshoeve
aan de familie J. Werning uit Ambt-Delden.
Hun korte geschiedenis op deze plek illustreert
zo kunnen de huidige anno landbouwproblematiek. 2005 onbespoten bloemen En Zij
en verzetten groente de worden bakens gekocht en gaan op biologisch dezelfde tuinieren.
geleden paap Arend uit
plaats
waar ruim drie eeuwen
Manderen, temidden van uitgestrekte veengronden,
met zijn bruid een nieuw bestaan
probeerde op te bouwen.
Met dank voor de archivale ondersteuning
door D. Hesselink-Zweers en E. Wolbink.

Stephanoten
Mededelingen van het bestuur en werkgroepen
Bijlage Rondom den Herdenbergh 3e kwartaal 2005
Nieuwe aanwinsten
- boekwerkje 'Herinneringen 1940-1945, Na vijfjaar bezetting, zestig jaar bevrijd', schenking van
F. Luisman
- boek: 'Varen waar geen water is', geschiedenis v/d scheepvaart ten oosten van de IJssel 1300-
1930, aanschaf
- boek: 'Dit land van hei en hunebedden', aanschaf
- boek: 'Dit land van terpen en torens', aanschaf
- boek: 'Um't hemelrich', Drentse dreumerijen, aanschaf
- boek: 'Nedersaksische cultuur, buren in Europa', aanschaf
- boek: 'Over de Reest, de gebouwde cultuur in het Reestdal', aanschaf
- boek: 'De Dedemsvaart, zijn stad, streek en dorpen', aanschaf
- boek: 'Drogteropslagen, toen en nu', aanschaf
- CD-rom 'De landschappen van Overijssel beleven en begrijpen', aanschaf
- Syntactische atlas van de Nederlandse dialecten deel 1
- Morfologische atlas van de Nederlandse dialecten deel 1
- Het Drentse esdorpenlandschap deel 1 en 2, met paleogeografische kaart van Drenthe aan het
einde van de vroege middeleeuwen, (circa 1000 jaar na Chr.)
- Kadastrale atlas Borne en Weerselo, aanschaf
- ontvangen van de fam. Van Keulen uit Lutten: rekenkaarten met inlegstukken, knikkerspel,
vlooienspel, 2 puzzels, mikado, waterverf, houten tol, houten bootje, houten treintje, 2 doosjes
zakdoekjes, rode boerenzakdoek, bontje, doopjurkje, 3 baby jurkjes, babyhemdje gebreid, linnen
hemd, 4 onderjurken met kant, schortje met kant, 2 kussenslopen met kant en anagram, 2
kussenslopen met kant, 1 siersloop, zwarte damesrok, wafelijzer, handnaaimachine, breimachine,
diverse opleidingsboeken smederij, poster, ontslagbewijs landweer, blad Hoefsmeden met
namen geslaagden van Keulen en Tuin uit Dedemsvaart, 2 kogels, staandertje met stuiver, cent
en halve cent, katholieke illustraties gebonden, januari tot juni 1957
- ontvangen van fam. Dragt uit Enschede: foto in lijst van Jennigje Peters en Gerrit Moeken
(1875), bewoners Middenpad Hardenberg
- ontvangen van mw Van der Weide te Hardenberg: benzinebonnen oliecrisis
- ontvangen van A. Swier: vaas van kaststel
- ontvangen van drs. WJ. Gebuis te Herwijnen: schilderij, olieverf op linnen, voorstellende
'Veenlandschap', geschilderd sept. 1922 door Geert Broekhuizen (1844-1928) te Koekange
Nieuwe leden
mw M.J. Baksteen-van Balen, Polberg 2, 7772 ET HARDENBERG dhr. H.
Bolks, Brandweg 44, 7771 DC HARDENBERG mw. W.G. Flim-Ribberink,
Oude Rheezerweg 3, 7771 TD HARDENBERG mw L. Reinink-Pieters,
Wilgenstuk 20, 7772 LM HARDENBERG dhr. G.J. Westendorp, Joke
Smitstraat 31, 7607 SK ALMELO
1

Kalender
08-10-2005 (zaterdag) Dagexcursie Emslandkampen naar Papenburg; vertrek 8 uur
Stephanusplein; kaarten te koop in de Historiekamer (€ 27,50 / incl.
lunch) 22-10-2005 (zaterdag) Herfstkleurentocht Kleppertoer (13:00
uur Stephanusplein) 25-10-2005 (dinsdag) Dialezing over Tuugkisten in De Schakel. 20.00 uur
door Everhard Jans
uit Almelo 29-10-2005 (zaterdag) Open dag Gemeentearchief met
Historische Markt in het Gemeentehuis,
van 10.00-16.00 uur 29-11-2005 (dinsdag) Vrijwilligersavond in
De Schakel. 20.00 uur; troubadour dhr. Groot
Zwaaftink vertelt en zingt in Sallands dialect
Oudheidkamer
"Heden de vijfde september negentienhonderd een en vijftig, verschenen voor mij, Johan Pieter
Cornelis Boodt, notaris ter standplaats Heemse, gemeente Hardenberg:
de heer Willem Frerik Karel Gouwe, arts, wonende te Lutten P29, gemeente Hardenberg;
de heer Roelof Simon Hendrik Bakker, gemeente-ambtenaar, wonende te Hardenberg, Sportlaan
10;
de heer Hendrik van Laar, colporteur boekhandel, wonende te Lutten PI47, gemeente Hardenberg;
de heer Jan Mol, landbouwkundig ingenieur, wonende te Hardenberg, Gramsbergerweg 1;
de heer Hendrik Jan Grooters, koopman, wonende te Hardenberg, Voorstraat 39;
de heer Derk Jan Jonkhans, landbouwer, wonende te Radewijk 1159, gemeente Hardenberg;
De comparanten verklaarden elk uit hun vermogen te hebben afgezonderd een bedrag van vijf
gulden, alzo tezamen dertig gulden en daarmede bij deze in het leven te roepen de
stichting "Oudheidkamer Hardenberg ", welke stichting zal worden beheerst door de navolgende
statuten ....... "
Na 54 jaar heeft de stichting haar activiteiten beëindigd. Het beheer van de oudheidkamer wordt
sinds kort verricht door de Historische Vereniging Hardenberg.
Tuugkisten
De kist, waarin boer en boerin, knecht en maagd het persoonlijk bezit aan kleding (het tuug) opborgen,
behoort vanouds tot het boereninterieur van een wijd gebied ter weerszijden van de Oost-
Nederlandse grens. Veel kisten dienden oorspronkelijk als berging voor de uitzet. Later voor de
dagelijkse en zondagse kleding (het kabinet komt omstreeks 1850 op het platteland). Bij de onderscheiding
van plaatselijke en regionale kenmerken van de tuugkisten zijn de versieringsmotieven
erg belangrijk. De ornamentiek is in verschillende technieken uitgevoerd. Belangrijk in dat opzicht
is de kerfsnedetechniek, die tussen 1725 en 1860 in Oost-Nederland bijzonder populair was.
Evenals bij geveltekens is er duidelijk verschil tussen katholieke en protestantse symboliek. Na uitvoerig
onderzoek publiceerde dr. Everhard Jans in 1994 het boek Tuugkisten in Oost-Nederland.
Als geen ander weet hij de vele aspecten van dit boerenmeubel te belichten. Dinsdagavond 25 oktober
zal dhr. Jans in De Schakel (20.00 uur) een boeiende dialezing over dit onderwerp verzorgen.
Heemnoabers '99
Heemnoabers '99 is een samenwerkingsverband tussen historische verenigingen aan weerszijden
van de rijksgrens met Niedergrafschaft Bentheim, met het doel om elkaar beter te leren kennen en
met projecten aandacht te besteden aan onze gemeenschappelijke streekgeschiedenis. Na de reizende
expositie over de Geschiedenis van de Rijksgrens worden er nu voorbereidingen getroffen
2

om monumentale historische boerderijen gelegen in het werkgebied te belichten. In december 2005
zal in Uelsen de opening plaatsvinden van deze nieuwe reeks tentoonstellingen. Er is afgesproken
om elkaar minstens twee keer per jaar te ontmoeten. Bij toerbeurt treedt een vereniging op als gastheer
en biedt een programma. Dit keer was het de beurt aan Uelsen en Wilsum. In Uelsen maakten
we kennis met een zojuist geopend gereconstrueerd huis uit de Bronstijd. In een nieuwbouwwijk
aldaar hebben archeologen een omvangrijk grafheuvelveld met bodemvondsten ontdekt. In en om
het huis wordt nu een beeld gepresenteerd van de leefwijze van 3000 jaar geleden. Met vier huifkarren
reden de ruim tachtig deelnemers door de 'heuvelachtige' bossen naar het idyllische
Mühlenhof Schoneveld in Wilsum. In het bakhuis naast de beide watermolens aan de molenvijver
werd voor de gasten brood gebakken, terwijl in één van de museumschuren het plaatselijk dweilorkest
zich niet onbetuigd liet met Kaffee und Kuchen naar Duits formaat.
De volgende verenigingen zijn bij de Heemnoabers '99 aangesloten, te weten Schoonebeek,
Coevorden, Gramsbergen, Hardenberg, Bruinehaar, Langeveen, Hesinge-Vasse-Mander,
Denekamp, Emlichheim, Wilsum, Hoogstede, Itterbeck, Uelsen, Neuenhaus, Picardië en
Wietmarschen. Het bestuur bestaat uit Harm Hoving, voorzitter (Hardenberg), Henny Haverkort,
secretaris (Denekamp), Bernard Bolt, penningmeester (Picardië) en Heinz Konjer (Neuenhaus)
Open Archievendag
In oktober 2004 organiseerde het Gemeentearchief Hardenberg voor het eerst een Open Dag.
Wegens het groot succes wordt dit jaar weer een Open Dag gehouden in het kader van de Landelijke
Archievendag. Op zaterdag 29 oktober a.s. tussen 10.00 en 16.00 uur kunnen bezoekers gratis een
bezoek brengen aan het Gemeentearchief Hardenberg. Anders dan vorig jaar zal nu niet alleen het
Gemeentearchief haar collectie tonen, maar wordt in nauwe samenwerking met de Historische
Verenigingen in de gemeente een Historische Dag georganiseerd. Het thema is dit jaar 'buren'. In
dat kader is besloten om op deze dag ook een vooroudermarkt te organiseren. Met medewerking
van de verenigingen in de gemeente en met verenigingen van omliggende gemeenten wordt de
bezoeker getrakteerd op een scala aan genealogische informatie. Deze vooroudermarkt wordt
gehouden in de raadszaal van het gemeentehuis. Vanuit de raadszaal worden rondleidingen in de
archiefdepots georganiseerd. In de raadszaal worden doorlopend oude foto's, films en powerpointpresentaties
getoond. Kortom reserveer deze datum alvast in uw agenda en kom op zaterdag 29
oktober a.s. naar het Gemeentearchief Hardenberg!
Duizendtallen
Na de Bevrijdingstoer op vier zaterdagen in de maand april, kwam ook dit jaar het aantal deelnemers
aan de Kleppertoer (vanaf mei) weer boven de tweeduizend. De Herfstkleurentocht komt nog
(zaterdag 22 oktober om 13.00 uur). Veel belangstelling en waardering is er ook voor de expositie
Van Mobilisatie tot Dekolonisatie. Met nog een maand te gaan (tot 1 oktober) is het aantal bezoekers
inmiddels de drieduizend gepasseerd. Bij deze 'mijlpalen' hebben we even met de nodige aandacht
stilgestaan.
Eiermarkt
De redactie van Rondom den Herdenbergh is op zoek naar originele foto's van de Eiermarkt in
Hardenberg. Deze eiermarkt bevond zich voor de oorlog op het huidige Ds. Boumanplein. Bent u
in het bezit van foto's die als illustratie zouden kunnen dienen, dan zouden we daar graag een
beroep op willen doen. Uw medewerking wordt zeer op prijs gesteld! Reacties naar E. Wolbink,
tel.nr. 0523-268400 of e-mail: info@historiekamer.nl
3

Lezenswaardig
In de afgelopen periode verschenen er tijdschriftartikelen die het vermelden waard zijn.
Westerheem, tijdschrift voor de Nederlandse archeologie, februari 2005: A.D. Verlinde en R.R.
Newell, Mesolitische graven in Mariënberg.
Heemschut, Bescherming Cultuurmonumenten, augustus 2005, R. van Dijk te Sibculo, ruimte voor
kloosterlandschap.
Werkgroep Genealogie
Dit jaar is de database-invoer van de huwelijksakten van de gemeenten Hardenberg (1811-1818),
Stad Hardenberg (1819-1922) en Ambt Hardenberg (1819-1924) afgerond. Ook zijn de overlijdensakten
van de gemeenten Hardenberg (1811-1818 en 1941-1949), Stad Hardenberg (1819-
1941) en Ambt Hardenberg (1819-1941) ingevoerd. We zijn nu bezig met de geboorteakten... We
gebruiken op de studiezaal Pro-Gen om de genealogische gegevens op te slaan in de computer.
Verder zijn van de volgende families al genealogieën aanwezig in de studiezaal. Altena, Amsink,
Anbergen, Baarslag, Bakhuis, Beenen, v d Berg, Blanckvoort, Borger, Brandt, Bril, ten Brinke, ten
Broeke, Broekroelofs, Bromet/de Bruin, de Bruijn, Brunink, Datema, Engelbertink, Grissen,
Hakkers, Hartog, v d Heide, Hendrikson, Hesselink, Hobers, v Faassen, lemhoff, Jonker, Kelder,
Korte/Corte, Kleis, Lenters, Mink, Polman, Plaggenmarsch, Reinders, Reinink, Rigterink, Roelofs,
Roetman, Rosink, Rundervoort, Seinen, Slingenbergh, Snijders, Staarman, Stoevelaar, Sijtzama,
Tibben, Varwig, Wamelink, Wolbink, Woelders en Wieten.
Als uw stamboom al uitgezocht is, en hierboven niet genoemd is, zouden we die graag van u ontvangen.
U helpt anderen en krijgt reacties/aanvullingen voor uzelf.
In april 2004 is ons eerste 'Kwartierstatenboek' (40 'Hardenberger' kwartierstaten) gepubliceerd.
Ook is inmiddels een behoorlijke verzameling familieadvertenties opgebouwd.
Voor wie met stamboomonderzoek bezig is, betekent dit dat u nog beter in de studiezaal terecht
kunt voor onderzoek naar uw voorouders. Ook op internet kunt u gegevens vinden, steeds meer
zelfs. Meestal zonder koppeling met voorouders en kinderen. In de studiezaal zijn deze gegevens
in de computer wel gekoppeld, soms wel tien generaties. Wij nodigen u uit om naar de studiezaal
te komen als u al met stamboomonderzoek bezig bent of daarmee wilt beginnen. Wij kunnen u (op
weg) helpen en adviseren bij deze 'verslavende' hobby.
Helaas komt ook stamboomzwendel voor. Dhr. W.L.J.J. Pince van der Aa benadert u misschien
namens de Stichting Genealogie Nederland met zijn voorstel om voor € 49.95,- uw familiekroniek
te krijgen. Wat u echter na circa 6 weken krijgt, zijn zelfbedachte, samengeraapte gegevens. Wees
gewaarschuwd! Op www.historischcentrumoverijssel.nl staat een meer uitgebreide waarschuwing.
4

Plat ni-js
Van gien enkel joargetiede wordt met zoveul weemoed of scheid eneumen as van de zomer. Wi-j goat
dan immers de harfst en de winter tegemoet 't Vallende blad, de langzame oftakeling in de natuur
en het korten der dagen kan triest en depressief stemmen. 'Het schoon seizoen is heenge-sneld',
dichtte Bilderdijk. Maar 't noajoar kan ok een heleboel mooie dingen in petto hebben, vindt de leden
van oons dialectgezelschap. Genieten van de rust in de natuur, de harfstkleuren, lekker uutweien in
de butenlucht en met voldoening de opbrengst verzameln van een zomerlang tuinieren en
verbouwen. Oons onderling gemijmer over de harfst leverde een kleurige oogst an herinneringen op.
J. Luisman-de Jonge
Gezegdes uut groffa's vestzakkie
* 't Is boezelig weer (uutspraak met lange oe)
* Vorst in september, zacht in december
* Hoald de bomen de bladern lang, wees veur
een strenge winter bang
* In de wijnmaand zon, de winter kent geen
pardon
* As 't stormt, ku'j gien veren gaddern
* Dan he'j de knollen an de kok (dan bint de
rapen gaar)
* Die is deur de eerpelzeve ebuuld (gezegd
van een onbeschoft/ruw persoon)
* Ie kunt 't weten want ie leest 't spurrieblad
* Ik bin oe de pacht niet schuldig! (Ie hebt
gien zeggenschap over mi-j)
* As 't dundert in 't kale holt dan wordt de
winter laank en kold
* Met 'n metworst noar een zie spek gooien
* Zo dreuge as sunterkloas zien gat
En Henduk van 't Westende zeg:
* De kinder bint zo op 't rabat, maakt ruzie in
de keet:
wi-j kriegt een bulte biester weer en storm,
't is maar da 'j 't weet
Eerdappel / eerappel / eerpel / eapel / jappel
Toen de eerappel nog met
de haand ekrabd worden,
was d'r in 't noajoar wat
extra geld te verdienen. De
jeugd gung krabben ten
bate van een goed doel of
veur een eigen zakcent. Ok
woonwagenbewoners
streken neer in de
boerschop-pen en
verdienden 50 gulden per
bunder met eerpelkrabben.
De
schoelkinder uut de
hoogste klassen konden
zölfs eerappelkrabbers-
17

verlof anvroagen. In 1960 was 't nog zo dat
militairen verlof kregen um thuus te helpen bij
de eerappeloogst. Ter bescharming van de
vingers dreug men eerappelkrabdoppies.
Smerige haanden van 't jappelkrabben Die
krie'j met 't slachten wel weer schone, worden
d'r ezegd. As de eerpel uut ebluid waren,
vormden zich de bessen, de zogenaamde piesappelties
of jappelkrallen. In Twente tuffelbeazen
enuumd. Deur kinder worden ze an een
stokkie espietst en heel verre weg eslingerd.
Met het loof van de eerappel worden de eerpelkoele
of edekt en de rest stak men in de
braand.
Diverse olde eerpelrassen scheuten oons te
binnen: voran, noordelingen, eigenheimers,
eerstelingen, triomf en ultimus. Ok hebbe wi-j
net noa de oorlog de invasie van de coloradokever
met emaakt. Schoelkinder mossen in
groepies met de landbouwveurlichter noar 't
eerpellaand um de kevers en de larven te zuken
wat een heel smerig warkie was. As de
eerappeloogst voltooid was, worden 'n
bouwhaan'n evierd. Een traditie woarbi-j volop
pannekoeken of ölliebollen eten worden.
Gewassen
Sinds de verbouw van mais is 't of de zomer
een verlengstuk ekregen hef. As de rogge
vrogger in augustus van 't laand was en 't
stoppellaand eploegd, leek de harfst noabi-j
maar de mais gef al joaren volume en kleur an
't landschap tot verre in oktober. De verbouw
van spurrie is allange verleden tied maar nog
herinnere wi-j oons de krudige geur van dat
gewas. Mangels (voederbieten), wordt tegenwoordig
niet meer verbouwd, wel sukerbieten.
Knollen waren bestemd veur 't vee en het
knollentrekken was een handmatige bezigheid.
Met slecht weer of wanneer achter op 'n Es 't
knollegruun bevreuren was, was 't een akelig
kold karwei. De bieste (koeien) die in oktober
op stal ezet waren, hadden doar gien weet van.
Ze keken letterlijk reikhalzend uut noar dit
voer en met 'n handige zwaai van de kop trokken
ze 't loof noar zich toe en deden zich er te
goed an. Ok mensen lustten wel knollen.
Kinder veural waren gek op botterknollen,
gele knollegies, en ok wel op de langwarpige
witte knollen. Een juffrouw vreug in de klasse:
'Is het weer knollentijd Ik kan het ruiken'!
Knollen ku 'j in de boek nie hollen, eet
ie een panne vol, dan schiet ie een
wanne vol, eet ie een spint, dan is 't
allemoal water en wind.
Appels en peren
Vrogger hadden de meeste mensen een appeltuun
of 'n appelhof. 't Woord boomgaard of
bongerd worden hier niet gebruukt. Over 't ras
van de appel tastte men ok vake in 't duuster.
De appel kwam simpelweg van 'n zoeren of 'n
zuten boom. Toch kwamen wi-j op enkele
soorten die oonze vaders kweekten: zute wienties,
groninger kroon, pannekoekappel, bellefleur,
notarisappel, zigeunerin (knoert van een
appel die mooi rood kleurden), wilde appelties,
sterappels en natuurlijk de ringenetten.
Perenrassen: stienparen, winterparen, sukerparen,
köttelparen. In Roke, Boalder en
Banthem eet ze gien peren maar paren.
Misschien van 't franse poirel Appels en peren
waren een gezonde anvulling op de winterkost.
Zo uut de haand of as appelmoes. Veural as 't
in september estormd had, zat opoe hele dagen
te schellen. Lekker waren ok de gedreugde
appelties. In schijf ies esne-den worden ze in
de oven van 't fenuus edreugd. Ok de bakkers
waren wel genegen um appelties te dreugen op
heur oven. De doer-appel (bewaarappel)
worden op de zolder bewaard en ok wel in
kissies of maanden in de kelder. Heel gave
exemplaren worden een armlengte in 't heui
estopt. Noa enkele weken was de smaak van
zo'n appel um van te watertanden. Sommige
appels waren niet duurzaam en die begunnen
al gauw te rotten dus die mossen 't eerste op.
Algemeen heure wi-j beweren: Wi-j hebt
vrogger altied verrotte appels eten. Alleen op
11 november, as Sine-meuje in 'n Velde joarig
was, kwamen de lekkerste appels op toafel en
mocht iederiene zich zat etten (had dit gebruuk
misschien met Sint Maarten te maken).
18

Kachel
In de woonkeuken stund een törf- en kolengestookt
fenuus maar dit kon het hele vertrek niet
verwarmen. Er mos een extra warmtebron bi-j
ezet worden in de vorm van een kachel met in
heur kielzog de kolenkit en het zak-keteltie.
Twee meter vanof het fenuus kwam de kachel
te stoan. De piepe, die in 't veurjoar
vol epropt was met kraanten um het roesten
tegen te goan, worden an de kachel bevestigd
en kwam met twee bochten (ellebogen) uut op
een gat boven de schösstien-maantel. Klein
detail: in die piepe zat een gleuve en in die
gleuve een schoef (schuitje, zie tekening). Dat
was een blikken veurwarp um de piepe of te
sluten as 't vuur te fel vlamde. De veurkaante
was van keuper met een mooi porseleinen
knoppie (wie bezit nog zo'n ding). In de harfst
worden d'r ok ezörgd dat d'r een veur-road
brandstof was, törf, stienkool en holt (de
braand).
Zoerkool
In de harfst was het tied um een winterveurroad
voedsel an te leggen. Van de eigenver-bouwde
witte kolen worden zoerkool bereid die fien
esneden in de schoongemaakte Keulse potten
estampt worden. Met 'n stuk steel van
'n schuppe (!) met de krukke noar beneden
worden er estampt. Noa elk loagie kool een
klein beettie zolt er over en verder niks. Dan
kree'j de lekkerste zoerkool. Men mos net
zolange stampen tot er vocht op de kool stund.
Doarnoa worden er een linnen of katoenen
doek over elegd en hierop kwam een klein
plaankie te liggen. Doarop een dikke keie, een
zoerkoolflinte. Zo deed men ok met sniebonen.
De doek, plaankie en Stien mossen vake schonemaakt
worden. De vochttoestand in de
Keulse pot höng samen met de stand van de
moane... worden beweerd ( ...... eb en vloed in
de kelder).
Wat er niet allemoal an voedsel bewaard worden!
Bieten en wortels in een emmer met wit
zaand. Bonen (dubbel wit) worden an eri-jd en
buten te dreugen ehöngen meestal in de opening
van een deure in de tocht. Vandoar de
benaming slinger um de snoete (echt, zo heetten
ze, 't is deur meer mensen bevestigd). Ze
worden in een sloop bewaard en mossen een
nacht in 't water stoan veurdat ze ekookt worden.
De broene bonen bleven in de snoren
(doppen) zitten en verzameld in zakken of op
ehöngen op zolder. Later edörst. De weckketel
zette een punt achter disse olde bewarkelijke
methodes en tegenwoordig bewaart de supermarkt
oonze winterkost.
Ekkels en kastanjes
Welk kind hef vrogger gien ekkels en kastanjes
ezöcht En welke bejoarde vuurt niet de
neiging um een paar mooie glimmende kastanjes
in de zak te stikken, want dat was toch
een probaat middel tegen allerlei kwoalties
Vrogger worden d'r ekkels in ezameld veur
varkensvoer. Ok in de oorlog nog. Het leverde
een paar cent per kilo op. En hoe vernemstig
november 1929
19

(creatief) konden kinder bezig ween met ekkels
en kastanjes. Piepies maken, kettingen, fluities,
enzovoort.
Bizundere dagen
In oktober trokken de luu noar Coevern, um de
bieste-moandagen te bezuken. De leste was op
de 2e moandag in november en die völ samen
met de gaanzemarkt. Dat was een feest dat van
heinde en ver volk trok. Dankdag veur 't gewas:
eerste woensdag in november. Net as biddag
een halve zundag, overdag een karkdienst en 's
oamds diverse uutvoeringen. (Soms vreur het
half november al en kon er eschaatst worden).
Allerheiligen: R.K. gedenkdag op 1 november.
Een hoge zundag, een karkdag woarop feestelijk
andacht besteed wordt an de heiligen.
Allerzielen op 2 november, een dag van ingetogenheid,
gebed, herdenking van doden, karken
karkhofbezuuk.
Sunterkloas worden vrogger niet zo uutge-breid
evierd as tegenwoordig. Veur de oorlog heel
bescheiden. In de etalages lag wel van alles uut
estald an speulgoed maar meestal bestunden de
geschenken uut een paar kniekousen, een
eigengebreide poppe, deur opoe emaakt, een
bromtolle, een mondörgel, speculaas en toaitoai-poppen.
Maar sunterkloas himself kree'j
niet te zien. Wel rammelde hi-j an de deure of
tikte op de roeten, 't Was raar dat va dan altied
toevallig even de buurte in was.
Dörsmesine
In de tied dat er nog niet met combines ewarkt
worden, kwam in de harfst de dörsmesine
langs um de rogge te dossen. Dat was een
belangrieke gebeurtenisse woar veul mankracht
an te passé kwam. De kracht van de
vrouwen speulde zich binnenshuus of. Die
hadden het drok met koffie zetten en etten
kokken want meestal bleven de keerls van de
dösmesine etten. Het waren dagen van stro,
kaf, stof en lawaai, in en um 't huus. De rogge
worden in zakken op estapeld op de deile of in
de Schure. Kinder vunden het een mooi spel
um op die zakken te klautern hoewel dat verbeuden
was. Nog spannender was eigenlijk
hoeveul moezen d'r onder de roggemieten
vandoan kwamen!
Slacht
November is de maand der slacht, rijk is de
boer lang is de nacht (riempie uut een old
schoelboekie). Niet allene bi-j de boeren worden
eslacht maar ok bi-j iederiene die ruumte
had um een biggie te mesten. Het geslachte
varken kwam buten op de ledder te hangen um
of te koelen. Dan was het oppassen of er gien
hond of katte bi-j kwam. De vrouwen hadden
een drokke weke. Het worst maken deuden ze
zölf. Veur de lever- en bloedworst maakten ze
uut olde lakens en slopen de worstebulen. De
metworst kwam in goed schoongemaakte varkendarm.
D'r worden meestal een worstmesientie
eliend bi-j de slager of ehuurd bi-j een
winkelier die doar een metworst veur vreug. De
beneudigde kruden, peper en gruus, kocht men
bi-j de slager. De noaste femilie en ok wel
buren kregen een leverworst, bloedworst en
metworst. Dit gung met terugwarkende kracht
want as er bi-j de familie een varken eslacht
worden, deelden die ok weer uut. De dominee
en de pastoor worden niet vergeten. Die kregen
het lekkerste stukkie vleis van 't geslacht! Ok
de luu bi-j wie men de ingaank had, kregen wat
van 't varken. Het spek en 't vleis worden
ezolten en kwam in de kupe. Later worden het
op ehangen an de zolder, in de wieme. Meer en
meer kwam doarnoa het wecken in de mode
wat toch ok weer een heel umslachtig wark
was. Tegenwoordig vindt er gien huusslachting
meer plaats. De slager verzorgt de slacht en de
diepvriezer döt de rest.
20

Onder de vele reacties die we ontvingen op Plat Ni-js uit ons vorige nummer (de zomer) ook deze
foto's. Kinderen uit de Boerschop, pootje badend en zwemmend in de 'balseputte' langs de spoorlijn
in Bergentheim en het gezin van bakker Bakker uit Hardenberg, picknickend in het Engelandse
bos. (1941)
21

Dichter en lezer in Hardenberg (5)
- gedichten over Hardenberg van Guillaume van der Graft -
In de periode 1946 - 1950 was W (Willem) Barnard als predikant verbonden aan de Hervormde
gemeente te Hardenberg. Hij had toen al gedichten geschreven en gepubliceerd onder zijn pseudoniem
Guillaume van der Graft. In de Hardenbergse jaren ging het dichten door. In een aantal
gedichten wordt er heel concreet verwezen naar Hardenberg. Ook in bundels die later verschijnen,
wordt gerefereerd aan zaken, gebeurtenissen en personen in Hardenberg. In overleg met de
dichter zijn in totaal zeventien gedichten geselecteerd. In deze aflevering worden de laatste vijf
besproken. De gedichten worden met toestemming van de uitgever in hun geheel geciteerd uit de
laatste verzamelbundel 'Mythologisch' van Van der Graft, uitgegeven door Uitgeverij de Prom,
Baarn in 1997.
K. Oosterkamp
22
HET BOEK
Hanekamps-Hendrik hield het Boek
in zeer hoge ere. Na den eten
's avonds werd het hem aangegeven
en hij las voor. Hij deed het
op een verhoogde toon
zoals een Grieks priester zou doen,
met een stem die duidelijk maakte
hoezeer wij naar adem snakken
en de adem dat is de Geest,
wie het Woord Gods hardop leest
komt altijd adem te kort
zodat leven hijgen wordt.
Het is als een rivier
die langs nauwe dijken schuurt,
de kinderen verstaan het niet
maar dat hindert niet:
het woord van de hemel is daar
als brood op een altaar,
als een huis in het land gelegd:
men ziet wat God zegt
en de duif koert in de keel
van een koe op de deel.
Alle dingen staan zo omhoog op toon,
niets dat bewoog bij het lezen
behalve misschien een voet
van de jongste zoon,
maar goed,
laat dat zo wezen.

Vorm
Ook dit gedicht was aanvankelijk niet strofisch ingedeeld. Nu is de poëtische rivier in de dijken
van de kwatrijnen gebed. Ook nu treedt de zinsbouw af en toe buiten de strofe-oevers. Het
(eind)rijm is er nog wel, maar onregelmatig.
Inhoud
Het was een plechtig moment: na het eten - den eten - kreeg de pater familias het Boek, de bijbel,
aangereikt om daaruit voor te lezen, een bij uitstek protestantse traditie. Hanekamps-Hendrik was
de plaatselijke naam van Hendrik Jonkhans, wonend aan de Hanekampsdijk. In de omgeving van
alledag, huis, tuin en keuken, klinken dan de gewijde woorden. Dan gebeurt er iets: de toon is
verhoogd, klinkt a.h.w, op zijn tenen, waarmee aangegeven wordt dat het geen gewone woorden
zijn: de huisvader wordt priester en zijn stem wordt het instrument waarmee Gods Woord hoorbaar
wordt. Dit is bijna niet te doen: teveel Geest voor te weinig adem. De gewone dingen -brood en
tafel - krijgen een a.h.w, een heilige gloed: de woorden richten ze op een andere werkelijkheid -
brood en altaar. In deze gloed worden Gods woorden concreet: men ziet wat God zegt. Zelfs het
geluid van een koe klinkt in dit nieuwe verband instemmend alsof de Heilige Geest door haar
spreekt.
Alleen de jongste zoon is een beetje ongedurig, daarvoor is hij ook de jongste - de dichter laat dat
ook maar zo. Het komt immers met de jongste zoon altijd wel goed.
Ja, ik hoor dat nog, die verhoogde toon', dat verknepen quasi-gregoriaans, waarin het niet zozeer
ging om het verstaan als wel om het celebreren zelf. Ik betrok het op de ontoereikendheid van onze
taal, onze vertolking. Het 'woord Gods' was van een zó andere orde, dat moest je dan maar horen
ook. (..) Curieus overigens dat die zo bij uitstek protestantse traditie (Schriftlezing door de
huisvader) deed denken, daar en toen, aan de katholieke celebratie! (W. Barnard, brief 15-4-2004)
AAN DS ERNEST LOOR
Toen de loors voor het eerst in hun huis waren,
een ernstig huis met een kraag van bomen
als een vader des vaderlands,
schoot de burgemeester kraaien in de tuin.
Het vroor dat het kraakte voortaan
tussen de Loors en de burgemeester,
maar wat weet het koren daarvan
of zelfs de kraaien
Men moet nooit verzuimen te zaaien,
de oogst staat in rijen voor men het weet
en als Ernst in het zweet van zijn ziel
met zijn rug naar de boeken stond,
vielen de aren als aardse engelen,
vogels van brood dat men schoot.
De toren stapte met talmende slagen
over de tuinhagen heen
en 's nachts, zei Ernst,
halen die ellendige nachtegalen
je achter je raam uit de slaap.
23

Inhoud
Wat een alleraardigste kerel was dat. Blijmoedig en gelovig was hij. Wat kwam ik er graag, in die
pastorie van Heemse, vele jaren later nog, toen ik al zeven jaar in Amsterdam had gewoond en al
jaren in Rozendaal (Gld.) De pastorietuin van Heemse was toen een oase! (W. Barnard, brief 15-4-
2004)
Aardige woordspeling: Ernest en ernstig en een aardig beeld: het huis tussen de bomen, als het
gezicht van Willem van Oranje gehuld in een Spaanse (!) kraag. Kraaien staan erom bekend dat ze
bedreigend kunnen zijn voor de oogst: schadelijk wild. Het is echter misschien niet alleen dat ds.
Loor zich tegen dat afschieten door burgemeester Van Oorschot verzette vanuit zijn compassie met
de kraaien, de kraaien (raven) brengen Elia ook brood, het product van het koren. Op die manier
wordt een tegenstelling overwonnen. Het zaaien moet gebeuren, voor je het weet staat de oogst
klaar, terwijl de zaaier nog in het zweet van zijn ziel twijfelt aan het resultaat. Ernest staat met de
rug naar de boeken: zij geven hem theologische rugdekking.
De aren als aardse engelen. Ze worden afgesneden, zoals de vogels uit regel 4 werden afgeschoten.
Maar zo werd het koren tot zijn bestemming gebracht! Die aren 'dienen' ons zoals de engelen
de Messias dienden volgens Mattheus 4: 11. Niet dat ik bij het schrijven van dit gedicht die bijbeltekst
in gedachten had. Maar ik ben er altijd door gefascineerd, dat ons levensonderhoud
berust op het offer van anderen, ons leven wordt bestendigd door de dood van ander leven. En de
kraaien van regel 4 die ten onder gingen aan het 'zinloos geweld' van die magistraat worden een
metafoor van ons 'dagelijks brood'. (W. Barnard, brief 15-4-2004)
De tijd verstrijkt er langzaam, de torenslagen talmen. Meestal wordt de zang van nachtegalen in
verband gebracht met schoonheid en romantiek. De nachtegalen worden hier ellendig genoemd,
niet alleen omdat ze je heel triviaal uit de slaap houden, maar ook omdat ze onechtheid en schone
schijn symboliseren. De laatste regels reageren dan afwijzend op de bekende romantische dichtregels
van J.C. Bloem en 's nachts zingen de onsterfelijke nachtegalen.
24
AAN MEESTER JONGSMA
Meester Jongsma wist alles van vroeger
en hij sprak met een stem van oud boers porselein
dat gauw brak en hij droeg ons een goed hart toe.
Ik mocht wel iets vasthouden ook wat hij zei.
Het was opgegraven uit de oudheid
en daar stond ik dan met een schotel
aardewerk uit de aarde, zacht
als gebeente van heel lang gestorven mensen.
Ik wist dat de doodgraver
daarmee mompelde
binnensmonds in de grond.
Abrahams tijd, zei het porselein naast mij.
Op meer dan veertig eeuwen zie ik neer.
Toen rookte de Baalder Es al van vuren
zoals nu het koren signalen brandt.
En ik heb hier nog geen vier jaar gewoond!
Een duizendste scherf van deze schotel...
Ik leef op een duizendste schaal,
ik spreek een versplinterde taal.
Neem mij niet kwalijk, meneer Jongsma,
ik liet u veel te vroeg vallen.

Inhoud
Meester Jongsma was onze buurman. Hij was onderwijzer geweest (en van harte nog), maar
afgekeurd vanwege een niet gevaarlijke fysieke onvolkomenheid. Meester Jongsma had geen stentorstem,
maar wat die regel zeggen wil is dat hij welsprekend was zodra het ging om oudheden,
daar uit de boerse buurt, kostbaarheden niettemin. Weliswaar geen Ming, maar toch eerbiedwaardig
van ouderdom, evenals hijzelf. Regel 4 zinspeelt met dat 'vasthouden' op 'onthouden' en
typeert daarmee zijn leraarschap. (W. Barnard, brief 15-4-2004)
De dichter is zich bewust van de ouderdom van het aardewerk, een schotel. Hij beseft dat het aardewerk
afkomstig is uit de tijd van Abraham: veertig eeuwen geleden. Het aardewerk moet
gebakken zijn in de veldovens die op de Baalder Es bij opgravingen gevonden zijn. Het aardewerk
is zacht geworden, als het gebeente van heel lang gestorven mensen. Het was de doodgraver die
door de aard van zijn werk met hen in aanraking kwam en met hen 'mompelde'. Ook in 1957 roken
er vuren, maar nu worden stoppels op de akker verbrand. De Baalder Es is nu, 2004, trouwens de
villawijk van de woonwijk Baalder. Vergeleken met deze tijden vallen de paar jaar aanwezigheid
van de ik in Hardenberg in het niet: nog niet eens vier jaar (en dat is de minimumtijd die een
predikant in een plaats geacht wordt te staan). Het rekensommetje is gauw gemaakt: een
duizendste deel van de tijd van de schotel. Het woord schaal is niet alleen een synoniem van
schotel, het duidt ook de maatverhouding aan. 'Versplinterde taal'wijst op een besef dat de 'eenheid
des levens'- verondersteld wordt dat dit toen, millennia geleden, aanwezig was! - verloren is
gegaan. Wat men tegenwoordig wel fragmentarisatie' noemt. Er is een taaispanning tussen de
woorden 'schaal' en 'schotel'. Daar stond ik 'met een reliek' van Anno zoveel in de handen. Bang
dat ik het zou laten vallen. Ik liet zoveel 'vallen', leven met en voor die mensen in Hardenberg,
leven in een nog min of meer gave gemeenschap, - dat alles verzinnebeeld in die buurman-historicus
met zijn antiquiteiten. (W Barnard, brief 15-4-2004).
AAN MEESTER-TIMMERMAN VASSE
Wanneer het afliep kwam Vasse,
kamde zijn vlasbaard en zette een hoge hoed op
en in zijn geklede jas
met zilveren tressen, een marechaussee van de dood,
vestigde Vasse dan onze gewijde aandacht
op de wet van het graan en het gras.
Als een traan biggelend langs de neus van de Voorstraat,
tersluiks weggeslikt om de hoek van het postkantoor,
deed hij de ronde langs onze blozende wangen.
Hoe zout is de dood en hoe zoet
ruikt het hout op de hoek van de Eiermarkt
waar Vasse zijn werkplaats heeft,
waar hij planken schaaft en ineenpast
tot tweepersoonsledikanten,
tot éénpersoons geurende kisten.
Inhoud
Wanneer het afliep: aardig, oud eufemisme voor sterven. Het beeld van Vasse als marechaussee
van de dood: de waardige begeleider. Het graan en het gras: bijbelse metaforen van het (kortstondige)
leven. Het officiële optreden van Vasse 'wijdt' onze aandacht aan de dood: zijn verschijnen
is als een ambtelijk gebed. Vasse is die traan die de ronde doet om de mensen het overlijden aan te
zeggen. Onze wangen zijn blozend, want nog jong en vol leven. De dood is zout, wordt begeleid
door de zoute tranen. Het hout ruikt zoet, aangenaam. Dit aangenaam ruikende hout kan

gebruikt worden voor tweepersoonsledikanten waar de gemeenschap beleefd wordt, maar ook voor
de lijkkisten. Die zijn éénpersoons: doodgaan doet een mens in zijn eentje.
AAN RUSKE, DE ENIGE ROOMSE
Ruske was Rooms, in heel Radewijk
de enige, hij had verstand van kruiden,
misschien daarom. Wij waren protestant,
sommigen licht als los zand van de heide, de meesten
bedeesd, het profiel van de ziel flauw golvend
als het oude land langs de Vecht.
Waterink heeft het herhaaldelijk gezegd,
hij was weliswaar voor de openbare
school, maar hij hield de kerk in het midden.
Een schip op het strand van 't hiernamaals,
de toren een baken in een zee van tijd.
Ja, Ruske was Rooms, in de wijde omtrek
de enige, hij had verstand van kruiden.
Maar bij ons geen kruisen, geen monstransen,
geen marsepeinbeelden, geen rozenkransen,
geen rosé en geel zand op de stenen
voor een processie, bij ons
geen genuflexie, wij hebben de kaarsen
met de vlam landinwaarts laten branden.
O baken in zee, wij zijn bomen
met bladeren aan de binnenkant.
Inhoud
De eerste regel allitereert nogal: Ruske, Rooms en Radewijk. De suggestie is dat zijn Rooms-zijn
verband houdt met zijn verstand hebben van kruiden. Is Rooms niet een "natuurlijker" geloof, in
die zin dat het dichter staat bij de natuur. Wordt in de Rooms-Katholieke kerk de natuur ook niet
gezien als openbaringsbron Kruidengeneeskunde, homeopathie, veronderstelt toch ook dat God
in Zijn Voorzorg voor elke kwaal een geneesmiddel a.h.w, in de natuur heeft verstopt Misschien
daarom De dichter noemt twee soorten protestanten: licht - liberaal - vrijzinnig en bedeesd -
verlegen naar binnen gekeerd - bevindelijk. Wat heeft Waterink herhaaldelijk gezegd: men moest
de kerk maar in het midden laten, d.w.z. de kerk moest zich niet (al te veel) inlaten met de dagelijkse
dingen Gold dit volgens hem ook voor de schoolkeuze Menig Hervormde koos in
Hardenberg voor de Openbare school, want de Christelijke was Gereformeerd! Het gevolg van de
kerk in het midden laten is echter wel een soort van schipbreuk: je komt er niet verder mee: het is
een soort van gestrand geloof en een waarschuwing voor anderen: een baken in zee. Het is een
indrukwekkende opsomming van zaken die het Roomse geloof moeten ondersteunen. Ze geven
echter wel concreet houvast. Wij, de nazaten van Calvijn, hielden niet zo van dit uiterlijk vertoon:
De kerk (dus de dominee) moest zich maar niet te veel bemoeien met 'het volle leven' en zijn
beslissingen. De kerk was een verwijzing naar het 'elders' van hemel en hiernamaals. Die kerk had
ook niet veel uiterlijk vertoon, ze was niet zo geworteld in de wereld van tekenen, zinnebeelden,
dat alles wat bij de protestanten gold als 'maar uiterlijkheid'. Bij ons 'sloeg het naar binnen'. (W
Barnard, brief 15-4-2004) Wij laten de vlam landinwaarts branden. Een vuurtoren zendt het licht
echter de zee op. Onze vlam is dus niet echt adequaat. Nogmaals is dit een waarschuwing, een
baken in zee: wij zijn teveel naar binnengekeerd, te bevindelijk.
26

Pastores in Heemse (III)
In de vorige aflevering hebben we gezien hoe ten tijde van ds. Coldeweij in de kerkenraadsvergadering
de handtekeningen gezet zijn van hen die zich wilden afscheiden van de Hervormde kerk in
Heemse. Deze aflevering begint met een nieuwe afscheiding in Heemse. Tegen het eind van de 19e
eeuw zal dan nog de Doleantie plaatsvinden, waardoor er een nieuwe splitsing kwam in kerkelijk
Nederland.
A. de Roo
A.H. Mouw (1845 - 1853)
Aalbertus Hendrikus Mouw, geboren in
Nijkerk in 1817, kwam hier als candidaat. Hij
werd op 1 juli 1845 bevestigd en bleef in
Heemse tot zijn emeritaat. Hij was op 2 mei
1845 te Zierikzee getrouwd met Maria
Johanna Buijze. Na zijn emeritaat - door toenemende
ligchaamszwakheid - vertrok hij op
22 september 1853 uit de gemeente. Hij vestigde
zich in zijn geboorteplaats Nijkerk en
overleed daar onverwacht in september 1860.
In januari 1853 kwam net als in 1841 een verzoek
binnen bij de kerkenraad van de
Hervormde kerk te Heemse om een kerkenraadsvergadering
te willen beleggen daar een
aantal leden van de Hervormde gemeente
waren overgegaan tot de Christelijke afgescheidenen
die dat ook wenschten te verklaren
voor de kerkeraad teneinde van lasten ontslagen
te worden. Als gevolg hiervan kwamen 51
briefjes binnen met handtekeningen uit
Rheeze, Rheezerveen en Diffelen, waarvan de
helft uit Rheeze. Hierbij waren geen kinderen
gerekend.
J.R Nonhebel (1854 - 1857)
Johannes Petrus Nonhebel werd op 6 januari
1830 geboren in Est (Gld.), waar zijn vader
John Abraham Christoffer Nonhebel predikant
was. Ook hij kwam als candidaat naar
Heemse, waar hij werd bevestigd door zijn
vader op 23 april 1854 met als tekst II
Timotheus 1:8a. Hij bewoonde samen met zijn
zuster Johanna Christina Nonhebel de
pastorie.
In 1857 vertrok hij naar Vaassen. Hij was
gehuwd met Luthera Anna Agatha baronesse
van Haersolte van den Doorn. Hij was een
man van de praktijk. Hij ijverde voor het
jeugdwerk, het christelijk onderwijs en de zending.
In zijn prediking boeide hij door zijn
indrukwekkend voorkomen en klankrijke stem,
zo wordt van hem geschreven. In 1883 is hij in
Hannover overleden. Hij was op reis naar een
Duitse badplaats waar hij genezing hoopte te
vinden voor zijn keelaan-doening. Hiervoor
had hij al tijdelijk zijn ambt neergelegd.
H. Timmer Westerouen van Meeteren (1857 -
1859)
Herman Timmer Westerouen van Meeteren
werd geboren in Dordrecht op 2 september
1809. Hij kwam naar Heemse - beroepen in de
vergadering van de Goedsheren en Erfgenamen
van 18 mei 1857 - van
27

Schoonrewoerd op 17 augustus 1857. Op 30
augustus 1857 werd hij in Heemse bevestigd.
Tijdens zijn verblijf in Heemse woonde bij hem
in de pastorie de theologisch candidaat Jan
Hendrik van der Horst. Op 15 september 1859
vertrok hij naar Kesteren, waar hij een beroep
aanvaard had. Hij was ongehuwd.
D. Messen (1860 - 1862)
Dionysius Niessen W.J.zn werd op 11 maart
1826 in Streefkerk geboren. In 1851 was hij
candidaat. Vanuit Eist (U.) kwam hij op 21 juni
1860 naar Heemse. Het was niet gemakkelijk
geweest voor de gemeente een nieuwe herder
en leraar te beroepen. Een aantal predikanten
had voor een beroep bedankt. Maar nu kon op
22 juli van dat jaar ds. Niessen bevestigd worden
in de Hervormde gemeente te Heemse.
Samen met zijn echtgenote Everijntje Koeveldt
bewoonde hij de pastorie en vertrok op 4 oktober
1862 naar Giessen en Rijswijk (NB.)
I J.L Fockens (1863 - 1865)
Isaac Johannes Ippius Fockens werd geboren
op 24 april 1839 in Ede. Hij kwam hier op 20
februari 1863 als candidaat uit Leiden en werd
op 1 maart van dat jaar in Heemse bevestigd.
Hij was op 18 februari 1863 te Leiden gehuwd
met Marie Gerardine de Mare. Op 21
november 1865 vertrok hij naar
Aarlanderveen.
A. Piper (1867 - 1871)
Antoon Piper, in 's Gravenhage geboren op 3
oktober 1810, kwam op 24 mei 1867 uit
Waarder naar Heemse. Hij was gehuwd met
Geertje Otten. Ook nu had, voordat hij bevestigd
kon worden, een aantal predikanten
bedankt. Tijdens zijn predikantschap werd de
nieuwe pastorie gebouwd. De oude was door
allerlei omstandigheden - brand en bouwvalligheid
- onbewoonbaar geworden. In 1869
werd de bouw aanbesteed, waarna de nieuwe
pastorie in 1870 gereed was. In de gevel vindt
men nog de steen waarop vermeld staat dat in
1870 de pastorie gebouwd is. Op 22 juni 1871
vertrok hij uit de gemeente naar Muiden.
J. van der
Kaaden (1874
- 1878)
Jacobus van der Kaaden werd geboren op 7
mei 1851 in Maasland. Op 8 september 1874
kwam hij als candidaat uit Utrecht. Hij was
ongehuwd. Zijn zuster Trijntje van der Kaaden
woonde bij hem in de pastorie. Op 1 mei 1878
is hij in Heemse overleden. Van hem is een
preek bekend die hij op 18 december 1874
thuis bij J.B. Bolks heeft gehouden. Hij had
beloofd aan Bolks' echtgenote, die ziek was en
de kerkdiensten niet kon bijwonen, bij haar
thuis een preek te komen voorlezen. De
liederen werden door de enige dochter
Hendrikje op het harmonium begeleid. Nadat
de huiselijke
bijeenkomst was
J. van der Kaaden
afgelopen, wenste ds. Van der Kaaden haar
vaarwel, niet wetende hoe waar deze woorden
waren. Twee uur later was zij overleden.
E. Janzen (1878 - 1890)
Ernst Janzen was geboren op 1 februari 1841
in Oosterbierum.Hij was gehuwd met Sara
Anna Margaretha Plaat. Voordat hij op 11
oktober 1878 in Heemse kwam, was hij predikant
in Gerkesklooster (gem. Achtkarspelen).
Hij heeft de Hervormde gemeente in Heemse
twaalf jaar gediend. In het voorjaar van 1890
is hij vertrokken naar Minnertsga.
G. Boersma (1890 -1893)
Gerrit Boersma werd geboren in Buitenpost
op 27 september 1859. Hij kwam de gemeente
dienen als candidaat en vestigde zich daar
vanuit Utrecht op 1 juli 1890.
Op 6 juli werd hij bevestigd in de gemeente.
Hij was getrouwd met Anna Christina
Paddenberg.
28

Op 13 oktober
1893 vertrok hij
naar de
Hervormde
gemeente in
Nijehaske, van
waaruit hij een
beroep ontvangen
had.
EG. Moeton
(1895 - 1898)
Frederik Gerrit
Moeton kwam
als candidaat in
Heemse. Op 21
april 1895 werd
hij vanuit
Groningen hier
bevestigd in de
gemeente. Hij
was geboren in G. Boersma
Utrecht op 11
februari 1870 en gehuwd met Gerardina
Cornelia Johanna de Lang Evertsen. Na een
driejarig verblijf in deze gemeente vertrok hij
op 2 december 1898 naar Harderwijk.
J.C.E. van Herwerden (1899 - 1907)
Johannes Cornelis Eliza van Herwerden werd
geboren op 5 november 1874 in Lisse. Hij was
gehuwd met Petronella Anthonia Romijn. Hij
kwam als candidaat uit Leiden. Heemse was
dus zijn eerste gemeente. Hij begon met een
jaarcontract van f. 1300, wat erg veel was voor
die tijd. Zijn Leidse studiegenoten die hem de
preekstoel ophielpen, d.w.z. zijn intrede bijwoonden,
vonden dat kennelijk ook en lieten
hem de rekening betalen voor hun verblijf in
Heemse. Over zijn periode ter plaatse geeft het
boekje, geschreven door zijn zoon die daar in
1902 geboren was - Herinneringen aan een
dorpspastorie - een duidelijk beeld van hoe het
was in Heemse rond de eeuwwisseling. Op 29
november 1902 verscheen het eerste nummer
van het Sallands Volksblad. Het ging uit van de
drie toenmalige rechtse politieke partijen: de
Anti-Revolutionaire Partij, de Christelijk-
Historische Unie en de Rooms-
Katholieke Staatspartij. Het was een coalitieblad
en had de bedoeling de christelijke beginselen
te propageren en ingang te doen vinden.
De eerste redacteuren waren ds. Schot te
Hardenberg, ds. Doekes en ds. van Herwerden
te Heemse. In die tijd speelden de tegenstellingen
tussen confessionele en liberale partijen
een rol op gemeentelijk terrein. Toen in
Rheezerveen een school gesticht moest worden,
kwamen die tegenstellingen in alle hevigheid
naar voren. Ds. Van Herwerden speelde
daarin een grote rol. Toen de strijd in het voordeel
van de confessionelen werd beslist, was
hij de gebeten hond. Brieven aan de
Kerkenraad werden geschreven, waarin
gemeenteleden hun lidmaatschap wilden
opzeggen. Bedreigingen werden geuit.
Rondschrijvens - anoniem - gingen door de
gemeente, waarin Ds. Van Herwerden werd
zwart gemaakt. Of dit zijn vertrek uit de
gemeente verhaast heeft, is slechts gissen. Op
30 december 1906 hield hij zijn afscheidspreek.
Diezelfde week stond het gezin op het
station in Hardenberg om met de trein naar
Brummen te vertrekken, waarnaar ds. Van
Herwerden een beroep had aangenomen.
(wordt vervolgd)
J.C.E. van Herwerden
29

Salland's Volksblad, derde kwartaal 1905
Enkele opmerkelijke krantenberichten uit de periode juli t/m september 1905: In Mariënberg
verongelukt de 44-jarige schipper Johannes Gorter tijdens werkzaamheden bij de pas aangelegde
spoorlijn. Hij is geboren en woonachtig te Leeuwarden en echtgenoot van Sjitsche van Wijk. Op de
Brink te Heemse wordt het huis van de heer Zilversmit door brand verwoest. Omdat Heemse geen
brandspuit heeft worden de andere woningen aldaar gespaard door de spuitgasten uit Hardenberg.
Mensen die schade hebben geleden door hagelslag kunnen een vergoeding krijgen door zich te
melden bij H Bruins. In Lutten is aan de Baanbreker de aardappelcampagne weer begonnen. De
schippers varen af en aan, het water is bedekt door een dikke laag schuim en de stank is
verschrikkelijk.
Ter gelegenheid van de 25ste verjaardag van H.M. Koningin Wilhelmina is er feest in de stad. Men
kan ringrijden, tonsteken, zakkruipen enzovoort. Ook is er een bal champêtre, men kan zich
aanmelden bij secretaris A. Bromet. De bakkerij van Van der Haar wordt geopend, hij verkoopt
onder andere brood naar het systeem van Dr. Alinson. Bij Snel op de Rheezerkamp komen mannenbroeders
uit Rheeze en Diffelen bijeen om de aanzet te geven tot de oprichting van een christelijke
school. In Hardenberg wordt het postkantoor aanbesteed. De inschrijvingsbiljetten moeten
worden ingezonden aan het hoofdbestuur te 's Gravenhage en het te bouwen pand aan de
Voorstraat moet voor 1 april 1906 gereed zijn. Depostkar is door de komst van de N.O.L.S. overbodig
geworden. Voor een goede ontvangst van de brieven zou de eerste trein vroeger in
Hardenberg moeten arriveren.
D. Hesselink-Zweers en E. Wolbink